Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Эдийн засаг хэцүүхэн гэхэд ч багадахаар
тун таагүй байна. Олдог мөн­гөөрөө зэсийг давдаг бай­сан нүүрснээс орж ирэх мөнгө
эрс багасчихсан. Зарим нь бүр таг зогссон ч гэж ярьж байгаа. Оюу толгойн далд уурхай
зогсчихлоо. 1700  орчим хүн шууд ажилгүй болж
байна. Энэ бол сургаар хэлж байгаа тоо биш баттай баримт. Дээр нь ханган нийлүүлэлт  хийж байсан өчнөөн компани  хаалгаа барьж эхэллээ. Тэр компаниудын ард хэчнээн
хүн амьдралаа залгуулж байгааг тооцвол чамгүй өндөр тоо гарч ирнэ.

Эдийн засаг хэ­цүүд­сэн шалтгааныг Уул уур­хайн сайд нь ингэж
тайл­барлаж байх юм. “Нийт эдийн засаг хямарч бай­на гэж хий сандрах хэрэг­гүй.
Эдийн засаг хэт халс­наас болж аажмаар хөрч, өсөлтийн хэвийн тогт­вортой түвшиндээ
эргэн ирж байгаа бодит байд­лыг хүлээн зөвшөөрөх ёстой” гэж. Учир мэдэх хэн ч уншаад
ёжлон му­шийхаар хэтэрхий гэнэн өгүүлбэр. Хятад шиг том гүрэн л “Эдийн засаг маань
халчихлаа, одоо жаахан хөргөе” гээд  түр хугацаанд
тодорхой бод­логоор эдийн засгаа цар­цаадаг болохоос манайх шиг дөнгөж хөгжиж эхлэх
гэж байгаа улс халлаа энэ тэр гэхээр онигоо шиг сонсогдоно. Тэгээд бүр эдийн засгийг
авч яваа голлох яамны, тодруулж хэлбэл Уул уурхайн сайд нь тэгж хэлэхээр яах вэ.
Эдийн засгийн 20 хувь, төсвийн орлогын 40 хувь, экспортын орлогын 90 хувийг бүрдүүлж
байгаа салбарын сайд нь ийм хандлагатай байхаар цаашдаа бид яах билээ.

Эрхэм сайд эдийн засгийн өсөлтийн
хурд саарсныг нүүрсний үнийн уналт болон Хятадын эрэлт буурсантай холбон тайлбарлажээ.
Өнгөц харахад тийм л дээ. Гэхдээ Хятад шиг том зах  зээлд манайхаас гаргахаар төлөв­лө­сөн, бидний
их гэж бодоод байгаа 20 сая тонн нүүрс бол далайд дусал төдий л зүйл. Хэрвээ бид
төмөр замаа барьж, нүүрсний салбарынх­наа татвараар дарамтлал­гүй­гээр ажиллах бололцоо­гоор
хангачихсан бол нүүрсээ дориу­хан үнээр зараад байж болох байсан. Гэтэл өнөөд­рийг
хүртэл төмөр замаа бариа­­гүй. Ааш нь хөдлө­хөө­рөө нүүрс экспортолдог аж ахуйн
нэгжүүдээ татвараар дарамталсан хэвээр аж төрц­гөөж байна. Тэгэхээр нүүрс­нээс олох
орлого буурсан шалтгаан нь Хятадын эдийн засаг огтоосоо ч биш, эрхэм сайдын салбараа
унагаж байгаа бодлогын нэг том илрэл гэчихэд болохгүй юм­гүй. Жишиг үнэ гэж хэтийдсэн
тоо гаргаж тавьчихаад угаа­саа үнэ нь хоёр дахин унасан нүүр­сээ алдагдалтай гаргаж
бай­гаа нүүрсний салбарынх­наа татвараар дарамтлаад бай­хаар экспортын орлого буу­рах
нь тодорхой. “Нүүрс­ний хувьд татварын орлогын төлөв­лөгөө тасраад байгаа нь экспорт
буурсантай хол­боо­той. Үүнд нүүрсний ний­лүү­лэгчдийн өрсөлдөөн ширүүс­­сэн, үнэ
уналттай байгаа зэрэг нөлөөлжээ” гэсэн үг сайдын амнаас уна­сан. Хэрвээ “Бид буруу
бод­ло­го бариад байгаа учраас нүүрсний салбараа унага­чихлаа” гэсэн бол манай сайд
эдийн засгаа мэддэг, мэдэр­дэг гэж харагдахаар байлаа.

Сайд бас ингэж хэлжээ. “Ирэх саруудад
эдийн засаг өснө” гэж. Оюу толгой энэ жил 300 
мянган тонн баяжмал борлуулчихаар бид нэг тэр­бум ам.доллар олох юм гэнэ.
Бас Чингис бондын санхүү­жил­тээр хийгдэх ажлууд эдийн засгийг тэтгээд эхлэх юм
байх. Чингис бондын өгөөж хэзээ яаж ирэхийг одоо­гоор  хэн ч хэлж мэдэх­гүй. Харин Оюу толгой бол өөр
хэрэг. Оюу толгойгоос тэрбум ам.доллар олно гэсэн сайдын өөдрөг тооцооны араас өөр
нэг бяцхан тооцоо хийе. Оюу толгойд ажиллаж байгаад ажилгүй болсон 1700 иргэний
дундаж  цалинг сая гээд бодчихъё. Саяас илүү
авч байгаа хүн ч бий.  Тэднийг нэг сар ажилгүй
байл­галаа гэхэд Монгол Улсын иргэнд  сар
тутам орж ирдэг байсан мөнгө нэг тэр­бум 700 сая төгрөгөөр хорог­доно. Нэг жил гэж
тооц­вол монголчуудын халаасанд орж амьдралыг нь өөд татах байсан 20 тэрбум 400
сая төгрөг салхинд хийсчихэж байгаа юм. Энэ хэмжээний мөнгө эдийн  засагт орж ирэх­гүй гэсэн үг. Дахиад нэг тоо­цоо
хийе. Хэрвээ тэд нэг жилээр ажилгүй сул зогсвол тэдний төсөвт оруулдаг бай­сан татварын
мөнгө байхгүй болно. Тодруулж хэлбэл энэ хүмүүс жилд нийгмийн даат­гал, хүн амын
орлогын албан татвар гэж 3,7 тэрбум төгрөг төлдөг байсан юм. За тэгээд эдэнд ханган
нийлүүлэлт хийж байгаа жижиг дунд үйлд­вэрийнхний олдог байсан мөнгийг оруулж тооцвол
тол­гой эргэхээр том тоо гарна.

Зүй нь Уул уурхайн сайд өнөөдөр Оюу
толгой яагаад ийм байдалд хүрэв ээ гэдгийг яриад сууж байх учиртай хүн. Сайдын их
мөнгө олно гэж догдлон хүлээгээд байгаа ил уурхайгаас Оюу толгой гэдэг үнэ цэнтэй
ордын ердөө хорь­­хон хувийн өгөөжийг л бид хүртэнэ. Илүү их ашиг тээр доор газрын
гүнд нь байгаа. Далд уурхайгаа ашиг­лалтад оруулж байж жинхэнэ баялаг руугаа орно.
Гэтэл өнөөдөр тэр далд уурхайн ажил таг зогсчихлоо. Оюу толгойн хувьцаа дэлхийн
хөрөнгийн зах зээл дээр дээд талдаа 30 ам.доллар хүрч байсан. Сая Засгийн газрыг
төлөөлөхүйц нэг эрхэм “Асууд­­­лыг чинь УИХ-аар шийд­нэ” гээд айл­гаа­тахсан чинь
“Рио” далд уурхайгаа зогсооно гэж мэдэгд­сэн дээ.  Яг тэр үед түүхэндээ бай­гаа­гүйгээр хувь­цаа
нь унаж гурван ам.дол­лар болсон. Одоо эргэж өсөөд тав дээрээ хүр­чих­сэн. Далд
уурхай бүр таг зогсчихоор дэлхийн хөрөн­гийн зах зээл дээрх Оюу толгойн хувьцааны
үнэ цэнэ мөддөө өсөхгүй гэсэн үг.

Оюу толгой яагаад ийм байдалд хүрсэн
бэ? Гаргал­гаа, хариу нь тун энгийн. Хоёрдугаар шатныхаа сан­хүү­жилтийг босгох
гэхээр Засгийн газрын нэг эрхэм  “Үгүй ээ,
бодож байж болно, УИХ л шийдэхгүй бол бид мэдэхгүй” гээд гэдийчихсэн. Хэдхэн сайдтай
нь учраа олохгүй байгаа юм чинь 76 нөхөртэй учраа олж, асууд­лаа цэгцэлнэ гэж хэн
итгэх вэ дээ.  Энэ өнцгөөс нь харвал далд
уурхайн ажлаа зогсоо­сон хөрөнгө оруулагчдыг буруут­гах аргагүй. Ингээд зогссон
бол ч яая гэхэв. Зас­гийн төлөөлсөн “Эрдэнэс Оюу толгой”-н даргынхаа хөрөнгө оруулагчдыг
“айлга­сан” захидлын дараа  Уул уурхайн сайд
нь “Наад үгэн­дээ битгий итгээрэй. Ерөөсөө тэгж ойлгож  болохгүй шүү” гэчихэж байгаа юм. Мөн удалгүй Ерөнхий
сайд нь “Бидэнд хөрөнгө оруулалтын гэрээ бол хууль. Наадах чинь УИХ-аар яригдах
асуудал огтоосоо биш” гэчихсэн. Эргэл­зээн дээр эргэлзээ нэм­сэн ийм үгс эрхэм сайд
нарын амнаас унасаар байна.

Валютын ханшийн савла­гаа, нүүрсний
экспортын  уналт ирэх хагас жилд төсөвт дарамт
учруулахаар байгааг сайд харин хүлээн зөвшөөр­чээ. Гэхдээ араас нь хэлсэн үгсийг
уншихаар дахиад л эргэлзээнд орчихож байгаа юм. Сайдын хэлснээр бол уул уурхайн
бус салбарууд эдийн засгийг өсгөх юм гэнэ. Ирээ­дүйд энэ салбаруудаа уул уурхайгаас
олсон мөнгөөрөө хөгжүүлээд эдийн засгийнхаа том багана болгоно гэсэн бол хэн ч итгэнэ.
Харин өнөөдөр “Зам тээвэр, барилгын салба­рын бүтээн байгуулалт эрчим­жиж, үйлчилгээний
сал­бар улам бүр томорч, ноолуу­рын экспортын орлого эрс өсч байгаа гэх зэрэг хүчин
зүйлүү­дийн эерэг нөлөөгөөр төс­вийн эрсдлийг хүндрэл бага­тай туулах бүрэн боломжтой.
Мөн цаг агаар таатай байвал газар тариалан болон МАА-д багагүй хэмжээний өсөлт гарах
болно” гэчихээр хэн итгэхэв.

Дараагийн ярих асуудал бол хөрөнгө
оруулалт. Хөрөн­­гө оруулалт эрчимтэй орж ирж байсан үеэ бодвол бараг зогсчихсон.
Оюу тол­гой­той яаж харилцана, хөрөн­гө оруулагчид тэр хэрээр Монголд хөрөнгөө оруулах
эсэхээ шийднэ. Одоогоор бол Оюу толгойд Засгийн газрын хандаж байгаа  хандлагыг тэг хувь гэж үнэлэхээр байгаа. Хувь
нийлүүлэгчдийн хур­лаар ярьж байсан арваад асуудалд цэг тавиагүй. Хоёр дахь шатны
санхүүжилт яах нь бүр бантан бол­чих­сон. Хэзээ яаж шийдэлд хүрэх нь тодорхойгүй
хэвээ­рээ. Үүнийг нь хөрөнгө оруу­лагчдын сүүлийн үед хийж байгаа шийд­вэр­тэй алхмуудаас
харчихаж болно.

Эрхэм сайд хөрөнгө оруу­лал­тын талаар
өөдрөг үг хэлсэн байна лээ. “Газрын тос боловсруулах үйлдвэр, Таван толгой болон
бусад уурхай даган босох цахилгаан стан­цууд, нүүрс баяжуулах, мөн боловсруулах
үйлдвэрийн төслүүд, занар болон нүүрс­ний давхаргын метан хийн хайгуулын ажилтай
холбоо­тойгоор шинээр хөрөнгө оруу­лалт орж ирэх ханд­лага­тай байна” гэж. Тийм
л дээ, газар дороо баялагтай учраас хөрөнгө оруулагчид Монголыг сонирхож байгаа.
Сайдын хэлснээр  зүүн бүсэд нөөц өндөр байх
магадлал­тай газрын тосны илрэл бүхий хураагуур шинээр ол­дож, хайгуулын ажлыг үргэлж­лүүлэхээр
болж байгаа нь үнэн. Гэхдээ хөрөнгө оруу­лал­тын орчин сайжрахгүй бол сайдын яриад
байгаа бүхэн ажил болно гэдэгт хэн ч итгэхгүй. Жамаараа бол хөрөнгө оруулалтын орчноо
сайжруулчихаад, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих хуулиа батлуулчихаад, Оюу толгойн хоёр
дахь санхүүжилтийг татчихаад, нүүрсний экспор­тоо сэргээчихээд ингэж ярь­сан бол
сайд маань их зөв, жинхэнэ төрийн түшээ, сал­ба­раа авч яваа сайд  шиг харагдаж, үг нь даацтай, жинтэй, үнэмшилтэй
сонсог­дох байлаа.

Сайдын хэлсэн үгнээс дахиад иш татъя.
“ЭЗХЯ болон Монголбанкны мэдээ­лэлд тулгуурлан зарим нэг шинжилгээ хийж үзлээ. Мон­гол
Улсад 2013 оны эхний хагасын байдлаар нийт 961 сая ам.долларын шууд хөрөнгө оруулалт
бүртгэгд­сэн байгаа нь өмнөх оныхоос 43 хувиар буурсан дүн байна. Олборлох салба­рын
хувьд хөрөнгө оруулалт 32 хувиар буурчээ. Гэтэл бусад салба­руу­дад орсон шууд хөрөнгө
оруулалт хэд дахин буурсан байна. Эндээс үзэхэд хөрөн­гө оруулалт буурч буй нь зөвхөн
уул уур­хайн салбарын хүндрэл биш, нийт эдийн засгийг хамарсан үзэгдэл болох нь
тодорхой байна” гэж эрхэм сайд хэл­жээ. Уул уур­хайн хөрөнгө оруулалт буур­сан учраас
дагалдах салба­рын хөрөнгө оруулалт уна­сан гэдгийг, уул уурхайн том төслийг дагаад
бусад салба­рын хөрөнгө оруулалт нэмэгд­­дэг учрыг мэдэхгүйдээ ингэж хэлээгүй болов
уу. Уул уурхайн салбар хөгжих хэрээр ханган нийлүү­лэгч­дийнх нь олох мөнгө ихэс­дэгийг
Оюу толгойд ажлын хувцас нийлүүлдэг Өмнө­говийн жирийн нэг залуу тодорхой гэгч нь
хэлээд өгнө. Уул уурхайн компаниуд  ашиг­­тай
ажиллаад эхлэнгүүт  ус, ундаа, ажлын хувцас,
бензин, шатахуун, оо, сойз, нойлын цаас, гурил, будаа нийлүүлдэг хүмүүсийн бизнес
томроод ирдэг, тэгээд л нийт үйлдвэрлэл, үйлчилгээ тэлдэг гэдгийг салбарынх нь сайд
мэддэггүй байна гэж бай­маар­гүй юм. Харин ч манай сал­бар ингэж унаж байгаа болохоор
бусад салбарт  нөлөө­гөө үзүүлчихлээ гэвэл
сайдын үг ултай, утгатай сонсогдох байлаа.

Гэхдээ сайд нэг зүйлийг ойлго­сон
байна лээ. Тэр “Оюу  толгойн үйлдвэрлэл, экспор­тыг
төлөв­лөс­ний дагуу явуулж, дараа­гийн ээлжийн санхүүжилт болон бусад асуудлыг хурдан
шийдэх, хөрөнгө оруулалт ялангуяа гадаадын хөрөнгө оруулал­тыг нэмэгдүүлэхийн төлөө
ажиллана”  гэж хэлсэн. Харин энэ асуудлуудыг  яаж шийдэх гарцаа хэлээгүй. Зас­гийн газар, “Рио”-той
хэлэл­цээ­рийн ширээний ард суугаад бараг долоон сар болж бай­гаа хэр нь өнөө хэр
шийдэлд хүрээгүй. Цагаан сарын дараа­хан эхэлсэн хувь ний­лүү­лэгчдийн хурал дуусаагүй
байгаа. Хэзээ дуусахыг хэн ч хэлж мэдэхгүй. 
Дахиад ийм хугацаанд бодоод суучихвал эдийн засаг Засгийн газрын шийдийг
хүлээгээд “Та нарыг эцсийн хариугаа гаргатал унахгүй зогсч байя даа, ард түмнийхээ
амьдралд санаа зовох хэрэггүй” гэж хэлэхгүйг л мэдэж байна.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Нийслэлийн Засаг даргын нийгмийн
хөгжлийн асуудал ха­риуцсан орлогч Ц.Энх­цэнгэл­тэй ярилцлаа.

-Нийслэл Ботани­кийн цэцэр­лэгт
хүрээ­лэн­гийн газрыг булаах гээд байна, тэр дундаа Ц.Энх­цэнгэл гэж нөхөр энэ газрыг
хувьдаа авах бодолтой байна гэсэн мэдээлэл сүүлийн үед хэвлэлээр их гарах боллоо.
Ботаникийн цэцэрлэгт  хүрээлэн­гийн газрын
тодорхой хэсгийг ава­хаар болсон шалтгаа­ныг дахин сонирхмоор байна?

-Ботаникийн цэцэр­лэгт хүрээ­лэнгийн
тодор­хой хэсэг газарт Их сур­гуулийн эмнэлэг босох юм. Японы буцалтгүй тус­ламжийн
хам­гийн сүүл­чийн хэсэг нь эмнэлэгт зориулагдана гэж анх­наасаа шийд­сэн байсан.

Гэтэл тийм том эмнэлэг барих газар
Улаанбаатар хотод үнэндээ байгаагүй. Өмнөх хотын удирдлага нийтийн эзэмш­лийн зам
талбай­гаас гадна дууд­лага худалдаа, сонгон шалга­руу­лалтаар өгөх ёстой, барилга
бай­гууламж барих боломжтой гэсэн газруудыг бүгдийг нь хууль бусаар олгочихсон.
Тийм учраас үйлдвэр үйлчилгээний газрынхан япончуу­дад дөрвөн газрыг санал болгосон
байдаг юм. Гэхдээ тэр шатанд нь миний орол­цоо байгаагүй. 

-Ботаникийн цэцэрлэгт хү­рээ­лэнгээс
өөр газруудад нь барих боломжгүй байсан хэрэг үү?

-Үйлдвэр үйлчилгээний газрын­хан Ботаникийн
цэцэрлэгт хүрээ­лэнгээс гадна Сонгинохайрхан дүүрэгт  хоёр, Сүхбаатар дүүрэгт нэг газар санал болгосон
юм билээ. Япончууд эдгээр газруудыг судалж байгаад хамгийн боломж­той байршил нь
Ботаникийн цэ­цэр­­лэгт хүрээлэн гэж үзсэн гэсэн. Сүхбаатар дүүргийн хувьд Эрүүл
мэндийн шинжлэх ухааны их сур­гуулийн хашаан доторх газрыг  санал болгосон байдаг юм. Япон­чууд энэ газрыг
тохирохгүй гэж үзсэн байдаг. Сонгинохайрхан дүүрэгт санал болгосон хоёр газ­рыг
ч тохиромжгүй гэж үзсэн юм билээ. Өөр нэг зүйл онцлоход Сонгинохайрхан дүүрэгт Азийн
хөгжлийн банкны санхүүжилтээр нэгдсэн эмнэлэг барихаар төлөв­лөчихсөн байгаа. Хотын
нэг захад хоёр том эмнэлэг төвлөрснөөс, хоёр талд нь том эмнэлгүүд бари­вал зүгээр
гэсэн санаа ч байсан болов уу. Тэгээд ч Баянзүрх дүүрэг эмнэлгийн асуудал хүндхэн
газрын нэг. Япончуудыг Ботаникийн хүрээ­лэн орчмыг сонгоход манайхан боломжтой гэсэн
хариу өгчихсөн юм байна. Бүр Боловсролын сайд, Эрүүл мэндийн сайд нар нь бичгээ
өгчихсөн. Төдийгөөс өдий хүртэл өрнөсөн процессыг нь яривал ийм л юм болсон. Би
ч гэсэн албан үүргийнхээ дагуу л ажиллаж бай­гаа. Миний үүрэг бол хотын нийг­мийн
хөгжил, эрүүл мэнд, боловс­ролын асуудлыг хариуцах. Тэр үүднээсээ албан үүргийн
хуваа­риар шийдвэрлэх асуудал болоод над дээр ирчихээд байгаа нь энэ. Ийм учраас
л манай ерөнхий төлөвлөгөөний хэлтсийнхэн над руу хандаж бичиг ирүүлсэн.

-Их сургуулийн эмнэлэг гэ­хээр
яг ямар эмнэлэг баригдана гэсэн үг вэ?

-Дэлхий дээр АНУ-ын Тэн­гисийн цэргийн
эмнэлэг, Японы их сургуулийн эмнэлэг хоёр их алдар­тай байдаг. Энэ хоёр эмнэлэгт  л  бүх шинжилгээг
хийж, бүх төрлийн судалгаа явуулдаг. Эмчилгээгээ ч хийгээд явдаг. Сургалт гэхэд
л өргөн хүрээнд явагдана. Манайд баригдах их сургуулийн эмнэлэг дэлхийд гайхагдсан
Японы их сургуулиудын эмнэлэг шиг жишиг эмнэлэг болох юм. Тоног төхөө­рөмж гээд
бүх зүйл нь Японоос ирнэ. Тэр тоног төхөөрөмж дээр ажиллах эмч нараа ч эндээ сур­гана.
Яг япон стандартаар сургалт нь явагдана гээд ойлгочихож бол­но. Монголд сүүлийн
хэдэн жил ийм том төсөл хэрэгжээгүй. Манай нийт эмнэлгүүдийн 90 хувь нь зориулалтын
бус барилгад байдаг гэсэн статистик бий. Сүүлд баригд­сан хувийн ганц, хоёр эмнэлгийг
л зориулалтын байртай гэдэг юм билээ.

Нэмж хэлэхэд эмнэлгийн газар тойрсон
асуудал наанаа Бота­никийн цэцэрлэгт хүрээлэн, нийс­лэлийн хооронд өрнөөд байгаа
мэт боловч цаанаа хоёр улсын хоо­рондын харилцааны асуудал болчихож байгаа юм.

-Тэгэхээр энэ эмнэлэг ЭМШУИС-ийн
гэж явах уу, эсвэл анагаахын чиглэлийн сургуу­лиу­дын гэж явах юм уу. Таны ярианаас
Баянзүрх дүүргийнхэн үйлчлүүлэх боломжтой гэж ойлголоо?

-ЭМШУИС-ийн эмнэлэг гэхээс гадна Баянзүрх
дүүргийн нэгдсэн жишиг эмнэлэг гэж явах юм. 
Дүүр­гийн хэмжээнд үйлчилгээгээ явуул­на. Мөн  ЭМШУИС-ийн сургалтын бааз эмнэлэг болно.

-Эмнэлэг хэр хэмжээний тал­байд
баригдах вэ. Ботаникийн цэцэрлэгт хүрээлэнгийн тал­байн хэчнээн хувийг эзлэх бол?

-Эмнэлэг барих нийт газрыг тооцож
үзэхээр Ботаникийн хүрээ­лэнгийн газрын гуравны нэгийг л эзэлж байгаа. Их сургуулийн
эмнэлэг барихад 8-10 га газар шаардлагатай, зөвхөн барилгажих талбай нь гэхэд таван
га газар байх юм. Ингээд бодохоор асар том эмнэлэг байгаа биз.

-Үлдсэн газрыг нь Ботани­кийн цэцэрлэгт
хүрээлэнд үл­дээж байгаа гэж ойлгож болох уу?

-Бид үлдсэн газрыг нь буюу одоо байгаа
газрын гуравны  хоёрыг Ботаникийн цэцэрлэгт
хүрээлэнд үлдээж байгаа. Бас Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнгээс газар нэмж өгье, бүх
талаас нь дэмжиж ажиллая гэсэн санал тавьсан. Ингээд байхад л уг мухар­гүй эсэргүүцэж,
элдвээр гүтгэж байгаад гайхаад л сууж байна.

-Ботаникийн цэцэрлэгт  хүрээ­лэнд өмнө нь барихаар төлөвлөсөн ямар нэг
обьект байсан уу, эсвэл анх удаа л ийм эмнэлгийн асуудал яригдаж байна уу?

-Ботаникийн хүрээлэнгийнхэн барилга
байшин бариулахгүй гээд эсэргүүцээд байгаа мөртлөө өөрс­дөө Байгалийн ургамлын генопарк
барина гээд 18х43 хэмжээний барилгын архитектур төлөвлөл­тийн даалгавар батлуулчихсан
байгаа. Г хэлбэрийн асар том, хоёр давхар төмөр каракасан барилга. Зөвхөн барилгажих
талбай нь гэхэд л 1482 га. Ботаникийн хүрээлэн­гийн эрхлэгчээр ажиллаж байгаа Жамъянсүрэн
гэхэд өмнө нь Н.Энх­баярт 500 сая төгрөгийн хахууль өгье гээд явж байсан компанитай
холбоотой хүн. САПУ-гийн гэдгээр  нь олон
хүн мэднэ. Өөр нэг анхаа­рал татсан асуудал бий. “Жаст” шатахуун түгээх станцад
гэхэд л Ботаникийнхан  газраасаа 2700 ам метрийг
өгчихсөн байгаа юм. Тэг­сэн хэрнээ өнөөдрийг хүртэл хэн нь ч энэ талаар яриагүй.
Уг нь нарийн яривал шатахуун түгээх станц ургамалд эмнэлгээс илүү хортой шүү дээ.

-Эмнэлэг барина гэх нэрийд­лээр
худалдааны төв, орон сууц барих гэж байна гэсэн яриа сонсогдож байсан?

-Огт тийм юм байхгүй. Эмнэлэг л барина.
Харин Ботаникийн цэцэрлэгт хүрээлэнгийн энэ газар дээр өмнө нь ШУА-ийн ажилчдын
байр барина гэсэн асуудал тавьж байсан юм билээ. Төв зам дагуу байршилтай, дороо
том худал­дааны төвтэй барилга барихаар төлөвлөсөн байдаг юм.

-Сая та Ботаникийн цэцэрлэгт хүрээлэнгийнхэн
байгалийн ургам­лын генобанк барихаар төлөвлөсөн гэж ярилаа. Зүй ёсоороо барих ёстой
байгууламж юм биш үү, ер нь гадаадын улс орнууд генобанкаа хаана байгуулсан байдаг
юм бол?

– Дэлхийн улс орнуудыг хараад байхад
үржил селекцийн зориу­лалт­тай учраас генобанкаа хэзээ ч хотод барьдаггүй. Норвегид
гэхэд Хойд мөсөн далайн дунд байдаг  арал
дээр генобанкаа байгуулсан байх жишээтэй. Энэ мэтээр технологи яривал их зүйл бий.

-Ботаникийн цэцэрлэгт хүрээ­лэнд
26 га газар үлдэж байгаа юм байна. Ер нь дэлхийн алдартай ботаникийн цэцэрлэгт хүрээлэнгүүд
хэр хэмжээний талбайтай байдаг вэ, тэр талаар судалж үзсэн үү?

-Ганцхан жишээ хэлье. Английн хатан
хааны дэлхийд нэлээд нэртэй Ботаникийн хүрээлэн гэхэд  л  20 га
газартай. Дээрээс нь бид Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд нэмж талбай зааж өгье гэж
байгаа.

-Ботаникийн ойр хавийн айлуудтай
тохироо хийх боломж байгаагүй юу?

-Бид энэ тал дээр нэлээд ажилласан.
Ойр хавийн айлуудынх нь газрыг чөлөөлж барья гэсэн хувилбар гаргасан л даа. Бота­никийн
ойр хавьд 160 гаруй ба­рилга байгууламж, эдэлбэр газар байдаг юм билээ. Тэр хавийн
зам дагуух газрууд дандаа үйлчил­гээний том обьектууд байдаг шүү дээ. Тэднийг алгасаад
цаад талынх нь айлуудтай ярихад л газраа маш өндөр үнэлж байсан. Хорь, гучаад­хан
айлаар ороход л хэдэн тэрбум төгрөгийн зардал гараад явчих жишээтэй. Тэгээд тэр
айлуудыг нүүлгэх, хөрөнгийг нь шийдэх, газрыг чөлөөлөх гээд яривал наанадаж хоёр
жил болохоор юм  билээ. Ингэж хугацаа алдахаар
эмнэлгийн асуудал тэр хэрээр хойшилно. Бүр бүтэхээ болихыг ч үгүйсгэх аргагүй.

-Хэрвээ эсэргүүцсэн хэвээр байгаад
байвал яах вэ?

-Энэ асуудлын хувьд улсын байгууллагууд
шийдээ гаргаад зохих хууль тогтоомжийн дагуу шийдэгдээд явах зүйл. Өмнө нь энэ газрыг
өөр зориулалтаар ашиглах зорилгоор төлөвлөж байсан хүмүү­сийн эрх ашигт нийтийн
эрх ашгийн үүднээс халдчихав уу даа гэж л харж байна. Энэ асуудлаас болж өмнө нь
ил гараагүй байсан их олон зүйл  ил боллоо.
Шатахуун түгээх станцад газраасаа өгчихсөн баримт ил болж байна. Олон жил төсвөөс
цалин авч  ажиллаж ирсэн Ботаникийн хүрээлэнгийнхний
ажлын үр дүн муу байгаа нь харагд­лаа. 40 гаруй жил цалин аваад ажил хийгээд явсан
гэхэд итгэмээргүй дүр төрхийг хүмүүс өнөөдөр Ботаникийн цэцэрлэгт хүрээлэнгээс харж
байна. Хатуухан хэлэхэд шарилжиндаа бариулсан хэдхэн модтой хашаа л тэнд байна.
Улсаас 500 сая төгрөгийн санхүү­жилт авч цөөхөн мод тариад, хашаа­гаа хийсэн байгаа
юм. Услалтын систем гээд байгаа зүйл нь зэвэрч, шороонд булагдаад ажиллахаа больчихсон.
Гэтэл  тэт­гэвэртээ гараад таван жил болсон
эмгэн 3000 суулгац тарьж, бүхэл бүтэн төгөл байгуулчихаад сууж байна шүү дээ. Улсаас
санхүүждэг бүхэл бүтэн хүрээлэн, ямар ч цалин хөлсгүйгээр төгөл үүсгэсэн энгийн
нэг иргэний ялгааг жишээд хара­хаар их сонин дүр зураг харагдаад байгаа юм.

-Ботаникийн хүрээлэнгийн газрын
талаар НИТХ дээр шийд­вэр гаргахад эсэргүүцсэн нам бий юу?

-НИТХ-д аль аль намын төлөө­лөл  бий. Бүгдээрээ л санал нэгтэй­гээр ингэж шийдсэн.
Ямар ч байсан хүн амаа эрүүл байлгая, эмнэлгийн ажилтнуудаа дэлхийн түвшинд бэлтгэе,
олон улсын стандартад нийцсэн эмнэлэгтэй болъё 
гэсэн санааг бүгд л дэмжсэн. Тийм шаард­лага байна гэж үзсэн. 161 айлын хашааг
чөлөөлнө гээд Бота­никийн цэцэрлэгийн эргэн тойрны айлуудтай наймаалцаж 20 30 тэрбум
төгрөг зарж, хоёр, гурван жилээ алдах уу, эсвэл эмнэлгээ барих газарт нь түргэн
барьчихаад, айл чөлөөлөхөд гаргах гэж байсан зардлаа жил бүр ногоон байгуу­ламжаа
нэмэхэд зарцуулах уу гэдэг хоёр замын нэгийг сонгохоос өөр арга байгаагүй. Тэгээд
л улс орон, нийт иргэдэд хэрэгтэй хувилбарыг нь сонгосон юм. Нийслэлийн хувьд  ногоон байгууламжаа нэмэх чиг­лэлээр онцгой анхаарч
ажиллаж байгаа.

-БОНХЯ-ныхан арай өөр байр суурьтай
байх шиг санагдсан. Тэдэнтэй уулсан уу?

-Бид БОНХЯ-ныхантай уулз­сан. Судалж
үзье гэсэн хариу өгсөн. Ботаникийн цэцэрлэг гэж байхаа болилоо гэсэн асуудал яригдахгүй
шүү гэж тохиролцсон. Ботаникийн цэцэрлэгийн гуравны хоёр орчмыг яг одоогийн зориулал­таар
нь үлдээж байгаа гэдгээ бидний зүгээс хэлсэн.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Э.СОЛОНГО

МУИС-ийн Эдийн зас­гийн сургуулийн
Эдийн засгийн судалгаа эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгийн захирал, доктор, дэд профессор
Б.Түвшинтөгстэй сүүлийн үед чангараад байгаа ам.долларын ханш тойрсон асууд­лаар
ярилцлаа.

-Төгрөг үнэгүйдэж халаасан дахь
мөнгөнд нь нөлөөлж байгаа бо­лохоор ам.долларын ханшийн чангарал бүх хүний анхааралд
байна. Ам.доллар яагаад чан­гарав гэж бүгд л сонир­хоод эхэллээ?

-Төгрөгийн ханшийн сулрал нэлээд хүчтэй
явагдаж байна. Сүүлийн 12 сарыг аваад үзэхээр бараг 11 орчим хувиар нэмэгдчихлээ.
Хүмүүсийн халаасан дахь төгрөгийн үнэ цэнэ 11 хувиар ал­дагдлаа гэсэн үг. Ам.дол­лар
чангарсан нь хоёр талтай. Мөнгөний бодло­го сүүлийн жил хагаст хэтэрхий суларсан
нь голлох үүрэг гүйцэтгэсэн. Мөнгөний сул бодлого  явуулсан гэдэг нь  эдийн засагт эргэлдэж буй төг­рөгийг ихэсгэсэн
явдлыг хэлээд байгаа юм. Эдийн засагт  төгрөг
их хэмжээ­гээр нэмэгдэж эргэлтэд орвол байгаа нэг ам.дол­ларт оногдох төгрөг өснө
гэсэн үг. Төгрөгийн ханш сулрах болсон нэг шалт­гаан нь энэ. Нөгөө талаас нь аваад
үзвэл ам.доллар их хэмжээгээр ороод ир­сэн бол төгрөг хэвлэсэн ч ханш нь ингэж огцом
унах­гүй байсан. Ингээд бо­до­хоор эдийн засагт ам.дол­лар орж ирсэн үү гэсэн асуулт
гарч ирж таарна.
Манай эдийн засагт ам.доллар орж ирэх
хоёр гол суваг бий. Эхний суваг нь экспорт, дараагийнх нь гадаадын хөрөнгө оруулалт.
Экс­порт импортоосоо даваад байвал ам.долларын орж ирэх урсгал нэмэгдээд л байна.
Харин эсрэгээ­рээ импорт нь экспортоосоо даваад явчихвал ам.доллар тэр хэрээр гадагшилна.
Өнөөдрийн байдлаар гадаад худалдааны алдагдал тэрбум ам.доллар байна. Өөрөөр хэлбэл
эхний зургаан сарын байд­лаар тэрбум ам.доллартай тэнцэх валют гадаадад бараа бүтээг­дэхүүн,
үйлчилгээ болоод гадагшаа гарсан гэсэн үг. Доллар орж ирдэг хоёр дахь суваг болох
гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт өмнөх жилийн өдий үеийнхээс  нэг тэрбум ам.доллараар татарсан. Дахиад хэлэхэд
ам.доллар орж ирэх урсгал багасч, гадагшилж байгаа урсгал нь ихэсчихсэн гэж ойлгож
болно. Валют хангалттай хэмжээгээр ний­лүү­лэгдээгүй үед төгрөгийн ний­лүү­лэлт
өссөн учраас төг­рөгийн ханш суларч, ам.долларынх чангарсан хэрэг. 

-Монголын түүхэнд дол­ларын ханш
хэчнээн удаа, ямар шалтгаанаар огцом чангарч бай­сан бэ?

-Манай улс валютын ханш зах зээл дээр
ямар нэгэн оролцоо­гүйгээр тогтоогддог тогтолцоог бий болгох гэж сүүлийн 10 жилийн
хугацаанд нэлээд оролдлого хий­сэн. Чөлөөтэй хөрвөж байгаа ханш гэж ярьдаг л даа.
Энэ утгаар нь сүүлийн 10 жилийг аваад үзвэл ханш огцом суларсан ганцхан үзэгдэл
бий. Тэр нь 2008, 2009 оны хямрал. 2009 оны дөрөвдүгээр сард ам.дол­ларын ханш  тодорхой шалтгаанаар 1700 гарсан. Одоо­гийн энэ
сулралт яах аргагүй 2008, 2009 оны хямралын үеийг эргэж харахыг сануулж байна. Тэр
үед юу болсныг санацгаая. Тухайн үед манай гадаад худалдааны нөхцөл байдал хэцүүдсэн
байсан. Экспор­тын гол бүтээгдэхүүний үнэ унасан үе шүү дээ. Зэс, алтны үнэ унасан.
Тэгэнгүүт гадаад худалдааны алдаг­дал өссөн. Яг өнөөдрийнхтэй адилхан. Тухайн үед
эдийн засаг харьцангуй жижиг байсан. Тийм учраас тэрбум ам.доллар гэдэг  тэр үедээ маш том алдагдал байсан. Өөрөөр  хэлбэл валют орж ирэхээ больсон. 2008, 2009 онд
гадаадын хөрөнгө оруулалт өнөөдрийнх шиг ийм өндөр байгаагүй. Тухайн үед эргэлдэж
байсан төгрөгтэй  харьцуулахад ам.доллар  багассан хэрэг.  Ийм шалтгаанаар төгрөгийн ханш огцом суларсан. 

-Төв  банк тэр үед валю­тын зах дээр ам.доллар их хэмжээ­гээр
гаргасан байх аа?

-Төгрөгийн ханш огцом сулраад эхлэнгүүт
Төв банк валютын интер­венц хийсэн. Валютын зах дээр ам.доллараа зарж эхэлсэн. Тухайн
үед албан нөөц нь тэрбум ам.дол­лар байсан юм. Эдийн засагт нөөцөөсөө 500 сая гаруй
ам.дол­ларыг нийлүүлээд ч ханшаа тогт­воржуулж чадаагүй. Өөрөөр хэл­бэл ам.долларын
ханш 1700 гараад явчихсан. Нэгэнт валютын нөөц маш бага болсон учраас Монгол банк  өөр юу ч хийж чадаа­гүй, ханшаа сул тавихаас аргагүй
болсон. Үүний оронд бодлогын хүүгээ огцом өсгөсөн гэдгийг санаж байгаа байх. Валютын
зах зээлд оролцохоо болиод төгрөгийн ний­лүүлэлтээ хянаж эхэлсэн гэсэн үг. Гэтэл
тун удалгүй зэсийн үнэ ааж­маар өсч гадаад худалдааны нөх­цөл арай сайжраад ирсэн
л дээ. Ийм шалтгаанаар төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш 1700-гаас 1400 болтлоо
чангарсан.

-Өнөөдөр Монгол банкийг валютын
зах зээлд оролцож интервенц хийх ёстой, яагаад таг дуугүй суугаад байна аа гэсэн
шүүмжлэл гараад байгаа. Орол­цоод ам.доллараа гаргасан чинь өмнөх тохиолдол шиг
буухгүй бол хэцүү л юм байна?

-2008, 2009 оны хямрал бидэнд саяын
ярьсан сургамжийг өгсөн. Ам.долларын ханш чангарч байгаа болохоор гадуур Монгол
банк оролцож ханшийг тогтворжуулах ёстой гэсэн яриа гараад байна л даа. Ингэж бодохынхоо
өмнө бид Монгол банкны гүйцэтгэх үүргийг харах ёстой. Монгол банкны орол­цох асуудал
мөн үү, биш үү гэдгийг эргэж бодох учиртай. Тэртэй тэргүй ялагдаж байгаа дайнд оролцох
хэрэг байна уу. Түрүүчийн хям­ралын сургамж байгаа шүү дээ. 500 сая ам.доллар цацаад
цацаад эцсийн үр дүн нь гараагүй. Ханшаа тавихаас өөр аргагүй болсон. Тийм байдалд
орчих вий гэсэн болгоомжлол байна.

-Тэгэхээр бид одоо яах ёстой вэ?

-Валютын ханшийн талаар баримталж
байгаа бодлогыг илүү тодорхой болгох хэрэгтэй. Шинэ сэдэв биш л дээ. Сүүлийн арван
жил аль аль талдаа ярьж байгаа асуудал. Гэхдээ хөгжиж буй орнуу­дад ханшийг хамаагүй
сул тавьж болдоггүй нэг хэцүү тал  бий. Жишээ
нь манайтай адилхан хөг­жиж байгаа улсын нэгд ордог Чили гэхэд л ханшаа сул тавьдаг
гэдэг ч зах зээл нь айхтар савлагаатай үед Төв банк нь оролцдог жишиг бий. Үүнийг
нь бид 2008, 2009 оны хямралаас харсан. Чили валютын нөөцийнхөө 20 орчим хувийг
тэр үед гаргаж зарсан. Чилийн хувьд 20 орчим хувь гэдэг бол маш их хэмжээний ам.доллар.
Гэхдээ манай улс эдгээр орнуудаас ч илүүгээр валютынхаа зах зээлд оролцоод байх
шиг санагддаг. Эдийн засаг амгалан тайван үед ч Монгол банк валютын зах зээлдээ
хэт оролцож, валютын ханшин дээр зохицуулалт хийж байсан. Тийм шаардлага байсан
эсэх талаар өөртөө дүгнэлт хийгээд явах ёстой байх.

-Таныхаар бол тайван амга­лан үед
Монгол банк валютын­хаа зах зээлд оролцох шаард­лагагүй гэж бодож байна уу?

-Миний бодлоор тайван үед ингэж хэт
оролцох шаардлага байхгүй. Зөвхөн мөнгөнийхөө бод­лого дээр анхаарлаа хандуулаад,
мөнгөнийхөө бодлогын арга хэрэгс­лээр дамжуулаад инфляцаа онилоод явж болно. Мэдээж
өнөөд­рийнх шиг ийм савлагаатай үед оролцож болно. Өөрөөр хэлбэл валютаа нөөцөлж
байгаад хэт савласан үед нь шокийг өөртөө шингээх замаар л оролцож болох юм. Түүнээс
биш Монгол банк валютын зах дээр жилийн турш оролцож ирсэн нь зөв жишиг биш. Энэ
асуудлыг Монгол банкны сүүлийн хэд хэдэн ерөнхийлөгчийн үед ярьж байгаа ч практикаасаа
салж чадахгүй байсаар өдий хүрсэн. 

-Зарим судлаач Засгийн газар бонд
гаргаж интервенц хийж байж ам.долларын хан­шийг барина гэсэн гарцыг санал болгож
байна. Өмнөх хямрал шиг эрдсийн үнэ гэнэт нэмэгдэж аз дайрахгүй нь тодорхой байгаа.
Тэгэхээр одоогийн нөхцөлд интервенц хамгийн зөв гарц юм биш үү?

– Хоёр талтай асуудал байна. Нэгдүгээрт
тогтолцооны хувьд ямар байх ёстой юм  бэ гэсэн
өнцгөөс хариулах ёстой байх. Тогтол­цоо­ны­хоо хувьд бол Монгол банк оролцох шаардлагагүй.
Валютын ханшийн өөрчлөлт бодит сектор  дээр
байгаа тэнцвэрт бус байдлыг харуулдаг. Төв банк албан нөөцөө­сөө зарлаа ч гэсэн
ханшийг тогтоож дийлэхгүй байдал үүсчих вий гэсэн болгоомжлол байгаа гэж дээр хэлсэн.

-Интервенц хийхгүй байсны давуу
талыг нэрлээч гэвэл юуг онцлох вэ?

-Нэг том давуу тал бий. Төв банк валютын
ханшийн савлагаанд дандаа оролцдог нь өдий хүртэл явж ирсэн алдаатай талын нэг.  Дандаа оролцдог учраас Төв бан­кийг аргагүй байдалд
оруулдаг тал бий. Өөрөөр хэлбэл Төв банкийг хүчээр валютын захын зохицуу­лал­тад
оролцуулдаг. Төв банк валютын захад ингэж оролцоод хүч нь мөхөстөөд ирэхээрээ ханшийг
сул тавихаас аргагүй болно. Үүнийг ашиг хонжооны шинжтэй үйл явц ч гэдэг. Өөрөөр
хэлбэл ам.долларын зээлтэй байсан хүн төгрөгийн зээлтэй болгож  төгрөгөө авангуутаа буцаагаад ам.доллар болгодог.
Ам.долларыг ингээд  худалдаад авчихаар эрэлт
нь  хиймлээр өсөөд байдаг. Үр дүнд нь  Монгол банк зарсаар байгаад нөөцөө дуусна. Тэгээд
энэ асууд­лууд хуримтлагдсаар байгаад тэс­рэхдээ огцом тэсэрнэ. Ингэвэл ханш
1800 байтугай болох эрсдэл­тэй. Дэлхийн улс орнуудад маш олон удаа ажиглагдаж байсан
жишиг. Монгол банкийг валютын захад дандаа оролцдог гэсэн хүлээлт хүмүүст бий болсон
гэх гээд байна л даа. Тэгэхээр орол­цохгүй байсны нэг давуу тал нь манай улс валютынхаа
нөөцийг үргүй цацахгүйд байгаа.

Дахиад хэлэхэд өнөөгийн үйл явц бол
бодит эдийн засагт тэнц­вэрт бус байдал бий болсны илрэл. Энэхүү суурь тэнцвэрийг
хангаж байж, өөрөөр хэлбэл гадаад худалдааны алдагдал багасч байж, гадаад хөрөнгө
оруулалт сэргэж байж ханш тогтворжино.

-Гэхдээ ам.доллар чангарах хэрээр
хүмүүс хадгаламжаа ам.доллар болгоод хувиргаад эхлэх вий гэсэн болгоомжлол бий.
Тэгвэл эрсдэл нь илүү  томроод явчих юм биш
үү?

-Эдийн засаг өөрөө амьд орга­низм
шиг болохоор хувь хүн бүр тийм үйл хөдлөл гаргахаар нийт дүн нь өсөөд эдийн засагтаа
маш том давалгаа үүсгэдэг тохиолдол байдаг. Улс орнуудын ханшаа тавьж байсан, ханшаа
хамгаалах гэж байгаад чадаагүй бүх тохиол­дол ерөөсөө л ийм  шалтгаантай. 
Тэгэхээр ханшийг бүх нөөцөө сэгс­рэн байж хамгаалах шаардлага байхгүй.

-Таныхаар сул тавьсан нь дээр гэж
бодож байна уу?

-Ер нь бол тийм. Учир нь  бид ийм тогтолцоог сонгож авсан. Мөнгөний бодлогоор
дамжуулж үнийн өсөлтөд хязгаарлалт тавина уу гэхээс валютын ханшинд айхтар оролцох
шаардлага байхгүй. Яг өнөөдрийн хувьд Монгол банк оролцъё гэж бодъё. Тэгвэл нөөц
нь байна уу гэдэг асуудал гарч ирнэ.

-Энэ асуултыг асууя гэж бо­дож
байлаа. Интервенц хийхээр мөнгө Монгол банкинд 
байгаа юу?

-Миний бодлоор бол байхгүй. Тэгэхээр
бид сайн бодох хэрэгтэй. Өмнөх хямралын үеэр 500 сая ам.доллар цацдаг шиг нөөцөө
үр дүнгүй цацаад дуусчих вий гэсэн болгоомжлол байх учиртай.

-Доллар галзуурч эхэлсэн бас нэг
шалтгаан нь гадаадын хөрөнгө оруулалт. Доллараа бариад орж ирдэг байсан хүмүүс бараг
байхгүй болчихсон. Гадаа­дын хөрөнгө оруулалт буураагүй бол доллар чангарахгүй байсан
гэдэгтэй та санал нийлж байна уу?

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт буураагүй
бол тэрбум илүү ам.дол­лар орж ирэхээр байсан. Тэгсэн бол ханшийн дарамт үүсэхгүй
байсан. Орж ирэх гэж байгаа, орж ирсэн гадаад хөрөнгө оруулалтаа хэрхэн хамгаалж
байгаа билээ гэдгээ бодох цаг болсон. Шинэ хөрөнгө оруулалт дээр нааштай хандлага
бий болоогүй. Хууль зүйн орчин ч хангалттай биш байгаа. Ер нь бид хөрөнгө оруулагчдад
ээлтэй байв уу гэдэг асуудал яриг­даж байна. Харамсалтай нь сүүлийн жилүүдэд бизнесийн
орчин тэгж айхтар сайжирсан юм алга. Зарим тохиолдолд бүр муудаж байна. Орж ирсэн
хөрөнгө оруулалтад янз бүрээр хандаж болно. Гэхдээ тэр хандлагыг мөнгөө оруулах
гэж байгаа хөрөнгө оруулагч ч ажиглаж байгаа гэдгийг мартаж болохгүй. Нэгэнт орж
ирсэн хөрөнгө оруу­лаг­чийг янз бүрээр дарамталж, хавчаад эхлэхээр тухайн улсад
хөрөнгө оруулах гэж байсан хүн зайгаа барих тохиолдол цөөнгүй байдаг. Монголд тийм
үйл явц болчихсон юм биш үү гэсэн болгоомжлол төрөхөөр үйл явц өрнөөд байх шиг харагдаж
байна.

АНУ мөнгөний тэлэх бодлого явуулж
байгаагаар дамжин дэл­хийд санхүүгийн нөөц их байна.  Хөрөнгө оруулагчид хаана хөрөн­гөө оруулах вэ
гэсэн шийдлийн өмнө оччихоод байгаа. Гадаадын томоохон орнуудын  үнэт цаасанд хөрөнгөө оруулъя гэхээр өгөөж нь
маш бага байдаг учраас тийм сонирхол бараг байдаггүй. Хэрэв Монголын хууль эрх зүй,
биз­несийг хамгаалах орчин, төрийн хяналт нь сайн байсан бол тэр хүмүүс  Монголд мөнгөө оруулах магадлал өндөр байсан.
Гэтэл сүүлийн хоёр жилд авч буй арга хэмжээ дандаа сөрөг байдалтай байгаа учраас
хөрөнгөө оруулах хүн Монголоос дайжих дүр зураг харагдаж байна. Тэгэхээр хөрөнгө
оруулалтыг дэмжиж байгаа, дэмжих болно гэдгээ нэгдсэн байдлаар гадны­ханд ойлгуулах
хэрэгтэй.

-Засгийн газар бонд гаргаж валютын
ханшид нөлөөлөх гарцын хувьд та ямар саналтай байна?

-Засгийн газар бонд гаргаж ам. доллар
босгоод дараа нь яах вэ гэдгээ бодох хэрэгтэй. Засгийн газарт  ханшийн хэлбэлзлийг хязгаарлах үүрэг байхгүй.
Энэ бол Засгийн газрын хийх ажил биш. Хэрвээ ханшийн хэлбэлзлийг багасгая гэвэл
Монгол банкны л хийх ажил. Ийм том ялгаа байгааг анхаарах хэрэгтэй.

-Гэхдээ нэг удаа гал унтраах маягийн
арга хэмжээ авах хэрэгтэй юм биш үү?

-Галаа унтрааж чадах эсэхээ бодох
хэрэгтэй. 2008, 2009 онд бид харсан шүү дээ. Өчнөөн мөнгө цацаад унтрааж чадаагүй.
Чадах­гүй байх вий гэсэн болгоомжлол байна. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

Саяхан ҮХААЯ-ны мэргэ­жилт­нүүд  балчир үрсээ хүүх­дийн тэжээлээр хооллодог аав,
ээжүүдийг айлгаж орхив.  Шинэ Зеландын “Фронтерра”
гэдэг компанийн хатаасан хуурай сүүнээс хүнийг ердөө 18-36 -хан цагийн дотор нөгөө
ертөнц рүү илгээх хөнөөл­тэй ботулизм гэгч бак­тери илэрсэн нь яамныхныг түргэн
авахуулж, хэвлэлээр сэрэмжлүүлэг мэдээлэл цаца­хад хүргэсэн хэрэг. Учир нь энэ компанийн
хуурай сүү­гээр хийсэн хүүхдийн тэжээл болоод бас бус сүү, сүүн бүтээгдэхүүн манай
улсад орж ирдэг гэнэ.

Дараахан нь мэргэжлийн хяналтаас манайд
тэр хортой хуурай сүүгээр нь хийсэн бүтээгдэхүүн орж ирээгүй байна гэж тайвшруулснаа
“Гэхдээ хувиараа гаднаас авчирсан хүн байж магадгүй. Тэрийг бол мэдэхгүй байна”
гэж мэдэгдээд хэрэглэгчдийг мөн л айдастай үлдээв. Импор­тоор авч байгаа хуурай
сүүний 92 хувь нь Шинэ Зеланд, Орос, Солон­гос улсууд эзэлдэг гэх статис­тик бий.
Тэр дундаа Шинэ Зеландаас орж ирж буй сүү жин дардаг гэсэн.  Ганц манайх ч биш, дэлхий даяа­раа “Фронтерра”-г
хэрэглэдэг. Хөгжил өндөр улсын сайн гэж байгаа компани нь ийм алдаа гаргачихаар
импортоор орж ирж буй өнгөлөг чамин сав баглаатай сүү, сүүн бүтээг­дэ­хүүнд итгэхэд
хэцүү болчихож байгаа юм.

“Фронтерра”-г хэрэгт уна­га­сан нөгөө
айхтар ботулизм нь хүнсний ус дамжуулах хоолойд нь илэрсэн гэж бай­гаа. Аль 12 дугаар
сард ийм бактеритай   хуурай сүү гарга­чихаад
дөнгөж саяхан долду­гаар сард мэдсэн гэсэн мэдээ­лэл олон хэрэглэгчийг толгой сэгсрэхэд
хүргэсэн. Уг нь дэлхийд нэр хүндтэй том компани ийм алдаа гаргаж болохгүй. Дээхэн
үед дэлхий нийтээрээ Хятадын меламин­тай сүү хэрэглээд бөөн юм болсон. Ингээд яриад
байвал олон юм бий. Гэхдээ бэлчээ­рийн мал аж ахуйтай, тал дүүрэн үхэр, хонь, ямаан
сүрэгтэй монголчууд импор­тын сүү сүүн бүтээгдэхүүний талаар ийм мэдээ сонсоод айгаад
сууж байх шаардлага­гүй л байгаа юм. Шуудхан хэлэхэд ганц хуурай сүү ч биш  сүүгээр хийсэн юуг ч гаднаас  авахаа байчихад асуудал шийдэгдчихнэ. 

Учир нь бид нийт сүүний­хээ ердөө
аравхан хувийг л боловсруулж хэрэглэдэг улс. Өмнөх нийгмийн үед хорь гаруй  хувийг нь боловсруулж хэрэглээд орос сүү, хятад
иогурт, герман бяслаг  хэрэг­лэх­гүй болоод
л байсан. Ойрын хугацаандаа 20, урт хугацаандаа сүүнийхээ 40 хувийг боловсруулах
бо­ломж­той гэсэн судалгаа  бай­даг юм билээ.
Уг нь сүү манай улсын стратегийн дөрвөн хүнсний нэг. Тэр утгаар нь жаахан анхаарчихад
л босоод ирэх салбар. Төр мөнгө өгөх албагүй, зүгээр л бага хүүтэй, урт хугацаатай
зээлээр хангачихад нэгэнт хөл дээрээ тогтсон сүү, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг
компаниуд  энэ салбарыг цаашаагаа өлхөн аваад
явчихна.

Манай улс жилд  403 сая литр сүү сүүн бүтээгдэхүүн хэрэглэдэг.
Хотынхон 163 сая литрийг нь хэрэглэдэг. Жил­дээ 600 сая литр сүүний нөөц­тэй улсын
хувьд энэ дайны хэрэглээ бол тэгтлээ дааж давшгүй хэмжээ биш. Боловсруулдаг хэмжээгээ
нэмэхэд л шийдэгдэх асуу­дал. Дэмжээд өгвөл 
сүүгээр бүтээгдэхүүн хийдэг 90 гаруй 
үйлдвэр, цех, 20 орчим жижиг дунд үйлдвэр “хийе, бүтээе” гээд л зогсч байна,
цаана чинь.

Дахиад статистик сөхье. Бид өнөөдөр
шингэн сүүгээ гэхэд зуун хувь Оросоос авч байна. Мал аж ахуйтай Мон­гол Улс хойд
хөршөөсөө жилд 6000 тн шингэн сүү, 400 тн тараг, 100 тн цөцгийн тос авдаг гэхээр
ямар сонсогдож байна. Сүүний бараг 80 хувь нь зун л гардаг болохоор  бусдаас авахаас аргагүй гэсэн тайлбар байдаг л
даа. Гэхдээ бид технологийн эрин зуунд амьдарч байгаа. Саа­лийн зэлэн дээрээс гарсан
сүүг боловсруулж хатаагаад хуурай сүү болгож жилийн турш хэрэглэх боломж бэлээ­хэн
байж байна. Хуурай сүү­ний үйлдвэр манайд байдаг гэж дуулдсан. БНХАУ-ын Зас­гийн
газрын хөнгөлөлттэй зээлийн хүрээнд хоногт 30 тонн сүү хүлээн авч хуурай сүү боловсруулах
үйлдвэр бай­гуу­лах ажил эхэлсэн гэж сон­согд­сон. Ажил болсон байж ч магадгүй.
Бас Оросоос ирдэг сүү шиг тетрапак савлагаатай болгоод хадгалчихаж болно. Тетрапак
савлагаатай сүүг хагас жил хүртэл хадгалж болдог. Сааль сүү татраагүй есдүгээр сард
сүүгээ ингээд савлачихад дараа хавартай­гаа өлхөн залгачихна. Тэгээд л хаврын ногоо
цухуйж, нялх төлийн дуу цангинах дөхчих­нө. Хийсэн хуурай сүүгээ шингэлээд тетрапак
савла­гаанд хийгээд хэрэглэсэн ч болно. Ингээд яриад байвал түмэн боломж байна.

Тэгээд зуны саруудад ориг сүүгээ хэрэглэчихнэ.
Зун саалийн зэлнээс шинэ сүүг хэрэглэгчдэд хүргэхэд үйлд­вэр­лэгчдэд газар дээр
нь хөргөх, хадгалах боломж бай­даг­гүй гэсэн зовлон сон­согд­дог байсан. Гэхдээ
одоо үйлдвэрүүд энэ асуудлаа шийддэг болсон байна лээ. “Сүү”, “Гум” зэрэг томчууд
бол аль хэдийнэ энэ асуудлаа шийдсэн. Саяхан л 
гэхэд “Монфрэш” Төв аймгийн нэг суманд сүү хөргөх цех бай­гуулсан гэж дуулдсан.
Цааш­даа ч жижиг, дунд олон үйлд­вэр энэ дайны асуудлаа шийд­­чих бололцооны болох
байх. Тэгэхээр зундаа бол импортын сүүг таг мартах боломж яг одоо бүрдчихсэн байна. 

Бас нэг таатай мэдээ бай­на. Сүүлийн
үед манайхан сүүний чиглэлийн үхрүүдийг нэлээд оруулж ирдэг болж.  Лав л 2006 оноос хойш тас­ралт­гүй огцом өссөн
график­тай яваа юм билээ. Манайх нэг үнээнээсээ жилд 3000 орчим литр сүү авдаг нь
саа­лийн ферм хөгжсөн орнуу­даас дөрөв дахин бага тоо гэж ярьдаг. Гэтэл  жилд 10 гаруй мянган литр сүү өгдөг тэр мундаг
амьтдыг “Гачуурт”-аас  эхлээд оруулаад ирчихсэн
байна лээ. Хот тойроод фер­ме­рийн ийм аж ахуйнууд хөгжчихвөл шинэ сүү, элгэн тараг
энэ тэр бол наад захын хэрэглээ болох боломж хараг­даад байгаа юм. 

Тэгэхээр ботулизмтай хуурай сүү, меламинтай
сүү уучих вий гэсэн айдастайгаар хүний нутагт үйлдвэрлэсэн ямар нь мэдэгдэхгүй бүтээгдэ­хүүнд
мөнгөө үрэх  ямар  хэрэг байна. Ерөөсөө өнөөдрөөс л импортын элдэв
чамин шош­го­той сүү, сүүн бүтээгдэхүү­нийг худалдаж авахаа бай­чихъя. Хагас сарын
дараа­наас импортын сүүний урсгал татраад ирнэ. Дотоодын үйлд­вэ­рүүдээ дэмжээд
бүтээг­дэхүүнийг нь аваад ирэхээр тэд маань ч томорно.

Монголыг зорьж ирдэг жуулчдын нэлээд
хэсэг нь таана амтагдсан мах идэхийг хүсдэг гэсэн. Байгальд идээ­шилж, бэлчээрлэдэг
малын мах хашаанд хорьж, элдэв бэлдмэл, тэжээлээр бордуул­сан махнаас огт өөр амттай
байх нь аргагүй. Эрүүл ахуй талаа жаахан анхаарч, үйлд­вэр­лэлээ хөгжүүлчихвэл мон­гол
малын мах дэлхийд брэнд болно гэдгийг хэн ч хүлээн зөвшөөрдөг. Яг үүнтэй адил задгай
талд дураараа бэлчээрлэж өссөн малын сүүг дэлхийн улс орнууд  булаал­даад л авна. Хамгийн гол нь тэдний стандартад
хүрсэн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх ажил л бидэнд байгаа. Өөрс­дөө хэрэглээд илүүг нь
экс­порт­лох боломж ч  сүүнд байна.

Саалийн зэлэн дээр хар өглөөгүүр өөвлөн
зогсоо хэдэн бор хүүхнүүдээ дэмжих сайхан боломж юм  биш үү энэ хортой сүү гэх дуулиан. Цагаан идээг
хүнээс хэрэг­лээд байх, царай алдаад байх зүйл харин ч нэг биш билээ. Үүнд ердөө
бидний сэтгэлгээ л дутаад байгаа юм. Хэдэн түмэн үеэрээ хэрэглээд хийгээд сурчихсан
сүү цагаагаа борлуулах нь  монголчуудын харин
ч нэг мэдэх ажлын нэг. Харин тэр талаар нэг тарчих­сан сүүг бөөгнүүлж  цуглуулах ажлыг л  зохион байгуулах хэрэгтэй.

Бидний малаас биднийг устгачих ямар
ч өвчин гарч байгаагүй. Яахав сүүлийн үед гаднаас ирсэн хонь гэх зэрэг малаас бруцеллёз
өвчин гар­даг л даа. Гэхдээ үүнийг буцал­гаад 
хэрэглэчихэд  л болчихдог зүйл шүү
дээ. Цагаан идээг монголчууд хэзээнээс ариун цэвэр хэрэг­лээд сурчихсан байдаг.
Үүний тод илрэл нь “цагаан идээнд бузар оруулбал нүгэл болно” хэмээн үеэс үед сургасаар
ирсэн. Сүүгээ саахаар гарч байгаа, ааруул тараг бүрж байгаа  ямар ч эзэгтэй гараа угааж байдгийг бид бүгд мэднэ.

 Ийм байхад гадаадаас  хуурай сүү авч ирэн сүү тараг үйлдвэрлэж байгаа
нь үнэн­дээ бидэнд “гялгардаад” бай­на. Энэ бол зүгээр л ашиг хонжоо хайсан  хүмүүсийн л үйлдвэрлэл болчихсон. Өөрс­дөө хийж
болох юмыг амар ашиг хоёрыг харсан хүмүүс гаднаас зөөж ирдэгийг болиу­лах хэрэгтэй.
Ингэхдээ захир­гаа­ны аргаар биш татвар түрээсийг нь өндөрсгөх зэрэг зах зээлийн
аргаар нь зохи­цуул­бал болох мэт. Харин малчдаасаа сүүг нь цуглуулан авч ирж байгаа
түүнийгээ борлуулж  тараг сүү хийж байгаа
байгууллагуудыг мөн зах зээлээр нь урамшуулж дэмжих хэрэгтэй юм.

Дотоодын сүү үнэтэй болж  зарагдаж эхэлбэл  ард түм­ний тэрэн дундаа малчдын амжиргаанд шийдвэрлэх
нөлөө болно. Дээр нь  малчид ажил хийдэг болно.
Өглөө эрт босож сүү цагаандаа гарч, тугал үнээгээ хариулахаас эхлээд ажил мундахгүй.  Өдөр болгон архи ууж ногоо­роод байх нь багасна.
Ажил­тай орлоготой болоод эхэл­сэн ард түмэн хариуцлагатай болж эхлэх юм. Яахав
манай сүү шивтэртэй л байгаа биз. Тэр нь яваандаа арилчихна. Шивтэртэй сүү  уугаад үхсэн хүн л лав гарахгүй байх.

Хэдэн малчид маань энэ боломжийг ашиглаад
“туу­лаар гараагүй, гүүрээр гар­сан” гээд л сүүгээ зөөгөөд шогшоод байдаг хэрэг
ээ. Ямар сураагүй юм биш. Төв аймгийнхны нэг хэллэг байдаг даа. “Шанага нь тав шавхруу
нь гурав аа ” гэж.  Энэ юу гэсэн үг вэ гэдгийг
та мэдэх үү. Жин­хэнэ ориг сүү нь таван цаас, хулхи сүү нь гурван цаас гэсэн үг
шүү дээ.

Ц.БААСАНСҮРЭН

“Мандал даатгал” компанийн ерөнхий за­хи­рал, эдийн засагч
Ө.Ган­зоригтой эдийн засгийн өнөөгийн байд­лын талаар ярилцлаа.

-Долларын ханш өдөр ирэх бүр чангарч
байна. Инфляци өсөх нь бараг л тодорхой бол­чих­лоо. Ер нь инфляци хэчнээн хувиар
өсөх бол, таамаглал байна уу?

-Миний хувьд мини­мум хэмжээгээр ярихад
л 15-16 хувьтай гарах нь ойлгомжтой болчихлоо гэж бодож байна.

-Инфляци өсөх бол­сон гол шалтгаанууд
гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Хэд хэдэн шалтгаан байгаа л даа.
Нэг талаас гадаад худалдааны ба­ланс алдагдалтай байна. Зургаа, долдугаар сарын
байдлаар гэхэд тэрбум 500, 600 сая ам.дол­ла­рын алдагдалтай явж бай­на.  Бас нэг шалтгаан нь маш их төгрөг хэвлэж гаргасан
явдал. Нийт мөн­гөний нийлүүлэлт 30 ху­виар нэмэгдсэн. Мөнгө­ний нийлүүлэлт ихэссэн
нь цаанаа тодорхой шалт­гаантай. Засгийн газар 
тэрбум 500 сая ам. долларын бонд гаргаад төсвийн тэлэх бодлого явуулсан.
Дэд бүтцийн маш том төслүүд хэрэг­жүүлж эхэллээ. Үүнийг шийдэхийн тулд мөнгө­ний
нийлүүлэлтийг нэмж таарсан. Эдийн засагчид бол мөнгө хэвлэж зах зээлд гаргана гэж
ярьдаг. Эдийн засгийн номон дээр “Мөнгөний нийлүү­лэлт өсөхийг инфляци гэнэ”  гээд хэлчихсэн бай­гаа. Дотоодын инфля­циас гадна
импортлогд­сон инфляци гэдэг зүйл долларын ханшны өсөл­төөс болж орж ирдэг. Хэ­рэг­лээнийхээ
70 орчим хувийг гаднаас импор­тол­дог манай улсын хувьд бүр онцгойлж ярих асуу­дал.
Энгийнээр хэлбэл импортолж байгаа ба­раанууд долларын хан­шаар өсөөд орж ирнэ гэсэн
үг.

-Ам.доллар оны эх­нээс хэчнээн
хувиар өсөөд байна?

-13 орчим хувиар өсөөд байна. Тэгэхээр
импортоор орж ирж бай­гаа бараа тэр хэрээр өссөн гэсэн үг. Долларын ханш цаашаа
өсөөд 1600 төгрөг болвол бид худал­даж авдаг бараагаа 13 биш, бүр 16 хувийн өсөлт­тэй
үнээр авна гэж ойл­гож болно.

-Эдийн засгийн байдал хэцүүхэн
болчихлоо, УИХ-ын ээлжит бус чуулган зарлах хэ­рэг­тэй гэсэн мессэж явж байгаа.
Одоогийн үүсээд буй байдал ээлжит бус чуулган зарлахаар байдалд хүрсэн үү?

-Өнөөдөр хуралдаж асуудлаа ярихгүй
бол болохгүй нөхцөл үүс­сэн. Түрүү намар хямарчих байсан эдийн засгийг өнөөдөр хүртэл
торгоосон зүйл бол гадаадын хөрөнгө оруулагчдын худалдаж авсан бондын мөнгө шүү
дээ. УИХ-ын чуулган аравдугаар сар гаргаад хуралдана гэж хүлээж болохгүй. Хэрэв
ямар нэг компани дампуур­лаа гэхэд  захирал
нь “Би  амарчих­сан” гээд ирэхгүй суугаад
байхгүй шүү дээ. Эдийн засаг жилийн өмнө л хэцүү­хэн болчихсон байсан. Засгийн газар
бонд гаргаж байж л байдал нааштайгаар эргэсэн. Хятадын эдийн засаг наашилсан учраас
нүүрсний экспорт сэргэнэ гэсэн хүлээлт үүссэн нь бас нөлөөлсөн.

-Гэхдээ дан ганц бондоор эдийн
засаг өснө гэдэг өрөөсгөл ойлголт байх. Ер нь эдийн засаг сэргэхэд нөлөөлдөг гол
хүчин зүйлүүд нь юу байдаг вэ?

-Хэд хэдэн  хүчин зүйл байдаг. Үндсэн хүчин зүйл бол эрүүл
өрсөлдөх чадвартай зах зээл өөрөө босч  ирэх.  Хааяа зах зээл хямардаг л даа. Түүнийг нь бид
эдийн засгийн хямрал гэж нэрлэдэг. Ингэж хааяа хямрах үед нь төр оролцоод төсвийн
тэлэх бод­логоор эдийн засгийг дэмждэг. Эмнэлэг, сургууль, зам барьж, компаниудад
бага хүүтэй зээл өгөх зэргээр бодлого явуулдаг. Мэдээж энэ бодлого түр зуурын шинж
чанартай байдаг учраас үүрд үргэлж­лүүлээд байж болдоггүй.  Цааш нь үргэлжүүлээд байвал  Монголын өр талийгаад алга болно. Төр хамгийн
муу менежер учраас төрийн зарцуулж байгаа мөнгийг дагаад авлига зэрэг буруу зарцуулалтууд
бас явж байдаг.  Тиймээс төрийн оролцоо үүлэн
чөлөөний  нар шиг орж ирээд гарах ёстой.

-Засгийн газрын  1,5 тэрбум ам.долларын зарцуулалтыг ха­ра­хад
төр эдийн засгийг дэмжих үүргээ гүйцэтгэ­жээ. Тэгээд ч сэргэхгүй байна гэхээр…?

-Уг нь бол жамаараа яваа эрүүл эдийн
засгийн хувьд сэргэх болол­цоотой байсан. Гэвч өнөөдөр эдийн засаг сэргэсэнгүй.

-Гол шалтгаан нь юу вэ?

-Нүүрсний экспорт сэргэсэнгүй. Төмрийн
хүдэр гэж гараад байгаа юм алга байна. Нефтэн дээр том нээлт хийгдсэнгүй. Алтны
олбор­лолт өссөн дүн алга. Зэс хэвэндээ л байна. Гэтэл импорт нөгөө талд тасралтгүй
нэмэгдээд байна шүү дээ. Гадаад худалдааны алдагдал  хэмжээгээ алдаад байна. Монголд доллар  орж   ирэх
биш, гарах явц л өрнөөд байна. Төсөв тэлэхийг эдийн засаг өсөх нь, мундаг болох
нь гэж бодож болохгүй л дээ.  Тэлэх явцдаа
суурь зах зээлээ сэргэх эсэхийг байнга ажиглаад байх ёстой байсан юм.

-Нүүрсний зах зээл Чал­когийн гэрээний
асуудлаас хойш өөдтэй сэргэсэнгүй. Одоогоор жаахан ч гэсэн сэргэх төлөв алга уу?

-Яг хэвэндээ байгаа.

-Хятадын эдийн засаг сайнгүй байна
уу?

-Экспортын орлогын хувьд ямар байгаа
талаар манай байгууллага судалгаа хийж байна. Яг эцсийн дүн, тоо гараагүй байна.
Хятадын эдийн засгийн хувьд өсч байгаа. Бид хоёр л  замаар мөнгө олдог байсан. Нэгдүгээрт нь  экспортоос мөнгө олдог байлаа. Одоо тэр мөнгөний
урсгал маань эрс багас­лаа. Хоёрдугаарт гадаадаас хө­рөн­гө оруулагчид  мөнгөө барьж орж ирдэг байсан. Тэр алга бол­чихоод
байна.

-Хятадын эдийн засаг өсч байгаа
хэрнээ яагаад манайхаас нүүрс авахгүй байгаа юм бол?

-Үнэнийг хэлэхэд авахгүй байна. Тэгэхээр
одоо нэг л зам бий.  Манай төрийн тэргүүнүүд
Хятадад  очиж тэдэнтэй тохироо хийх ёстой.
Монгол Улс нүүрс зардаг, Хятад Улс худалдаж авдаг. Худалдан авагч нь гомдсон байж
магадгүй юм. Манайхан хятадын хөрөнгө оруулалтад таатай ханддаггүй. Уг нь бол дипломат
ёсоор ямар ч улстай харилцан хүндэтгэлтэй хандах ёстой. Ингэж байж улс хөгждөг.
Хятад коммунист улс. Монголоос Хятадын төрийн ком­па­ниуд л нүүрс худалдаж авдаг.
Тэгэхээр тэр түв­шинд нь тохи­ро­хоос өөр ямар ч арга байхгүй. Үүнийг л чөлөөт зах
зээлийг дэм­жих төрийн дэмжлэг гээд байгаа юм. Түүнээс биш гадаа­дын хөрөнгө оруулагчдыг
үргээх, Хятадуудыг үргээх тал дээр төр засаг их сайн ажиллачихаад зах зээл эргээд
босох болохоор чөлөөт зах зээл өөрөө босно ш дээ, төр огт орол­цож болохгүй гэж
бо­лох­гүй л дээ. Хүний босгож ирсэн юмыг нурааж сүйтгэх болохоороо төр маш сайн
ажилладаг. Тат­варын албаа явуул­на. Янз бүрийн бодлого журам, хууль гаргана. Уг
нь чөлөөт зах зээл дэх төрийн орол­цоо гэдэг зохицуу­лалт дарамт биш, дэмжлэг юм.

-Тэгэхээр таны бодлоор Хятадтай
дээд хэмжээнд уулзах ёстой гэх  гээд  байна уу?

-Төрийн дээд хэмжээний уулзалтыг Хятадтай
хийх ёстой. Манайхаас нүүрс худалдан авах тухай асуудлыг ярилцахаас өөр аргагүй
байдал үүссэн. Бид тэднээс их юм худалдаж авдаг. Тэрийгээ ярьдаг ч юм уу, ямар ч
байсан ингэж байж л нүүрсний салбараа сэргээ­мээр байна. Тэгэхгүй бол нүүрсний  зах зээл мөд сэргэх янзгүй тал руугаа эргэчихлээ.

-Гадаадын хөрөнгө оруулаг­чид Монголын
эрсдлийг юу гэж харж байгаа бол?

-Гадаадын хөрөнгө оруулагчид Монголын
улс төрийн эрсдлийг өндөр байна гэж үзэж байгаа. Энэ асуудал ардчилсан улс  гэдэгтээ 
ч юм уу, эсвэл хөгжил дорой гэдэг үүднээс үүдсэн хэрэг биш л дээ. Жишээ нь,
Казахстан Ерөнхийлөг­чийн засаглалтай. Ерөнхийлөгч нь  Үндсэн хуулиндаа өөрийгөө дар­хал­чихсан. Бараг
ардчилсан гэж хэлэхэд хэцүү ч юм шиг улс.  
Гэтэл тэнд төрөөс гаргасан хууль  журам
бодлогыг урт хугацаанд мөрдөөд явж чаддаг. Монголд болохоор ардчиллын сул талыг
ашиглаад байна. Ардчиллын сул тал бол хүмүүст богино хугацаатай амлалт өгдөг нь.
Уг нь Монголын ард түмэнд эдийн засаг урт хугацаанд тогтвортой хөгжих нь чухал.
Түүнээс биш өнөөдөөр халамжаар өгч байгаа цөөхөн хэдэн төгрөг тийм ч чухал биш.

-Гадаадын хөрөнгө оруу­лал­тад
хандах сөрөг хандлага сүүл­дээ ийм  байдалд
хүргэчихэв үү дээ гэж бодох хүмүүс олон байна. Таны хувьд энэ тал дээр ямар бодолтой
явдаг вэ?

-Гадаадын хөрөнгө оруулаг­чийг хамгийн
энгийнээр хэлбэл мөнгөө Монголд авчирч байгаа 
л хүн. Монголд гадаадын хөрөнгө оруулагчид л доллар авчирч бай­сан. Нээлттэй,
чөлөөт зах зээл, гадаад хөрөнгө оруулалт, зөв бүх юмыг дэмждэг байхыг л ардчилал
гээд байгаа юм. Гэтэл сүүлийн жилүү­дэд улстөрд сонгогдохын тулд л дайсныг зохиомлоор
бий болгож, компанийн захирал, хэн нэг гадаа­дын хөрөнгө оруулагчтай тэмцэх гэж
байгаа баатар мэт өөрийгөө харагдуулах гэж ярьж явсаар бай­гаад Монгол өнөөдөр хорт
хавдрын нас баралтаар дэлхийд тэргүүлж, дэлхийн хамгийн стресстэй ард түмнээр тодорч
байна. Уг нь жам зүйгээрээ бол сайжраад явах учир­тай. Тэгж сайжрах нөхцөлийг эдийн
засаг, зах зээл хангах ёстой юм. Түүнийг нь төр засаг дэмжиж орол­цох хэрэгтэй.
Чөлөөт зах зээлийг дэм­жих хамгийн том гарц нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих.
Улс­төрчид дипломат соёлд суралцаж, үг хэлээ цэнэх учиртай. Бидний ярьж байгааг
дэлхий сонсч байгаа. Өнөөдөр хэн нэг улстөрч нэг юм хэлэхэд л гадны хөрөнгө оруулаг­чид
маргааш нь сонсчихож байна. Тэд 2011 оноос хойш дандаа сөрөг мэдээлэл авсан. Дахиад
хэлэхэд гадаадын хөрөнгө оруулалт буураагүй бол долларын ханш өсөхгүй байсан.  

-Гадаадын хөрөнгө оруулаг­чид болон
эдийн засагт оролцох төрийн оролцоог бүр шинээр харах нөхцөл үүсчихсэн юм биш үү?

-Тийм ээ, санал нийлж байна. Чөлөөт
зах зээлийн эдийн засгийн төрийн оролцоо гэж юу болох, гадаадын хөрөнгө оруулагч
гэж хэн бэ гэдгийг шинээр томъёолж ойлгох цаг нь болсон гэж бодож байна.

-Ам.долларын ханш цаашилж өслөө
гэхэд хэд хүрэх эрсдэл байна?

-Ойрын хугацаанд 1600 хүрэх эрсдэл
байна. Хүмүүс хадгалам­жаа хувиргаад эхэлбэл яах вэ гэдэг том асуудал бас бий.  

-Монголын түүхэнд доллар дээд тал
нь хэд болж өсөж байсан бэ, 1800 гэдэг билүү?

-Албан бусаар бол 1800 гэж ярьдаг.
Яг Монгол банкны албан ханшаар 1670 билүү тиймэрхүү тоо сонсогддог. Гэхдээ Монгол
банкны албан ханш бол зарласан ханш шүү дээ. Зах зээл дээр байгаа ханш нь бол
1800 гэж ярьдаг юм.

-Монгол банкнаас интервенц хийх
ч юм уу өөр ямар нэг арга байгаа болов уу?

-Монгол банк гэж асуудлыг салгах боломжгүй.
Асуудлын буруутан нь Монгол банк биш. Буруутан нь Монголын төр. Гэхдээ төр гэхээр
яг  одоогийн засгийн эрх барьж байгаа хүмүүс
гэж буруу ойлгож болохгүй. Сая хорь гаруй жил буруу ойлгосон ойлголтоо залруулах
хэрэгтэй гэж  ярьсан шүү дээ. Үе үеийн Засгийн
газрууд чөлөөт зах зээл дэх төрийн оролцоог буруугаар ойлгодог, чөлөөт зах зээлийг
хөгжих гэхэд нь хааж боодог, дарамтлахаа төрийн оролцоо гэж ойлгодогоос болсон.
Би улстөрч хүн биш л дээ. Цэвэр эдийн засаг талаас ярихад ийм байна.

-Тэгэхээр долларын ханшийг яаж
барих вэ?

-Засгийн газар бонд гаргах ёстой.
Тэгээд тэр мөнгөөр нь Мон­гол банк интервенц хийх хэрэгтэй. Ингэж байж л долларын
ханшийг барина.

-Хөрөнгө оруулалтын орчин муу байгаа
болохоор дэлхийн хөрөнгийн зах зээлийн орчноос бондоор мөнгө босгож чадах уу?

-Дэлхийн хөрөнгө оруулагчдын хандлагыг
эерэг болтол, хөрөнгө оруулалтын орчноо сайжиртал гэж хүлээх цаг алга л даа. Ноднингийн
өдийд байдал бишдсэнийг мэдээд баталъя гэж санаачилсан хөрөнгө оруулалтыг дэмжих
хуулиа хүртэл бат­лаагүй байгаа шүү дээ. Тэгэхээр Хятад, Оростой ч юм уу аль нэг
улсын Засгийн газартай тохироо хийж бонд гаргаж болно. Түүнээс биш олон улсын чөлөөт
зах зээл дээрээс мөнгө босгох боломж байх­гүй. Манай бондын хүү долоон хувь болсон.
Найман хувиар бонд гаргаж байж хүн авна. Гэтэл найман хувийн хүүтэй бонд гэж юу
байхав. Засгийн газар хооронд ч юм уу, Олон улсын валютын сан энэ тэр гээд мундаг
аврагчдад хандах л зам үлдсэн. Тэдэнтэй тохиролцож мөнгө гуйхаас өөр арга байхгүй. 

-Сүүлийн үед эдийн засагт  өрнөөд байгаа нэг том сэдэв  бол Оюу толгой. Эдийн засаг талаас нь харвал Оюу
толгой дээр бид яах ёстой юм бол?

-Оюу толгой гэж байнга ярихаа болимоор
байна. Энэ чинь нэг л төсөл. Ганц­хан уурхайн асуудлыг Монгол Улсын Засгийн газар
үе дамжуу­лаад найм, есөн жил ярьж болохгүй. Нэг шийдээд жижиг агент­­лаг юм уу
“Эрдэнэс Оюу­толгой”-д нь даатгаад л орхих хэрэгтэй байгаа юм. Өнөө­дөр Мон­голын
ард түмэнд ярих асуудал их байна. Хөрөнгийн захаа яаж хөг­жүү­лэхээс эхлээд, шинэ
уурхайнуу­даа хаана хаана барих гээд би­дэнд ярих асуудал зөндөө бий. Оюу толгой
дээр зардал хэтэрсэн гэж байна. Анхнаасаа хувь авснаас л үүдсэн хэрэг. Хувь аваагүй
бол зардлаа хэтрүүлсэн хүн өөрөө хохирлоо хүлээх зах зээлийн хууль бий. Үндсэн хуульд
газрын доорх баялаг Монголын төрийн, ард түмний өмч гэсэн байгаа. Гэтэл өөрийн өмчөө
бус­даас худалдаад авчихсан. Дэлхийн эдийн засгийн түүхэнд байхааргүй зүйл болсон.
Анхнаасаа хувь худалдаж авах буруу байсан юм. “Рио” ард түмний өмчийг ашиглаж байгаа.
Ашигт малтмалын хуулиар ашиглалтын лиценз аваад ажил­лаж байгаа компани. Тухайн
хүний өмч болоо­гүй. Зүгээр л ашиглал­тын лиценз эзэмшиж байгаа ком­паниасаа буцааж
хувь худалдаж авсан. Уг нь бол татвар, хураам­жаа­раа ший­дээд явж  болох асуудал байсан юм.

-Засгийн газар  эзэмшиж байгаа хувиа буцаавал дээр гэж хэлэх гээд
байна уу?

-Боломжтой бол энэ хувиа буцаагаад
татвараа нэмчихмээр байгаа юм. Тэгээд лаагаа иднэ үү,  луувангаа иднэ үү, гадаад ажилч­дын цалиндаа хэчнээн
доллар өгнө үү тэдний л асуудал гээд орхичихмоор санагддаг. Бүх сайд дарга нар нь
оюунаа чилээх ямар ч хэрэг байхгүй. Оюу толгой төс­лөөс гадна Монголын эдийн засагт
шийдэх олон асуудал байна. Мон­голын олон улсад өрсөлд­дөг корпорациудыг дэмждэг
хуу­лийг гаргамаар байна. Хөрөнгө оруу­лал­тыг дэмжих хууль хэрэгтэй байна. Хөрөнгийн
зах зээлээ хөг­жүүлмээр байна. 

Ц.БААСАНСҮРЭН

С.АРИУНЖАРГАЛ

Ердөө жилийн өмнө “Financial
times” манай улсыг эдийн засаг нь хоёр оронтой 
тооноос буухгүй, асар хурд­тай хөгжих орон гэж онцолж байв. Бүр М-3 гэсэн
томъёо­лол гаргаж Монгол, Мозам­бек, Мьянмарыг хоёр дахь БРИКС  хэмээн зарлаж бай­лаа. БРИКС гэдэг нэр томъёог
“Голдман Сакс” банкны эдийн засагч 1990-ээд оны эхээр гаргасан байдаг.  Бразил, ОХУ, Энэтхэг, Хятад улсуудыг эдийн засгаараа
толгой цохих нь гээд гаргаж ирсэн томъёолол. 
Эдгээр орны эдийн засаг 1990-ээд оноос хойш үнэхээр өссөн. Харин Монголын
эдийн засагт сүү­лийн үед өрнөж буй үйл явдлууд “Financial times”-ийн  М-3 гэсэн томъёоллыг M-2 болгож магадгүй байна.
Сүү­лийн үед өрнөсөн үйл явдал  гэдэг нь ердөө
л Монгол Улсын Засгийн газар ба Оюу­тол­­гойн хооронд үүсээд буй нөхцөл. Өнгөц харахад
нэг компанийн хувь нийлүүлэгч­дийн асуудал мэт боловч үнэн хэрэгтээ тэдний дунд
бүхэл бүтэн улсын эдийн засгийг тэр чигт нь хөдөлгө­хөөр үйл явдал өрнөж байна.
Оюу толгой бол Монголд төдийгүй дэлхийд томд орох төсөл. Гадаадын хамгийн том хөрөнгө
оруулалт өмнийн говьд хийгдэж байгаа. Дэл­хийн уул уурхайн гигантуу­дын нэг “Рио”
энэ төслийн гол оролцогч. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай энэ төсөлд Мон­гол Улсын
Засгийн газар тогт­вортой байдал амлаад Хөрөн­гө оруулалтын гэрээнд гурван ч сай­даа­раа
гарын үсэг зуруулчихсан. УИХ нь хүртэл “Эдийн засгийн хөдөл­гөгч хүч болсон төслөө
үргэлж­­лүүлэхийн тулд тогт­вор­той байдал амлалгүй яа­хав” гээд зөвшөөрөөд алхаа
тогшчихсон. Энэ бүхний эцэст Засгийн газар ааш нь олдох­гүй эхнэр шиг ааш­лаад бараг
хагас жил болж байна. Эцэс­тээ “Өө ерөөсөө бид мэдэхээ байчихлаа, УИХ-аар л ший­дүүлье”
гээд таг чиг болчи­хоод байна. Өөрсдөө шийд­вэр гаргаж тогт­вортой байдал амласан
Оюу тол­гой­доо ингэж хандаж байгаа юм чинь бидэнд яах нь тодорхой гээд хөрөнгө
оруулалт зогсчихоод бай­гаа юм. Шалтгаан нь ердөө л энэ.

ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТАД ХЭН СААД БОЛООД
БАЙНА ВЭ?

Хөрөнгө оруулалт бүхэл­дээ таг зогсчихоод
байгаа­гийн  гол шалт­гаан нь ердөө  л  шийдвэр
гаргадаг эрхмүү­дийн хандлага. МАН өнгөр­сөн сонгуулиар ялагдахаа мэдрээд эхлүүтээ
эрхээ дуу­са­хын өмнөхөн стратегийн салбарын хөрөнгө оруулал­тыг зохицуулна гэсэн
нэрээр хөрөнгө оруулалтыг үргээх хууль баталчихсан. Тэр үеэс урсгал нь саарсан гадны
хөрөнгө оруу­лалт хэцүүхэн байдалд орсон нь гадаадын хөрөнгө оруулалт руу чиглэ­сэн
таагүй хандлага  өнөө хүртэл УИХ, Засгийн
газарт хүчтэй байгаатай холбоотой. Өмнөх УИХ-д байхдаа л Оюу толгойн эсрэг дуугардаг
бай­сан гишүүд энэ Засгийн гол­лох салбарыг удирдаж бай­на. Хамгийн том жишээ нь
гэхэд л Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяр нар. Гадаадын
хөрөнгө оруу­лал­тыг зогсоосон Занданша­тартай агаар нэг бодол, үзэл­тэй эрхмүүд
ч УИХ-д олон бий. Эдний амнаас гарч буй үг бүрийг гадаа­дын хөрөнгө оруулагчид анхаа­рал­тай
сонсч халаасан дахь  мөн­гөө гаргахгүй, тас
атгасаар байгаа.

ӨНГӨРСӨН ХУГАЦААНД ЮУ БОЛООД ӨНГӨРСӨН
БЭ?

Оюу толгойн зэсийн баяж­малын экспорт
эхлэхгүй нэг хэсэг удсаны гол шалтгаан нь мөн л Засгийн газрын ханд­ла­гаас үүдсэн.
Хил гааль нь харчих боломжтой экспортын гэрээг “заавал би өөрөө хар­на” гэж Уул
уурхайн сайд нь зөрүүдэлж экспортыг хэсэг гацаа­сан. Оюу толгойн зүгээс нууц зад­руулахгүй
гэвэл гэрээ­гээ харуулъя гээд нууц­ла­лын гэрээнд гарын үсэг зурахыг хүссэн ч хөдөлж
өгөх­гүй баахан удсан. Тэр хооронд гаднаас орж ирэх мөнгөн урсгал хумигд­саар байсан.
Тэгж тэгж нэг юм экспортын гэрээг ТУЗ-ын гишүүд үзэж, Засгийн газар нууц зад­руулахгүй
гэж аман тангараг өгч байж тохирол­цоонд хүрч байлаа. Засгийн газар Эрдэнэт, Оюу
тол­гойн  аль алинд нь хувь эзэмшдэг. Оюу
толгой Эрдэнэт хоёр бол өрсөлдөгчид. Нэгнийхээ зэсийн баяжмал зарж байгаа үнийг
нөгөө нь мэдээд байж болохгүй гэдгийг зах зээл гадарладаг хэн ч төвөггүй ойлгоно.
Уул уурхайн сайд харин ойлгохгүй нэлээд удсан.

Экспорт гацсан нөгөө шалт­­гаан нь
зэсийн баяжмал зарсан мөнгөө заавал Монго­лын банкаар дамжуул гэсэн эрхэм сайдын
шахаа байлаа. Засаг эцэстээ Оюу толгой компанийг гадаадад данстай байж болохыг хүлээн
зөв­шөөр­сөн л дөө.  Гадаадад  нээсэн данс бүрээ энд бүрт­гүүлж, тэр дансаараа
л гүйл­гээ хийж, дансны бүх хуулгаа Засгийн газарт  өгөх тохи­роонд  хоёр тал хүрч чадсан. Одоо хувь нийлүүлэгчдийн
хурлаар эцсийн шийдэлд хүрээгүй арваад асуудал үлд­сэн. Тэр асууд­луудыг явцын дунд
шийдээд явна гэсэн байр суурийг Засаг, компани хоёрын аль аль нь барьж буй.

ТЭГВЭЛ ОДОО  ЮУН ДЭЭР ГАЦААД БАЙНА ВЭ?

Засгийн газар дахиад л буруу хараад
суучихлаа. Оюу толгойн хувьд нөөцийнх нь 80 хувь газрын гүнд бий. Гүнд  байгаа зэсээ олборлохын тулд гүний уурхайгаа даруй­хан
барих шаардлагатай. Тэгж байж их мөнгө олно. Одоогоор “Рио” гүний уурхай­гаа барих
санхүүжилтээ бос­го­хоор ажиллаж байна. Дэл­хийн дөрвөн тивийн банк, санхүүгийн
байгууллагууд  Монголд хэрэгжиж байгаа зэсийн
төсөлд дөрвөн тэрбум ам.дол­ларын зээл өгөхөө 
мэдэгдээд байгаа. “Рио”-гийн хувьд ч эрсдлээ үүрээд санал болгосон зээлүүдийг
авах бодолтой байна. Хэрвээ энэ зээл бүтвэл дэлхийн уул уур­хайн салбарын хамгийн
том төслийн санхүүжилт болох юм. Төслийн санхүүжилтэд Оюу толгойн нөгөө хувь ний­лүү­лэгч
болох Засгийн газ­рын зөвшөөрөл дутуу байгаа. Засгийн газар хэдэн сарын турш  таг чиг байсны эцэст УИХ асуудлыг шийднэ гэсэн
мэдэгдлийг хөрөнгө оруу­лагч­дад  хүргүүлсэн
нь “Рио”-гийн мэдэгдэл дээр тодорхой бай­гаа. Асуудал УИХ-аар орж байж тодорхой
болно  гэж Засгийн газрын төлөөлөл болсон
хүн нь захиа явуул­чи­хаар хөрөнгөө оруулсан хүмүү­­сийн хувьд асуудал тодор­хойгүй
болж байна гэсэн үг. Ийм нөхцөлд “Рио”, “TRQ”-ийн хувьд хувьцаа эзэм­шигчдэдээ байдлыг
ил тод мэдээлэх үүрэгтэй. Тэр үүргийнхээ дагуу мэдэгдэл гаргасан нь тодорхой.

Ийм учраас Засгийн газ­рын мэдэгдлийн
дараа “Рио”, “Туркойз хилл” хоёр Оюу толгой төслийн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын
ажлыг зогсоох шийд гаргасан  хэрэг. Өнөөдрийг
хүртэл хүлээцтэй ажиглаж ирсэн “Рио”-гийн хувьд анхны гэж хэлж боло­хоор анхаа­рал
татахаар, эрс шийдэмгий алхам болсон. 

 Энд бас нэг хачирхалтай өнцөг бий. Ерөнхий сайд
өнгөрсөн долоо хоногт сэт­гүүл­чид­тэй уулзахдаа асуу­дал УИХ-аар орох шаардла­гагүй
гэсэн агуулгатай  үг унагасан. Үүний дараа
19 хувиар унаад байсан TRQ-гийн хувьцаа эргээд арван хувиар өссөн. Гэхдээ хөрөнгө
оруулагчид өнөөдрийг хүртэл эргэлзээнээсээ гараагүй бай­на. “Рио”-гийн мэдэгдэлд
итгэх үү, Ерөнхий сайдын үг үнэн үү. Тэгээд төслийн сан­хүү­жилтийг  УИХ-аар шийдэх юм уу, эсвэл хувь нийлүү­лэг­чид
ярилцаад л болчих асуу­дал уу? Одоогоор яг тэр гэхэд хэцүү, тодорхойгүй байдал үүсчихээд
байна.

ЭДИЙН ЗАСГАА УНАГАХГҮЙН ТУЛД ЯАХ
ЁСТОЙ ВЭ?

Төв банкны хувьд хөрөнгө оруулалтын
орчноо сайж­руулж урсгал нь татарсан хөрөнгө оруулалтаа эргээж сэргээхгүй  бол байдал хэцүүд­нэ гэж удаа дараа мэдэгдсэн.
Сүүлийн хэдэн өдөр 1530-аас буугаагүй дол­ла­рын ханш үүнийг нотолно. Хөрөнгө оруулалт
сайжирч гаднаас  доллар орж ирэхгүй энэ хэвээрээ
хугацаа алдаад байвал өмнөх шигээ 1700 хүрэх эрсдэл ч гарч мэдэхээр байгаа.  Хамгийн эхэнд хийх алхам бол мэдээж Оюу тол­гойн
далд уурхайн бүтээн байгуулалтыг үр­гэлж­лүүлэх. Өөрөөр хэлбэл эдийн засаг шалдаа
бууж, гадаадын хөрөн­гө оруулагчид нүүрээ буруулж, Монгол дампуурах эсэх нь УИХ,
Засгийн газрын хандлагаас шалтгаалах гээд байна.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Тэрэлжийн зам
улаан шороон дунд байна. Замыг нь засч байгаа гэнэ. Хуучин байсан засмалыг нь
хуулаад хаячихсан болохоор тэр үү шороо босч байгаа гэж жигтэйхэн. Зам засварын
ажил эрчтэй өрнөсөн юм анзаарагдсангүй. Энд тэнд зам засварын машин, киоск
өмссөн хүмүүс мэр сэр харагдана. Уг нь эхэлсэн л бол нийслэлд өрнөөд байгаа
замын ажил шиг хурдхан хийчихмээр.

 Жуулчдын том автобуснууд тэр тоосон дунд л
манаргаж явна. Зарим нь бүр битүү шороон дунд зогсчихсон, жуулчид нь гарч орж,
гайхацгаагаад  л… Хагас, бүтэн сайнаар
хүмүүс Тэрэлж рүү хошуурдаг болохоор амралтын өдрүүдэд бол шороо тоос нь бүр дийлдэхээргүй
босч байна лээ. Ямар сайндаа жуулчдыг авч яваа 
нэг хөтөч залуу “Манай автобусанд яваа хоёр франц өвгөний харшил хөдлөөд
хэцүүдэж байна. Нэг нь бүр битүү хар масктай л явж байна. Яг ид жуулчны цагаар
зам аа засна гээд ингээд бужигнуулчихаар жуулчдад яаж нөлөөлөх нь тодорхой. Анх
ирсэн хүмүүст бол сайхан сэтгэгдэл төрөхгүй шүү дээ, ийм улаан тоосон дунд
давхиад байхаар” гэж толгой сэгсэрэхэв.  

Жуулчдын байнгын
маршрутад багтдаг газар бол Тэрэлж. Монголд ирсэн жуулчин бүр Тэрэлжийг зорьдог
гэж хэлж болно. Жуулчдын багагүй хэсгийг эзэлдэг япон жуулчдын хувьд гэхэд л
байнга явдаг газар нь Тэрэлж. Тэд барууныхан шиг адал явдалтай аялалд
дурладаггүй.  Ихэвчлэн ахимаг насныхан
ирдэг болохоор тохитой, тухтай аяллыг илүүд үздэг. Улаанбаатарын замын үл ялиг
донсолгоонд л нүүрээ хачин болгож, гайхаад бөөн юм  болдог япончуудын хувьд Тэрэлжийн зам там шиг
л санагдаж байгаа.

Улаанбаатараас
Тэрэлж рүү явах зам уг нь бол тийм олон километр биш. Жуулчны оргил цагаас өмнө
дөрөв, тавдугаар сардаа амжуулаад янзалчихад болохгүй юмгүй газар. Заавал
жуулчны ид цагаар шороо манаргаж, Монгол гэж аймаар  хэцүү замтай, зам нь гэж бөөн шороо гэсэн сэтгэгдлийг
төрүүлэх хэрэг байсан юм болов уу.

Уг нь
хөндөгдөөгүй байгаль, задгай салхи, нүд алдам тал, нүүдэлчин ахуй соёл гээд
аялал жуулчлалын салбарт  дэлхийд брэнд
болгохоор зүйл  манайд олон бий. Байгаа
үнэт зүйлээ төлөвлөгөө, тооцоогүй эхэлсэн замын ажил энэ тэрхнээр
үнэгүйдүүлмээргүй л байгаа юм. 

-ТУЯА ЭМЧИЛГЭЭНИЙ АППАРАТ ДАХИЖ АВАХГҮЙ БОЛ ХОРТ ХАВДАРТАЙ ХҮМҮҮСИЙН
ЭМЧИЛГЭЭ ТАСАРЧ МЭДЭХЭЭР БАЙДАЛ ҮҮСЧЭЭ-

ХСҮТ-ийн туяа эм­чил­гээ­ний
аппарат эв­дэрсэн талаар хэв­лэ­лээр мэ­дээлж байгаа. Энэ талаар ХСҮТ-ийн Туяа эмчил­гээ­ний
тас­гийн эрхлэгч Г.Одон­туяагаас тод­руул­лаа.
 
-Эвдэрсэн гээд байгаа туяа эмчил­гээ­ний
аппаратыг хаана үйлд­вэр­лэсэн юм бэ?

-“Кобер жаро” буюу зай туяаны аппарат Мон­голд нэг бий. 2005
онд Олон улсын цөмийн агент­лаг,  Засгийн
газрын хамтарсан санхүү­жил­тээр суурилуулсан юм.  Чехийн “ЮЖП Прага” ком­па­ниас авсан. Аппа­рат
суурилаг­даад таван жил болоод зас­вар үйл­чил­гээ, хийг­дэх стандарт­тай. Тухайн
үед нийлүүл­сэн компани зас­вар үйл­чил­гээ хийлгэх гэрээ хий­гээгүй учраас цацраг
идэвхт туяа гар­га­­­даг аппа­рат­ын идэв­хжилт сулар­сан. Идэв­хжилт сулраад ирэхээр
өвчтөний эмчил­гээнд орох хугацаа өөрч­лөгд­дөг. Өөрөөр хэлбэл хууч­наар өдөрт
60 хүнийг хурдан эмчилдэг бай­сан бол тун нь суларч идэвх­жилт нь муудахаар  хү­ний­хээ тоог цөөлж 30 болго­сон. Мөн өмнөх
шигээ хурдан бай­хаа больж,  хугацаа нь удаашраад
явчихаж байгаа юм.

-Уг нь энэ аппаратанд өдөрт хичнээн
хүн орох стандарттай вэ?

-Дээд тал нь 35 хүн. Онош­логоо сайжирсантай
холбоо­той­гоор хав­дар­тай хүмүүс нэмэгдсэн. Тэр хэрээр ачаа­лал их байгаа учраас  бид аппаратыг хоёр ээлжтэй бол­гож өдөрт 60 хүнийг
сүүлийн хоёр жилийн турш  эмчилж байгаа.

-Аппарат өмнө нь эвдэрч бай­сан
уу?

-Олон удаа эвдэрч засварт орсон. Капитал
засвар ч хийгд­сэн. Жижиг гар удирд­ла­гын системд нь эвдрэл гарсныг хоёр удаа янзал­сан.
Саяын гэмтэл мөн л гар удирд­лагад гарсан байсан. Бид Чехээс инженер дуу­даж засвар
хийлгэсэн. Удирдлагаа шал­гуул­тал зүгээр гэж оношилсон. Түүний дараа аппарат маань
ажилд ороод дөрөв хоноод гар нь дахиад эвдэрчихсэн. Чех рүү  эвдэрсэн хоёр хуучин гараа өгч явуу­лаад засуулаад
хүлээж автал мөн л ажиллаад хоёр цаг болоод эвдэр­сэн. Өнөөдөр нөгөө нэг гараа хийгээд
08.00 цагаас эхлээд 14 хүний эмчилгээ хийгээд байна. Энэ аппаратын хувьд онцгой
цацраг идэвхит үүс­гүүр­тэй гэдэг утгаараа тээвэр­лэлтийн  онцгой нөхцөл шаард­даг.

-Нийлүүлсэн компани яагаад цаад
газартайгаа засвар үйлчил­гээний  гэрээ хийгээгүй
юм бэ?

-Тендерийн үнэлгээ, төсөвт нь засвар
үйлчил­гээний мөнгө огт тусаагүй юм билээ. Төсөвт ер суугддаггүй учраас л аппаратанд
асуудал гараад байна. Хавдар судла­лын төсөвт 
барилгын засвар үйлчилгээ гэсэн санхүүжилт л орж ирдэг. Тусгай аппаратын
засвар үйлчилгээ гэсэн төсөв огт байдаг­гүй. Иймээс л би­дэнд асуудал үүсээд байна.
Энэ аппарат эвдэр­лээ гэхэд Чехээс ирж л засаж өгөхгүй бол бид чадахгүй. Тэд ямар
үнэ хэлнэ, бид тэрүүгээр нь л засвар үйлчилгээгээ авч байна.

-Нэмж аппарат авахгүй юм уу?

-Энэ онд зайн туяаны аппарат­тай болно.
Тэгвэл хүлээгдэл, чирэг­дэл багасна. Шинэ байрны өргөт­гөлөөр манайд хамгийн сүүлийн
орчин үеийн шугаман хурдас­гуур гэдэг хоёр аппаратыг суурилуулах гэж байна. Авст­рийн
Засгийн газ­рын хөрөнгө оруулалтаар төсөл нь хэрэг­жи­нэ гээд хүлээгдээд байгаа.  Барилга байгууламжийнх нь асуу­дал удаашралтай
байна.

-Өнөөдөр гэхэд хэчнээн хүн эмчлүүлэхээр
хүлээж байна, цаана нь хэчнээн хүн хүлээж байгаа вэ?

-Өнөөдрийн байдлаар  53 хүн эмчлүүлэх гээд байж бай­на. Үнэ­нийг хэлэхэд
хүлээг­дэж байгаа 100 хүн бий. Мэдээж хэрэг аппарат хүлээг­дэж байх үед хүмүүсийн  амь нас эрсдэлд орсон. Умайн хүзүү­ний хавдрын
эмчилгээ­тэй явж бай­гаа хүнд ганц зайн туяатай 
эмчил­гээ гэж явдаг­гүй. Дотор туяаны эмчилгээ хийгдэж байгаа хүмүү­сийн
эмчилгээ бол тасраагүй. Яа­гаад гэвэл дотор туяа эмчил­гээ явагдаж байгаа. Бас химийн
эмчил­гээ нь явагдаж байна. Хагалгааны дараахь эмчилгээнд орох мөн тол­гой хүзүүний
гэмтэлтэй хүмүү­сийн эмчилгээ ерөнхийдөө тасарчихаад байсан. Аппарат маань эвдэр­­чих
вий гэсэн айдастай л байна даа. Бас хүнээ цөөлж байна.  Аппа­ратынхаа 
ачааллыг  ихэсгээд эвдэлж байхаар хүлээ­гээд
л бай­хаас яахав.

-Хичнээн хоног хүлээ­хээр байна.

-14 хоног. Чехийн “ЮЖП Прага” компани
л засаж чад­на. Манайхан эрэг шураг мултрах, утас салах зэрэг жижиг эвдрэлийг нь
засаад байгаа.

-Эмнэлгийн тоног төхөө­рөм­жийг
авах тендертээ засвар үйлчилгээг нь бодол­цох л ёстой юм байна даа?

-Тийм. Оруулж ирсэн компанид нь санхүүжилтийг
нь шийдэж өгч, засвар үйл­чил­гээг нь хариуцуулж байх­гүй бол хүндрэлтэй юм байна.  Энэ аппарат гэхэд нэг жилийн баталгаатай ирсэн.
Баталгаа нь дуусангуут гэрээгээ хий, бид засва­раа очоод хийчих­нэ гэчих­сэн юм
билээ. Анх­наа­саа ийм бодлогогүй юм хийсэн. 

-Одоо ачаалал бага өгвөл эвдрэл
нь арай гайгүй байж чадах болов уу?

-Ачааллыг нь багасгачи­хаар гайгүй
л дээ. Гэхдээ олон өдөр хүлээсэн хүмүүс, ар гэрийнхэн нь бухимдалтай хэцүү л байгаа.
Эм­нэл­гийн ажилчдын дарамт нэмэг­дэж байна. Аль болох ая эвийг нь олох гээд ажиллаж
байна. Ямар ч байсан цус алдаад байгаа хүмүүсээ түрүүлж оруулна. Энэ  мэтээр 53 хүнээ ая эвээр нь оруу­лах гээд л үзэж
байна. Өнөөдрөөс эхлээд 50 хүнээр хязгаар­лана. 
Шинэ аппара­таа энэ ондоо багтааж 
оруулж ирэх­гүй бол энэ аппарат эвдрэл­гүй ажиллана гэдэг бараг л худлаа
болчихлоо. Шинэ аппарат­ын хувьд тендер зар­ла­на, орж ирнэ, оруулж ирэх тээвэрлэлт,
суурилуулалт гээд бодохоор бараг гурван сар болно. Урьд нь зарлагд­сан тендер цуц­лагд­сан.
Одоо яамнаас удахгүй зарлана гэсэн. Тендерийн үнэлгээ­ний комист Эрүүл мэндийн яам­наас
л ордог. Манайхаас аж ахуй хариуцсан хүн ордог юм. Бид мате­риалыг нь бүрдүү­лээд
өгөх үүрэг­тэй. Манай тендерт эмийн тендер шиг олон компани ордоггүй, тоо­той хэд
нь л ордог, онцгой бүтээг­дэхүүн гэдгээ­рээ их олон үе шат дамжиж арай зардал өртөг
өндөртэйгөөр  оруулж ирдэг. Ноднингийн тенде­рийн
хувьд  тендерт оруулж ирсэн компаниудын үнийн
санал манай санал болгож байсан үнээс их бай­сан учраас цуцлагдсан юм. Эмч нарын
өвчтөнүүдтэй харил­цахад хүнд л байна. Сэтгэлээр унасан ар гэрийн­хэн болон бухимдалтай  хүмүү­сийг харна гэдэг хэцүү шүү дээ. 

-Аппарат засварлах төсөв байх­гүй
гэсэн. Аппаратаа засуу­лах мөнгөө хаанаас зохицуулсан бэ?

-Эрүүл мэндийн яамны нэмэлт төсвөөр
авсан. Дөрөв­дүгээр сард аппарат зогссон. Бид нэмэлт сан­хүү­жилтийг Засгийн газраас
ЭМЯ руу шилжүүлж  авсан.  Нийт 25 сая төгрөгөөр энэ засварыг хийлгээд байна.

Ц.БААСАНСҮРЭН

С.АРИУНЖАРГАЛ

“Хадгаламж” бан­кийг “Төрийн
банк”-нд шил­жүүлээд арав хонох гэж байна. Энэ хуга­цаанд хуучин “Хадга­ламж” банкны
үйлчлүү­лэгчид хадгаламжийн мөнгөө их хэмжээгээр татаж авч байна гэсэн мэдээлэл
хэвлэлээр ца­­­­цагдсан. “Тө­рийн банк”-ны захирал Д.Бат­сайханаас энэ талаар тодрууллаа.

-“Хадгаламж” бан­кийг “Төрийн банк”-нд шил­жүү­лэх үйл
явц ямар шатандаа явж  байна вэ?

-“Хадгаламж” банкийг “Төрийн банк”
руу шил­жүүлэх үйл явц нэг хоно­гийн дотор хийгдэж дуус­сан. Долдугаар сарын
22-нд шийдвэр гарсан. Дол­дугаар сарын 23-ны өг­лөө 09.00 цаг гэхэд шил­жих эхний  алхмаа бид амжилттай хийсэн. Дол­дугаар сарын
23-ны 09.00 цагаас эх­лээд бүх нэгжүүд хэвийн үйл ажил­лагаан­даа ор­сон. Өнөөд­рийн
байдлаар ха­рилцагчдын зүгээс ямар нэгэн гомдол санал гар­сангүй. Бүх сал­бар нэг­жүүд
хэвийн ажиллаж байна.

-“Хадгаламж” банк­ны өмнө үзүүлж бай­сан бүх үйлчилгээ­нүүд
хэвийн явагдаж бай­гаа юу?

-Бүх үйлчилгээ хэвийн явж байна. Та аль сал­бараар, ямар ажилтнаар,
ямар нөхцлөөр үйлч­лүүл­дэг байсан яг тэр хэвээрээ байгаа.

-Зарим
сонин хэвлэлээр
Төрийн банкнаас их хэм­жээ­ний мөнгө гадагшиллаа гэсэн мэдээлэл гарч
байна.  Ганцхан өдөрт гэхэд 30 тэр­бум төгрөг гадагшиллаа,  нийтдээ 117
тэрбум төгрөг гарсан гэх тоо байна.
Энэ хэр бодитой мэдээлэл вэ?

-Тийм зүйл огт байхгүй. Зарим хэвлэлээр яриад
бай­гаа шиг өдөрт 30  тэрбум, нийтдээ 117
тэрбум төгрөг гадагшилсан юм алга. Шил­жих үйл явц эхэлснээс хойш­хи долоо хоногийн
хугацаанд гадагшилсан гэдэг ташаа мэдээ­лэл болохыг хариуц­лагатайгаар мэдэгдье.
Харин ч нэмэгдэх урсгал ихтэй бай­на. Өчигдөр л гэхэд 3.5 тэр­бум төгрөгийн хугацаатай
хадгаламж нэмэгдсэн байна.

“Хадгаламж” банкыг “Тө­рийн банк”-инд шилжүүлсэн
энэ цаг хугацаа нь өөрөө онцлогтой үе байлаа. Амралт, аялал зугаалгын цаг эхэлсэн,
зургаан аймаг, 40 гаруй сумдад томоохон ойн баяр наадмууд болж байна. Хичээ­лийн
шинэ жил, найр наад­мын бараа татан авалт эхэл­сэн зэрэг мөнгөн урсгал гадаг­шилж
буй цаг хугацаа юм.

Өмнөх жилүүдийн энэ цаг хугацаанд ч мөнгө гадагшилж
байсан. Гэвч “Хадгаламж” банкийг “Төрийн банк”-инд шил­жүүл­сэн эхний дөрвөн өдөр
гадагш­лах урсгал бай­сан бол сүү­лийн гурван өдөр хадгаламж шинээр нээгдэх, хадгалам­жийн
хэмжээ нэмэг­дэх урсгал идэвхитэй байна.

-Өмнөх жилийн өдийд гадагшилснаас их мөнгө гарч
байгаа  учраас хэвлэ­лүүд их тоо тавьж мэдээл­сэн
байж болох уу?

-Харин ч өмнөх жилийн мөн үед гадагшилсан урсгал­тай
харьцуулбал шилжилт эхэлсэн эхний дөрвөн өдрийн гадаг­шилж байгаа мөнгөн урсгалын
дундаж  хэмжээ нийт хадгаламжийн 0.6 хувиас
хэтрээгүй. Тэгэхээр энэ бол банкинд хэвийн л байдаг үзэгдэл. Банкинд гадагшлах,
дотогшлох урсгалыг нэг хувийн дотор байвал хэвийн гэж үздэг.

Ер нь иргэд, харилцагчид банкны шилжих процесст
их тайван, хүлээцтэй хандаж байна. Ганцхан статистик тоо хэлье. “Төрийн банк”-ны
лав­лах утаснаас мэдээлэл авсан иргэдийн тоо “Хадгаламж” банкийг нэгтгэс­ний маргааш
өдөр 1502 бай­сан бол түү­нээс хойших өдрүү­дэд 936, 126, 51, 48 болж эрс буурсан
байна.

-Та зарим хэвлэлээр байр сууриа илэрхийлсэн. Саяын
ярьсныг чинь сонсо­хоор өмнө нь таны өгсөн мэдээллээс өөр агуулгатай болоод байна
л даа. Хэвлэ­лүүд хэлснээс чинь зөрүү­тэйгээр мэдээлээд байна уу, эсвэл танай банк
болон таны зүгээс зөрөөтэй  мэдээ­­лэл өгөөд
байна уу?

-Олон хэвлэл надад хан­даж ярилцлага, мэдээлэл
авч байгаа. Манай банкны хувьд олон нийтэд нээлттэй ажил­лаж байна. Асуусан асуултад
нь хариулаад л явуулсан. Гэтэл зарим хэвлэл хэлсэн мэдээллийн агуулгыг гажуу­дуу­лах
юм уу, эсвэл утгыг нь өөрчлөх зэргээр нийтэлсэн тохиолдол ганц, хоёр удаа гарсан.
Хэвлэлийн эрх чөлөө биз дээ гэдэг үүднээс хүлээц­тэй, хүндэтгэлтэй хандаж байна.

-Та өмнө нь ХААН бан­кинд олон жил ажилласан,
банкийг удирдаж байсан туршлагатай хүн. “Төрийн банк”-инд нэгтгэсэн “Хад­га­­ламж”
банкны хувьд улс орон даяар олон салбартай­гаараа ХААН-тай төстэй. Ийм онцлогтой
банкийг удир­­дахад өөр менежмэнт шаарддаг уу?

-Улс орон
даяар салбар­тай банкийг удирдаад явна
гэдэг бол бас нэг өвөрмөц менежмент л дээ. 
Энэ өвөр­мөц менежмэнтээс авч үлд­сэн туршлага маань цаашдаа энэ банкийг
аваад явахад хэрэг болох  байх. Би гурав дахь
банкиндаа ажиллаж байна. Өмнө нь ХААН  банк­наас
гадна “Хас” банкинд ажил­лаж байсан.  Банкны
системд арав гаруй жил ажил­лас­ныхаа дийлэнх хувийг ХААН банкинд
ажил­ла­сан байдаг.
ХААН банкинд салбарын захирлаас нь эхлээд орлогч захирал хүртэл арван
жил ажилласан.
Энэ хугацаанд  гадны олон удирд­лагатай хамтарч
бай­сан. Жишээ нь Япон, Англи, Америк захиралтай хамт ажил­лаж байлаа.
Энэ гурван
орны банкны системийн туршлагаас бага сага ч гэсэн хуваалцсан. Намайг
“Төрийн банк”-ны
удирдлагаар томи­лох­доо энэ туршлагыг маань харгалзаж үзсэн болов уу
гэж боддог.
ХААН  банкийг 200 гаруйхан салбартай байхаас
нь эхлээд 500 гаруй салбар­тай болох хугацаанд бүх шат­ных нь 
удирдлагад ажил­ласан.  Мэдээж энэ туршлага маань цаашид “Төрийн
банк”-ийг
амжилттай удирдан ажил­лахад тус дэм болно байх.

-Өнөөдрийн “Төрийн банк­”-ны гол үйл ажилла­гаа
хаа­шаа чиглэж байна, таны хамгийн их анхаарч байгаа ажил юу вэ?

-Хувийн банк хоёр хянал­тын дор үйл ажиллагаа
явуул­­­даг. “Төрийн банк” най­маас есөн хяналтын дор үйл ажиллагаа явуулдгаараа
онц­­лог­­той. Тэр утгаараа “Төрийн банк”-ны үйл ажил­ла­гаа харьцангуй ил тод,
нээлт­тэй байдаг. Тэр хэрээ­рээ эрсд­­лээс ангид байдаг. Эрс­дэл бага байдаг гэсэн
үг. Ер нь “Төрийн банк”-ийг ашгийн төлөө гэхээсээ илүү үйлчил­гээнд анхаарлаа түл­хүү
хандуулна. Иргэдэд үйл­чилж байгаа санхүүгийн үйл­чил­гээг аль болох шуурхай, элдэв
чирэгдэлгүй байлгахад гол анхаарлаа хандуулж ажил­­ла­на. Мөн шинэлэг хэлбэ­рийн
үйлчилгээнүүд нэвтрүү­лэх чиглэлд анхаарч байна. Хоёр дахь анхаарлаа хандуу­лах
өнцөг бол эрс­дэлгүй сан­хүү­гийн үйлчилгээ. Аливаа үйлчилгээ  эрсдэлгүй, санаа зовох зүйлгүй байх ёстой. Ямар
нэг эрсдэлгүй­гээр сан­хүү­гийн үйлчилгээг хүргэхийн тулд “Төрийн банк” илүү хариуц­лагатай,
дүрэм жур­маа мөрдөн ажиллах шаард­­лагатай гэж үзэж бай­гаа. Дүрэм журмаа биелүүлж,
ягштал барьж ажиллах нь бидний чухал зорилт болж байна. Дүрэм журмаа бие­лүүлж,
хариуцлагатай ажил­лаж байгаа банк урт хуга­цаанд тогтвортой амжилтад хүрч чаддаг.

 

Ц.БААСАНСҮРЭН

 

 

Ам.долларын ханш сүү­лийн хэдэн өдөр
дараалан өссөн нь цаашдаа яах бол, төгрөг шалдаа буучих вий гэсэн болгоомжлолыг
иргэдэд төрүүлээд байна. “Найман шарга”-ын ханш энэ сарын 17-нд 8-10 төгрөг, уржигдар
гэхэд 7-9 төгрөгөөр  өсч, чен­жүүд “долларын
нийлүүлэлт бага байна” гэж толгой сэг­сэрцгээсэн болохоор  иргэд ингэж болгоомжлох нь  арга­гүй. Доллар чангарвал төгрөг суларна. Төгрөг
сулар­вал амьжиргаанд шууд нө­лөөлнө. Халаасан дахь хэд, өдөр тутмын амьдралд  нь илт нөлөө үзүүлэх дайны өөрч­лөлт гарвал хэн
ч гэсэн сандрах нь тодорхой. Өчиг­дөр үд дундын үед  “Найман шарга” валютын захынхан түр хугацаанд
арилжаагаа зогсоосон нь олон хүнд “Үнэ­хээр эвгүй зүйл болох юм биш байгаа” гэсэн
эргэлзээ тө­рүүлсэн. Гэхдээ хэдхэн ца­гийн дараа энэ зах дээр ам.долларын ханш эрс
унаж, байдал хэвийн байгааг баталсан.

“Найман шарга”-т ур­жигдар үдээс хойш
нэг ам.доллар 1520 байсан бол өчигдөр үдээс хойш ханш нь бараг 20 төгрөгөөр унасан
юм. “Найман шарга” валютын зах дээр нэг ам.доллар 1502 төгрөг болов. Тодруулж хэл­бэл
нэг өдрийн дотор ам.долларын ханш 18 төгрө­гөөр унасан гэсэн үг. Ам.дол­ларын ханш
цаашдаа ч энэ маягаараа уруудна гэж  эдийн
засагчид хэлж байна.

Гадуур ам.долларын ханш өссөнийг  хэд хэдэн шалтгаанаар тайлбарлаж буй. Гадаадын
хөрөнгө оруу­лалт эрс багассан гэж нэг хэсэг нь ярьж байхад өөрийн хө­рөнгө нь дутсан
“Хадгаламж”-ийг Төрийн банктай нийлүүл­сэн шийдвэр нөлөөллөө гэж нөгөө зарим нь
толгой сэгсэрч байна. За тэгээд зэс, алтны үнэ дэлхийн зах зээл дээр өндөр биш байгаа,
Хятадын зах зээл таагүй  хэ­вээрээ байгаа,
дэлхийн хө­рөнгийн зах зээл  нөгөө л янзаараа
муухан байгаа уч­раас… гэх мэт олон “учраас”-ыг ам  уралдан хэлцгээж байна. Мэдээж энэ олон “уч­раас”
нөлөөлж байгааг  үгүйс­гэхгүй. Гэхдээ тэгтлээ
айж сандра­хаар зүйл харагдахгүй байна. Ам.доллар өндрөө авч, монгол төгрөг газар
доогуур орчихоор хэмжээний нөлөө лав алга. Яагаад гэдгийг хэ­дэн шалтгаанаар тайлбар­лая.

Гадаадын хөрөнгө оруу­лалт буурлаа
гэж ярьж, бичиж байгаа. Өнөөдрийн статис­тикийг харахад баярлаж хөө­рөхөөр өндөр
үзүүлэлт ха­раг­дахгүй байгаа нь үнэн. Гэхдээ Оюу  толгой гэдэг аварга том мотор ажиллаад эхэлчихсэн
энэ үед гадаадын хөрөнгө оруулалт навс унана гэж ярих нь хэтэрхий гэнэн хэрэг.   Наад­мын өмнөхөн Оюу тол­гой зэсийн баяжмалаа
гар­гаад эхэлчихсэн. Одоо ч экс­порт нь хэвийн үргэлжилж байгаа. Экспортоо үргэлж­лүүл­сэн
шалтгааныг нь Зас­гийн газар баяжмал экспор­толсон мөнгө манай нэг банкаар дамжихаар
болсон учраас гэж тайлбарласан. Тэгэхээр зах зээл дэх ам.дол­ларын хэмжээ тэр хэрээр
өснө гэсэн үг. Ам.доллар их хэмжээгээр орж ирэх өөр нэг том шалтгаан бий. Оюу тол­гойн
ашгийн 80 хувийг авчрах гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын ажил ид өрнөж байгаа.
Гүний уурхайг бүтээн байгуулах мөнгө буюу Оюу толгойн хоёр дахь шатны санхүүжилт
удахгүй хийгдэнэ.  Гадны банк, санхүүгийн
бай­гууллагынхан “Оюу толгой” төслийн санхүүжилтэд дөр­вөн тэрбум ам.долларын санхүүжилт
өгөхөд бэлэн байгаагаа мэдэгдсэн. “Рио”-гийн зүгээс дөрвөн тэрбум ам.долларыг зээлэхэд
бэлэн, улстөрөөс бусад  эрсдлийг өөртөө хүлээхэд
асуудалгүй гэж буй. Дөрвөн тэрбум ам.доллар гэдэг бол их мөнгө. Хоёр дахь санхүүжилт
хийг­дэж эхэллээ л бол өнөөдөр буучихлаа гэж сүрдээд буй гадаадын хөрөнгө оруулалт
өсөөд ирнэ.

Оюу толгой хоёр дахь сан­хүүжилтээ
хийгээд эхлэнгүүт энэ том төсөл дагасан хөрөн­гө оруулалт ч нэмэгдэж эхэл­нэ. Тодруулж
хэлбэл, Оюу толгойг дагаад гадаадын хө­рөнгө оруулалт өснө. Тэгэ­хээр ам.доллар
багасна, доллар олдохоо больж ханш нь өснө 
гэсэн асуудал гарах­гүй гээд ойлгочихож болно. Харин ч юу л байна доллар
байна гэцгээх цаг бараг ха­яанд  ирчихээд
байна.

Нэгдүгээр улиралд манай эдийн засаг
долоон хувь хүр­сэн, хоёрдугаар улирлаас 12 хувь болж өссөн дүнтэй гар­сан. Шинжээчид
энэ өсөлтийг оны сүүл хагаст ч үргэлжилнэ гэж байгаа. Гадаадын хөрөн­гө оруулалт
эрс нэмэгдэхийн бас нэг нотолгоо гэвэл энэ. 

Алт, зэс, нүүрсний үнийн уналт валютын
ханшид нө­лөөлсөн гэсэн тайлбар бий. Манайхаас экспортолдог гол нэрийн эрдэс, металлуудын
үнэ хөөрч баярлахаар өндөр биш байгаа нь үнэн. Гэхдээ валютын ханшид илт нө­лөөгөө
үзүүлэхээр уначи­хаад, бид ганц мөнгө олдог ашигт малтмалуудаа зарахаа больчихсон
юм байхгүй.  Алт­ны үнэ гэхэд л 1200 ам.дол­лар
хүртлээ уначихаад эргээд өсч байна. Өнөөдрийн байдлаар гэхэд л 100 ам.дол­лараар
өсчихөөд байгаа. Зэсийн хувьд ч өнгөлөг ирээ­дүй харагдаж байна. Энэ оны дөрөвдүгээр
сард 7202 болтлоо унасан зэсийн үнэ тавдугаар сараас 7228 болж аажимдаа өсч эхэлсэн.
“Ман­дал ассет менежмент” оны эцэс гэхэд нэг тонн зэс 7000-7950 ам.долларын хооронд
байна гэж таамагласан бол “Reuters” агентлаг 8818, Morgan Stanley  8755,
Credit Suisse 8113 ам.доллар байна гэж төсөөлсөн. Огцом биш ч аажмаар нэмэгдээд
явахыг энэ мэт жишээгээр хөнгөхөн нотолчихож болно. Нүүрсний хувьд Хятадын эдийн
засгаас шалтгаалаад үнэ, нийлүү­лэлт нь сайн биш байгаа ч тэгтлээ сөхөрчихөөгүй
бай­гаа. Цаг алдалгүй зөв бодлого хэрэгжүүлж чадвал нэгэнт нэмэгдчихээд байгаа нүүрс­ний
экспорт бүр ч хүчээ авах нь эргэлзээгүй.

Монголбанкны хувьд анхааралд нь байдаг  том зүйлийн нэг нь валютын зах. Ханшийн огцом
хэлбэлзэл үүсгэхгүйн тулд валютын дуудлага худалдаа зохиодог. Өөрөөр хэлбэл төв
банк дотоодын зах зээлд тогтмол оролцож байгаа. Мөн Монгол банк Засгийн газ­рын
үнэт цаасны арилжааг тогтмол хийж төгрөгийн ний­лүүлэл­тийг зохицуулдаг. Цаа­шид
ч шаардлагатай тохиол­долд ийм  арга хэмжээ
авах мая­гаар зохицуулалт хийнэ гэдгээ байнга л хэлдэг. Ингээд харахаар ноён доллар
гэ­дийж, төгрөгийг өмнөө сөгт­гөнө гэдэг үндэслэлгүй бол­гоомжлол юм.

Ц.БААСАНСҮРЭН