Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Япончуудад нэг онц­лог чанар бий.
Тэд бод­соныхоо дараа хийдэг улс. Тэгвэл хэлэхээсээ өмнө бодож,  бодсоныхоо 
дараа хийдэг япончууд бидэнтэй илүү өндөр түв­шинд харилцахаар шийд­жээ.
Хоёр орон иж бүрэн түншлэлээс стра­тегийн түншлэлийн ха­рилцаа руу шилжиж бай­гаа
нь өнгөрсөн өдрүүдэд Япон улсад айлчилсан Ерөнхий сайд Н.Алтан­хуягийн айлчлалын
гол үр дүн байлаа. Хоёр орны Ерөнхий сайд нар Мон­гол, Японы стра­тегийн түншлэлийн
дунд хуга­цаа­ны хөтөлбөрийг үзэг­лэсэн юм. Иж бүрэн түнш­лэл гэдэг нь эн­гий­нээр
бол бүх салбарт харил­цаагаа жигд хөг­жүү­лэх. Танилцах мая­гийн, ха­рилцааны эхний
жилүү­дэд ямар ч улс ор­нуудад байдаг шат гээд ойлго­чихож болно. Харин стра­тегийн
түншлэл бол өөр. Цөөхөн хэдэн улстай то­дор­хой салбаруудыг он­цолж байгаад ажил
хэрэгч, бодитой харилцаа өрнүүлнэ гэсэн үг. Япон Улс хориод улстай стра­тегийн түвшинд
түншил­дэг.

Харин манай хувьд дөрөв ор­чим  оронтой энэ түвшинд  харилц­даг. 
Дунд хугацааны гэдэг нь таван жилийн хугацаанд яг ямар харил­цаа өрнүүлэхээ
цаасан дээр буул­гаад гүйцэтгэх засаглалын тэр­гүү­нүүд нь гарын үсгээ зурж батал­чихаж
байна гэсэн үг. Энэ хөтөл­бөрт улс төр, эдийн засаг, хүмүүн­лэгийн гэсэн гурван
салбарт ингэж тэгж хам­тарна гэсэн заалтуудыг багтаасан.

Улс төрийн харилцаан дээр гэхэд манай
улс Японы сонирхлоо хандуулсан улсуудын нэг. Жишээ нь Хятад, Хойд Солонгостой ма­найх
гайгүй харилцаатай. Харин Японы хувьд эдгээр улстай харил­цаа сайнгүй байгаа. Манайхаар
дамжиж энэ хоёр том улстай харил­цах сонирхол, хэрэгцээ Япон Ул­сад бий. Зарим асуудлаар
хоорон­доо зохицолдсон бодлого явуулах зэрэг заалтууд хэлэлцээрт багтаад байгаа
юм. Хоёр орны хооронд итгэмжилсэн харилцааг шат ша­тан­­даа бий болгох нь улс төрийн
харилцааны голлох нуруу байна гэсэн агуулгатай заалт хэлэлцээрт тусаад байна.

Эдийн засгийн агуулгатай хэд хэдэн
заалт энэ хэлэлцээнд багт­сан гэж Ерөнхий сайдын эдийн засгийн зөвлөх онцолж байв.
Өөрөөр хэлбэл хөтөлбөрт онцол­сон заалтуудын хамгийн сонир­хол­той нь эдийн засаг  байсан юм. Өмнө нь бид арлын орон руу юм гуйж
очдог байсан бол энэ удаагийн айлчлалаас харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа, бие
биеэ нөх­сөн түншлэл гэсэн үгс содон сон­согдож байлаа. Хэлэлцээрт туссан анхаарал
татахаар зарчмуудын нэг нь энэ. Монгол гэдэг улс Японы хувьд бизнесийн түншийн хэм­жээнд
хүрсэн нь “Суми­тома Мицүй”, “Мицүбиши”, “Марубени” зэрэг томоохон груп­пуудын ерөн­хийлөгч  нарыг Ерөн­хий сайдад ээлжлэн бараалхсанаас харчихаж
болохоор. Японд мөнгө нь  байна, бидэнд газрын
баялаг, хүн хүч байна, нийлүүлбэл хэн хэндээ ашигтай гэсэн дүгнэлтийг айлч­лалын
үеэр өрнөсөн яриа хэлэл­цээ­рүүдээс анзаарч болохоор байлаа.

Тавдугаар цахилгаан станц, Дарханы
газрын тосны үйлдвэр, Хөшгийн хөндийн олон улсын нисэх буудал зэрэг том төслүүд
дээр Японы толгой бизнесүүд гол орол­цоотой ажиллаж байгаа. Айлч­лалын үеэр гэхэд
л “Бэрэн” групп “Марубени”-тай гангийн үйлд­вэр байгуулах чиглэлээр гэрээ зурсан.
Гэрээнд гарын үсэг зурс­наар “Марубени”-гийн технологийг оруу­лах гэж байгаа энэ
компанид хоёр улсын Засгийн газар хооронд нэгэнт жим нь гарчихаад байгаа экспортын
гэрээний шугам нээлт­тэй гэсэн үг. Экспортын гэрээний шугамыг УИХ баталчихаад байгаа
билээ. Хар үгээр бол Японы компа­нийн технологийг эх орондоо оруу­лах гэж байгаа
Монголын компани Японы Засгийн газраас хүү, хуга­цаагаараа дотоодын зах зээлтэй
харьцуулахааргүй таатай нөхцөл­тэй зээл авах боломж нь нээгд­чихсэн. “Бэрэн” шиг
Японы техник, техно­ло­гиор Монголдоо үйлд­вэр­лэл хөгжүүлэх сонирхолтой олон компанид
энэ боломж нээлттэй. Яг одоо гэхэд 80-100 сая ам.дол­ларын хөнгөлөлттэй зээл авах
боломж бүрдчихээд байна. Цаашдаа төс­лүүд ашигтай хэрэгжвэл хэдийг ч зээлж болно
гэсэн тохироо хоёр улсын дунд бий. Япончуудын хувьд төмөр замын технологи дээр хам­тарч
ажиллах сонирхол байгаа нь Ерөнхий сайдыг намынхаа бай­ранд хүлээж авсан Шинзо Абэгийн
ЛАН-ынхны тавьсан сана­лаас харагдаж байв. Түүхэндээ ганцхан удаа төрийн эрхийг
алдаж байсан, одоо бол парламентынхаа хоёр танхимд үнэмлэхүй олонх болж Засгийн
газрын эрх мэдлийг атга­сан ЛАН-ынхан анх удаа гадаад улсын Ерөнхий сайдыг намын
байрандаа урьж, лекцийг нь ан­хаа­ран сонссон нь цаанаа эдийн засгийг стратегийн
түвшинд харсан айлчлал гэдгийг нь баталж байлаа. ЛАН-ынхан өргөн, нарийн  хоёр өөр царигтай төмөр замаар шил­жүүлэн ачих
ямар ч тоног төхөө­рөмжгүйгээр саадгүй зорчих техно­логийг туршиж, бараг л үйлдвэр­лэлд
бэлэн болгосноо дуулгасан юм. Манай улсын хувьд өргөн, нарийн царигийн асуудлаа
өнөө хэр ший­дэж чадаагүй байгааг тэд бодолц­жээ.

Айлчлалын үеэр манай талаас гангийн
үйлдвэрээс гадна зэс хайлуулах үйлдвэр байгуулах асуу­дал дээр Японтой хамтрах сонирх­лоо
илэрхийлсэн. Мөн дөрөв, та­ван цахилгаан станц дээр хамтран ажиллах сонирхлоо албаны
түв­шинд дуулгасан нь айлчлалын үеэр тавьсан онцлох саналуудын нэг байлаа. Таван
толгой дээр хувь эзэмших хүсэлтэй явдаг Япон­чуудад манай талаас Таван тол­гойн
дэд бүтэц дээр хамтраач гэсэн санал тавиад ирлээ. Одоогоор Таван толгой дээр станц
барих компани, мөнгөө тийш нь хийх хөрөнгө оруулагчийг шалгаруулах ажил ид үргэлжилж
байгаа. Эхний шатанд шалгарсан компаниудын нэг нь Японых. Тэгэхээр Таван толгойн
цахилгаан станц дээр Японы оролцоо өндөр байж мэднэ.

Япончуудын гол оролцоотой байхаар
өөр нэг төсөл бол метро. Одоогоор Засгийн газраас  төслийг нарийвчлах ажлуудыг эхлүүлээд байгаа.
Айлчлалын үеэр  өрнөсөн яриа хэлээний онцлох
сэдвүүдийн нэг нь метро байсан. Манай талаас тавьсан өөр нэг зүйл  гэвэл мал аж ахуй, газар тариаланг эрчимжүүлэх
чиглэлээр хамтарч ажиллая гэсэн санал байлаа. Хөдөө аж ахуй бүтээгдэхүүнийг олон
улсын стан­дартын дагуу боловсруулж эколо­гийн цэвэр бүтээгдэхүүн экспорт­лохын
тулд технологи дээр хамтраач гэсэн саналыг тавиад ирсэн гэсэн үг. Хөдөөгийнхөн рүү
хандсан “Шинэ сум”, хотынхон  руу хандсан
“Гудамж” төсөл дээр ч өрнөх аж­лууд айлчлалын үеэр хөндөгдсөн. Хамгийн наад захын
гэгээтэй жи­шээ гэхэд дүүргүүдтэй холбогдож Туул голын  дагуу баригдах хурдны зам байв.

Ерөнхий сайдын Японд хийсэн айлчлалаас
анзаарагдсан өөр нэг шинэ өнцөг гэвэл төр бүхнийг шийдэхгүйгээр хувийн хэвшилдээ
итгэж, боломж олгож, шаардлага­тай тохиолдолд бодлогоор дэмж­дэг япон хандлага дээр
толгой дохисон явдал байв. Япон ханд­лага гэж онцолсон нь учиртай. Японы Засгийн
газар ямар нэг том төсөлд дэмжлэг үзүүлье гэвэл эхлээд том бизнесмэнүүдээ суд­луулахаар
явуул­даг, дараа нь нөгөөдүүлээ толгой дохивол компа­ниудаа дэмжиж оролцдог. Ерөнхий
сайдын хэлсэн үг, тавьсан санал  зэргээс харахад
манай улс энэ чиг рүү хүчтэй орж буй нь анзаарагд­сан.

Айлчлалын үеэр хөндөгдсөн бас нэг
асуудал нь визний хөнгө­лөлт байв. Манай улс 2009 онд япон­чуудыг визгүй болгосон.
Харин бид 2020 оны олимпийн үеэр Япон руу визгүй, үгүй юмаа гэхэд илүү хөнгөлөлттэй
нөхцөлөөр виз авч Токиог зорих магадлал өндөр байна. Учир нь айлчлалын үеэр хөндсөн
анхаа­рал татахаар асууд­луудын нэг энэ байсан. Монгол-Япон, Япон-Мон­голын парламен­тын
бүлгүүдийн хооронд гэхэд л айлчлалын үеэр ийм яриа өрнөсөн юм. Гэхдээ нэлээд нааштай
уур амьсгал дунд УИХ дахь Монгол-Японы бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат Японы парламентчидтай
уулзса­ны­хаа дараа энэ талаар онцолж байв. Ерөнхий сайд ч айлчлалын дараа сэтгүүлчидтэй
уулзахдаа “Бид  Японы талд монгол иргэдийн
визийн нөхцөлийг хөнгөвчлөх асуудлыг авч үзээч гэсэн саналыг тавьсан. Бүр хэтдээ
визгүй болгох ч боломжтой гэж байна. Түүнээс өмнө манай иргэдийн визийн нөх­цөлийг
хөнгөлөөч гэсэн санал тавилаа” хэмээн онцолж байсан. Япон Улс биднийг эдийн засаг
нь тэлсэн, хөгжсөн улс учраас харил­цан ашигтай хамтаръя гэдгээ ал­бан бичгээр баталгаажуулсан
гэж албаныхан онцол байлаа. Тэгэ­хээр хөгжил 
нь гайгүй,  эдийн засаг нь дажгүй улсын
тоонд баттай орчихвол визний асуудал 2020 оны олимпоос өмнө нааштай­гаар шийдэгдэх
боломжтой байж мэдэх л юм.

“Хас” банкны толгойд байдаг Тэнгэр
санхүүгийн нэгдлийн 16 хувийн хувьцааг Японы компани авсан,  Японы “Мицүбиши” манай ураны хоёр ч том орд дээр
үйл ажиллагаа явуулдаг “Арево Мон­гол”-ын 34 хувийг эзэмшдэг, шилдэг банкнуудын
нэгд багтдаг “Сумито­мо Мицүй” Улаанбаатарт төлөө­лөг­чийн газраа нээсэн гэж ирээд  яривал хоёр улсын хооронд эдийн засгийн харилцааны
том   суурь аль эрт тавигдчихсан. Ерөн­хий
сайдын айлчлалын дараа илүү тодорхой ажлууд хийгдэж, том төс­лүүд хэрэг­жихээр байгаа.
Наад  захын үр дүн гэхэд Хөгжлийн  банк тун удахгүй Засгийн газрын батал­гаатайгаар
иенийн зах дээр дараа­гийн томоо­хон бондоо босгох  гэж байна. Манай сонин дараагийн дугаартаа  самурай бондын талаар   дэлгэрэн­гүй мэдээллийг хүргэх болно.

Үргэлжлэл
бий

  Ц.БААСАНСҮРЭН

Япончуудад нэг онц­лог чанар бий. Тэд бод­соныхоо дараа хийдэг
улс. Тэгвэл хэлэхээсээ өмнө бодож,  бодсоныхоо  дараа хийдэг япончууд бидэнтэй илүү өндөр түв­шинд
харилцахаар шийд­жээ. Хоёр орон иж бүрэн түншлэлээс стра­тегийн түншлэлийн ха­рилцаа
руу шилжиж бай­гаа нь өнгөрсөн өдрүүдэд Япон улсад айлчилсан Ерөнхий сайд Н.Алтан­хуягийн
айлчлалын гол үр дүн байлаа. Хоёр орны Ерөнхий сайд нар Мон­гол, Японы стра­тегийн
түншлэлийн дунд хуга­цаа­ны хөтөлбөрийг үзэг­лэсэн юм. Иж бүрэн түнш­лэл гэдэг нь
эн­гий­нээр бол бүх салбарт харил­цаагаа жигд хөг­жүү­лэх. Танилцах мая­гийн, ха­рилцааны
эхний жилүү­дэд ямар ч улс ор­нуудад байдаг шат гээд ойлго­чихож болно. Харин стра­тегийн
түншлэл бол өөр. Цөөхөн хэдэн улстай то­дор­хой салбаруудыг он­цолж байгаад ажил
хэрэгч, бодитой харилцаа өрнүүлнэ гэсэн үг. Япон Улс хориод улстай стра­тегийн түвшинд
түншил­дэг.

Харин манай хувьд дөрөв ор­чим  оронтой энэ түвшинд  харилц­даг. 
Дунд хугацааны гэдэг нь таван жилийн хугацаанд яг ямар харил­цаа өрнүүлэхээ
цаасан дээр буул­гаад гүйцэтгэх засаглалын тэр­гүү­нүүд нь гарын үсгээ зурж батал­чихаж
байна гэсэн үг. Энэ хөтөл­бөрт улс төр, эдийн засаг, хүмүүн­лэгийн гэсэн гурван
салбарт ингэж тэгж хам­тарна гэсэн заалтуудыг багтаасан.

Улс төрийн харилцаан дээр гэхэд манай
улс Японы сонирхлоо хандуулсан улсуудын нэг. Жишээ нь Хятад, Хойд Солонгостой ма­найх
гайгүй харилцаатай. Харин Японы хувьд эдгээр улстай харил­цаа сайнгүй байгаа. Манайхаар
дамжиж энэ хоёр том улстай харил­цах сонирхол, хэрэгцээ Япон Ул­сад бий. Зарим асуудлаар
хоорон­доо зохицолдсон бодлого явуулах зэрэг заалтууд хэлэлцээрт багтаад байгаа
юм. Хоёр орны хооронд итгэмжилсэн харилцааг шат ша­тан­­даа бий болгох нь улс төрийн
харилцааны голлох нуруу байна гэсэн агуулгатай заалт хэлэлцээрт тусаад байна.

Эдийн засгийн агуулгатай хэд хэдэн
заалт энэ хэлэлцээнд багт­сан гэж Ерөнхий сайдын эдийн засгийн зөвлөх онцолж байв.
Өөрөөр хэлбэл хөтөлбөрт онцол­сон заалтуудын хамгийн сонир­хол­той нь эдийн засаг  байсан юм. Өмнө нь бид арлын орон руу юм гуйж
очдог байсан бол энэ удаагийн айлчлалаас харилцан ашигтай хамтын ажиллагаа, бие
биеэ нөх­сөн түншлэл гэсэн үгс содон сон­согдож байлаа. Хэлэлцээрт туссан анхаарал
татахаар зарчмуудын нэг нь энэ. Монгол гэдэг улс Японы хувьд бизнесийн түншийн хэм­жээнд
хүрсэн нь “Суми­тома Мицүй”, “Мицүбиши”, “Марубени” зэрэг томоохон груп­пуудын ерөн­хийлөгч  нарыг Ерөн­хий сайдад ээлжлэн бараалхсанаас харчихаж
болохоор. Японд мөнгө нь  байна, бидэнд газрын
баялаг, хүн хүч байна, нийлүүлбэл хэн хэндээ ашигтай гэсэн дүгнэлтийг айлч­лалын
үеэр өрнөсөн яриа хэлэл­цээ­рүүдээс анзаарч болохоор байлаа.

Тавдугаар цахилгаан станц, Дарханы
газрын тосны үйлдвэр, Хөшгийн хөндийн олон улсын нисэх буудал зэрэг том төслүүд
дээр Японы толгой бизнесүүд гол орол­цоотой ажиллаж байгаа. Айлч­лалын үеэр гэхэд
л “Бэрэн” групп “Марубени”-тай гангийн үйлд­вэр байгуулах чиглэлээр гэрээ зурсан.
Гэрээнд гарын үсэг зурс­наар “Марубени”-гийн технологийг оруу­лах гэж байгаа энэ
компанид хоёр улсын Засгийн газар хооронд нэгэнт жим нь гарчихаад байгаа экспортын
гэрээний шугам нээлт­тэй гэсэн үг. Экспортын гэрээний шугамыг УИХ баталчихаад байгаа
билээ. Хар үгээр бол Японы компа­нийн технологийг эх орондоо оруу­лах гэж байгаа
Монголын компани Японы Засгийн газраас хүү, хуга­цаагаараа дотоодын зах зээлтэй
харьцуулахааргүй таатай нөхцөл­тэй зээл авах боломж нь нээгд­чихсэн. “Бэрэн” шиг
Японы техник, техно­ло­гиор Монголдоо үйлд­вэр­лэл хөгжүүлэх сонирхолтой олон компанид
энэ боломж нээлттэй. Яг одоо гэхэд 80-100 сая ам.дол­ларын хөнгөлөлттэй зээл авах
боломж бүрдчихээд байна. Цаашдаа төс­лүүд ашигтай хэрэгжвэл хэдийг ч зээлж болно
гэсэн тохироо хоёр улсын дунд бий. Япончуудын хувьд төмөр замын технологи дээр хам­тарч
ажиллах сонирхол байгаа нь Ерөнхий сайдыг намынхаа бай­ранд хүлээж авсан Шинзо Абэгийн
ЛАН-ынхны тавьсан сана­лаас харагдаж байв. Түүхэндээ ганцхан удаа төрийн эрхийг
алдаж байсан, одоо бол парламентынхаа хоёр танхимд үнэмлэхүй олонх болж Засгийн
газрын эрх мэдлийг атга­сан ЛАН-ынхан анх удаа гадаад улсын Ерөнхий сайдыг намын
байрандаа урьж, лекцийг нь ан­хаа­ран сонссон нь цаанаа эдийн засгийг стратегийн
түвшинд харсан айлчлал гэдгийг нь баталж байлаа. ЛАН-ынхан өргөн, нарийн  хоёр өөр царигтай төмөр замаар шил­жүүлэн ачих
ямар ч тоног төхөө­рөмжгүйгээр саадгүй зорчих техно­логийг туршиж, бараг л үйлдвэр­лэлд
бэлэн болгосноо дуулгасан юм. Манай улсын хувьд өргөн, нарийн царигийн асуудлаа
өнөө хэр ший­дэж чадаагүй байгааг тэд бодолц­жээ.

Айлчлалын үеэр манай талаас гангийн
үйлдвэрээс гадна зэс хайлуулах үйлдвэр байгуулах асуу­дал дээр Японтой хамтрах сонирх­лоо
илэрхийлсэн. Мөн дөрөв, та­ван цахилгаан станц дээр хамтран ажиллах сонирхлоо албаны
түв­шинд дуулгасан нь айлчлалын үеэр тавьсан онцлох саналуудын нэг байлаа. Таван
толгой дээр хувь эзэмших хүсэлтэй явдаг Япон­чуудад манай талаас Таван тол­гойн
дэд бүтэц дээр хамтраач гэсэн санал тавиад ирлээ. Одоогоор Таван толгой дээр станц
барих компани, мөнгөө тийш нь хийх хөрөнгө оруулагчийг шалгаруулах ажил ид үргэлжилж
байгаа. Эхний шатанд шалгарсан компаниудын нэг нь Японых. Тэгэхээр Таван толгойн
цахилгаан станц дээр Японы оролцоо өндөр байж мэднэ.

Япончуудын гол оролцоотой байхаар
өөр нэг төсөл бол метро. Одоогоор Засгийн газраас  төслийг нарийвчлах ажлуудыг эхлүүлээд байгаа. Айлчлалын
үеэр  өрнөсөн яриа хэлээний онцлох сэдвүүдийн
нэг нь метро байсан. Манай талаас тавьсан өөр нэг зүйл  гэвэл мал аж ахуй, газар тариаланг эрчимжүүлэх
чиглэлээр хамтарч ажиллая гэсэн санал байлаа. Хөдөө аж ахуй бүтээгдэхүүнийг олон
улсын стан­дартын дагуу боловсруулж эколо­гийн цэвэр бүтээгдэхүүн экспорт­лохын
тулд технологи дээр хамтраач гэсэн саналыг тавиад ирсэн гэсэн үг. Хөдөөгийнхөн рүү
хандсан “Шинэ сум”, хотынхон  руу хандсан
“Гудамж” төсөл дээр ч өрнөх аж­лууд айлчлалын үеэр хөндөгдсөн. Хамгийн наад захын
гэгээтэй жи­шээ гэхэд дүүргүүдтэй холбогдож Туул голын  дагуу баригдах хурдны зам байв.

Ерөнхий сайдын Японд хийсэн айлчлалаас
анзаарагдсан өөр нэг шинэ өнцөг гэвэл төр бүхнийг шийдэхгүйгээр хувийн хэвшилдээ
итгэж, боломж олгож, шаардлага­тай тохиолдолд бодлогоор дэмж­дэг япон хандлага дээр
толгой дохисон явдал байв. Япон ханд­лага гэж онцолсон нь учиртай. Японы Засгийн
газар ямар нэг том төсөлд дэмжлэг үзүүлье гэвэл эхлээд том бизнесмэнүүдээ суд­луулахаар
явуул­даг, дараа нь нөгөөдүүлээ толгой дохивол компа­ниудаа дэмжиж оролцдог. Ерөнхий
сайдын хэлсэн үг, тавьсан санал  зэргээс харахад
манай улс энэ чиг рүү хүчтэй орж буй нь анзаарагд­сан.

Айлчлалын үеэр хөндөгдсөн бас нэг
асуудал нь визний хөнгө­лөлт байв. Манай улс 2009 онд япон­чуудыг визгүй болгосон.
Харин бид 2020 оны олимпийн үеэр Япон руу визгүй, үгүй юмаа гэхэд илүү хөнгөлөлттэй
нөхцөлөөр виз авч Токиог зорих магадлал өндөр байна. Учир нь айлчлалын үеэр хөндсөн
анхаа­рал татахаар асууд­луудын нэг энэ байсан. Монгол-Япон, Япон-Мон­голын парламен­тын
бүлгүүдийн хооронд гэхэд л айлчлалын үеэр ийм яриа өрнөсөн юм. Гэхдээ нэлээд нааштай
уур амьсгал дунд УИХ дахь Монгол-Японы бүлгийн дарга Д.Эрдэнэбат Японы парламентчидтай
уулзса­ны­хаа дараа энэ талаар онцолж байв. Ерөнхий сайд ч айлчлалын дараа сэтгүүлчидтэй
уулзахдаа “Бид  Японы талд монгол иргэдийн
визийн нөхцөлийг хөнгөвчлөх асуудлыг авч үзээч гэсэн саналыг тавьсан. Бүр хэтдээ
визгүй болгох ч боломжтой гэж байна. Түүнээс өмнө манай иргэдийн визийн нөх­цөлийг
хөнгөлөөч гэсэн санал тавилаа” хэмээн онцолж байсан. Япон Улс биднийг эдийн засаг
нь тэлсэн, хөгжсөн улс учраас харил­цан ашигтай хамтаръя гэдгээ ал­бан бичгээр баталгаажуулсан
гэж албаныхан онцол байлаа. Тэгэ­хээр хөгжил 
нь гайгүй,  эдийн засаг нь дажгүй улсын
тоонд баттай орчихвол визний асуудал 2020 оны олимпоос өмнө нааштай­гаар шийдэгдэх
боломжтой байж мэдэх л юм.

“Хас” банкны толгойд байдаг Тэнгэр
санхүүгийн нэгдлийн 16 хувийн хувьцааг Японы компани авсан,  Японы “Мицүбиши” манай ураны хоёр ч том орд дээр
үйл ажиллагаа явуулдаг “Арево Мон­гол”-ын 34 хувийг эзэмшдэг, шилдэг банкнуудын
нэгд багтдаг “Сумито­мо Мицүй” Улаанбаатарт төлөө­лөг­чийн газраа нээсэн гэж ирээд  яривал хоёр улсын хооронд эдийн засгийн харилцааны
том   суурь аль эрт тавигдчихсан. Ерөн­хий
сайдын айлчлалын дараа илүү тодорхой ажлууд хийгдэж, том төс­лүүд хэрэг­жихээр байгаа.
Наад  захын үр дүн гэхэд Хөгжлийн  банк тун удахгүй Засгийн газрын батал­гаатайгаар
иенийн зах дээр дараа­гийн томоо­хон бондоо босгох  гэж байна. Манай сонин дараагийн дугаартаа  самурай бондын талаар   дэлгэрэн­гүй мэдээллийг хүргэх болно.

Үргэлжлэл
бий
Ц.БААСАНСҮРЭН

Монгол Улсын Ерөн­хий сайд Н.Алтанхуягийн Япон улсад хийж буй
ал­бан ёсны айлчлал үргэл­­­жилж байна. Ерөн­хий сайд энэ өдрийн айлч­лалаа арлын
орны биз­несмэнүүдтэй өглөө­ний цай ууснаар эхлэв. Дарханы газрын тосны үйлдвэрт
хөрөнгө оруу­лах гэж байгаа Марубе­ни, тавдугаар цахилгаан станцын төсөлд хамтарч
буй Сожиц, Францын Аре­ватай ураны төсөл дээр хамтрахаар гэрээ байгуулсан Мицүбиши
зэрэг Монголд хөрөнгө оруулах гэж бай­гаа том компаниудын төлөөлөл гүйцэтгэх засаглалын
тэр­гүүнтэй уулзсан юм. Тэд Ерөнхий сайдаас хөрөн­гө оруулалтын орчноо сайж­руулахыг
хүсч бай­лаа. Энэ үеэр Эдийн зас­гийн хөгжлийн сайд Н.Бат­баяр тэдэнд удах­гүй батлаг­дах
хөрөнгө оруулалтын шинэ хуу­лийн талаар тайлбарла­сан. Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг
Ашигт малт­малын хуулийн шинэч­лэлийг хойшлуулж бай­гаагаа энэ үеэр онцолж байлаа.
Ашигт малт­ма­лын одоогийн хуульд өөрч­лөлт оруулах мая­гаар асуудлыг шийдэх нь
хөрөнгө оруулалтын ор­чинд эерэг нөлөө үзүүлнэ гэж салбарын яам үзэж байгаа аж.

Гүйцэтгэх засаглалын тэргүү­нийг өчигдөр
Японы эрх баригч ЛАН төв байрандаа урьсан. Энэ үеэр Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг шийдвэр
гаргах түвшнийхэн болон хувийн хэвшлийнхэнд Монголын эдийн засгийн өнөөгийн байдал,
хөрөнгө оруулалтын орчны талаар илтгэл тавьж, лекц уншсан юм.

Энэ өдөр Ерөнхий сайдад ЖАЙКА-гийн  ерөнхийлөгч А.Тана­да бараалхав. Засгийн газрын
зээлийг хариуцдаг энэ байгуулла­гынхан манайд олгодог хөнгөлөлт­тэй таван төрлийн
зээлээ үргэлж­лүү­лэх бодолтой байна. Санал болгох төслүүд үр ашигтай бол хэдийг
ч авч болно гэсэн байр суурьтай байгаа аж. Одоогоор энэ байгууллагын зээлээр Хөшгийн
хөндийн олон улсын нисэх онгоц­ны буудлыг барьж эхэлсэн билээ. Японы талаас уул
уурхай, зам, цахилгаан станц зэрэг томоохон төслүүдэд зээл өгөх сонирхолтой байна.
Тэдний  хөрөнгө оруулах сонирхолтой өөр нэг
салбар нь нийгмийн дэд бүтэц. “Гудамж” төс­лийн хүрээнд Туул голыг дагасан хурдны
зам барих төсөлд Наран улсаас хөрөнгө орж ирэх юм бай­на. Энэ замыг дүүргүүдтэй
холбо­чихвол замын түгжрэлийг шийдэх том алхам болох юм. Мөн гэр хороол­лыг цэвэр,
бохир усны сүлжээнд холбох, метро барих, шинэ сумууд байгуулах ажлыг ч ЖАЙКА-гийн
хөнгөлөлттэй зээлээр гүйцэтгэхээр ярьж байна. Агаарын бохирдлыг бууруулах зорилготой
хэрэгжих шахмал түлшний үйлдвэр байгуулах хөрөнгийг тус байгуул­лагын зээлээр шийдэх
асуудал яригдаж байна.

Японы Засгийн газрын хөнгө­лөлттэй
зээл нь 0,3-0,75 хувийн хүүтэй байдаг. Хамгийн ихдээ 1.7 хувийн хүүтэй зээл олгодог.
Дөчин жилийн хугацаатай энэ зээлийн эхний арван жилд нь манай Зас­гийн газар ямар
ч хүү төлөхгүй. Уг байгууллагын хүрээнд хийгдсэн буцалтгүй тусламж Ботаникийн хүрээлэнгийн
хашаанд баригдах ЭМШУИС-ийн цогцолбор эмнэл­гээр дуусч байгаа ч хөдөө орон нутагт
дунд сургууль, цэцэрлэгүүд барих ажил үргэлжлэн хийгдэх гэнэ.

Ерөнхий сайд энэ  өдөр “Саму­рай” бондын чиглэлээр дэмжлэг үзүүлж
хамтран ажиллах Японы хувийн хэвшлийнхэнтэй Окүра зочид буудлын Аскот-1 танхимд
уулзалт зохион байгууллаа. “Саму­рай” бондын зөвшилцөл амжилт­тай болбол санамж
бичиг байгуу­лах юм. Дугаар шилжих мөчид тэдэнтэй хийх уулзалт дуусаагүй байлаа.

“САМУРАЙ” БОНДООС ЭНЭ ОНД БАГТАЖ
600 САЯ АМ.ДОЛЛАРТАЙ ТЭНЦЭХ ИЕН ОРЖ ИРНЭ

Ерөнхий сайдын Япон улсад хийж байгаа
айлчлалын үеэр болж буй анхаарал татахаар үйл ажил­ла­гаа­ны нэг нь Монгол Улсын
Хөгжлийн банк, Япон улсын Олон улсын хамтын ажиллагааны банк хооронд харилцан ойлголцлын
санамж бичигт гарын үсэг зурах ёслол байлаа. Энэ санамж бичиг нь Японы зах зээлээс
босгох “Саму­­рай” бондын эхний том алхам гэж албаныхан үзэж байна.

Засгийн газрын босгох гэж байгаа
“Самурай” бонд болон уг санамж бичгийн талаар Хөгж­лийн банкны гүйцэтгэх захирал
Н.Мөнхбатаас тодруул­лаа.

-Хөгжлийн банк Японы Олон улсын
хамтын ажиллагааны банкны хооронд харилцан ойл­голц­лын санамж бичиг байгуу­лагдлаа.
Санамж бичигт гарын үсэг зурсан нь “Самурай” бонд босгоход ямар ач холбогдолтой
вэ?

-Санамж бичигт гарын үсэг зурсан нь
хоёр том ач холбог­дол­той. Нэг ач холбогдол нь бонд. Олон улсын хамтын ажиллагааны
банк Япондоо бол маш том санхүүгийн байгууллага. Хөгжлийн банктай төстэй, 100 хувь
Засгийн газрын бодлогын хүрээнд үйл ажиллагаа­гаа явуулдаг. Гарын үсэг зурснаар
энэ банкны санал болгож байгаа санхүүгийн бүх үйлчилгээний цэсэн дээр хамтарч ажиллах
боломжтой болж байна. Тийм үүд хаалга нээгд­лээ. Энэ ажлын маань өгөөж хувийн хэвшлийнхэнд
хамгийн түрүүнд тусах байх.   Японоос ямар
нэг тоног төхөөрөмж худалдаж авах ч юмуу, эсвэл Японоос том худалдан авалт хийх
гэж байгаа тохиолдолд Хөгжлийн банк, Японы олон улсын хамтын ажиллагааны банк хамтраад
аль болох хямд зардал өртөгтэй, урт хугацааны санхүүгийн эх үүсвэрээр хангах боломжтой
болж байна гэсэн үг. Үүнээс гадна “Самурай” бондын хувьд эхний том алхмаа хийсэн.
Хоёр тал хөрөнгийн зах зээл, тэр дундаа иенийн зах зээл дээр хамтарч ажиллах тохиролцоонд
хүрсэн. Тодруулж хэлбэл Монгол Улсын Хөгжлийн банк Японы до­тоо­дын иенийн зах дээр
“Самурай” бонд гаргахаар ажиллаж байгаа. Энэ бол манай банкны хувьд иенээр үнэлэгдсэн
бонд гаргаж байгаа анхны туршлага болно. Гэхдээ манайх өмнө нь хоёр ч удаа томоохон
үнэт цаас гаргах үйл ажиллагаанд оролцоод явж байсан болохоор тодорхой хэмжээний
туршлагатай. Тийм учраас энэ ажил маань амжилттай хэрэгжинэ гэдэгт итгэлтэй байна.  Өнөөдрийн санамж бичиг энэ бондыг гаргахад их
түлхэц болно.

-Бонд хэзээ гарах бол?

-Энэ оны арванхоёрдугаар сардаа багтаагаад
гаргах зорилго­той ажиллаж байна. Мэдээж Япо­ны талын хамтрагчдаас нэлээд шалтгаална.
Ер нь бол ондоо амжаад гаргах боломж харагдаж байгаа.

-Хэдий хэмжээний доллар­тай тэнцэх
бонд гаргах гэж байгаа вэ?

-Мөнгөний хэмжээний хувьд боломжийн.
600 сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний бонд гаргах зах зээлийн боломж бий  гэж харагдаж байна.

-“Самурай” бонд валютын ханшид
эерэг нөлөө үзүүлэх үү?

-Бид энэ ажлыг шууд валютын ханштай
уяж харахгүй байгаа. Япон Улсын Ерөнхий сайд Шинзо Абэгийн өнгөрсөн гуравдугаар
сард Монголд хийсэн айлчлал, Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягийн Япон улсад хийж байгаа
айлч­лалын үр дүнд хоёр тал хэд хэдэн томоохон төслүүд дээр хамтран ажиллахаар тохиролцоонд
хүрч байна. Энэ том төслүүдэд маань санхүүжилт хэрэгтэй болно. Нэг талаасаа Япон
улсын олон улсын хамтын ажиллагааны банк энэ санхүүжилтийн  томоохон эрхийг зохицуулж хийх боломжтой. Нөгөө
талаас Монголын Засгийн газар тодорхой хэмжээгээр хөрөнгийн эх үүсвэр бүрдүүлж энэ
төслүүдийг түлхэх шаардлагатай байгаа. Тэгэ­хээр бид “Самурай” бондын ач хол­богдлыг
энэ талаас нь харж байна. Тодорхой хэмжээгээр манай дотоо­дын системд нийлүүлэгдэх
юм бол ханшин дээр өөрийн гэсэн нөлөөгөө үзүүлэх байх.

-Иенийн зах дээр бонд гаргах нь
доллараар гаргахаас юугаа­раа ашигтай вэ?

-Дэлхийн хөрөнгийн зах зээл маш хөдөлгөөнтэй
л дөө. Олон улсын хувьд чөлөөт зах зээлийн зарчмаар явдаг. 2012 онд Чингис бондыг
гаргахад ам.долларын зах зээл таатай байсан. Яг одоо бол Америкийн төв банкны барьж
буй тодорхой бодлогоор долларын зах зээл арай илүү үнэтэй болж эхэлж байна. Японы
Засгийн газраас барьж буй тодорхой бодлогын үр дүнд иенийн хөрөнгийн зах зээлд нааштай
нөлөө үзүүлж байгаа. Бидний гол зорилго бол бол аль болох хямд зардал, сайн нөхцөлтэй
хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэрийг бүрдүүлэх. Тэр талаас нь харвал маш нааштай дүр
зураг  харагдаж байгаа. Ялангуяа хоёр орны
харилцаа дээд түвшиндээ ийм сайн байгаа нөхцөлд иенийн зах зээл Монголын хувьд их
сайн зах зээл.

-“Самурай” бондын хүү нь хэр байх
бол, хугацаагаа ярьсан уу?

-Хүүгийн хувь хэмжээг одоо­хондоо
хэлэх боломжгүй байна. Мэдээж бага хүүтэй боломжууд руу явж байгаа болохоор дотоодын
санхүүгийн зардлыг аль болох доош нь буулгах боломжтой доо­гуур түвшний хүү байх
болов уу. Хугацааны хувьд дунд, урт хугацааны байна.

-Японы олон улсын хамтын ажиллагааны
банк ямар зэрэг­лэл­тэй вэ. Бонд дээр илүү на­рийн тохироонууд хийгдсэн үү?

-Японы олон улсын хамтын ажиллагааны
банк ААА зэрэг­лэлтэй хамгийн найдвартай банк. Өнөөдөр санамж бичиг байгуулсан нь
зөвхөн эхлэл. Бондын илүү на­рийн юмнуудыг дараа нь тохирно.

-“Самурай” бондыг энгийнээр тайлбарлавал…?

-Зөвхөн Японы зах зээл дээр хөрөнгө
босгох хэлбэр юм. Япон өөрөө маш том эдийн засаг. Хөрөнгө хуримтлал нь асар их.
Японы эдийн засагт хуримтлагдсан нийт хадгаламж арван их наяд давсан гэсэн тоо гарч
байна. Энэ бол Америкийн эдийн засгаас том хэмжээ. Өөрийн тогтсон жаягаар ажилладаг
зах зээл л дээ. Энэ зах зээл дээр гадаад улсууд, тодорхой компаниуд иенээр эх үүсвэр
босго­дог. Иенийн эх үүсвэр босгоход хөгжиж буй Монгол шиг орнуудад Японы Олон улсын
хамтын ажил­лагааны банк баталгаа гаргаж дэмжлэг үзүүлдэг. Бид энэ тогтол­цооны
хүрээнд ажиллах юм бол манай улсаас гаргаж байгаа бондын хүү эрс буурч хугацаа нь
уртсах боломжтой.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Оюу толгойн ТУЗ-ийн ши­нэ гишүүдийн  нэрс  тодорхой
болчихлоо. Одоогийн ТУЗ-ийн гурван гишүүний хоёр нь чөлөөлөгдөх өргөдлөө өгсөн.
Удахгүй Н.Багабанди өргөд­лөө өгнө гэж хэвлэлээр мэ­дээлж байгаа. Ямартай ч ТУЗ-д
шинээр томилогдох гурван гишүүний нэрс баттай болжээ.

“Эрдэнэс Оюу толгой” ком­панийн гүйцэтгэх
захирал Да.Ганболд, Уул уурхайн яам­­­ны Стратеги, бодлого төлөвлөлтийн газрын дарга
Ч.Отгочулуу, “Эрдэнэс МГЛ” компанийн дэд захирал Г.Тэмүү­­лэн нарын хэн нь хэн бэ
гэдэг нь олон нийтийн анхаарлын төвд ороод ир­лээ. Ингээд хэн нь хэн бэ гэдэг асуултад
хариу боло­хоор мэдээллээс хүргэе.

Уул уурхайн яамны Стра­теги, бодлого
төлөв­лөл­тийн газрын дарга Ч.От­гочулуу: Улаанбаатарын
уугуул.  “Монгол Бизнес” дээд сургуулийн
менежментийн ангийг 1999 онд төгссөн. “Удирд­лагын сэтгэл зүй” гэ­сэн сэдвээр бакалавр
хам­гаалж байж. 2003 онд Дрез­ден хотын Техникийн их сур­гуульд  Улс ардын аж ахуй  мэргэжлээр фордиплом  ав­чээ. Бакалавр авсан гэсэн үг. Дараа нь Франкфуртийн
их сургуульд эдийн засгийн мэр­гэжлээр суралцаж 2006 онд “Мөнгөний бодлого” гэсэн
сэдвээр мастерын цол хам­гаалсан байна.  Оюутан
үедээ Залуу эдийн засагчдын клуб байгуулан ажиллаж бай­жээ. Эдийн засгийн чиглэлээр
хурал, чуулган зохион бай­гуулахаас эхлээд зүгээр суу­даг­гүй, ер нь л их идэвхтэй
оюутан байж. Даймлер Крайс­­лер корпорацийн Дрез­ден дэх салбар, “Мерседес Бенз”-д
дадлага хийж байсан гэдэг. 2007 оноос “Хас” бан­кинд эдийн засагч, судлаа­чаар ажилласан.
2008 онд блог нээж эдийн засгийн чиг­лэ­лийн нийтлэл энэ тэрээ  идэвх­тэй тавьдаг байж. Бло­гоос нь түүх сонирхдог
нь харагддаг. Уул уурхайн яа­манд очихоосоо өмнө Ерөн­хийлөгч Ц.Элбэгдоржийн зөв­лөх
хийж байгаад Өрсөлдөх чадварын судалгааны тө­вийн захирлаар багагүй хугацаанд ажилласан.
Түү­нийг энэ тө­вийг удирдаж бай­хад Монгол Улс анх удаа өрсөлдөх чад­варын тайлан­тай
болж байв. Өнгөрсөн жилийн эдийн зас­гийн фору­маар Ерөнхийлөгч  энэ ажлыг нь үнэлж, чуулганд ирсэн хөрөнгө оруулагчдад
танил­цуулж байсан юм. Ер нь бол тэр эдийн засаг судлаач хүн. Гэхдээ Оюу толгойтой
хийж буй хэлэлцээрийн гол ажлыг нугалсан хүний нэг гэгддэг. Сүүлийн жил хагас Оюу
тол­гойтой ноцолдсон хүн гээд ойлгочихож болно. Цагаан сарын өмнөхөн Зас­гийн га­зар
дөрвөн сайдаас бүрдсэн том ажлын хэсэг гар­гаж “Рио”-той учраа ололц  гэж хэлэлцээрийн ширээний ард суулгаж байсан даа.
Яг энэ үед ЭЗХЯ, Сангийн яам, агентлагуудын төлөөллөөс бүрдсэн дэд ажлын хэсэг гэж
гарч байв. Дэд ажлын хэсэг хэлэлцээ хийх ажлын голыг нугалсан байдаг. Сайд  нарын хувьд тэдний ажлын үр дүн, танилцуулсан  мэдээлэл дээр тулгуурлаж улс төрийн шийдвэрээ
гаргаж байв. Хэ­лэлцээрийн гол ажлыг нугал­сан дэд ажлын хэсгийн ах­лагч нь Ч.Отгочулуу.
Тэгэхээр уул уурхайн туршлагагүй ч ажлаа мэддэг болсон нэгэн гэсэн үг. Гэхдээ түүнд
хандсан нэг шүүмжлэл байдаг. Уул уурхайн салбарынхан Ч.Отго­­чулууг  “Монгол Улсын өрсөлдөх чадварыг ярьж, тайлантай
болгосон ч уул уурхайг өрсөлдөх чадваргүй болгосон хүн” гэж шүүмжлэх нь бий.

“Эрдэнэс МГЛ” компа­нийн дэд захирал
Г.Тэмүү­лэн: Хотын унаган иргэн. Америкт
мастер хамгаалсан. Олон нийтийн дунд “Эрдэ­нэт”-ийг удирдаж байсан Ган­зоригийн
хүү, моринд хор­хойтой гэдгээрээ илүү сайн танигдсан энэ залууг Засгийн газарт байгаа
эрхмүүд дун­даа Оюу толгойн “амьд номын сан” гэдэг. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ бай­гуу­ла­хад
гардаж оролцсон Д.Зоригт, С.Баярцогт нарыг оруулахгүйгээр яривал Оюу толгойг хам­гийн
сайн мэдэх хүн гэж онцолдог юм билээ. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах үеэс л
асуудлын гүн рүү ор­сон, Оюу толгой дээр хамгийн урт хугацаанд ажилласан хүн. “Оюутолгой”
төсөлд Мон­голын талын байр суурийг хамгаалж байгаа гол хүн гэх нь ч бий. Да.Ганболд,
Ч.Отгочулуу хоёртой харь­цуулахад залуу хүн, ажлын гараагаа эхлээд удаагүй бай­гаа
гэдэг утгаараа түүний талаар үүнээс өөр мэдээл­лийг одоо­хондоо хэлэх боломжгүй
байгаа.

“Эрдэнэс Оюу толгой” компанийн
гүйцэтгэх захи­рал Да.Ганболд: АН-ын ли­де­рүүдийн
нэг. Сайн эдийн засагч.  Москвагийн Улсын
их сургуулийг улс төр, эдийн засгийн ухааны мэргэжлээр төгсч тэндээ эдийн засгийн
ухааны докторын зэрэг хам­гаалсан. 1979-1990 онд  МУИС, Улс төрийн дээд сур­гуульд эдийн засгийн
багш, 1990 оны долдугаар сард Ардын их хурлын депутат, 1990 он есдүгээр сард Улсын
бага хурлын гишүүн, 1990-1992 онд Засгийн газрын Тэргүүн шадар сайд, 1992-1996,
1996-2000 онуудад  УИХ-ын гишүүн, 2004-2008  онд Засгийн газрын хэрэг­жүүлэгч агентлаг Төмөр
замын Хэрэг эрхлэх газрын дарга, 2008-2012 онд Нийс­лэлийн Засаг даргын үйлд­вэр­лэл,
экологийн асуудал хариуцсан орлогчоор ажил­лаж байсан. 1996-1999 онд УИХ-ын Эдийн
засгийн байн­гын хорооны дарга байсныг нь онцлох учиртай. “Эрдэнэс Оюу толгой”-н
гүй­цэтгэх за­хир­лаар томилог­до­хоосоо өмнө Монголын зана­рын ассоциацийн тэргүүний
алба хашиж, занарын чиглэ­лээр ажиллаж байсан. Оюу тол­гойн ТУЗ-д Монголыг тө­лөө­лөхөд
мэргэшил, чадва­раа­раа гологдохгүй хүмүү­сийн нэг. Шийдвэр гаргах түвшинд ажиллаж
байсан он жил, туршлагыг нь харсан ч өөлөх зүйлгүй эрхэм. Энэ албанд томилогдоод
ихийг амжуулах байх гэсэн хүлээлт олон хүнд бий. 

Уул уурхай хувьд шилжи­хээс өмнө,
ерээд оноос ли­бериал эдийн засаг ярьдаг байсан улстөрчдийн нэг. Эдийн засагт төрийн
орол­цоо бага, хувийн оролцоо жин дарж байж 
эрүүл хөгжи­нө гэдгийг ардчилсан хувьс­гал эхлэх үеэс ярьж, энэ тог­толцоог
бүрдүүлэхийн төлөө туйлбартай зүтгэсэн хүн. Хувьч­лалыг эхлүүл­сэн хүмүү­сийн нэг.
Уул уур­хайг эдийн засгийн талаас нь хөгжүү­лэ­хэд, энэ салбарын эдийн засагт нөлөө
үзүүлэхээр том төслийг урагшлуулахад  Да.Ганболдын
гэх жинтэй  алхам хийгдэх байх.

Одоогийн ТУЗ-д байгаа эрхмүүдийг эдийн
засгийн биш гэж шүүмжилдэг. Харин ТУЗ-ийн шинэ гишүүд гур­вуулаа эдийн засгийн чи­гийнх.
Тэгэхээр ийм шүүмж өрнөхгүй гэсэн үг. Хоёр нь Оюу толгойн  талаар нэлээд мэдээлэлтэй  залуухан эдийн засагчид, Да.Ганболдын хувьд шийдвэр
гаргах түв­шинд олон жил ажилласан, эдийн засгийг макро түвшинд нь харж чаддаг туршлагатай,
мэргэшсэн эдийн засагч. Бие биеэ нөхөөд ажиллачихаж болохоор бүтэц гэж харагдаж
байна.

“Оюу толгой” тойрсон то­мил­­гоо үүгээр
дуусахгүй. Тус компанийн  Ерөнхийлөгч бө­гөөд
гүйцэтгэх ерөнхий захи­рал Камерон МакРейн орыг залгах хүний нэр тодор­хой болжээ.
Шинэ захирлыг энэ сарын 10-нд хуралдах ТУЗ-ийн хурлаар батлах болол­той. Одоогоор
хэн гэдэг нь тодорхойгүй байна.

Гадаадын хэвлэлүүдээр Монголын Засгийн
газар “Рио”-той Оюу  толгой дээр зөвшилцөлд
хүрэхийн тулд Тони Блэйрийг зөвлөхөөр авсан талаар мэдээлэл ца­цагдаж байгаа. Түүнийг
Мон­голд нууцаар айлчилж Оюу толгойн гол асуудлуудыг яаж шийдэхийг зөвлөнө гэх мэ­дээлэл
бий. Юутай ч Блэй­рийн компани Монголд ороод ирсэн гэнэ. Ажилтнууд нь энд тэнд уулзалт
зохион байгуу­лаад яваа аж. Засгийн газар Блэйрийн сантай хамтран ажиллаж байгаагаа
хүлээн зөвшөөрсөн. Тэгэхээр ноён Блэйр манай улсад зөвлөгөө өгөх нь тодорхой болжээ.

Мөн гадны хэвлэлээр ца­цаг­­даж байгаа
өөр нэг мэдээ­лэл бол Засгийн газар Оюу толгой төсөл болон гадаадын хөрөн­гө оруулалтын
асууд­лаар хэлэлцэх ажлын хэсэг бай­гуулах асуудал. Энэ ажлын хэс­гийг ЗГХЭГ-ын
дэд дар­гаар ажиллаж байсан Г.Дэнзэн ахална гэх мэдээ­лэл гадаад ертөнцөд цацаг­даад
байгаа. Засгийн газрын зү­гээс энэ талын албан мэ­дээ­лэл өгөөгүй. Тийм шийд­вэр
гараагүй гэсэн мэдээл­лийг өгөөд буй. Хэрвээ энэ мэдээ­лэл үнэн бол Г.Дэнзэн энэ
албанд аль ч талаараа тэн­цэхээр хүн биш гэж учир мэдэх хүмүүс ярьж байна.    

Тони Блэйрийн хувьд Оюу толгойгоос
гадна эдийн зас­гийн бусад асуудлаар ч ма­найд зөвлөгөө өгнө гэсэн мэдээлэл бий.
Засгийн зүгээс ч хэд хэдэн салбартаа зөв­лөгөө авна гэсэн мэдээллийг өгөөд байна.
Гэхдээ Оюу тол­гойн асуудлаар зөвлөгөө авахгүй гэсэн албаны байр суурийг Засгийн
газраас өгөөд буй. Ер нь сүүлийн үед өрнөж буй үйл явдал, ца­цагдаж байгаа мэдээллээс
харахад “Рио”-той учраа олол­цоход түүний зөвлөгөөг авах магадлал өндөр байна. Албани,
Ка­захс­тан, Кувейт, Колумб, Бра­зил, Катар зэрэг олон орны Зас­гийн газарт зөвлөхөөр
ажил­ласан Тони Блэйрийн зөвлөх багийнханд Оюу тол­гойгоос бусад асуу­дал дээр бүрэн
итгэл үзүүлж болох юм. Оюу толгойн ту­хайд Тони Блэйр Английн Ерөнхий сайд байсан,
Рио Английнх гэдэг холбоог Зас­гийн газар ан­хаар­лынхаа гадна үлдээхгүй байх.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Монгол Улс стратегийн 15  ордтой. Стратегийн гэж онцолсон гол шалтгаан нь
төрийн оролцоо. Хувийн хөрөнгөөр хайгуул хийгээд олсон бол  төр 34-өөс 
ихгүй, улсын хөрөнгөөр хайгуул хийсэн бол төр 50 хүртэл хувийг эзэмшинэ гэсэн
гол агуулгатай. Стратегийн ордуу­дын Оюу толгой­гоос бусад нь улсын төсвийн хөрөн­гөөр
социа­лизмын үед хайгуул нь хийгдэж нээгдсэн ордууд. Эдгээр орд эдийн засгийн хувьд
хэр ашиг­тай ажил­лаж байгааг сонирхуулъя.

Оюу толгой:  Зэс  молибдений орд. Хувийн хөрөнгөөр хайгуул   хийж 
2000 онд нээсэн. С.Баярын Засгийн газрын үед хөрөнгө оруу­лалтын гэрээ нь
хийг­дэж, өнөөдөр баяжуулах үйлдвэ­рээ барьчихаад байгаа. Страте­гийн орд учраас
төр 34  хувийн эзэмшилтэй оролцож байна. Одоо  хоёр дахь шатныхаа хөрөнгө оруу­лал­тан дээр хөрөнгө
оруулагч компани  Засгийн газар­тай тохи­рол­цож  чадахгүй байгаа. Ордын үнэ цэнийн 80 хувь нь орших
гүний уурхайн бүтээн бай­гуу­лалтын ажлыг эхлүүлэх мөнгө­ний тоон дээр Рио, Засгийн
газар хоёр санаа нэгдээгүй байна. Зас­гийн газар 34 хувийнхаа эзэмш­лийн хөрөнгө  оруулалтыг мөнгө зээлж байгаад хийчихсэн. Өөрөөр
хэлбэл одоогоор Монголын   төр зэс молиб­дений
энэ орд дээрээ өртэй байгаа. Гүний уурхайн бү­тээн байгуулалт эхэлж  байж, Засгийн газар, Рио  хоёр тохирол­цоонд хүрсний эцэст  төсөл үнэ цэнээ хадгалж үлдэнэ гэж шин­жээчид
хэлж байна.

Эрдэнэт: Зэс  молибдений
энэ ордыг социализмын үеэс ашиглаж эхэлсэн. Монгол, Оросын хамтар­сан үйлдвэр гэж
явдаг.  Монголын төр 51 хувийн оролцоотой.
Страте­гийн ордын талаарх “Төр 50 хүртэл хувийн оролцоотой” гэсэн хуулийн заалт
Эрдэнэтээс гадна төрийн өмчийн 51 хувийн оролцоотой Багануур, Шивээ Овоо  дээр зөрчигддөг.

Багануур, Шивээ овоо: Эдгээр ордуудыг өмнөх нийгмийн үеэс ашиглаж эхэлсэн. Төрийн
51  хувийн оролцоотой. Төрийн  өм­чийн улсын үйлдвэрийн газар учраас дулааны
цахилгааны стан­цуудад нүүрсээ хямд үнээр ний­лүүл­сээр ирсэн, одоо ч нийлүүлж байгаа.
Ашиг бүү хэл, хэдэн тэрбу­мын алдагдалтай ажилладаг газрууд. Саяхан ТӨХ-ноос гаргасан
алдагдалтай ажилладаг компа­ниудын жагсаалтыг тэргүүлсэн байсан.

Бороо: Канадын “Сентерра гоулд” 1997 оны Ашигт малтмалын хуулийн
хүрээнд  Тогтвортой байд­лын гэрээ байгуулаад
ашигласан орд. Нөөц нь бараг дууссан. Бороогоос гадна стратегийн 15 ордод багтсан
Төмөртэйн овоо, Нарийн сухайтыг ийм хэлбэрээр ашигласан байдаг. Өөрөөр хэлбэл стратегийн
гэж хуульчлахаас өмнө хувийн хэвшлийнхэн ашиглаад эхэлчихсэн ордуудыг стратегид
оруулсан байдаг.

Төмөртэйн Овоо: Цайр хар тугалгын орд. Монгол, Хятадын хамтарсан хөрөнгө
оруу­лал­таар ашиглаж  байгаа орд. Тус тусдаа
50 хувийн оролцоотойгоор ашиг­ла­даг. Монголын талын эзэмшил гэхэд цэвэр хувийн
хэвшил. Жилд 150 мянган тонн цайрын баяжмал гаргадаг.

Бүрэнхааны орд: Фосфори­тын энэ ордыг байгаль орчны асуудлаас болж  ашиглахгүй олон жил болж байгаа. Маш олон лиценз
нь хувийнханд байдаг.

Цагаан суварга: Оюу толгойн дараа яригддаг зэс, молибдений  энэ  ордыг
МАК эзэмшдэг. Хайгуу­лыг нь дахин хийж, ЖОРК стан­дартаар нөөцийг нь тогтоож, зээл
авч ашиглалтад  оруулах гэж бүтээн байгуулалт
өрнүүлээд буй. Стратегийн орд учраас Засгийн газартай хэлэлцээрийн ширээний ард
сууж хувь эзэмших хувь хэмжээгээ тохирох асуудал бий.

Асгатын мөнгөний орд: Хойд хөршийнхөн 
2005-2006 онд ашиг­лая гэсэн санал тавьж байсан. Гэрээ байгуулж оролцъё гэсэн
ч УИХ дээр стратегийн ордынхоо бараг 50-иас илүү хувийг нь  Орост өгчих гээд байна гэсэн өнгө аястай яриа
хэлээ өрнөөд хамтрахгүйгээр шийдсэн. Баян-Өлгийд хил дагуу байдаг энэ ордыг шууд
мөнгөнийх биш полиметаллын гэж онцолдог. Политемаллын нийлмэл орд учраас юуны баяжмал
гарахыг тогтоож амжаагүй гэсэн үг. Баяжуу­лалтын технологи нь хэцүү, техно­ло­гийн
шийдлийг нь олоогүй, олбор­лоход төвөгтэй нөхцөлд нөөц нь оршдог, олборлох бол заавал
Оросын нутаг дэвсгэрт нэвтрэх шаардлага гардаг гээд асуудал ихтэй орд. Оросуудаас
хойш ямар ч компаниас хөрөнгөө оруулах санал ирээгүй.

Мардай, Дорнод, Гурван булаг: Ураны ордууд. Одоогоор гурвуулангийнх нь ажил  зогссон. Монгол, Орос, Канадын хамтарсан “Хан
ресурсиз”  гэхэд л Мардайн  эзэмшигч байсан ч ураны салбар өөрийн гэсэн хууль
эрх зүйн орчинтой болсноос хойш байдал өөрөөр эргэсэн. Цөмийн эрчим хүчний хууль
гарсны дараа мэргэж­лийн хяналтаас зөрчилтэй гэсэн дүгнэлт  гарч  лицензийг
нь бүртгээ­гүйгээс болж   шүүх цагдаа­даа
тулж байв. Бусад ордын хувьд хууль нь яригдаж асуудал тодорхойгүй байх үед “Вестерн
проспектирс” компа­ни Хятадын цөмийн эрчим хүчний улсын төрийн өмчит компанид лицензээ
зараад гараад явсан түүхтэй. Дөрвөн жил дуншсан хуу­лиас болж гарсан гэж салбарын­хан
нь ярьдаг. Уг нь тус компани 2008 онд, ураны үнэ өндөр байх үед ордоо ашиглалтад
оруулах гэж бүх бэлтгэлээ хийсэн байсан юм.

Нарийн сухайт: Нүүрсний орд. Монгол, Хятадын компани ашиг­лаж байгаа.
Нүүрсний үнэ унасан энэ үед алдагдалтай ажиллаж байгаа.

Таван толгой: Нүүрсний орд. 2006 оны Ашигт  малтмалын хууль  гарахаас өмнө Монголын хувийн хэвшлийн компаниудын
мэдэлд байсан. Таван толгойн лицензийг эхлээд авсан газар нь дэлхийн коксжих нүүрсний
зах зээлийг атгадаг BHP  байв. Таван толгойн
хувьд BHP жинхэнэ стратегийн хөрөнгө оруулагч байсан гэж сал­ба­рынхан ярьдаг.
BHP анх орж  ирээд ТЭЗҮ хийлгэсэн байдаг.
Тухайн үед Оюу толгой бараа сураггүй, коксжих нүүрсний үнэ 40-60 ам.доллар байсан,
Өмнөговьд дэд бүтэц гэхээр юу ч  байгаагүй
учраас BHP ашиггүй гээд гарсан байдаг. Тухайн үед “Майн инфо” гэж Монголд төсөл
дээр ажиллах гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниудад  геологийн судал­гаа­ны ажлыг нь хийж өгдөг компани
лицензийг нь авч байж.  Тэгээд “Алтай трейдинг”-эд
анх санал тавьж байжээ. Ингээд Монголын 14 компани Таван толгойн лицензийг эзэмшигч
болсон байдаг ч сүүлд “төрийн хайгуул хийсэн газрыг үнэгүй авах гэлээ” гэсэн  эсэргүүц­лээр 94 хувь нь төрд очсон байдаг. Зургаан
хувийг нь “Петровис”, “Шунхлай”, “MCS”-д үлдээсэн нь одоогийн Ухаа худаг. Нүүрсний
үнэ унасан учраас алдагдалтай ажил­лаад  эхэлчихсэн.
Төрийн эзэмшил нь Эрдэнэс Таван толгойн одоо­гийн эзэмшиж буй Баруун Цанхи болон
Зүүн Цанхи. Одоогоор ашиг­тай биш алдагдалтай ажиллаж байгаа.

Төмөртэй: Төмрийн хүдрийн орд. Дарханы төмрийн үйлдвэрийн мэдэлд
байдаг.

Ц.БААСАНСҮРЭН

УИХ-ын дарга З.Энх­болдтой  эдийн засгийн асуудлаар  ярилцлаа.

-Эдийн засаг хямар­лаа гэж хэлэх
судлаач байхад  ер нь л дэлхий нийтээрээ иймэрхүү
бай­на гэсэн тайлбар өгөх хүн ч байна. Таны хувьд  Монголын эдийн засаг хямарсан уу, эсвэл…?

-Эдийн засгийн өсөлт  буурч, ажил нь багасаад ирвэл хямрал гэж үздэг
л дээ. Өнөөдөр манай эдийн засаг 11 хувийн өсөлттэй байна. 34000 ажлын байр шинээр
бий болчихсон. Ийм байхад хямрал гэж ярих нь өрөөсгөл хэрэг. Харин эдийн засгийн
хүндрэл гэж нэрлэж болно. Юмыг муухай харагдуулах гэсэн хүмүүс хямрал  боллоо, үхлээ хатлаа гээд байгаа.

-Гэхдээ гадаадын хөрөнгө оруулалт
буур­сан, экспортын орлого эрс багассан гээд боди­той шалтгаанууд  бай­гаа. Хамгийн том жишээ гэхэд уул уурхайн сал­бар
хэцүүхэн байна?

-Мэдээж хүндрэлүүд бол байна. УИХ
нийт ард түмний хүсэл бодлын толь л доо. Уул уурхай арай л их байна, лицен­зийн
наймаа гаарлаа, байгаль орчин бохир­дуулж байна, ерөөсөө лиценз олголтыг зогсоо
гэдэг шаардлага 2008, 2012 оны Улсын их ху­ралд хүчтэй нөлөөлсөн. Ерөнхийлөгч зарлиг
гар­гаж лиценз олголтыг зог­соосон. Тэгэхээр уул уур­хайн салбарын уналтыг төрийн
бодлогоор, сон­гогчдынхоо захиалгаар хийсэн гэж хэлж болно. Тэр бүхний үр дүн өнөө­дөр  ингэж хуримтлагдаж гарч ирж байна л даа. Хөрөнгө
оруулалт нэг л өдөр  зогсчихоогүй.

Ашигт малтмалын ли­ценз хориотой хэвээр байгаа. Олгосон лицен­зүүдээрээ
Монгол Улс  хөгжих бүрэн боломжтой учраас
нэмж лиценз ол­гох шаардлагагүй гэж үзэж байна. Цаг зуурын бэрх­шээл үүссэн үү гэвэл
үүс­сэн. Дэлхийн зах зээл дээр  түүхий эдийн
үнэ бүх нэр төрлөөрөө буурсан.  Үүнийг дагаад
гадаад худалдааны эргэлт муу­даж байгаа. Нэг тонн нүүрс зараад 100 ам.дол­лар олдог
байсан бол одоо нэг тонн нүүрс зараад 50 ам.доллар олж байна. Тэгэхээр нүүр­сээ
өмнө гаргадаг байсан хэмжээгээрээ экспортолж 
зарсан ч гэсэн олдог ор­ло­го нь хоёр дахин багас­сан гэсэн үг. Гадаадын
хөрөнгө оруулалт эрс буур­сан. Шалтгаан нь Оюу толгойтой холбоо­той. Энэ төсөл хоёр
үе шаттай. Эхний шатны хөрөнгө оруулалт нь 
дуус­сан. Ил уурхайд да­хиж хөрөнгө оруулах шаард­лагагүй, ажиллаад эхэлчихсэн.
Монгол Улс Эрдэнэтийн хэмжээний бүтээгдэхүүн гаргадаг ил уурхайтай болоод бай­на.
Далд хэсгээс зэсийн хүдэр гаргаж ирэхэд да­раа­гийн шатны хөрөнгө оруулалтыг зарахаар
бай­гаа.

Хөрөнгө оруулалтын хувьд тоон дээрээ
тохи­ролцохгүй байна. Ил уур­хайн хөрөнгө оруулалтын тоон дээр ч гэсэн тохи­ролцож
чадахгүй байгаа. Монголд оруулсан  хө­рөн­гө
оруулалт гэж юуг хэлэхийг Монгол Улсын хуулинд маш тодорхой заагаад өгчихсөн. Хуу­лиа­раа
бол бодитойгоор орж ирсэн хөрөнгө оруу­лалтыг л хөрөнгө оруу­лал­тад тооцдог.  Дэлхийн хаа нэг газар гаргасан зардал тооцогдох
бо­ломжгүй. Ерөөсөө  хууль нь тийм юм.

-Монголд орж ирсэн хөрөнгө оруулалт
гэд­гээ тодруулаач?

-Хил гаалиар нэвтэр­сэн тоног төхөөрөмж,
Мон­гол Улсад ажилла­сан хүний цалин Мон­голд хийсэн хөрөнгө оруу­лалтад тооцогдоно.
Мон­гол Улсад ажиллаагүй хүний цалинг хөрөнгө оруулалтад тооцохгүй. Хөрөнгө оруулагчдын
тө­сөлд зарцуулж байгаа мөнгөний гуравны нэгийг нь бид өөрсдөө төлөх учир Оюу толгойн
хөрөн­гө оруулалтыг сайн шал­гаж байгаа. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтыг да­гаж орж
ирдэг, туслан гүйцэтгэх компаниудын ажил зогсоон. Учир нь  тэднээр 
дахиж ажил хийл­гэх шаардлагагүй байгаа. Тэнд явагдсан цомхотгол зайлшгүй
зүйл байсан. Оюу толгойн хө­рөн­гө оруулалт тасралт­гүй үргэлжлэх боломжгүй. Дахиад
хэлье. Учир нь  эхний шатны хөрөнгө оруу­лалтын
ажил буюу ил уурхайн бүтээн бай­гуулалт дууссан. Одоо далд уурхайгаа ашиглаж эхлэх
хоёр дахь үе шат хүлээгдэж байгаа. Үүнийг дагаад гадаадын хөрөнгө оруулалт буурсан.

-Таны өмнө онцол­сон уул уурхайд
хандах сөрөг хандлага ч энэ салбарын уналтад нө­лөөлсөн байх?

-Уул уурхайд хандах сөрөг хандлага
угаасаа жил бүр уул уурхайн га­даа­дын хөрөнгө оруу­лал­тыг  бууруулсаар ир­сэн. Тэрэн дээр нь нэр­мээс болсон
нэг хууль  бий. Өнгөрсөн жилийн тавдугаар
сард батлагд­сан Стратегийн салбарт гадаадын хөрөнгө оруу­лал­тыг зохицуулах тухай
хууль гадаадын хөрөнгө оруулалтыг бүр цааш­луулахад хүргэсэн. Өөрөөр хэлбэл гадаадын
хөрөнгө  оруулалт буура­хад нөлөөлсөн том  шалт­гаан. Хоёрдугаарт  гадаад худалдаа буурсан. Гурав­дугаарт төсөв алдаг­дал­тай
байна. Их өөдрөгөөр төсөөлж баахан орлого орж ирнэ гээд өчнөөн зарлага биччихсэн.
Ор­ло­го нь бүтээгүй. Зарлага нь ч бүтээгүй. Цаг үеийн, тодорхой шалтгаантай ийм
гурван бэрхшээл бай­­на. Дахин хэлэхэд энэ бол эдийн засгийн хям­рал биш хүндрэл.
Яаж засах вэ гэдэг аргыг нь УИХ, Засгийн газар хайж байгаа.

-Эдийн засгийн хүнд­рэлээс гарах
эх­ний том гарцыг ээлжит бус чуулганаар хэлэл­цэхээр товлосон Хөрөн­гө оруулалтын
хууль гэж харж байна. Энэ хууль яг ямар агуулга, хэлбэрээр гарах вэ?

-Монгол Улс хөрөнгө оруулалтыг том,
жижиг, гадаад, дотоод гэж ан­гилж үзээд зөвхөн 
гадаа­дын хөрөнгө оруулалтад нь зориулсан хуулийг  1995 онд баталсан. Га­даа­дын хөрөнгө оруу­лал­тын
тухай гэсэн нэг хууль бий. Сүүлд УИХ-аас баталсан Стратегийн салбарт гадаадын хө­рөн­гө
оруулалтыг зохи­цуу­лах хууль гэж байна. Энэ хоёр  хуулийг орло­хуйц шинэ хууль гаргах гэж байгаа
юм.  Зарчим нь  маш энгийн. Ямар ч хө­рөнгө оруулагчийн хам­гийн
их эмээдэг нэг зүйл бий. Татвар нь 10 хувь байна гэж бодоод хөрөн­гөө оруулаад явж
байтал, хөрөнгө оруулалтаа нө­хөж ч амжаагүй үед нь хууль  өөрчлөгдөж татвар нэмэгдэх нь тэдний хувьд асар
том эрсдэл. Хөрөн­гөө оруулах үед 10 хувь байсан татвар 20 болоод өсчихвөл оруулсан
хө­рөн­гөө буцааж авах бо­ломжгүй болно. Ямар ч хүн оруулсан хөрөнгөө нөхөж олж
авч,  олон жил тогтвортой ажиллаж хөрөн­гө
оруулалтынхаа үр шимийг хүртэх гэж л хөрөнгөө оруулдаг. Га­даад, дотоод, том, жижиг
ялгаагүй бүх л хөрөнгө оруулагчийн зорилго ерөө­сөө энэ. Түүнээс биш Монгол  Улсад буян үйл­дэх гэсэн нэг ч хөрөнгө оруулагч
байхгүй. Татвар  болон бусад эрх зүйн орчин
тогтвортой байх нь хөрөнгө оруулагчийн хам­гийн их сонирхдог зүйл. Улс   орнууд үүгээ­рээ өрсөлддөг. Харам­сал­тай нь
манай улс 68 хувийн татвар гэх мэт хууль санаачлаад хөрөн­гө оруулалтын орчноо  тогтворгүй болгож ирсэн байдаг. Ингээд байвал
хэн ч хөрөнгөө оруулахыг хүсэхгүй нь тодорхой. Хөрөнгөө оруулах гэж байгаа хүмүүст
“оруулсан хөрөнгө чинь эрсдэлгүй, явцын дунд гарсан хууль та нарт үйлчлэхгүй” гэсэн
баталгааг УИХ  шинэ хө­рөнгө оруулалтын хуу­лиа­раа
өгөх гэж байна.  Таван сая төгрөгийн хө­рөн­гө
оруулалттай талх­ны цех байна уу, таван тэрбум долларын хөрөн­гө оруулалттай Оюу
тол­гой байна уу, ялгаагүй хөрөнгө оруулсан хэм­жээ­гээр нь тогтвортой байдлаар
хангагдана. Таван сая төгрөг оруул­сан талхны цех  нэг жи­лийн дотор хөрөнгө оруу­лалтаа нөхөөд авчихна
гэж үзвэл нэг жилийн ба­талгаа, Оюу толгой шиг том хөрөнгө оруулалттай төслийн тухайд
30 жи­лийн баталгаа олгох ч юм уу, баталгаа өгсөн жилд нь хууль өөрчлөгдсөн ч үйл
ажиллагаанд нь нө­лөөлөхөөргүй болгох гэж байна. Хөрөнгө оруулсан хэмжээ, харгалзах,
тогт­вор­жих хугацаа бүхий  хүснэгттэй хууль
гаргах гээд байна л даа.  Таван сая төгрөгийн
хөрөнгө оруулалт хийх талхны цехийн эзэн оруулсан хөрөнгөө баталгаажуу­лаад ирвэл
бүртгээд л явуулчихна. Учир нь  бүрт­гэлийн
байгууллага бол зөвхөн бүртгэдэг. Зөвшөөрөл өгдөггүй.

-Гадаадын төрийн өмчтэй компани
бол зөвшөөрөл авах агуул­гатай заалт шинэ хуу­лийн төсөлд бий. Батал­гаа өгөх хугацаа
нь ху­вийн өмчтэй компани­тай адилхан уу?

-Гадаад улсын төрийн өмчийн компани
ямар нэгэн газар хөрөнгө оруулъя гэж байгаа бол зөвшөөрөл авна. Гэхдээ  зөвшөөрөгдсөн тохиол­долд тогтвортой байдал ам­лах
хугацааг нь адил­хан хэмжээгээр бодсон.

-Бондын мөнгийг то­дорхой салбаруудад
зараад эхэлчихсэн. Үр өгөөж нь  хэзээ гарах
вэ?

-Хүмүүс бондыг боди­той барьж үздэг
хөрөнгө оруулалт талаас нь ха­раад байна л даа. Гэхдээ бонд орж ирсэн цагаасаа өнөөдрийг
хүртэл манай санхүүгийн системийн тогтвортой байдлыг хад­гал­саар байгаа. Санхүү­гийн
системд сайнаар нөлөөлж байна. Ажил болж байгаа хэсэг бол авто зам, барилгын мате­риалын
үйлдвэр байна. Үр дүн нь   хамгийн бага­даа
хоёр жил, цаашлаад тав, арван жилээр хэм­жигдэнэ.

-Бондын мөнгөний  дэмжлэг авсан төсөл бол байшин үйлдвэр­лэх комбинат.
Угсармал байшин гэхээр хүмүүс оросуудын олон жи­лийн өмнө барьсан ду­лаа­наа амархан
алд­даг, чанар муутай ба­рилгаар төсөөлөөд байх шиг. Одоо орж ирэх үйлд­вэр хуучныхаас
юугаараа давуу вэ?

-Орос өөрөө манайх шиг БҮК-1, 2 (Байшин
үйлдвэрлэх комбинат) гэдэг үйлдвэртэй байснаа бүгдийг нь Германы тех­нологиор сольсон.
Евро стандартын, дулаан алд­даггүй, боломжийн үнэ­тэй, олноор нь нэгэн зэрэг барьж
болдог технологи руу шилжсэн. Манай улс л хамгийн сүүлд шилжих гэж байгаа. Энэ үйлдвэр
баригдсанаар гурав, дө­рөв­дүгээр хороолол шиг маш олон байшинг нэг дор барьж  болно. Гэхдээ мэдээж евро стандар­таар. Дулаан
эрчим  хүч бага зарцуулдаг,  дулаа­наа алддаггүй байшин­гууд ирэх жилээс бариг­даж
эхэлнэ. 30 хувийнх нь хөрөнгийг бондын мөнгө­нөөс төлсөн байгаа. Евро стандартыг
хангасан  гэ­хээр чанар нь ойлгомж­той. Үүний
том давуу тал нь бид тэр евро станд­ар­тыг өөрийн болгож авна. Барилга барьдаг улсуу­дыг
нь Германы техник мэргэжлийн сургуульд сурч байгаа стандартаар эндээ бэлдэнэ. Зураг
төсөл хийдэг компаниуд  гэхэд л ийм стандартын
зураг төсөл хийх ажилд суралцана. Энэ мэтээр угсармал барилгыг дагал­дах бүх дэд
бүтэц нь Мон­голд орж ирнэ.

-Тэгэхээр дараа жи­лээс орон сууцны
ол­дох­гүй, олдохгүйгээсээ болж үнэ нь өснө гэх зовлонгүй болох нь ээ?

-Үйлдвэр баригдса­наар жилд 10-15
мянган айлын орон сууц барих хүчин чадалтай болно. Одоогийн хүчин чадал жилд 25
мянга байгаа. Тэгэхээр нийтдээ 40 мян­ган айлын орон сууц жил бүр ашиглалтад ороод
байх боломжтой гэсэн үг. Энэ бол хангалттай хэмжээ. 

-Барилгын үнэ өсөөд байгаагийн
нэг шалтгаан нь цемент. Үн­дэсний компаниуд це­мен­тийн үйлдвэрийн хэд хэдэн том
төсөл хэрэгжүүлээд эхэлчих­сэн. Зарим нь удахгүй ашиглалтад орох гэж байна. Хятадын
хөрөнгө оруулалттай цементийн үйлдвэр ажиллаж эх­лэх нь гэсэн мэдээлэл нэг хэсэг
цацагдсан.  Ер нь өөрсдөө хийж чадах зүйл
дээр заавал га­даа­дын хөрөнгө оруу­лалт гэх шаардлага байна уу?

-Барилгын материа­лын тухайд  бид өмнө нь үйлдвэрлэж чаддаг бай­сан. Социализмын
үед цементийн хоёр ч үйлд­вэр байсан. Хувийн үйлд­вэрүүд удаан босч байна л даа.
Хөтөлийн үйлдвэр шинэчлэгдээд ажиллаж эхэлж байна. Байрны  нэг ам метрийн үнийг нэг сая, хоёр сая төгрөг
байна гэж  ярьж байна. Уг нь тэгж ярихаас
илүү тэр мөнгөн дотор байгаа бүрэлдэ­хүүн хэсэг нь хаанаас вэ гэдэг их чухал. Цемент,
арматур, байшин барьж байгаа ажилчин нь  хэн  бэ гэдгийг бодох учиртай. Барилгын салбарт нь
гад­ныхан ажиллаад  100 хувь цалингаа аваад
гадаг­шаа явчихаж байгаа бол бас болохгүй. 100 хувь гадны барилгын ма­те­риалаар
барьж байгаа бол бас хэцүү. Ийм бол хөрөнгө гаргаж моргэй­жийн зээл өгөөд ашиггүй
л дээ. Бидэнд хамаагүй орлого болчихоод бай­гаа юм. Харин цемент, арматур, ажилчин
нь мон­гол бол эдийн засагт ашигтай. Өөрийнхөө хийж чадах юмыг өөрсдөө л хий гэдэг
зарчмыг  дэл­хий даяар барьж байна. Чадахгүй
юмандаа бол гадаадын хөрөнгө оруу­лал­тыг гуйж урьж залж оруулах хэрэгтэй. Мэдээж
яваандаа чадахгүй зүй­лээ ч хийж чаддаг болно.

-Засгийн газар хам­гийн бага хүүгээр
бонд босгосон. Гэтэл өнөө­дөр бондын хүү долоон хувь гараад явчихсан. Бондын хүү
ингэж өсөх нь бидэнд ямар сөрөг нөлөөтэй вэ?

-Бондын нэмэгдсэн хүүг манай улс төлөхгүй.
Бондыг хоорондоо ху­дал­даж авч байгаа хүмүү­сийн л асуудал. Бид анх 4,5 хувиар
бондоо гарга­сан. Тэр хүүгээ л төлнө. Бондын зах зээлийн онц­лог нь тэр. Эдийн засгийн
цагаан толгой мэдэхгүй улс л бондын хүү өсчих­лөө, яана аа гээд байгаа. УИХ дээр
хүртэл бондын хүү өслөө, баларлаа гэж ярих хүмүүс байна. Бид нэг л удаа бонд авсан.
Хүү нь тогтмол. Хоёр дахь зах зээлд оролцож бай­гаа хүмүүсийн хувьд хүү ямар ч байж
болно. Бид гадаадын хөрөнгө оруу­лал­тад ээлтэй хандаж, манай улсын эдийн засаг
сайжраад байвал тэр хүү буураад байна. 2012 оны тавдугаар сарынх шиг хууль гаргаад,
хөрөнгө оруулагчид  гарч яваад байвал тэр
хүү өсөөд байна. Тэгэхээр бондын хүү өснө гэдэг манай улсын эдийн засагт хан­даж
байгаа хандлагаас хамаардаг хэмжигдэхүүн. Түүнээс биш бидний тө­лөх өр биш.

-Гэхдээ бид дахиад бонд гаргана
гэж төлөв­лөсөн.  Засгийн газрын дахин гаргах
бондод шууд утгаараа нөлөөлж таарна. Жишээ нь Мон­гол Улсад ирэх жил бонд гаргах
боломж бай­на уу?

-Дахиж бонд гаргахад  бол сөргөөр нөлөөлнө. Бид энэ жил, бас ирэх жил
бонд гаргах боломж­гүй. Үлдэж байгаа 3,5 тэрбум ам.доллартаа Зас­гийн газар бонд
гар­гая гэвэл хэмждэг олон юм нь эерэг болсоны да­раа, Оюу толгойн хоёр дахь шатны  хөрөнгө оруу­лалт зөвшөөрөгдсөний дараа, манай
улсын зээл­жих зэрэглэл сай­жирсны дараа ярих асуу­дал. Ингэвэл эдийн зас­гийн хувьд
зөв болно. Одоо бол цаг нь биш. Үүнийг  улс
орон бүр өөрөө тодорхойлж бай­гаад хамгийн сайн цэг дээр нь гаргах ёстой. Олон улсын
рейтингийн агентлагуудад бид бас итгэхээ больсон. Манай эхний бонд гэхэд рей­тин­гээсээ
илүү сайн зарагд­сан. Манайх шиг зээлжих зэрэглэл нь BB-болсон улсын бонд 7-8 хувиар  зарагддаг байхад ма­найх 4.5-5.5-ын хооронд зарагдсан.
Эндээс рей­тинг бодит байдлыг тусгаж чадахгүй байна гэдэг нь харагдаж байгаа юм.
Одоо манай рейтингийг улам бууруулаад л байна. Гэхдээ бодит зах зээл хэдээр үнэлэхийг
бас мэдэхгүй.

-Хөрөнгө оруулагч­дын хүлээж байгаа
том хууль бол Ашигт малт­малын хууль. 2006 оны хуулиа өөрчлөөд явах уу, эсвэл шинэчлэх
үү?

-2006 оны хуулийг бо­лом­жийн хууль
болсон гэж үзэж байгаа. Ерөн­хийлөгчийн санаачилсан хууль гэхээс илүү 2006 оных
дээрээ нэмэлт хий­гээд явбал  илүү тогтвор­той
байх болов уу гэсэн бодол байгаа. Салба­рынх­ны бодлыг сонссон ч тийм зүйл ярьж
байна. Тэгэхээр УИХ шинэ хууль батлах уу, 2006 оны хуу­лиа сайжруулаад явах уу гэдэг
сонголтыг хийнэ. Одоо бол зөвшөөрөгдсөн газар хайгуул хийдэг нэмэлтийг хийнэ.

-УИХ-ын ээлжит бус болон намрын
чуул­га­наар эдийн засгийн чиг­лэлийн онцлохоор ямар хууль, шийдвэрүүд гарах бол?

-Ээлжит бус чуулга­наар гадаадын хөрөнгө
оруулалтын шинэ хууль гарна. Эдийн засгийн хүндрэлтэй тэмцэх тог­тоол батална. Төсвийн
тодотголоо батална. Ээл­жит чуулганаар мэдээж төсвөө хэлэлцэнэ. Шинэ нөхцөл байдалд
орсон учраас төсөв  нэлээд  та­наг­даж таарна. Хөнж­лийн­хөө хэрээр хөлөө
жийхгүй бол болохгүй болж байгаа.  Ашигт малт­малын
хуулийн талаар ойлгомжтой  мэдээлэл өгнө.
2006 оны хууль үргэлжлээд шинэчлэг­дээд явах уу, үгүй юу гэдгийн эцсийн хариу гар­на.
Ерөнхийлөгчийн са­наа­чилсан хуулийг хө­рөн­гө оруулагчдаар хэ­лэл­цүүлсэн. Тэр
хэлэл­цүүлгээс 2006 оны хууль­даа тодорхой бодлогын зүйлүүдээ шингээчихэж болох
юм байна гэсэн хариу гарсан байгаа.

-Тэгэхээр одоогийн хуулиа өөрчлөх
зүг рүү явж магадгүй нь ээ?

 -Аль зүг 
нь УИХ дээр олонх болохыг одоогоор хэлэх боломжгүй л  дээ.

-Ээлжит бус чуул­ганаар төсөвт
тодотгол хийнэ гэлээ. Нэлээд өөрчлөлт   орох
уу?

-Нэлээд биш л дээ. Хэтэрхий оптимист
төлөв­лөсөн орлогоо багасгана. Зураг төсөв ч байхгүй баахан байшингууд  тавь­сан. Тэрийгээ хасна гэсэн үг.

-Эдийн засгийн хүнд­рэлтэй тэмцэх
бод­лого гэдгээ жаахан тод­руулаач?

-Нэгдүгээрт гадаадын хөрөнгө оруулалт
зогс­сон. Үүнийгээ хуу­лиар засах гэж байна. Хоёр­дугаарт төсөвт бодитой  бус орлого төлөв­лө­сөн байна. Одоогоор зураг
байх­гүй­гээс тендер нь зарлагдаагүй хөрөнгө оруулалтуудаа хасъя гэж байгаа. Орлого,
зарлага нэгэн зэрэг хасагдана гэсэн үг. Валютын нөө­цийг нэмэгдүүлэх чиглэ­лээр
тодорхой шийдвэр гарна.

Алтны худалдааг Монголбан­кинд төвлө­рүүлж,
Монгол Улсад ол­бор­лосон алтыг Мон­гол­банкинд тушаадаг, Мон­голбанк ганцаараа
экс­пор­т­олж байхаар өөрч­лөлт оруулах гэж байна. Алт бол Монголбанкны валютын
нөөцийг нэмэг­дүүлдэг.

-Оюутолгойн далд уурхайн бүтээн
бай­гуу­лалт зогсчихлоо. Энэ том төслийг хөдөлгөх нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг
татах нэг том хөшүүрэг гэж бо­дож байна. “Рио”-той учраа ололцох нь уу?

-Тоон дээрээ л тохи­рох хэрэг­тэй.
Эсэргүүцэж байгаа хүн байх­гүй. 

-Тохиролцоход хэр цаг хуга­цаа
орох бол?

-Тоогоо л хоёр талаа­саа тохи­рох
хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол ил уурхайд гарсан 
шиг алдаа гарвал зөвшөөрөхөд хэцүү л дээ. Манай улсад огт  хамаа­гүй хөрөнгө оруу­лалтыг орсон гэж бичээд
байвал хэн ч зөвшөөрөхгүй. Учир нь төсөлд зарцуу­лах хөрөнгөний тодорхой хэс­гийг
нь бид төлнө.

-Валютын ханш өссөөр бай­на. Монголбанкнаас
интервенц хийх үү?

-Долларын ханш бол бидний хийсэн олон
ажлын үр дагавар. Доллар бусад бараатай адилхан бараа шүү дээ. Маш олон хүн нэг
гутал авахаар өрсөлдвөл тэр гут­лыг хэдээр үйлдвэрлэсэн нь хамаа­гүй, үнэ нь өсөөд
явчихна. Эсвэл эсрэгээрээ маш олон хүн гутал үйлдвэрлэж байвал  хэдээр үйлд­вэр­лэснээсээ үл хамаараад үнэ нь
доошоо унана. Энэ бол зах зээлийн зарчим. Гутал авах гэсэн хүн, гутлын үйлдвэр хоёрын
харь­цаа зохистой байвал үнэ тогтвор­той байна. Доллар гуталтай яг адилхан. Доллар
орж ирдэг суваг болсон гадаадын хөрөнгө оруу­лалт сайн, гадаад худалдаа алдаг­далгүй
байвал долларын ханш тогтвортой байна. Тэр суваг нь гацангуут манай хэрэглээ дагаад
буухгүй. Доллар зардаг хүн нь багасаад, авдаг нь ихэсчихээр ханш өөрчлөгдөх нь хууль
ёсны л доо. Ийм л юм болсон.

Монголбанкнаас түр зуур интер­венц
хийж аргацаадаг арга бий. Гэхдээ ингэх нь утга учир муутай гэж үзэж байгаа. Улсынхаа
нөөцөд байгаа хоёр тэрбум ам.дол­ларыг гөвөөд л дуусна. Түүний оронд энэ үеийг боломж
гэж харах хэрэгтэй. Хорин жил дотооддоо үйлдвэрлэл хөгжүүлье гэж уриалаад бүтэхгүй
байна. Өөрсдийнхөө хийж чадах юмыг хүртэл гадаадаас зөөгөөд байна. Хамгийн энгийн
жишээ гэхэд  рапс. Бид ургуулсан рапсаа урагшаа
зөөж, буцаагаад ургамлын тос худалдаж авдаг. Учир нь  Эрээнээс очиж ургамлын тос авах нь хямдхан байна.
Харин долларын ханш өсөхөөр Эрээний ургамлын тос үнэтэй болж байгаа юм. Дотооддоо  нөгөө рапсаа шахаж бяцалж тос болгоод зарах нь
ашигтай болж   эхэлнэ. Мэдээж бүх бараагаа
энэ мэтээр орлуулж чадахгүй л дээ. Жишээ нь манайд банан ургахгүй. Тэгэхээр хийж
чаддаг ургамлын тосоо хийх нь долларын ханш өссөний  сайн тал.

-Тэгэхээр долларын ханшаа жамаар
нь, зах зээлийнх нь хуулиар сул тавья гэж байна уу?

-Зохицуулъя гэсэн ч мөнгө  байх­гүй. Эдийн засаг өөрөө өөрий­гөө тохируулж
байна. Дотоодод үйлдвэрлэл хөгжүүлье гэсэн дохиог бизнесмэнүүдэд өгч байгаа хэрэг.
Дотоодынхоо сургуульд хүүхдүү­дээ сурга гэсэн 
үг. Гадаадад сур­гах үнэтэй болно шүү дээ. Дотоо­дынхоо үйлдвэрийн “Янмал”
гэдэг оймсыг худалдаж ав гэсэн үг. Доллар өсөөд ирэхээр үндэсний, юм хийдэг бизнесмэнүүд
баярлаж байгаа. Экспорт хийдэг улс   баяр­лаж
байна. Харин “Урбанек” ч юм уу, гаднаас бүтээгдэхүүн импор­толж оруулж ирдэг улс
дургүй байгаа. Учир нь Польшид үйлдвэр­лэсэн ногоо үнэтэй болно. “Газар шим” харин
дуртай байгаа. Поль­шийн “Урбанек” үнэтэй, “Газар шим”-ийнх хямд байвал дотоодын
үйлдвэрлэгчийн дарсан ногоо л  илүү борлогдоно.
Алаг салатанд байгаа бүх ногоо Монголд ургадаг. Энэ нь эргээд хүнсний ногоо тариа­лагчдад
тусаа өгч эхэлнэ. Энэ мэтээр долларын ханшийн өсөл­тийг дотоодын үйлдвэрлэлээ сэр­гээх
нэг боломж гэж харах хэрэгтэй. Ханш 1400, 1500 төгрөг байна гэсэн дүрэм хаана ч
байхгүй. Бид эрэлт  нийлүүлэлтэн дээр чөлөөтэй
хөвж байдаг ханштай улс болсон. Зах зээл хийх ёстой тохируулгаа л хийж байгаа болохоос
Засгийн газар, УИХ, Монгол банк муу ажил­лаад ханш өсгөөд байгаа юм байх­гүй.

-Гэхдээ манай зах зээлд зараг­даж
байгаа бүтээгдэхүүний ихэнх нь импортынх шүү дээ. Тэр хэрээр өргөн хэрэглээний бараа­ны
үнэ нэмэгдэж, гол ачаа нь иргэдийн нуруун дээр ирж байна?

-Бид хэзээ нэгэн цагт дотоодын үйлдвэрлэлийнхээ
бүтээгдэхүү­нийг хэрэглэдэг болно шүү дээ. Долларын ханшийг  зохиомлоор бариад байвал тэр хэмжээгээр үндэсний
үйлдвэрлэл хөгжих хугацаа­гаа хойшлуулж байгаа хэрэг. Ханш өсөөд байгаа нь хүссэн
хүсээгүй зах зээлийнхээ жамаар амьдар гэсэн үг.

-Бондын мөнгийг их хэмжээ­гээр
зарах нь эргээд долларын ханшид нөлөөлнө гэсэн бол­гоомж­лол  бий?

-Мэдэх ёстой хүмүүс нь мэдэж тохируулгаа
хийгээд явж байгаа. Долларын ханшийг чөлөөтэй тави­на гэхээр ер хэд ч байсан яах
вэ гэсэн үг биш. Эдийн засаг өөрийн­хөө тохируулгыг хийж байхад нь оролцох оролцоогоо
зохистой хэмжээнд байлгах учиртай гэсэн агуулгаар ингэж яриад байгаа юм. Бондын
мөнгө санхүүгийн салбарт сайнаар нөлөөлж байна. Төмөр зам, засмал замд зарцуулсан.  Мэдээж 1,5 тэрбумаа бүгдийг нь зарчихаагүй. Улаанбаатар
хотын гэр   хорооллын дэд бүтцийг дахин төлөвлөхөд
мөнгө  тусгасан байгаа. Одоогоор хэрэглээгүй
байна. Зас­гийн газраас тодорхой ажлуудад мөнгө төлөвлөсөн. Тэр мөнгөнөөс нэг ч
төгрөг зарцуулагдаагүй.

-Нүүрсээ үнэ хүргэх боломж бол
төмөр зам. Төмөр замын ажил хэр нааштай байгаа вэ?

-Ер нь бол ажил болсон, барил­га угсралтын
ажил нь явагдаж байгаа.

-Яг хэзээ төмөр замаа ашиг­лаж
эхлэх бол?

-Далангаа барьж дуусаад, рейсээ тавьчихвал
хурдан л даа. Ирэх жилээс төмөр замаараа явна. Таван толгой, Гашуунсухайтын зам
эхэлж ашиглалтад орно.

-Бүдүүн, нарийн цариг гэсэн маргаан
өнөө хэр эцэслээгүй байгаа. Эдийн засгаа бодвол нарийнаар тавьсан нь зөв гэж эдийн
засагчид хэлдэг. Цариг дээр ямар шийдвэр гарах бол?

-УИХ бодлогоо гаргачихсан. Засгийн
газар бүтээгдэхүүн нь экспортод шууд гардаг төмөр замын цариг ямар байхыг УИХ-д
оруулж ирж шийдүүлэх эрхтэй.

-Таны хувийн бодлыг сонир­хож болох
уу?

-Тооцоо хийж үзэх л хэрэгтэй. Хуучин
нүүрсний үнэ 100 ам.дол­лар байхад тээврийн зардал төдий­лөн нөлөөлдөггүй байсан.
Машинаар зөөхөд хүртэл  ашигтай байлаа. Одоо
үнэ нь багасаад ирэхээр тээврийн зардал дараа болж эхэлнэ. Ер нь төмөр зам байх
хэрэгтэй. Ямар царигтай байх вэ   гэдгийг
оруулж ирэх боломж нь Засгийн газарт байгаа.

-Нүүрс, зэснээс гадна уран, газрын
ховор элемент, занарын асар их нөөц манайд бий. Энэ эрдсүүдээ ашиглах тал дээр ямар
бодлоготой ажиллах вэ?

-Монгол Улс  ураны бодлогоо гаргаад дөрөв, таван жил  болж байна. Тэр бодлогоороо явна. Хэн нэгэн байгаль
хамгаалагч уран хортой гэж орилоод байхаар бод­ло­гоо өөрчилж болохгүй. Газрын тосны
шинэ хууль дээр  уламжлалт бус газрын тос
гэдэг бүлэг шинээр нэмж байна. Зөвхөн занар биш, нүүрсний давхаргын метан хий, тослог
чулуулгуудыг хамруулсан.  Бид шатахуунаараа
хараат бус болох учиртай. Урьд нь ашиглаг­даж байгаагүй олон шинэ салбарууд нээгдэх
байх.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Уг нь бид юун нүүрс, юун зэс гэж хэлэхээр
улс. Нүүрс, зэсийн үнэ таагүй байгаа бол 
зана­раа­саа тос гаргаж, уран, газрын ховор элементээ олбор­лож яагаад болохгүй
гэж. Боломжгүй хүн тэнэг биш, боломжийг харалгүй өнгөр­сөн нь тэнэг гэж үг бий.
Тэгэ­хээр ямар боломж байгаагаа эргэж нэг харвал ямар вэ.

ЭХНИЙ БОЛОМЖ-ШАТДАГ ЗАНАР

Дэлхийн том гүрнүүд  газрын тосноос болж Ойрх Дорнодыг царайчилдаг
байв. Шатахууны нөөцтэй ганц том бүс учраас тэр зүгийн нөх­дийн элдэв араншинг хүлцэж,
аргадсаар өдий хүрсэн их гүрнүүд өнөөдрөөс арай өөр зүйлд анхаарлаа хандуулж эхэллээ.
Учир нь тэд газрын тосны ирээдүйг занар гэж хараад эхэлчихсэн.  Америк 
гэхэд л газрын гүнд байгаа шатдаг занараасаа тос гар­гаад хэрэглэж байна.
Зана­раас тос гаргах технологио­роо цэнхэр гаригтаа л  номер нэг нь. Гэтэл өнөө америкчууд манай занарыг
сонирхоод эхлэв. Дэлхийгээр нэг явж занарыг 30 гаруй жил судал­сан Харольд Винегар
гэгч эрхэм “Би дэлхийн бүх зана­рыг судалсан. Монголын занар шиг ийм сайныг нь харсангүй.
Чанараараа дэл­хийд гайхагддаг Израйль, Иорданы занараас хоёр дахин их хэмжээний
тос гарна гээд бод доо” гэж толгой сэг­сэрс­нийг бодоход Төв аймагт занарын анхаарал
татахаар сайн чанарын нөөц илэрчи­хэж. Төв аймгийн Эрдэнэсант, Бүрэн сумдын дунд
орших Өвөржаргалантын хөндийд дэлхийн хамгийн чанартай занар байна. Хүхэргүй гэж
гадныхан гайхан дуу алдац­гаана лээ. Ийм занарыг боловс­руулахад элдэв хорт хий
ялгарахгүй учраас ингэж олзуурхаж л дээ. Тэдний хэлж байгаагаар манай занар органикийн
өндөр агуулгатай гэсэн. Ийм занараас хамгийн сайн чанарын тос гардаг гэнэ. Газрын
гүнээс дулааны аргаар олборлоод л ашиглаж болох учраас,   нэрэх үйлдвэр байгуулж элдэв зардал гаргах­гүйгээр  тосыг нь зах зээлд нийлүүлэх боломжтой учраас
ингэж шагшицгаасан хэрэг.

Төв аймгийнхан өнгөрсөн хорин жилийн
турш М.Энхболд, Н.Энхболд, Су.Батболд зэрэг нэг намын улстөрчдийг  УИХ-д сонгосон. Биднийг төлөөлөөд УИХ-д суу, тэгээд
аймгаа хөгжүүлээ­рэй гэж хэдэн парламент дамжин итгэл хүлээлгэсэн ч тэд ганцхан
сумынхаа буюу Жаргалантын замыг ч барьж чадаагүй өнөөдрийг хүрсэн. Жаргалантын зам
гэдэг нь тийм айхтар эд биш л дээ. Төв замаас салаад арав гаруйхан километр  давхидаг хэсэг. Жаргалант сум орох хүмүүс өчнөөн
жил шороон замаар манаргаж яваа. Ийм байж, өнгөрсөн хорин жил аймгийн­хаа хөгжилд
тэр гээд хэлчи­хээр зүйл хийгээгүй хэр нь М.Энхболд тэргүүтэй улстөр­чид   Төв аймгийн хөгжих ганц боломжийг үгүй хийхийн
төлөө хүчин зүтгэж эхлэв. Төв аймгийн занарыг 
ашиглавал уул нурна, байгаль сүйднэ гэж хэвлэлийн хурал зарлаад их л идэвхтэй
ажиллаж байгаа.  Америкаас эхлээд хөгжингүй
улсууд занараасаа тос гар­гаад хэрэглээд эхэлчихсэн байхад Монгол Улс яагаад өнөөдөр
занараа ашиглаж болохгүй гэж. Занараасаа тос гаргаж, хойд хөршөөс шата­хуун царайчлахгүй
амьдрах боломж ердөө хамар дор байхад яагаад заавал шата­хуун үнэд орох вий гэж
эмээж амьдрах ёстой билээ. Уул уурхайн том ордоо дагаад хөгжиж байгаа Өмнөговь шиг
Төв аймаг занараа дагаад хөгжиж болохгүй гэх ямар шалтгаан байна.

Америкчууд танайх сайн занартай юм
гэж хэлээд зог­соо­гүй. Занараас шатахуун гаргаж зах зээлд нийлүүлэх хүртэл бүх
процессыг нь төсөл болгоод танилцуулсан. Занарыг олборлох арга бол экологид халгүй
гэдгийг өчнөөн ярьж байгаа. Тод­руулж хэлбэл шатдаг занарыг газрын гүнд дулааны
аргаар боловсруулаад тос гаргаж авна. Хар үгээр хэлбэл зана­рын нөөцтэй газруудад
олон цооног өрөмдөж, голд нь халаагчууд байрлуулах юм билээ. Тэр халаагчуудын үүрэг
нь газрын гүнд байгаа занарыг жигд халаах. Зугуу­хан халаасаар 300 хэмд хүрэ­хэд
газрын гүнд байгаа шат­даг занар гэж хатуу эдийн шингэн нь дээшээ гарч, хүнд кокс,
нүүрс төрөгчийн давхар исэл энэ тэр нь дороо үлдэх юм билээ. Ухаандаа дээр гарч
ирж байгаа хэсгийн хамгийн хүнд бүтээгдэхүүн нь дизель.  Дизель гэж юу боло­хыг, ямар хэрэгтэй эд гэдгийг
хэн ч мэднэ. Газрын өнгөн хөрсөн дээр ямар ч өөрчлөлт гарахгүй, экологид халгүй
гэдгийг энэ тайлбараас харчихаж болно.

ХОЁР ДАХЬ БОЛОМЖ-УРАН

Монгол Улс ураны нөөцөө­рөө дэлхийн
топ арвын нэгд аль хэдийнэ орчихсон. Ураны нөөц ингэж огцом өссөн гол шалтгаан нь
Фран­цын “Арева”-гийн Монголд арваад  жил
хийсэн хайгуулын үр дүнгээс улбаатай.  Дорноговийн
нутаг дэвсгэрт орших Дулаан-Уул, Зөөвч-Овоогийн нөөц Монго­лыг ураны нөөцөөрөө дэл­хийн
анхаарлыг татахад хүргэ­сэн юм. “Арева”-гийн хайгуул хийсэн Зөөвч-Овоод гэхэд л
дэлхийн ураны 20 жилийн хэрэгцээг хангахаар асар их нөөц илрээд байна. “Арева”-гийн
охин компани “Кожи говь” хайгуулаа үргэлж­лүүлэн хийж байгаад өнгөр­сөн сарын сүүлээр
өрөмдлө­гөө зогсоохоос аргагүйд хүр­сэн. Тодруулж хэлбэл иргэний хөдөлгөөнүүдийн
дарамт  шахал­таар. Хэдэн нөхөр дав­хиж очоод
ажлаа үргэлж­лүүл­вэл ажилтнуудын чинь  аминд
халдана шүү гэж дарам­талчихаар аюулгүй байдлаа, ажилтнуудынхаа амь насыг нэгд тавьдаг
ямар ч компани ажлаа зогсоож таарна. “Уран бол аюултай” гэсэн ганцхан өгүүлбэрийг
ягштал цээжилчихээд эсэр­гүү­цээд яваа иргэний хөдөл­гөө­нийхнөөс өөр хөрөнгө оруулагчдын
эсрэг тэмцсэн иргэд одоогоор лав алга. Ураны чиглэлээр хэрэгжиж буй  том  төсөл
нэг иймэрхүү шалтгаанаар зогсож, гадны хөрөнгө оруулагчид хөрөнгөө сул урсгаж байна.

 Засгийн газар нь хүртэл “Цаг бусаар хорогдсон тугал­нуудын
үхэл урантай ямар ч холбоогүй, тэгээд ч наадуул чинь уранаа олборлож эхлээ­гүй,
хайгуулаа л хийж байгаа. Манайхаас олборлож гадаг­шаа зарах шар нунтаг гэдэг эд
чинь байгаль дээр байдаг л зүйл. Яг л алт, зэс шиг. Харин боловсруулахаараа л өндөр
хамгаалалт, аюулгүй байдал шаарддаг эд. Тэрийг нь Монголд биш өөр улсад хийнэ. Монголд
ямар ч боловс­руулалт хийхгүй” гээд байхад л иргэний хөдөлгөө­нүүд нь эсэргүүцсээр
байгаа. Тугал үхсэн эцсийн шалтгаан яг юунаас үүдсэн нь бараг л   тодорхой болсон сураг дуулд­сан. Мэргэжлийн бай­гуул­лагууд  эцсийн хариуг нь албан ёсоор өгөөгүй байхад тэр
энэ, тийм ийм гээд яахав. Ямартай ч тугалнуудын үхэл яг юунаас болсоныг нь хөдөлшгүй
баримтаар  тогтоо­чихсон гэсэн.

“Арева”-гийн хувьд Фран­цын Засгийн
газрын 90 хувийн оролцоотой, ураны чиглэлээр дагнаж ажилладаг гэдэг утгаараа дэлхийд
тэргүүлэгч компани. Европын том улс, Франц бол Европ гэсэн үг ч бий. Ураны чиглэлд
дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгд­сөн том хамтрагчтай учраас аюулгүй байдал энэ тэр дээр
санаа зовох хэрэггүй гэх санаа­гаар хэлээд байна л даа. Өөр нэг анхаарах өнцөг бий.
Франц бол НҮБ-ын Аюул­гүйн зөвлөлийн гишүүн орон. Англи, Америк, Орос, Хятад, Франц  улсууд энэ зөвлөлийн байнгын гишүүд. Бид баялгийнхаа
салбарт  бусад дөрөвтэй нь харилцаж байгаа.
Геополитик талаас нь харсан ч Франц түншлэхгүй байх аргагүй улс. Хэрвээ “Арева”-г
явуулчихвал орон зайг нь Орос, Хятад, Энэтхэ­гийн аль нэг жижиг компани эзэлнэ.
Энэ хувилбар бидэнд ашигтай юу. Бодохоор л асуу­дал. Өнөөдөр Монгол ураны нөөцөөрөө
топ аравт багтсан. Ирээдүйд эхний тавд жагса­хад үгүй гэх газаргүй. Учир нь “Арева”
Дорноговиос гадна Сүхбаатарт хайгуул хийж байгаа. Хайгуулын эцсийн дүн нь хараахан
гараагүй. Ураны салбарт ажиллаж бай­гаа хойд, өмнөд хөршүүдийн компаниуд ажлаа түр
хуга­цаанд зогсоосон. Тэд ажил­лаад эхэлбэл ямар тоо гарч ирэхийг одоохондоо хэн
ч хэлж мэдэхгүй.

ГУРАВ ДАХЬ БОЛОМЖ- ГАЗРЫН ХОВОР
ЭЛЕМЕНТ

Дэлхий газрын ховор элементээр цангачихсан
гэж хэлж болохоор энэ үед Мон­голд  газрын
ховор элемен­тийн­хээ нөөцийг эргэлтэд оруулах том боломж байна. Газар ховор элемент  гэдэг эрдэс технологи өндөр хөгж­сөн энэ үед  эрэлттэй байхаас аргагүй эд. Дулаан цахилгаа­ны
төгс дамжуулагч болж чаддаг нь энэ элементүүдийн давуу тал. Тийм ч учраас бид  миллметр 
хүрэхгүй зузаан­тай нимгэн гар утаснаасаа нетэд орж, цахилгааны төл­бө­рөө
төлж, дуртай киногоо үзэж, хаа хол байгаа Харвар­дын их сургуулийн эрдэмтний лекцийг
өдөрт нь татаад унш­чи­хаж байна. Тэр утгаараа газрын ховор элемент Япон, Солонгос,
Америк зэрэг өндөр хөгжилтэй орнуудын худалдаж 
авахдаа гар тат­даг­гүй эрдэс нь. Газрын ховор элементийн ихэнх нөөц урд
хөршид бий. Тод­руулж хэлбэл газрын ховор элементийн зах зээл дээрх гол тоглогч
бол Хятад. Урд хөрш энэ эрдсийнхээ экспор­тыг 
хумиад эхэлчихсэн. Зарим уурхайгаа хүртэл хаасан. Өмнө нь олборлож байсантай
нь харьцуулахад экспортоо бараг л зогсоосон гэхээр байгаа. Экспортынхоо татварыг
өсгөж, томоохон уурхайнуудынхаа ажлыг зогсоосон учраас дэлхийн зах зээл дээр газрын
ховор элементүүдийн заримынх нь үнэ ганцхан жилийн дотор гурав дахин өссөн байдаг.

 АНУ-ын Геологийн судал­гааны
газар дэлхий дээр газрын ховор элемен­тийн ашиглаж болохуйц 100 сая гаруй тонн нөөц
байна гэж  тогтоожээ. Дөчөөд хувь нь Хятадад  буюу бүр тодруу­лаад хэлбэл Өмнөд Монголд бий
гэж тэд үзжээ. Үлдсэн хэсэг нь АНУ, ОХУ болон хуучин Зөвлөлтийн харьяаны орнууд,
Афганистан, Монго­лын хөрсөн дор бий гэсэн тооцоо гаргасан байдаг. Өмнөд Монголд
их хэмжээ­ний нөөц байгаа учраас Монгол Улсад анхаарал тата­хаар хэмжээний нөөц
байх нь гарцаагүй гэсэн судлаачдын  таамаглал
байдаг юм билээ.  Өмнөд Монголын ердөө хажуу­ханд
хил залгаа орших Монгол Улсад дэлхийд гайхагд­сан газрын ховор элементийн их нөөц
үргэл­жилж  байгаа  нь бараг л тодорхой болоод байна.

Газрын ховор элемен­тийн эрлийг  зоос хайрлахгүй хийж буй АНУ, Герман, Япон зэрэг
улсын хараанд Монгол  аль хэдийнэ өртсөн.
С.Бат­бол­дыг Ерөнхий сайд байхад л энэ сэдэв яригдаж байсан. Японд айлчлах үед
нь  тус улсын Ерөнхий сайд газрын ховор элементийн
салбарт манай улстай  хамтран ажил­лах хүсэлтэйгээ
илэрхийлж байлаа. Манайд айлчлаад буцсан Германы канцлер Ангела Меркель ч газрын
ховор элементүүдийг Монго­лоос нийлүүлж хамтран ажиллахаа сонирхлоо ил тод илэрхийлсэн.

Манай улсын нутаг дэвсгэ­рийн жар
орчим газарт газ­рын ховор элементүүдийн орд илрээд байна гэсэн албан бус статистик
сонсогд­дог. Гэхдээ нийт нөөц нь хараа­хан гараагүй. Хайгуулын түвшний ажлууд л
хийгдэж байгаа. Сүүлд стра­те­гийн ордод оруулахаар ярьж эхэлсэн Өмнөговийн Мушгиа
худаг ордыг хамгийн их нөөцтэй гэх нь  бий.
Мушгиа худагийг Өмнөд Монголын том ордтой дүйцэхүйц нөөцтэй гэдэг. Сүүлд долоон
ордыг стратегид нэмнэ гэж үзсэний гурав нь газрын ховор элементийнх. Тэр жагсаал­тад
бас Мушгиа худаг орсон байдаг. Газрын ховор элементүүдийнхээ ордыг стратегид  оруулна, бодож байж ашиглана гэж суугаад байвал
үр ашгийг нь хүртэх асуудал тэр хэрээр хойшилж таарна. Харин сонирхол нь наашилсан  том гүрнүүдтэй харилцан ашигтайгаар хамт­ран ажиллаж,
энэ салбарт том төслүүд хэрэгжүүлж эхэл­бэл эрэлт нь байна. Дэлхийн зах зээлийн
үнэ нь ч ойрын хэдэн арван жилдээ буухгүй гэж шинжээчид таамаглаж байна.

 Ц.БААСАНСҮРЭН

Үндэстэн дамнасан корпора­циу­дад
татвар оногдуулах асуудлыг сүү­лийн үед эрчимтэй су­далж байгаа доктор Илан Бэншаломтой
ярилцлаа. Тэрээр ма­най улсад урил­гаар ирээд байна. Америкийн Иелийн их сургуульд
татварын чиг­лэлээр доктор хамгаал­сан энэ эрхэм дэлхийн том  кор­порациудтай яаж харилцан ашигтай хамт­­рах
талаар со­нирхолтой илтгэлийг өчигдөр тавь­сан юм.

-Манай улс уул уур­хайн салбартаа
үндэс­тэн дамнасан корпо­ра­циудтай хамтран ажил­лаж эхэлж байна. Тат­варын хууль
шинэчлэг­дэх гэж байгаа үед дэл­хийг сүлжсэн энэ том корпорациудтай яаж хамтрах
вэ гэдэг бол сонирхол татсан асуу­дал. Таныхаар бид хө­рөнгө оруулалтыг дэмж­­сэн
татварын ор­чин бүрдүүлэхэд юуг анхаарах ёстой вэ?

-Монгол Улс бай­га­лийн баялгаар ерөөгдсөн
орон. Гэхдээ энэ баялгаа яаж ашиглах, үндэстэн дамнасан корпорациуд­тай хэрхэн хамтрах,
тэд­ний санхүүжилтийг ганц хоёр жилээр биш урт удаан хугацаанд яаж авах вэ гэдэг
асуудалд анхааралтай хандах хэ­рэг­тэй. Уул уурхайн ком­паниуд тав, арван жилээр
биш 50, 100  жилээр сэт­гэ­дэг. Энэ хугацаанд
өөрс­­дөдөө хэрхэн ашиг­тай, тухайн улсдаа ямар өгөөжтэй байх вэ гэдэгт л гол анхаарлаа
хандуул­даг. Зөвхөн уул уурхайн чиглэлийн татварыг су­дал­­на гэдэг өөрөө их чу­хал
зүйл. Өнөөдрийн хувьд  энгийн компаниу­дад
тодорхой хувиар тат­вар оногдуулах асуудлыг ярьж болно. Харин уул уурхайн хувьд
арай өөрөөр харах хэрэгтэй. Зөвхөн өнөө, маргааш­даа Оюу толгой болон бусад компаниас
хэр их мөнгө олох вэ гэдэг нь чухал биш. Ирэх тав, арав, тавь, зуун жилийн хугацаанд
одоо байгаа асар их нөөц баялгаа хэрхэн ашиглаж, ямар бодлого гаргаж ирэх вэ гэдгээ
бодох учиртай.  Дахин хэлэхэд энэ бол тоо
хэмжээний биш бод­логын түвшний асуудал. 
Уул уурхайгаас татвар тооцох бодлого, меха­низ­мыг хэрхэн бий болгох вэ гэдэг
асуудал байгаа юм.

–Үндэстэн дамнасан корпорациудаас татвар авахдаа тодорхой
хувь дурдах нь зөв хандлага биш гэсэн
агуулгатай үгийг та илтгэлдээ
он­цоллоо. Яагаад ингэж хэлэх болов?

-Олон улсын үндэстэн дам­на­сан корпора­циу­дын хувьд тухайн
оронд хөрөн­гө оруулалт хийх­дээ татварын орчныг нь маш сайн судалдаг. Тэд  татварын орчноороо  өр­сөл­дөх чадвартай оронд хөрөнгөө оруулдаг.
Тод­руулж хэлбэл хам­гийн бага татвартай ор­чин руу явж байна. Зарим ком­пани тэг
хувийн татвар төлөх нь ч бий.

 

 

Үндэстэн дамнасан кор­по­рациу­дын
хувьд улс ор­нуу­дад ажилладаг салбар нэг­жүүдээрээ дамжуулаад тат­вар бага оногдуулах
нөх­цөлийг нь эхлээд хардаг. Жишээ нь “Женерал элект­рик” компани АНУ-д 2011 онд  хасах 20 хувийн татвар төл­сөн байдаг. Үйл ажилла­гаа­ныхаа
зарлагаас шалтгаа­лаад Засгийн газраас 20 хувийн татаас авсан гэсэн үг. Дахин хэлэхэд
үндэстэн дам­насан корпорациуд ганц нэг­хэн улсад төвлөрч ажилла­даг­гүй, дэлхий
даяар байгаа улс орнуудыг харж байдаг учраас хамгийн таатай орч­ныг бүрдүүлсэн газар
руу л явдаг. Засгийн газрынх нь  зүгээс татварын
тал дээр ганцхан хувь яриад байгаа улс руу том компаниуд явдаг­гүй. Харин бодлого
нь ойл­гомжтой, татварыг яаж тооцох механизм нь тодорхой улсуу­дыг сонгодог. Тийм
механиз­мыг   бүрдүүлнэ  гэдэг нэг хоёр өдрийн ажил биш, таваас арван жилийн
ажил. Энэ ажлаа аль болох эрт эхлүү­лээ­сэй гэсэн бодлоор би танай улсад илтгэлээ
тави­лаа. Цөөхөн улстөрчдөд биш нийт эдийн засагт ашигтай  татварын орчныг бүрдүү­лэ­хийн тулд олон улсын
жиш­гийг судлах хэрэгтэй. Из­райльд гэхэд өндөр техноло­гийн компаниуд нь  татвар тун бага төлдөг. Өндөр техно­ло­гийн компаниуд
сүлжээгээрээ дамжуулаад бага татвар тө­лөөд эхлэхээр уул уурхайн компаниуд ч маш
олон арга хэрэглэх болсон. Татвар оног­дуулах журмаар олон улсын компаниудтай ажилла­хад
хэцүү болсон  гэж хэлэх гээд байна л даа.

-Гэхдээ уул уурхай “Интелл” шиг
тат­варын ийм хөн­гөлөлт үзүүлэх талаар ярих боломжгүй сал­бар. Үндэстэн дамна­сан
корпо­рациуд ийм арга хэрэглэдэг гэвэл бид тат­варын хувьд илүү хяналт­тай байх
хэрэг­тэй гэсэн үг үү, эсвэл Зас­гийн газар, корпорацийн аль алинд нь  ашигтай байх өөр хувилбар бий юу?

-Татварыг ерөнхий бөгөөд зөвхөн уул
уурхайтай холбоо­той татвар гэж хоёр ангилж үзэх ёстой. Жишээ нь өндөр технологийн
“Интелл” компа­ни Израйльд ажилладаг. Гэ­тэл тэр компани Ирландад бүртгэлтэй. Тэгснээрээ
Из­райльд маш бага татвар төл­дөг. Тэрийг нь Израйль хүлээн зөвшөөрдөг. Учир нь
Из­райльд “Интелл”-ийн мэдлэг чадвар, хүний нөөц, ноу хау нь хэрэгтэй байгаа юм.
Тэр бүхнийг нь авч үлдэхийн тулд,  бага татварт
нь толгой дохи­дог. Мэдээж уул уурхайн хувьд тийм биш л дээ. Жишээ нь Монголд “Интелл”
орж ирж ажиллах гэж байвал  тэг ху­вийн татварыг
нь зөвшөөрч болно. Харин уул уурхайн тухайд тэгж болохгүй. Тэгэ­хээр зөвхөн үндэстэн
дам­на­сан уул уурхайн компанийн хөрөнгө оруулалт, түүнтэй холбоотой асуудал бусад
салбарынхаас тусдаа болчи­хож байгаа юм. Бодлого, механизм нь тусдаа байх учиртай
гэсэн үг. Бусад төр­лийн хөрөнгө оруулалтын тухайд  дэвшилтэт технологи, ноу хау байвал хорих шаард­лага
байхгүй.

-Тэгвэл бид уул уурхайн үндэстэн
дамнасан корпо­ра­циудаас өөртөө ашигтай татвар авахын тулд яах ёстой вэ. Давхар
татварын асуудал  дээр та ямар бо­дол­той
байна?

-Монголын Засгийн газар уул уурхайн
татварыг хам­гийн ашигтай, өгөөжтэй байл­гахын тулд бодлогын түвшинд механизмыг
нь зөв гаргаж ирэх ёстой. Механизмыг нь зөв гаргаад аль аль талдаа хожоотой, тодорхой
болгож чадвал давхар татварын асууд­лыг шийдэж болно. Гэх­дээ дэлхийн жишигт хүрсэн
практик одоогоор алга байна. Харин нөхцөлт гэрээ маягаар хамтарч ажиллавал их зүгээр.

-Нөхцөлт гэрээ гэдгээ тодруулаач?

-Монголоор бол төсөө­лөлд тулгуурласан
гэрээ гэсэн үг. Танай компанитай ийм маягаар ажилламаар байна, нөхцөл нэг, нөхцөл
хоёр, нөхцөл  гурав гэдэг ч юм уу. Хэрвээ
дэлхийн эдийн засаг хямарч уул уурхайн эцсийн бүтээгдэхүүний эрэлт  багас­вал бид гэрээгээ ингэж өөр­чилнө, хувь хэмжээн
дээр нь ийм тоо тавина гэх маягаар гэрээ байгуулж болно. Эрэлт өндөр бол ингэнэ
гэдгээ ч гэ­рээн­дээ тусгачих хэрэгтэй. Ийм гэрээ байгуулсан то­хиол­долд компаниуд
илүү сайн ажиллаж байгаа. Гэтэл хөгжиж байгаа орнууд 10, 20, 30 хувийн татвар авна
гэх мэтээр тооны араас хөөцөл­дөөд байдаг. Хөгж­сөн орнуу­дын хувьд өөр л дөө. Ялан­гуяа
Австрали Улс энэ тал дээрээ маш том бодлого­той болсон. Хамгийн том жи­шээ гэвэл
Норвеги байна. Тэд тоо ярьдаггүй. Татварыг яаж 
тоо­цож авах аргачлалаа гар­гаад өгчихдөг. Тухайн аргач­ла­лынхаа дагуу компаниуд­тай
гэрээ хийдэг юм.

-Манай улсын хувьд   то­моо­хон хөрөнгө оруулаг­чидтайгаа тогтвортой
байд­лын гэрээ байгуулж, хөрөн­гийг нь эрсдлээс хамгаалах бодлого барьдаг. Хэрвээ
таны яриад байгаа нөхцөлт гэрээгээр явъя гэсэн сон­голт хийвэл тогтвортой байд­лын
гэрээнээсээ тат­галзах ёстой юу?

-Нөхцөлт гэрээний тухай ярьдаг нь
тогтвортой байд­лын гэрээнээс татгалз гэсэн үг биш. Нэгэнт хийсэн гэрээг хүндэтгэж
үзэх учиртай. Ха­рин саяын миний ярьсан гар­цыг ирээдүйд Монголын Зас­гийн газар
юу хийвэл зүгээр вэ, улс орны эдийн засгийн хэтийн зөв хөгжлийн төлөө ямар алхам
хийвэл бидэнд ашигтай вэ гэдэг талаас нь харах хэрэгтэй. Хамгийн гол нь аль аль
талдаа ашигтай байх хэрэгтэй. Уул уурхайн компаниудтай тогтвортой байд­лын гэрээ
хийх нь  зарим нэг тохиолдолд таатай бус байх
шалтгаан болох нь бий. Магадгүй дэлхийн хэмжээнд тав, арван жилийн дараа уул уурхайн
бүтээгдэхүүний үнэ тухайн үед  төсөөлж байснаас
хэт уруудвал хөрөнгө оруу­лалтаа зайлшгүй зогсоох шаардлага гарч алдагдалтай ажиллах
нөхцөл үүснэ. Зас­гийн газар, үндэстэн дамна­сан корпорациудын хоорон­дын хамтын
ажиллагаа маш тодорхой байх ёстой гэдэг үүднээс л нөхцөлт гэрээг яриад байгаа юм.
Татварын хуулийг эргэж харах шаард­лагатай бол эхлээд бодлогыг нь то­дор­хой болгох
хэрэгтэй.

-Бодлогыг нь тодорхой болгоно гэхээр
яана гэсэн үг вэ?

-Таван жил тутамд бид татварын хуулиа
эргэж харна гэдэг ч юм уу хууль эрх зүйн орчноо тогтвортой болгох хэрэгтэй. Хоёрдугаарт
ямар тохиолдолд татварын хуулиа эргэж харах 
вэ гэдгээ ойл­гомж­той томъёолж өгөх учир­тай. Дэлхийн эдийн засаг ийм байгаа
учраас ч  гэдэг юм уу. Ийм тохиолдолд их хэмжээ­ний
хөрөнгө оруулалт хийх гэж байгаа үндэстэн дамна­сан корпорациудад тоо бо­дох боломж
гарч ирнэ. Мэдээж ярьж хэлж байгаа үндэслэл нь авч хэлэлцэж болохуйц байх учиртай.
Авч хэлэлцэж болохооргүй, утга учиргүй зүйл яриад байгаа Засгийн газартай  үндэстэн дамнасан корпорациуд хамтарч ажил­лах
бололцоогүй байдаг. Зас­­гийн газар тодорхой байс­наа­раа авах ёстой татвараа тогтвортой
авч чадна. Уул уурхайн компанийн хувьд ч гэсэн бүх зүйл нь тодорхой учраас ашигтай
үедээ ашиг­тай, алдагдалтай үедээ ал­даг­далтай ажиллаад явна. Тухайн уурхай ашигтай
бай­вал Засгийн газар ч өндөр татвар авдаг, уурхайн ком­пани ч гэсэн өндөр ашгаа
хүртдэг байвал зүгээр. Түү­нээс биш ашигтай, алдагдал­тай аль ч нөхцөлд уул уур­хайн
компани Засгийн газарт татвар өгдөг нөхцөлөөр бүх­нийг шийдвэл хөрөнгөө оруул­сан
компани хэзээ ч хаяад явах эрсдэлтэй. Хэрвээ дээр хэлсэн шиг гэрээгээ аль аль талдаа
ашигтай байгуул­вал гадаадын хөрөнгө оруу­лалттай компаниуд гараад явчих вий гэсэн
болгоомжлол байхгүй болно. 

-Манай улс алт, зэсийн үнэ эрс
өсөх үед гэнэтийн ашгийн татварын хууль гар­гаж байсан. Сүүлдээ ийм хууль өгөөжөө
өгөхгүй  гэд­гийг ойлгосон ч цаашдаа зэсийн
ханш огцом өсвөл алдаагаа дав­тахгүй гэх аргагүй. Тат­варын ийм гэнэ­тийн өөрч­лөлтүүд
эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлдэг вэ?

-Татварын алба том байх шаардлагагүй,
бүтцийн хувьд жижиг байхад болно гэдэг утгаар нь харвал гэнэтийн ашгийн татвар зүгээр.
Гэвч гэнэтийн ашгийн татвар бай­гаа нөх­цөлд гэнэтийн алдагд­лын татвар буюу хасах
татвар ч байх ёстой. Дэлхийн зах зээл дээр уул уурхайн тухайн бү­тээг­дэхүүний үнэ
гэнэт өсвөл өндөр татвар авч бол­но. Гэх­дээ тэр бүтээгдэхүүний үнэ унавал алдагдлынх
нь төлөө ч татаас өгөх учиртай.

-Тэгвэл дэлхийд ийм бодлого хэрэгжүүлж
байгаа улс бий юу?

-Дэлхийн жишгийг хараад байхад тийм
ч амар хэрэг­жээд байдаг практик биш л дээ. Монгол Улс хөгжлийнхөө эхэнд яваа, уул
уурхайн сал­бар нь дөнгөж босч байгаа. Тийм учраас алдаж оноод явах нь  тодорхой. Тэр үүд­нээ­сээ хийсэн алхам байх гэж
харж байна. Юутай ч цаашид аль аль талдаа хожоотой тодорхой байх тал дээр ан­хаа­рах
хэрэгтэй. Түүнээс биш хөрөнгө оруулагчид дангаа­раа асар их хэмжээний ал­даг­дал
хүлээдэг байж болох­гүй. Засгийн газар гэнэтийн ашгийн татвараас нэг удаа хожоод
өнгөрөх чухал биш. Харин урт удаан хугацаанд гадаадын хөрөнгө оруулалт­тай компаниудтай
хамтарч, урт хугацаанд тогтвортойгоор  татвар
авах тал дээрээ ан­хаарах ёстой.

-Уул уурхайн татварын тал дээр
жишиг болохоор орон гэвэл та аль улсыг онцлох вэ?

-Австралийг онцолно. Гэх­дээ уул уур­хайн
хамгийн сайн хуультай орон гэдгээр нь биш. Уул уурхайн хуультай холбоотой хамгийн
их мэдээ­лэл олох боломжтой улс бай­гаа юм. 2009 оноос өнөөд­рийг хүртэл Австралид
уул уурхайн чигийн татвартай холбоотой мэдээллийн тэс­рэлт болсон. Мэдээлэл олох
бололцоогоороо  яах аргагүй Австрали тэргүүлнэ.
Гэхдээ улс бүр өөр өөр төрлийн уул уурхайн бүтээгдэхүүнтэй. За­рим нь говьдоо зэстэй
байхад  зарим нь далайнхаа дороос газрын тос
олбордодог. Тэгэ­хээр орон бүрийн барьж буй бодлого, баталж байгаа хууль, бүтээгдэхүүнээсээ
хамаараад ондоо байдаг. Орон бүрийн улстөрийн нөх­цөл, тогт­вор­той байдал  энэ тэр ч ялгаатай шүү дээ. Тэр утгаараа улс болгон
өөрийн гэсэн давуу, бас сул талууд­тай. Тийм учраас хамгийн төгс, жишиг болсон гэж
хэлэ­хээр  орон гэж байхгүй.

Ц.БААСАНСҮРЭН     

Бүгд найрамдах Фили­ппин Улсаас Монгол Улсад суугаа
Өргөмжит консул Л.Сэлэнгэтэй ярилцлаа.

-Манай улсын ажиллах хүч авч байгаа орны  нэг бол Филиппин. Филиппинээс манайд хэчнээн хүн
ажил­лаж байгаа вэ?

-Монголын эдийн засаг өсч, хөгжиж байгаа энэ үед
гаднаас ажиллах хүч авах шаардлага аяндаа гарч ирж байна. Хамгийн сүүлийн ал­бан
ёсны судалгаагаар 300 гаруй ажиллах хүч Филиппи­нээс ирж ажиллаж бай­гаа. Ихэнх
нь уул уурхайн салбарт ажиллаж байна. Мон­голд ажиллахдаа хууль дүрмийн­хээ дагуу
гэрээ хийсэн тохиол­долд тухайн хүний цалин хөлснөөс эхлээд бусад бүх асуудал хуулийн­хаа
дагуу шийдэгдээд явна.

-Монгол иргэд Филип­пинээс гэрийн үйлчлэгч их
авдаг болсон. Гэтэл сүү­лийн үед цахилгаан зуух ч ажиллуулж чадахгүй хүмүүс их ирж
байна гэсэн гомдол гарч байгаа гэж дуулдсан. Манайхан сайн үйлчлэгч сонгож чадахгүй
байна уу, эсвэл цаанаасаа тийм хүн ирүүлээд байна уу?

-Таны ярьж байгаа асуу­дал хоёр талтай. Нэг талаас
манай зарим иргэд энэ асуу­дал дээр хариуцлагагүй хан­даж байна. Монгол Улс бол
филиппинчүүдэд хөдөл­мө­рийн шинэ зах зээл учраас зайлшгүй мэдэх шаардлага­тай зүйлс
аль аль талдаа бий. Хууль журмын дагуу баримт бичгээ бүрдүүлээд Филлипин улсын албан
ёсны зуучлах агентлагт хандах хэрэгтэй. Тэгээгүйгээс болж хүний эрх зөрчихөөс эхлээд
хоёр улсын харилцааны асуудал ч болох магадлалтай. Тэгэхээр бүх зүйлийг хуулийн
дагуу хийх учиртай. Энд нэг алдаа бол манайхан гэрийн үйлч­лэгч авахдаа их яардаг.
Аль болох хурдан, богино хуга­цаанд үйлчлэгч авах гэдгээс болж аль аль талдаа хохирох
асуудал гардаг. Албан ёсны байгууллагад хандалгүй шууд л хувиараа хүн олж авчрах
тохиолдол байна. Хувиараа гэдэг нь зүгээр л хувь хүнээр дамжуулж буюу интернэтээс
хувь хүнийг олж авахыг хэлж байна. Эдгээр олдсон хүмүүс тодорхой ажлын дадлага туршлагатай
юу, аль эсвэл гудамжнаас олдсон уу гэдгийг ажиллуулах гэж байгаа хүмүүс мэдэхгүй
шүү дээ. Уг нь яаж ч бодсон хүний хамгийн нандин зүйл бол гэр бүл, үр хүүхэд. Тийм
нандин зүйлдээ гудамжнаас ямар ч баталгаагүй, буух эзэн, буцах хаяггүй хүн авчрах
нь тухайн хүнд эрүүл мэндийн болон амь насных нь хувьд эрсдэл авчрах өндөр мага­дал­тай.
Магадгүй тэр хүн сэтгэл мэдрэлийн өвчтэй бай­вал яах вэ гэдэг том асуудал бий. Хүүхдэд
нь өвчин хал­даа­хаас эхлээд эрсдэл үүснэ. Ямар нэг эрсдэлгүйгээр гэрийн үйлчлэгч
авъя гэвэл албан ёсны лицензтэй Фи­лип­­пин улсын зуучлах бай­гуул­­лагад хандах
хэрэгтэй. Манай консулын газар ч ийм бодлогыг барьж ажиллаж байгаа. Албан ёсны агентлаг­тай
гэрээ байгуулаад ажил­лах хүч авах нь олон давуу талтай. Хууль  ёсоор ажиллах хүч авахын тулд  эхлээд албан ёсны эрхтэй газарт нь хандана. Тэгээд
өөрийн зүгээс тавьж байгаа шаард­лагуудаа явуулна. Тухайлбал хоол сайн хийдэг, хоёроос
гурван насны хүүхэд асарч байсан туршлагатай гэх мэт тавих бүх л шаардлагаа явуулна.
Цаад газар нь яг тэр шаардлагад нийцсэн хүн санал болгодог. Гэрээний дагуу ирсэн
хүн таны таалалд нийцэхгүй тохиолдолд дахиж хандаад өөр хүнээр солиулах боломжтой.

-Санал болгосон хүнийх нь материалтай танилцаад
сэтгэлд нь хүрэхгүй бол ирэхээс нь өмнө өөр хүнээр солих боломж байдаг уу?

-Цаад газраас ирүүлсэн танилцуулах материалуу­даас
сонгоно. Дараа  нь сон­го­­сон хүнтэйгээ интерне­тээр
ярилцлага хийнэ. Гадаад төрх нь ямар байна, асуул­танд чинь яаж хариулж бай­гааг
нь хараад таалагдсан бол ажилчнаар авах саналаа хэлнэ. Таалагдаагүй бол дахиад сонголт
хийх боломж нээлттэй.

-Яг одоо манайд албан ёсны гэрээгээр хэчнээн гэрийн
үйлчлэгч ажиллаж байгаа вэ?

-Өнөөдрийн байдлаар 40-50 гэрийн үйлчлэгч албан
ёсны гэрээтэй ирээд аль аль талдаа сэтгэл хангалуун ажиллаж байна.

-Монголчуудын хувьд гудамжнаас хүн авчраад байдаг
нь мэдээлэл дутма­гаас болдог юм болов уу?

-Мэдээллийг интернет рүү ороод харахад л авчихаж
болно. Гадаад руу ажиллах хүч илгээх асуудлыг эрхэлдэг Филиппиний Засгийн газрын
агентлаг гэж байдаг (Philip­pine Overseas Employment Administration буюу POEA www.poea.gov.ph.)
Энэ вэб хуудас дээр тодорхой мэдээл­­­­лүүд байгаа, мэргэж­лийн ажилтан авахаас
эхлээд гэрийн үйлчлэгч зуучилдаг агентлагийн жагсаалт ч бай­гаа. Миний бодлоор зарим
нь мэдэхгүй байхад зарим нь хүсэхгүйдээ л байгаа байх. Энэ бол аль болох хурдан
хугацаанд ажиллах хүч авах хүслээс л үүддэг болов уу.

-Гэрийн үйлчлэгч авах хүсэлтэй байгаа ч хэнд хандахаа
мэдэхгүй хүмүүс байж мэдэх юм. Энэ хүмүүс хаашаа хандах ёстой вэ?

-Тодруулах зүйл байвал манай консулын газрын philconmongolia@gmail.com хаяг руу мэйл бичиж болно.

-Гэрээгээр гэрийн үйлч­лэгч авч байгаа хүний нуу­цыг
хадгалах үүргийг цаад байгууллага нь хүлээдэг үү. Манайхан энэ талын хувийн мэдээллээ
нууцлах сонирхолтой байдаг шүү дээ?

-Гэрийн үйлчлэгч авна гэдэг их нарийн процесс.
Агентлагаар дамжуулсан тохиолдолд нууц хадгалах гэрээ хийгддэг. Нөгөө талаа­саа
гэрийн үйлчлэгчээр ажиллаж байгаа хүмүүсийн эрүүл мэнд болон нийгмийн даатгалын
асуудлыг ч ший­дээд өгдөг. Филиппин улс 90 гаруй сая хүн амтай, тэдгээ­рийн 10 хувь
болох ажиллах хүчийг дэлхийн таван  тивд гаргадаг
туршлагатай орон. Тэр утгаараа эрх зүйн тогтол­цоо нь маш ойлгомжтой. Монголд ажиллах
хүч дөнгөж нийлүүлж эхэлж байгаа боло­хоор хууль бус асуудлууд бас гарч байна.

-Хууль бусаар ажилла­даг хүмүүс хэр байгаа бол.
Хууль бусаар ажиллуулж байгаа хүнийхээ цалинг өгдөггүй, бичиг баримтыг нь хураагаад
авчихдаг гээд асуудал гардаг гэсэн. Энэ тал дээр гомдол санал ирж байгаа юу?

-Хууль бусаар цөөн тооны хүмүүс ажиллаж байгаа.
Энэ тал дээр бид Монголын хууль хяналтын байгууллагуудтай хамтран ажиллаж байна.
Гэрийн үйлчлэгчээр ямар нэг улсын иргэнийг 
авчирчихаад боолчлох, эрхийг нь бооми­лох, биед нь халдаж  доромж­лох, хүний ёсонд байхгүй үйлдлээр харьцаж
болохгүй л дээ. Энэ тохиолдолд хоёр улсын иргэний эрхийн асуу­дал яригдана. Бид
Гадаадын иргэн харьяатын асуудал эрхлэх газартай хамтарч нэг сарын бүртгэлийн аян
зарла­лаа. Хууль бусаар ажиллаж буй гэрийн үйлчлэгч, хүүхэд асрагч байвал ил гарч
бүрт­гүүл­нэ үү гэсэн агуулгаар зарласан аян л даа. Аян зарласны хүчинд нэлээд хүн
ирж бүртгүүллээ. Ажил олгогч нар нь тодорхой хэмжээний торгууль төлөөд хуулийн дагуу
хариуцлага хүлээсэн. Ингэснээр бүх зүйлийг тодор­хой болгочихоор цаашдаа хуулийн
дагуу ажиллахад аль аль талдаа боломжтой бол­чи­хож байгаа юм. Эрх зөр­чиг­дөх асуудал
ч тэр хэрээр багасна. Хууль бусаар гэрийн үйлчлэгч оруулж ирсэн хүмүү­сийн талаар
хууль сахиулах байгууллагууд мэдээлэлтэй байдаг юм байна лээ. 

-Гэрийн үйлчлэгч, уул уурхайн салбараас гадна
өөр ямар чиглэлээр филип­пинчүүд манайд ажиллаж байгаа вэ?

-Статистик мэдээг харахад хамгийн олноороо ажиллаж
байгаа нь уул уурхай, тэгээд англи хэлний багш нар ордог. Филиппинчүүд бараг бүгд
багаасаа англиар ярьдаг боло­хоор тэр л дээ. Үйлчил­гээний салбарт ч нэлээд хүн
ажиллаж байгаа. Филиппи­ний эмнэлгийн сувилагч, асрагч нарын үйлчилгээ дэл­хийд
алдартай. Энэ чиглэ­лээр бас хэд хэдэн хүн ажилладаг.

-Филиппин, Монгол хоёрын харилцаа ямархуу түвшинд
байгаа гэж та боддог вэ?

-Энэ жил хоёр улсын дипломат харилцаа тогтоос­ны
40 жилийн ой тохиож байгаа. Манай улсад Филип­пи­нээс 300-гаад хүн албан ёсоор ажиллаж
байна гэдэг бол хоёр улсын харилцаа ямар түвшинд очсоны том нотолгоо гэж бодож байна.
Хоёр улсын харилцаа хөгжиж байгаагийн бас нэгэн шалт­гаан нь хоёр үндэстэн ойрол­цоо
сэтгэдэгтээ байгаадаа болов уу. Филиппин, монгол­чууд ойролцоо соёлтой гэж харагддаг.
Монголчууд  гэр бүлийнхнээ гэдэг, гэр бүлсэг
хүмүүс. Филиппинчүүд ч ялгаа­гүй. Их гэр бүлсэг улс. Монголчуудыг дуулж хуурдах
дуртай, дуулдаггүй хүн байх­гүй гэдэг, Филлипинчүүд бас тийм. Дуулж хуурдах дуртай
ард түмэн. Маш үнэнч, хүний итгэл даах чадвартай, мөн хийж буй ажилдаа чин сэтгэ­лээсээ
ханддагаараа онцгой.

-Ажиллах хүчнээс өөр ямар чиглэлээр хоёр улсын
харилцаа хөгжих боломж­той бол?

-Сүүлийн үед монголчууд гадагшаа их аялж байгаа.
Аялахад хамгийн тохиромж­той газрын нэг бол Филиппин улс. Далайтай, үзэх юм ихтэй,
хоол сайтай газар. Соёл урлаг нь нэлээд хөгжиж бай­гаа. Цаашлаад яривал ажил­лах
хүч солилцохоос гадна соёл, урлаг, нийгэм, боловс­ролын чиглэлд хамтран ажил­­­лах
бүрэн боломжтой. Филиппиний их, дээд сургуу­лиуд олон улсын стандар­таар сургалтаа
явуулдаг учраас манайхаас Филиппин рүү сургуульд суралцах  оюут­­­ны тоо сүүлийн үед өсч байгаа.

-Манайхан Филиппин рүү визгүй зорчих эрхтэй байх
аа?

-Манай хоёр улс харил­цан тохиролцсоны дагуу
21 хоногийн хооронд визгүй зорчих эрхтэй. Энэ хугацааг Филиппин Улс саяхан нэмж
30 хоног болгосон.

-Филиппинд Монгол иргэд ажилладаг уу?

-Ажиллалгүй 
яахав. Олон улсын байгууллагын хэд хэдэн төв Филиппинд байдаг.  Жишээ нь Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага, Азийн
хөгжлийн банк зэрэг байгуул­лагын төв нь Манилад бий. Миний мэдэхийн тэнд монгол
хүмүүс ажилладаг. Мөн Филиппин улсын иргэдтэй гэр бүл болсон Монголын иргэд ч бий.
Энд ч монгол хүнтэй гэр бүл болсон филиппинчүүд бас байгаа.

Ц.БААСАНСҮРЭН
С.АРИУНЖАРГАЛ

“Арева Монгол” ХХК, “Кожеговь
“ХХК-ийн ерөнхий захирал Тьерри Плэзанттай ярилцлаа.  

-“Арева”-гийн охин компани “Коже
говь”-ийн   нээсэн хоёр ордын нөөц Монгол
Улсыг ураны нөөцөөр дэлхийн топ ар­ван улсын нэгд багтаа­лаа. Одоогоор илрүүлээд
байгаа ор­дуудын нөөцийн талаар сонирхуулаач? 

-“Арева” Монгол Ул­сад охин компани
“Коже говь”-оороо дамжуулж 15 жилийн хугацаанд гео­логийн үйл ажиллагаа явуулж ирлээ.
Манай гео­логичид энэ хугацаанд хоёр орд нээж илрүүлсэн.  Эхний нээсэн орд нь Дор­ноговийн Дулаан-Уулд бий.
Дулаан-Уулын ор­дын нөөцийг Эрдэс баял­гийн зөвлөлөөр 6000 ор­чим тонн ураны нөөцтэй
гэж баталсан. Хоёр дахь орд маань Зөөвч-Овоо. Дулаан-Уулын ордоос 30 орчим км зайд
оршдог. 57 мянган тонн ураны нөөцтэй гэж үзэж байгаа. Зөөвч-Овоо бол Монголын төдийгүй
дэлхийн сүүлийн 20 жи­лийн ураны нөөцийг хан­га­хаар томоохон хэмжээ­ний орд.

Энэ хоёр орд дээр томоохон ажлууд
явагдана гэсэн төлөв­лөгөө бий.  “Коже говь”
компа­нийн хайгуу­лын 27 тусгай зөв­шөөрлийн 
12 нь Дорноговь айм­гийн нутаг дэвсгэрт, 15 нь Сүхбаатар аймагт оршдог. Ду­лаан-Уул,
Зөөвч-Овоогийн нөөц цаашид өсөх байх гэж бодож бай­на. Ордын ха­марч байгаа хүрээ,
зах хяз­гаараар хайгуулын ажлыг үр­гэлж­лүүлж хийхэд дахиад нөөц илрүүлэх байх.
Энэ хоёр орд компанийн эзэмшилд байгаа гур­ван талбай дээр илэрсэн. Бусад талбай
дээр  хайгуулын ажлыг үргэлжлүүлэн хийж бай­гаа.  Ду­лаан-Уул, Зөөвч-Овоо болон бусад хайгуулын
тал­байг нийлүүлээд тооцвол  100 орчим мянган
тонн ураны нөөц илрүү­лэх болов уу гэж тооцоолж байна.

-Сүхбаатар аймгийн хувьд хайгуулын
явц хэр байгаа бол?

-Сүхбаатар аймгийн хувьд Дорноговь
аймгийг бодвол хай­гуу­лын ажил урагшилсан гэж хэлэ­хээргүй байгаа. Учир нь энэ
айм­гийн хайгуулыг Дорноговиос  нэ­лээд хожуу
хугацаанд хийж эхэл­сэн. Сүхбаатар аймагт хайгуулын ажил явуулахад нааштай үр дүн
гарах­гүй байж байгаад сүүлийн нэг, хоёр жилд л гарч эхэлж байна.  Тэгэхээр энэ аймагт ураны төчнөөн тонн орчим нөөц
байна гэхэд хэцүү байна. Манай компанийн геологи хайгуулын ажил Дорноговь айм­гийн
Сайншандад төвлөрч байгаа. Сайншандын ураны нөөцийг дэл­хийн түвшинд томоохонд тооцог­дохоор
бүс болох болов уу гэж харж байна.  Бид дахиад  ийм маягаар орд илрүүлээд байвал  Монгол Улс дэлхийн хэмжээнд томоохонд тоо­цог­дох
ураны нөөц­тэй орон болно. “Арева”-гаас гадна хэд хэдэн  ком­пани хайгуулаа эрчимжүүлээд ирвэл Монгол ураны
нөөцөөрөө дэлхийд тун дэээгүүрт орох бо­ломж бий.

-Хамтын ажиллагаагаа эх­лүү­лээд
15 жил болно гэдэг бол чамгүй  урт хугацаа.
Энэ хуга­цаанд хэчнээн ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийгээд байна вэ?

-Анх ажиллаж эхэлснээс хойш  2013 оныг дуустал  зарцуулагдах өртгийг тооцоод үзэхээр  компа­ниас 140 гаруй сая ам.доллар зарцуулчихаад
байна. Энэ мөн­гөний ихэнх нь геологи хайгуулын ажилд зарцуулагдаж байгаа. Ура­ны
орд бусад ордыг бодвол хялбар биш тогтоцтой учраас хөрөнгө мөнгө их хэмжээгээр зарах
шаард­лага гардаг юм. Бид одоо нарийв­чилсан судалгаа хийх ша­тан­даа явж байна.

-“Коже говь”-ийн ураны хай­гуул
малын зүй бус хорогдлын шалтгаан болж байна гэж нэг хэсэг шуугисан. Энэ асуудал
юу болсон бэ?

-Геологи хайгуулын  ажил яваг­даж байхад, жилийн өмнө  малын зүй бус хорогдол их гарч байна гэсэн мэдээлэл
цацагдаж  эхэлсэн л дээ. 2012 оны арванхоёрдугаар
сар, 2013 оны нэгдүгээр сард Дорноговь аймгийн малчин Нор­сүрэнгийн тугал хордлоо
гэсэн мэдээлэл анх гарсан юм. Мэргэж­лийн хяналт, Мал эмнэлэг, Цөмийн энергийн газар,
Онцгой байдлын газар зэрэг байгууллагууд шалгаад дүгнэлтээ гаргасан. Тугалын зүй
бус хорогдол урантай ямар ч хол­боо­гүй гэж дүгнэсэн. Энэ  байгуул­лагуудын шалгалтын нэгдсэн дүн хараахан
гараагүй байхад Монгол Улсын Ерөнхий сайд 
Дорноговь аймагт ажиллаж байхдаа Мэргэж­лийн хяналтын газраас голомтын шинжилгээ
хийх томоохон ажлын хэсэг гаргаж ажиллуулахаар бол­сон юм. Ажлын хэсэг  богино хуга­цаанд үр дүнтэй ажиллаж дүгнэл­тээ
гаргасан. Гаргасан дүгнэлтээ 2013 оны тавдугаар сард Ерөнхий сай­дад тайлагнасан
байдаг юм. Тэр тайланд  нутгийн малчин Нор­сүрэнгийн
тугалын үхлийн шалт­гаан урантай холбоогүй гэсэн дүгнэлт гарсан. Тиймээс холбогдох
газрууд нь манай компанид хай­гуулын ажлаа үргэлжлүүлэн явуу­лахыг зөвшөөрсөн. Тэгээд
энэ оны зургадугаар сараас ажлаа эхлүүл­сэн юм.

-Танай компанийг долдугаар сарын
сүүлээр нутгийн иргэд, төрийн бус байгууллагуудын шаардлага, сүрдүүлгээс болж ажлаа
зогсоосон гэсэн мэдээ­лэл сонссон. Засгийн газраас томилсон ажлын хэсэг дүгнэл­тээ
гаргачихаад байхад яагаад эсэргүүцээд байгаа юм бол?

-Нутгийн иргэдэд тавдугаар сард дүгнэлтийг
танилцуулсан ч сэтгэл хангалуун хүлээж аваагүй. Нэг талаас тэр хүмүүсийг буруутгах
аргагүй. Тэдэнд мал нь юунаас болоод зүй бусаар хорогдсон талаар эцсийн мэдээллийг
гаргаж өгөөгүй. Тиймээс өнгөрсөн сарын 22-нд 
орон нутгийн иргэд манай хээрийн хайгуул хийж байгаа газар Төрийн бус байгууллагын
хоёр хүнээр толгойлуулж ирсэн юм. Толгойлж ирсэн хүмүүс нь бидэнд гурван хоногийн
хугацаа өгөөд манай ажилчдын амь насанд хал­дана, ажиллуулж байгаа өрмийн машинуудыг
эвдэнэ гэж байсан учраас Парис дахь төвтэйгөө холбогдохоос аргагүй болсон. Учир
нь тэр хүмүүс өмнө нь багагүй хүчирхийлэл хийж байсан гэх мэ­дээ­лэл бидэнд ирсэн
байсан юм. Тэгээд төвтэйгөө холбогдож хээ­рийн ангийн үйл ажиллагаагаа зогсоосон.
Гадаад ажилчдаа тэн­дээс татсан. Цөөн тооны ажилтан үлдээхдээ харуул хамгаалалтыг
нь хэд дахин нэмэгдүүлсэн байгаа. Гэхдээ бид малын зүй бус хорогд­лоос болж үйл
ажиллагаагаа зог­соо­­гоогүй. Ажилчдынхаа аюулгүй байд­лыг хангах зорилгоор л ажлаа
зогсоосон юм.

-Толгойлсон хоёр хүн нь ямар төрийн
бус байгууллагынх бай­сан бэ?

-“Гал үндэстэн” холбооныхон гэж байсан.

-Та сая малын зүй бус хорогд­лын
шалтгааныг эцсийн байд­лаар малчдад тайлбарлаж өгөх хэрэгтэй гэж ярилаа. Энэ чиглэ­лээр
ямар нэг зүйл хийгдэж байгаа болов уу?

-Дахиад хэлэхэд мэргэжлийн байгууллагуудын
дүгнэлтээр ма­лын зүй бус хорогдол уранаас болоогүй ч орон нутгийн иргэд малаа яагаад
тэгж ихээр хорогд­соныг мэдээгүй байгаа. Бид энэ талаар Ерөнхий сайдад хүсэлт  гаргасан. Үүсээд байгаа нөхцөл байдлыг намжаахын
тулд эцсийн хариу, дүгнэлт  хэрэгтэй байна
гэж хүсэлтдээ бичсэн. Шаардлагатай гэж үзвэл тэр талын судалгаан дээр хөрөнгө санхүүгийн
дэмжлэг үзүүлэхэд бэлэн гэдгээ ч илэр­хийлсэн. Франц улсын зүгээс ма­лын эрүүл мэндийн
чиг­лэ­лээр мэргэшсэн хүмүүсийг урьж хамтран ажиллаж болох юм гэсэн санал тавиад
байна. Малын зүй бусын хорогдлын шалтгааныг эцсийн байдлаар тогтоох шаард­лагатай
байгаа.

-Таны ярианаас анзаарахад төрийн
бус байгууллагынхан нутгийн иргэдийг турхираад бай­гаа юм болов уу гэсэн бодол төрж
байна. Ер нь нутгийн иргэ­дээс илүү төрийн бус байгуул­лагынхан хүчтэй эсэргүүцээд
байгаа юм биш үү?

-Бид энэ тал дээр анхаарал тавьсангүй.
Бидний хувьд  нутгийн иргэдтэй төдийгөөс өдий
хүртэл сайн харилцаатай явж ирсэн. Тэр харилцаагаа хадгалж  хэл амаа ололцоод явахыг хүсч байна. Цааш­­даа
олон жил ажиллах уч­раас хамгийн түрүүнд малын зүй бус хорогдлын шалтгааныг  эцэс­лэн тогтоох шаардлагатай байна.

-“Коже говь”-ийн үйл ажил­лагаа
өнгөрсөн сарын хорьдоос хойш зогссон. Тэр хугацаанаас хойш компани хэчнээн ам.дол­ларыг
сул зогсолтод урсгаад байна вэ?

-Өрмийн үйл ажиллагаа зогс­сон нь
хамгийн их алдагдал болж байна. Долдугаар сарын сүүлээр үйл ажиллагаа зогссоноос
хойш  шууд алдагдал 200 мянган ам.дол­лар
болоод байна. Гэхдээ энэ зөвхөн өрмийн ажил зогссонтой холбоотой, өрмийн компаниудын
сул зогсолтод өгч байгаа мөнгө. Ажилчдын цалин хөлс зэрэг бусад зардлуудаа тооцоогүй
тоо гэдгийг онцолж хэлмээр байна.

-Танайтай Монголын өрмийн гурван
компани хамтран ажил­лаж байгаа гэл үү?

-Тиймээ, манай компанитай өрмийн гурван
ч компани гэрээ байгуулан ажиллаж байгаа. Тэд маш сайн ажилладаг. Дээжний гарц нь
их сайн байгаа. Аюулгүй ажиллагаа, байгаль орчныг хамгаа­лах тал дээр үүргээ их
сайн бие­лүүлдэг. “Арева”-гийн хувьд тэдэн­тэй зөвхөн гэрээлэгчид гэдэг та­лаас
нь биш хамтрагчаа гэж бодож ажилладаг. Өнөөдөр үүсээд байгаа хүнд нөхцөлийг бид
аль алиндаа алдагдал багатайгаар туулахын тулд өрмийн компанитайгаа хамт­ран ажиллаж
байна. Нэг зүйлийг онцлоход  Монголын өрмийн
ком­паниуд бусад оронд тэр бүр таа­раад байдаггүй сайн гүйцэтгэлтэй ажилладаг. Ийм
компаниудтай хамтарч ажилладагтаа  баяртай
байдаг.

-Шар нунтгийг олборлоход эрсдэлтэй
гэсэн шүүмжлэлийг  иргэний хөдөлгөөнийхөн
хэлдэг. Хайгуулын ажил дууссаны да­раа  олборлох
шар нунтаг хүнд ямар ч хор хөнөөлгүй гэсэн тайлбар бас бий. Энэ тал  дээр тодорхой тайлбар хэлээч?

-Энэ талаар тайлбарлахын өмнө нэг
зүйлийг онцлох ёстой байх.  Бид өнгөрсөн хугацаанд
зөвхөн геологи хайгуулын ажил хийж ирсэн. 
Геологи хайгуулын ажил гэдэг бол бусад ашигт малт­малын хайгуулын процесстой
яг адилхан. Өрөм тавиад л явдаг. Бид өрөмдлөг хийхдээ ураны хүдэр байж болох гүн
рүү  өрмөө тавьж байгаа. Ямар орд байна вэ
гэдгийг нь тогтоох гэж тэр л дээ. “Арева” компани өнөөдрийг хүртэл  шар нунтагийг боловсруулаагүй. Шар нунтгийг боловсруулах
явц руу олон шат дамжиж байж хүрнэ. Өнөөдөр зөвхөн хайгуулын ажил хийгдэж байна.
Уул уурхайн олбор­лолт руу шилжихдээ алт, зэс, гээд бие биенээсээ ялгагдах онцлог
байж болох ч бусад бүх л зүйл нь адилхан шүү дээ. Уран л ганцаа­раа тэс ондоо гэж
ойлгож болохгүй.

Манай компани   хайгуулын 
үе шатнаасаа олборлолт, ашиглалт руу 
шилжлээ гэхэд байгалийн уран л олборлоно. Байгалийн  уран дээр бага зэрэг боловсруулалт хийлээ гэхэд
химийн айхтар хор­той процесс байхгүй. Байгалийн ураны эцсийн бүтээгдэхүүнийг шар
нунтаг  гэж нэрлэдэг юм. Монгол Улсын хувьд
байгалийн ураныг  олборлож  боловсруулж сав баг­лаа боодол хийгээд экспортолно.
Шар нунтаг бол байгалийн ураны эцсийн бүтээгдэхүүн.

Монгол Ул­сын нутаг дэвсгэрээс гарч
байгаа шар нунтгийг   химийн боловс­руулалтанд
оруулж бая­жуу­лаад цөмийн томоохон түн­шүүд рүүгээ гаргах юм.  Энэ шатанд уул уурхайн бусад үйлдвэрлэлийн адил
аюул­гүй ажиллагааг дээд  зэргээр хан­гаж
ажилладаг учраас хүн малд хортой гэдэг асуудал байхгүй. Тэгээд ч цөмийн салбар өөр
бусад салбартай харьцуу­лахад их чанга дүрэм, норм стан­дарттай. Бидэнд алхам  ту­там­даа чандлан баримталдаг дүрэм гэж бий.
Айхтар хуульч­лагдсан салбар.  Тэр дундаа
уран баяжуулалтын шатанд илүү на­рийн чанд стан­дарт   шаарддаг. Монголчууд маань нэг л зүйлийг ойлгох
хэрэг­тэй.  Монголд хэзээ ч уран баяжуу­лалт
хийгдэхгүй. Тийм төлөвлөгөө ч байхгүй. Уран 
бая­жуулалтыг цөөн тооны тодорхой оронд л хийдэг. Баяжуулалтыг хүс­сэн орон
бүр хийдэггүй юм.

-Тэгвэл олборлолтын  үед хамгийн эрсдэлтэй зүйл нь юу байж болох вэ?

-Тээвэрлэж байхад тээврээс шалтгаалсан
цаг бусын осол аваар гарвал л эрсдэлтэй. Мэдээж энэ талын аюулгүй байдлыг “Арева”
чанд мөрдөж ажиллах болно.  Үүнээс өөр ямар
ч тохиолдолд эрсдэлгүй.

-Иргэний хөдөлгөөнүүдийн мэдээллийг
харж байхад  цө­мийн хаягдлыг нааш нь оруулаад
ирж магадгүй гэсэн бол­гоомж­лол анзаарагддаг. Манайхаас шар нунтаг экспортлоод  эхлэ­хээр хаягдлыг нь наашаа оруулж ирнэ гэдэг
хэр бодитой мэдээлэл вэ?

-Байгалийн уран олборлож байгаа тэр
газраас гарч буй ураныг өөр улс руу экспортолдог. Үйлд­вэрлэл явуулдаг газарт аваачаад
цөмийн түлш болгодог. Цөмийн түлш болгож байгаа үйлдвэрийг цөмийн компани гэдэг.
Цөмийн түлш үйлдвэрлээд   цахилгаан станцад
нийлүүлдэг. Цөмийн ца­хил­гаан станцаас гарч байгаа хог хаягдлыг цөмийн түлш үйлд­вэр­лэсэн
компани нь буцааж авах үүрэг­тэй. Цөмийг олборлосон ком­па­ни хаягдлыг нь эргүүлж
авах ямар ч үндэслэл байхгүй. Мон­голын хувьд цөмийн үйлдвэр ба­рих­гүй, цөмийн
компани байгуу­лахгүй. Тийм боло­хоор хог хаягд­лыг  буцааж авах ямар  ч үндэслэл байхгүй.  Ер нь цөмийн болон ураны асуудал олон улсын  гэрээ  конвенцоор
хатуу чанга зохи­цуулагддаг.  Цөмийн хог хаягдал
хэзээ ч Монголд эргэж ирэхгүй гэдгийг хариуцлагатайгаар мэдэг­дье. “Арева” Монгол
Улсын хүн амд  хортой байх ямар нэг эрсдлийг  хэзээ ч учруулахгүй.

-“Арева” компани ураны чиг­лэ­лээр
дагнан үйл ажиллагаа явуулдаг гэдгээрээ ижил төр­лийн үйл ажиллагаа явуулдаг бусад
компаниудаасаа ялгардаг. Монголчуудын хувьд “Арева”-тай тийм ч сайн танилцаж ам­жаагүй.
“Арева” гэж хэн бэ гэдэг асуултад товчхон хариулаач?

-Монголд ураны салбарт үйл ажиллагаагаа
явуулж байгаа  хай­гуу­лын компианиудын  хамгийн том 
нь “Арева” юм. Монголд одоо­гийн байдлаар Франц улсын Зас­гийн газрын 90
хувийн оролцоотой “Арева”-гаас гадна  Хятад,
Оросын компани ураны салбарт хайгуул хийж байна.  Одоогоор Оросын хайгуулын ажил түр  зогссон бай­гаа. Дэлхийд  ураны салбарт таван том компани байдаг. Тэдгээрийн  дотор мэдээж 
“Арева” орно. Хам­гийн том нь “Казатомпром” гэж Казахстаны  Засгийн газрын ком­пани. Учир нь уран гаргаж байгаа
орнуудын ураны  бүтээгдэхүүний 30 хувийг Казахстан
улс үйлдвэр­лэдэг. “Арева” компани Казахстан, Нигер, Канад зэрэг улсаас уран  олборлож байна.  “Казатомпром”-ын дараа Кемико, Арева, Рио Тинто
гээд жагсдаг. 

-Ордоо нээчихсэн болохоор одоо
дараагийн шат  руугаа орох уу?

-Тэгнэ. Нэгэнт ордоо илрүүлсэн учраас
Монгол Улсын Засгийн газартай стратегийн түншлэлийн гэрээ байгуулахаар  төлөвлөж байна. Цаашдаа Монгол Улс “Аре­ва” компанийн
үйл ажиллагаа шинэ шатанд гарахад бэлэн бол­сон. 

-Арева цөмийн техно­ло­гио­роо
дэлхийд тэргүүлдэг Японтой түншилж байгаа. “Мицүбиши”-тэй хамтрах асуудал юу  болж байгаа вэ?

-Японы “Мицүбиши”-тэй  2009 онд хамтран ажиллах гэрээ бай­гуул­сан. Үүний
үндсэн дээр тус компаниас хайгуулын ажлын то­дор­хой хувийг санхүүжүүлэхээр болсон.
2011 оны 11 дүгээр сард “Арева”, “Мицүбиши” 
хоёр  “Аре­ва”-гийн  Монгол дахь 
салбарын 34 хувийг “Мицүбиши”-д  шил­жүүлэн
өгөхөөр гэрээ байгуулсан.  Гэхдээ  хууль тогтоомжийн дагуу Монгол Улсын Цөмийн энергийн
комисс албан ёсоор зөвшөөрсний дараа бидний хамтын ажилла­гааны гэрээ хэрэгжиж эхлэх
юм.  Одоогийн байдлаар  Цөмийн энер­гийн комисст хүсэлт тавьсан.  Зөв­шөөр­нө гэдэгт итгэж байна. “Аре­ва”, “Мицү­биши”
хоёр Австралид хамтарч ажилладаг. Австралийн хайгуулын салбарт хамтран ажил­ладаг
сайн хамтрагчид байгаа юм.

-Танай компани Монгол Улс болон
хайгуул явуулж байгаа орон нутаг руугаа чиглэсэн нийг­мийн хариуцлагын төсөл хэрэг­жүүлж
байгаа юу?

-Манай компани   Монголд нийгмийн төсөл хэрэгжүүлж бай­гаа. Монгол
Улсад нэг тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтыг нийгмийн  үйл ажиллагаанд зар­цуу­лаад байна. 2013 оны байд­лаар
500 сая төгрөг зарцуулна гэж төсөвлөсөн.

Ц.БААСАНСҮРЭН
Б.АНХТУЯА