Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Таван толгойнордын Зүүн Цанхид гэрээт олбор­логчийн үүрэг гүйцэтгэж буй Австралийн “Макмахон лимитед” компанийн ол­борлолт түр зогсоод байна.Тус компани өнгөрсөн наймдугаар сарын 14-ний өдрөөс хойш түр зогсолт хийгээд байгаа билээ. “Макмахон” компани түр зогсолтоо хагас сараар сунгахаар болсноо энэ долоо хоногт мэдэгдлээ. Хэлэлцээрийн явцыг хоёр талаас тодруулах гэсэн боловч үр дүн нь хараахан гараагүй учраас мэдээлэл өгөх боломжгүй гэсэн хариу өгсөн юм.

“Макмахон”-ы хувьдАвстралийн гэрээт олборлогч компани. Өөрийн гэсэн орд, уурхайгүй, гэрээгээр олборлолт явуулдаг компани гэсэн үг. Олборлолт нь Авст­ралид голдуу явагддаг. Уул уурхайгаа дэлхийн жишгээр хөгжүүлсэн Австралидаа том олборлогчид тооцогддоггэхээр ямар түвшний компаниболох нь ойлгомжтой. Мон­голын Таван толгойд гэ­рээт олборлогчоор орж ир­сэн шалтгаан нь ч үүнтэй холбоотой. Туршлагатай, дэл­хийн жишигт хүрсэн олборлогч гэдгээр нь “Макмахон”-ыг Таван толгойн гэрээт олборлогчооршалгаруулсан гэж салбарынхан нь онцолдог.Товчхондоо “Эрдэнэс Таван толгой”-г дэлхийн жишигт хүргэсэн уул уурхайн компани болгож хөгжүүлнэ, өөрсдөө машин техникээ оруулж ирээд монголчуудыг олон улсын хэмжээнд ажилладаг болгоно, сургана гэж орж ирж байсан компани. “Рио” “Оюу толгой”-г, “Синтерра гоулд” “Бороо гоулд”-ыг дэлхийн стандартад хүргэсэн шиг маягийн үүрэг хүлээжээ. Хоёр талын байгуулсан гэрээний хүрээнд гэрээг түр зогсоох эрх нь “Эрдэнэс Таван толгой”-д л бий аж. “Эрдэнэс Таван толгой”-н зүгээс гэрээний хэрэгжилтийгхангалтгүй гэж үзээд олборлогч компанитай хэлэлцээр хийж эхэлсэн гэх гаргалгааг сүүлийн үед өрнөж буй үйл явдлаас төвөггүй хийчихэж болно. Таван толгойн уурхайг Оюу толгой, Бороо шиг дэлхийн стандартад хүргээгүй гэсэн дүнг Мон­голын талаас Австралийн компанид тавьчихаад байгаа бололтой.

“Макмахон”компани анхГерманы “ББМ оперта” компанитай хамт Зүүн Цанхийн олборлогчийнэрхийг авч байсан юм.Монголын талаас тэдэнтэй хамтарсан гэрээнд 2011 оны аравдугаар сарын 13-нд гарын үсэг зурж байж. 2012 оны эхнээс гэрээ хэрэгжиж эхэлжээ. 2013 оны гуравдугаар сард гэрээний эрх үүрэг шилжүүлэх гэрээ гэж зурагдсан байдаг. Эхэндээ гэрээний нөгөө тал нь Австрали, Германы тал байсан бол энэ үеэс хойш гэрээний нөгөө тал нь ганцхан Австрали болсон гэсэн үг. Гэрээнд гарын үсэг зурсан нөгөө тал “Макмахон”биш, “ТТ JVCo” гэдэг компани. Тодруулбал, “Махмахон лимитед”-ийн охин компани. Өөрөөр хэлбэл, “Эрдэнэс Таван толгой”-н гэрээ байгуулсан компани нь “ТТ JVCo” юм байна.

“Эрдэнэс Таван толгой”-той байгуулсангэрээ бүрэн эхээрээ, үг үсгээрээ ил болоогүй чхоёр тал үндсэн таван зүйлийн тохироо хийсэн байдаг. Эхний тохироо нь Таван толгойн Зүүн Цанхид олборлолт хийх. Олборлолт хийх гэрээний хугацаа нь таван жил. Австралийн олборлогч компанийн хувьд олборлолтод шаардагдах санхүүжилтыг өөрсдөө хийнэ гэсэн үүргийг гэрээгээр хүлээсэн нь дараагийн тохироо. Тус компани олборлолтод шаардлагатай санхүүжилтийг олон улсын нэр хүнд бүхий банк, санхүүгийн байгууллагуудаас аль болох хямд өртөгтэйгөөр босгоно гэж амлан орж ирж байж. Энэ мөн л гэрээгээр хүлээсэн үүрэг нь аж. Өмнө дурдсанчлан Монголын “Эрдэнэс Таван толгой” компанийг олон улсын стандартын дагуу бие даан олборлолтын үйл ажиллагаа явуулах чадвартай болгох үүрэг бас бий. Гэрээний ерөнхий агуулгыг базаж хэлбэл нэг иймэрхүү тохироонууд байгаа аж.

Гэрээний хэрэгжилт, биелэлт бодит байдал дээр хангалтгүй байсан гэсэн мэ­дээ­лэл байна. Таван толгойн олборлолтод ашиглах тех­никийн санхүүжилт хан­галт­тай хэмжээнд хийг­дээгүй, ажилчдыг сургаж дадлагажуулах ажил хангалтгүй, үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөөний биелэлт, техникийн бэлэн байдал хангалтгүй гэх зэрэг шалтгаан байгаа бололтой. Уурхайн гол ажлыг нугалдаг 220-240 тоннын автосамосвал гэхэд гэрээнд гарын үсэг зурагдсанаас хойших гурав дахь жилийн байдлаар 17 ширхэг байх ёстой аж. Гурав дахь жил нь энэ онд тохиож буй. Гэтэл өнөөдөр Таван толгойд ийм самосвал тавхан ширхэг байгаа гэнэ.

Таван толгойн олборлол­тод ашиглаж байгаа нүсэртоног төхөөрөмжүүд дээр ажиллах хүмүүсийг сургадаг зориулалтын техникбайдаг юм байна. Дотор нь ороод суухаар яг л уурхайд ажиллаж байгаа мэт орчинд ордог, тусгай дэлгэцтэй техник бо­лолтой. Ийм техник нийлүүлж, хүмүүсээ сургана гэсэн үүргийг гэрээгээр хүлээсэн хэрнээ нэгийг ч оруулж ирээгүй гэх баримт ч байна. Хөрөнгө оруулалт хийхүүргээ хангалттай хэмжээнд биелүүлээгүй баримт сая дурдсан хоёр жишээгээр тогтохгүй бололтой. Нэмж тодруулахад, “Макмахон” Таван толгойд одоо ашиглаж буй техникүүдээ манай талд хүлээлгэж өгөх юм билээ. Гэрээнд тэгж заасан гэнэ.Олборлолт хийгдэж дуусах үед буюу гэрээ хэрэгжиж эхэлснээс хойш таван жилийн дараа “Эрдэнэс Таван толгой” олборлогч компанийн ашиглаж байсан техникийг компанийн баланст өртгөөр авна гэж тохирчээ. Баланст өртөг гэдгийг энгийнээр хэлбэл элэгдэл, хорогдлыг нь тооцоод авна гэсэн үг. Товчхондоо элэгдэл хорогдол нь таван жилээр явагдаж байгаа учраас таван жилийн дараа гэрээ дуусахад тэглэгдэх гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, олборлогчийн техникийг гэрээний хэрэгжилт дууссаны дараа үнэгүй авч ажиллуулах зарчмын тохиролцоог анххийж байжээ.

Түр зогсолт хийж байжхэлэлцээр эхлүүлсэн шалт­гаан энэ хүрээд зогсохгүй.”Макмахон”Өмнөговьд нүүрс олборлож байгаа компаниудаас илүү өндөр зардлаар буюу хоёр дахин өндөр өртгөөр олборлолт явуулдаг гэсэн мэдээлэл өмнө нь гарч байсан. Энэ удаагийн түр зогсолтын гол­лох шалтгааны нэг нь ч энэ аж. “Монгол нүүрс” ассоциацийн гүйцэтгэх захирал Т.Наран “Нүүрс өндөр үнэтэй, борлуулалт сайн байх үеийн нөхцөлөөр гэрээ байгуулчихснаас үүдэлтэй. Гэтэлнүүрсний үнэ уначихсан ийм үедалдагдал үүсэх нь тодорхой. Өмнө нь үүссэн өр, авлагын асуудал бий. Ийм шалтгаанаар олборлолтыг нь түр зогсоосон юм. Хэрвээ “Макмахон” оператороор үргэлжлүүлж ажиллаягэвэл аль аль талдаа ашигтай хувилбар сонгоё гэж байгаа. Хэлэлцээрийн гол агуулга нь ердөө энэ. Олборлогч компанийнхувьд үргэлжлүүлж ажиллах сонирхолтой байгаа юм билээ” хэмээн ярилаа. Нүүрсний үнэ “Макмахон”-той гэрээ байгуулж байх үеийнхээс бараг тавин хувиар унасан нь гэрээг эргэж харахаас аргагүй нөхцөлд хүргэсэн бололтой.

“Макмахон” “Эрдэнэс Та­ван толгой”-гоос яг хич­нээн ам.доллар авах та­лаар тодорхой мэдээлэл ал­га. “Эрдэнэс Таван тол­гой”-н зүгээс хичнээн ам.долларын өртэйгөө албан ёсоор мэдэгдсэн удаагүй. “Махмахон”-ы өнгөрсөн наймдугаар сард хийсэнмэдэгдэлд 22 сая ам.доллар авах ёстой гэсэн өгүүлбэр бий.Ямартай ч хэн нь хэдийг өгөх, авах талаар яриа хэлэлцээр хоёр талд үргэлжилж байна.

Таван толгойн Зүүн Цан­хийн олборлолт ийм шалт­гаанаар түр зогсоод байгаа юм. Харин баруун Цанхи дээр үндэсний компаниуд олборлолтоо үргэлжлүүлж байна.

Ц.СҮРЭН

Оюу толгой төслийн хөрөнгө оруулагч Рио тинто компанийн Зэсийн группын гүйцэтгэх захирал Жан Себастиан Жак саяхан гадны сэтгүүлчид ярилцлага өгчээ. Тэрээр “The Australian”-д “Бид зээлийн баталгааны хугацааг сунгах хүсэлтээ банкуудад тавиагүй. Засаг ямар алхам хийхээс бүх зүйл хамаарна. Бид дараагийн алхмыг харж байж хугацааг сунгах хүсэлт тавих эсэхээ шийднэ. Монголын тал энэ санхүүжилтийг авах эсэх шийдвэрээ гаргах хэрэгтэй. Бөмбөг Монголын Засгийн газрын талд байна. Рио тинтогийн хувьд өөрсдийн зүгээс шийдэх асуудлуудаа шийдвэрлэсэн” гэсэн агуулгатай зүйл ярьсан нь олны анхаарлыг татсан хэрэг. Энэ мэдэгдлийн дараахан “Рио Оюу толгойг орхих юм биш үү” гэсэн мэссэж хүчтэй явж эхэллээ. Зэсийн группын захирлын мэдэгдэл ямар утгатай, Рио дэлхийд томд орох энэ төслийг үнэхээр орхиж явах эсэхийн тухай ярихаас өмнө багахан оршил хэлье.

Оюу толгой компанийн хувьцаа олон улсын хөрөнгийн зах дээр TRQ буюу Туркойз хиллс гэсэн нэрийн дор арилжаалагддаг. Туркойз хиллс гэдэг нь хуучнаар бол Айвенхоу майнз. Туркойз хилссийн гол хувьцаа эзэмшигч нь Рио тинто. Рио тинто энэ компанийн хувьцааны ихэнх хувийг эзэмшигч. Өмнөговь аймагт үйл ажиллагаагаа явуулж буй, дэлхийн алт, зэсийн томоохон ордыг эзэмшдэг Монголын Оюу толгой компанийн хувьд хоёр хувь эзэмшигчтэй. Нэг нь “Эрдэнэс Оюу толгой”. Энэ компанийн эзэмшигч нь Засгийн газар. Нөгөө нь Туркойз хиллс. Энэ компанийн гол хувьцаа эзэмшигч нь Рио. Монголын Засгийн газар Оюу толгой компанийн 34 хувийг эзэмшдэг. Харин Туркойз хиллс 66 хувийг нь эзэмшдэг. Туркойз хилссийн хувь­цааны ихэнхийг Рио эзэмш­дэг гэдэг утгаараа Оюу толгой компанитай холбоотой асуудалд Засгийн газартай нүүр тулж ажилладаг. Оюу толгой компанийн ТУЗ-д Риогийн зургаан хүн ажилладаг. Давуу эрхтэй ажилладаг гэж ойлгож болно. Хөрөнгө оруулагч тал Оюу толгой төслийн нэгдүгээр шатны бүтээн байгуулалтыг амжилттай дуусгаад буй. Өнгөрсөн оны зунаас зэсийн баяж­малаа экспортолж эхэлсэн. Ил уурхайн дараа өрнүүлсэн бүтээн байгуулалт бол далд уурхай. Хөрөнгө оруулагч тал далд уурхайн бүтээн байгуулалтыг эхлүүлсэн ч үргэлжлүүлэх мөнгөгүй болсон юм. Туркойз хиллс ийм шалтгаанаар төслийн санхүүжилт хийхээр олон улсын банк санхүүгийн 15 бай­гууллагатай хэлэл­цээ эхлүүлж байв. Олон улсын банк, сан­хүүгийнхэн зээл өгөх сонирхлоо илэрхийлсэн ч Оюу толгойн Монголын талын хувь эзэмшигчийн зүгээс хөрөнгө оруулагч талтай хэлэлцээр эхлүүл­сэн учраас хөрөн­гө оруулагч тал санхүүжилтийн хугацааг хойшлуулсаар байгаа юм. Рио тинто компани Оюу Толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтын сан­хүүжилт болон холбогдох бүх ажлыг хойшлуулах болсноо өнгөрсөн оны долдугаар сарын 29-нд мэдэгдсэн. Оюу толгой төсөлтэй холбоотой сүүлийн үеийн сонин гэвэл борлуулалт нь үйлдвэрлэлээсээ давсан гэх мэдээлэл.

Одоо Жан Себастиан Жакийн ярилцлага өгөх үедээ анхаарал татахаар ямар мэдэгдлүүд хийснийг дэлгэрүүлж сонирхуулъя. Тэрээр “Манай компанийн зүгээс Оюу толгой төслийн далд уурхайн бүтээн бай­гуулалтад зарах зээлийн баталгааны хугацааг сунгах хүсэлтээ банкуудад тавиагүй. Бид Монголын Засгийн газрын байр суурь ямар байгааг ойлгомоор байна” гэжээ. Эндээс хэн ч Засгийн газар яаж хандахаас хамаарч санхүүжилтийн хугацааг сунгах хүсэлт явуулах эсэхээ шийднэ гэсэн агуулгыг төвөггүй уншчихна.

Оюу толгой төслийн үнэ цэн буюу нийт нөөцийн 80 хувь нь газрын гүндээ бий. Өөрөөр хэлбэл далд уурхайг ажиллуулж байж энэ ордын гол өгөөжийг хүртэнэ. Төслийн хоёрдугаар үе шат буюу далд уурхайн бүтээн байгуулалтыг үргэлжлүүлэхэд 4.2 тэрбум ам.доллар хэрэг болж байгаа. Энэ мөнгийг олон улсын банк, санхүүгийн 15 байгууллагаас авах яриа хөөрөөг хөрөнгө оруулагч тал буюу “Рио тинто” эхлүүлээд байсан юм. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд тусгасан зарим асуудал дээр нэгдсэн ойлголцолд хүрэх, төслийн санхүүжилттэй холбогдуулж зээлийн нөхцөл, шаардлага гэх мэт зүйлийг лавлаж тодруулах хэрэгтэй гэсэн шалтгаануудаар Монгол Улсын Засгийн газрыг төлөөлсөн “Эрдэнэс Оюу толгой”, Оюу толгойн гол хувьцаа эзэмшигч Рио тинто хоёр хэлэлцээр эхлүүлээд буй.

Хоёр тал эцсийн тохиролцоонд хүрээгүй учраас зээлийн баталгааны хугацааг хоёр удаа сунгасан. Баталгааны хугацаа өнгөрсөн есдүгээр сарын 30-нд дууссан юм. Риогийн хувьд гурав дахиа сунгах эсэхээ шийдээгүй байгаагаа сая дуулгачихлаа. Европын сэргээн босголт хөгжлийн банкны хувьд төслийн санхүүжилтийн хугацааг сунгах боломжтой гэсэн мэдэгдэл хийсэн. Бусад банкуудын хувьд зээлийн баталгааныхаа хугацааг сунгах тал дээр албан ёсны байр суурь илэрхийлээгүй. Оюу толгой ашигтай, ирээдүйтэй төсөл учраас энэ төслийг санхүүжүүлэх сонирхлоосоо банкууд буцахгүй гэж ярих хүмүүс бий. Энэ эрхмийг ярилцлага өгөхийн өмнө “Эрдэнэс Оюу толгой” компанийн гүйцэтгэх захирал Да.Ганболд “Төслийн санхүүжилтийн гол зохион байгуулагч, хөтлөн явуулагч нь Туркойз хиллс гэж бид ойлгодог. Туркойз хилсс компанийн гол хувьцаа эзэмшигч нь Рио тинто. Гэрээгээр бол аль ч хэл­бэрээр төслийг сан­хүүжүүллээ гэхэд Туркойз хиллс үндсэн үүрэг, хариуцлагыг хүлээнэ. Төслийн санхүү­жилт буюу гуравдагч этгээдээс авах хэлбэр бол цэвэр банкны зээл. Хүү нь бага байх ёстой, эсхүл ядаж хувь нийлүүлэгчдийн санхүүжилтийн хүүгийн хэмжээнээс илүүгүй байх ёстой, компанид үр ашигтай байх ёстой гэж бид ойлгодог. Оюу толгойн ил болон далд уурхайн бүх бүтээн байгуулалт, тоног төхөө­рөмж, баяжмалын овоолго шороо, төслийн гэрээнүүд, тодруулж хэл­бэл хөрөнгө оруу­лал­тын болон хувь нийлүү­лэгчдийн гэрээ болон борлуулалтын гэрээнүүд барь­цаалагдана. Арил­жаа­ны банкны зээл учраас эрсдэл өндөртэй гээд байгаа нь ийм учир­тай. Энэ зээлийг авлаа гэхэд хөрөнгө оруулагч аль нэг тал нь ямар нэгэн байдлаар өөртөө ашигтай нөхцөл байдал бий болгох, ашиг хийх, Оюу толгой ХХК-д нэмэлт зардал гарах эсэх асуудлууд үүсэх магадлалтай” гэж мэдэгдсэн. Магадгүй энэ мэдэгдлүүд Зэсийн группын гүйцэтгэх захир­лыг ийм мэдэгдэл хийхэд хүргэсэн байж мэднэ.

Засгийн газар, хөрөнгө оруулагч талын хийсэн гэрээ ёсоор бол Туркойз Хиллс 2016 оны есдүгээр сарын 1-ний өдөр хүртэл Оюу толгой төслийг санхүүжүүлэх үүрэгтэй гэсэн өнцөг ч бас бий.

Дараагийн анхаарал татсан мэдэгдлийг сий­рүүлье. Жан Себастиан Жак “Бид Монголын Зас­гийн газартай 18 сарын турш ярилцлаа. Ширээн дээр нь саналаа тавьсан. Хоёр талд харилцан ашиг­тай санал гэж ойлгож байгаа” гэж мэдэгджээ. Энэ мэдэгдлийг Хөрөнгө оруулалтын гэрээг өөрч­лөх санаагаа Монголын талд тулгаж байна гэж хардах хүмүүс ч байна. Уг нь хоёр тал хөрөнгө оруулалтын гэрээнд заа­сан нөхцөлийн хүрээнд хамтран ажиллах үүрэг­тэй. Шинэ санал гэхээс илүү гэрээнд заасан нөх­цөлийн хүрээнд яаж хамтрах талаараа яриа хөөрөө өрнүүлэх учиртай. Хоёр талын бүх харилцаа хөрөнгө оруулалтын гэрээгээр зохицуулагдахаас өөр гарц байхгүй гэх гээд байна л даа. Магадгүй энэ өнцгөөс харахад дээрх хардлага үнэний ортой байж мэдэх юм. Риогийн зүгээс Засгийн газарт тавьсан ашигтай шинэ санал юу гэдэг нь тодорхойгүй байна.

Рио Монголыг орхиж магадгүй гэсэн хар дагуулсан мэдэгдлийг одоо онцолъё. “Уурхайн нийт үр өгөөжийн 80 хувь нь далд уурхайд бий. Риогийн далд уурхайг ашиглах эсэх нь нэг л зүйлээс хамаарна. Тодруулж хэлбэл манай хувь нийлүүлэгчдэд ашигтай байх эсэхээс хамаарах асуудал… Бид нөхцөл байдлыг бүрэн ойлгож байгаа. Одоо тэдний хувьд хүссэнээ хийх л үлдсэн. Бүх зүйл Засгийн газраас шалтгаална” гэсэн мэдэгдлийг Риогийн Зэсийн группын гүйцэтгэх захирал хийгээд байна. Хөрөнгө оруулагчид Оюу толгой төсөлд одоогоор хэдэн тэрбумаар яригдах ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийгээд буй. Оюу толгойн үнэ цэнийн 80 хувь нь агуулагдаж буй далд уурхайг ашиглахгүй бол Оюу толгой төсөлд ийм их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсний ашиг гарахгүй. Тэгэхээр Рио Оюу толгойг орхино гэдэг яаж ч бодсон үндэслэл тооцоогүй, эдийн засаг талаас нь хараагүй гаргалгаа. Харин улстөрчдийн ирэх хавраас эхэлнэ гэж мэдэгдээд буй далд уурхайн бүтээн байгуулалт түр хугацаагаар хойшлох эрсдэл гарч мэднэ. Энэ мэдэгдэлд анхаарал татахаар өөр нэг үг бий. “Манай талын хувь нийлүүлэгчдэд ашигтай бол…” гэсэн үг. Риог төлөөлсөн эрхэм ингээд хэлчихээр Рио-гийн хувь нийлүүлэгчдэд л ашигтай бол гэсэн утга хүссэн хүсээгүй гараад ирж байна. Уг нь Монголын Засгийн газар, Оюу толгойн хөрөнгө оруулагчдын байгуулсан гэрээгээр бол “Хоёр талд харилцан ашигтай” гэсэн үндсэн зарчим үйлчлэх учиртай. Зүй нь Риогийн зэсийн группын гүйцэтгэх захирал “хоёр талд ашигтай тохиолдолд” гэж тодотгох учиртай байв. Магадгүй санаандгүй унагасан үг байж болох. Гэхдээ яах аргагүй л ийм утга уншигдахаар мэдэгдэл болжээ.

Ноён Себастиан ярианыхаа төгсгөлд “Зээлийн санхүүжилтийн хугацааг энэ оны арванхоёрдугаар сарын сүүл хүртэл сунгах бүрэн боломжтой. Бид наад зах нь энэ үе хүртэл сунгаж чадна. Гэхдээ Монголын засаг яаж хандахаас хамаарна” гэж хэлжээ. Хоёр талын яриа хэлэлцээ эхлэх үед ойлголцолд хүрээгүй том, жижиг 30 гаруй асуудал байсан юм. Одоо зарчмын гурав, дөрөвхөн асуудал үлдсэн гэх мэдээллийг “Эрдэнэс Оюу толгой” компани өгөөд байгаа. ТЭЗҮ болон бүлэг ордын нөөцийн тодотголыг хүлээж авах, бүртгүүлэх, төслийн санхүүжилттэй холбоотойгоор санхүү­жилтийн нөхцөлүүдийг нарийвчлан судлах, зард­лын хэтрэлтийг хоёр талаас тулгаж нягт­лах гэсэн асуудлууд үлдсэн гэсэн засаг талын мэдээллээс өөр мэдээ одоохондоо алга.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Газрын тосны газрын Хайгуул судалгааны хэлт­сийн дарга О.Энхбаяртай ярилцлаа.

-Өмнөговийн Ханбогдын “Галба 11” талбайд хийсэн 14 өрөмний 13-т нь газрын тос илэрсэн гэх мэдээлэл бай­на. Энэ ордын талаар дэл­гэ­рэнгүй мэдээлэл өгөөч?

-“Галба 11” бол өмнө хийгд­сэн судалгааны үр дүнд газрын тос байх магадлалтай гэж үзэж,1992 онд олон улсын хэмжээнд нээлттэй тендер зарласан 22 талбайн нэг л дээ. Энэ талбайд БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай “Зон Хэн Юу Тиан” компани Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээ байгуулсан юм. 2009 онд анх гэрээ байгуулж байсан юм. Галба 11-ийн байршил гэвэл Өмнөговь аймгийн Ханбогд сум, Дорноговь аймгийн Хатан­булаг сумдын нутаг дэвсгэрийг хамардаг. Гэхдээ талбайн 90 хувь нь Ханбогд сумын нутагт хамаардаг. Энд хайгуулын 14 цооног өрөмдсөн юм. Бүх цооногт нь тосны шинж тэмдэг тогтоогдсон. Үүнээс гурван цооногт нь 20 орчим хоног туршилт хийж, 1500 метр куб түүхий тос олборлосон байгаа.

-Тэгэхээр тэнд хайгуулаас гадна олборлолт явагдаж байж. Олборлолтыг нь яагаад үргэлжлүүлээгүй юм бол?

-“Галба 11” талбай болон тос гарсан блокийн хувьд үнэлгээ хийгдээгүй, нөөц тогтоогдоогүй, олборлосон тосоо хэрхэн борлуулах асуудал эцэслэн шийдвэрлэгдээгүй гэсэн шалтгаанаар олборлолтыг зогсоосон юм. 2012-2013 оны тухайд Газрын тосны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга батлагдахгүй удсан тал бий. Компанийн хөрөнгө оруулалт шийдэгдээгүй гэсэн асуудал ч байсан. Энэ мэт шалтгаанаас болж хайгуулын ажил зогсонги байдалд орсон хэрэг. Харин 2014 оны долдугаар сарын 1-ний өдөр Газрын тосны тухай хууль батлагдаж, газрын тосны салбарт баримтлах бодлого, эрх зүйн орчин тодорхой болсон л доо. Нэгэнт орчин нь бүрдсэн учраас “Галба 11” талбайд газрын тос үүсэх боломжтой тогтоц, өрөмдөх цооногийн байршлыг тогтооход чухал ач холбогдолтой гурван хэмжээст чичирхийллийн судалгааны ажлыг гүйцэтгэж эхэлсэн. Одоогоор 358.9 км.квадрат талбайд чичирхийллийн судалгааны ажлыг гүйцэтгэж байна. Манай газраас саяхан газар дээр нь очиж үйл ажиллагаатай нь танилцлаа. Ажил нь 50 гаруй хувьтай явж байна. Хээрийн боловсруулалтын түвшинд маш сонирхолтой бүтэц, тогтоцууд тогтоогдож байгаа гэсэн эерэг мэдээллийг “Зон Хэн Юу Тиан” компанийн туслан гүйцэтгэгчээр ажиллаж буй “ВGP” компанийн мэргэжилтнүүд танилцуулж байсан.

-Өмнөговийн “Галба 11”-ийг Тамсагтай эн зэрэгцэхээр орд гэж яриад байгаа. Энэ хэр ортой мэдээлэл вэ?

-“Галба-11” талбайн хувьд одоогоор албан ёсны нөөц нь тогтоогдоогүй байна. “Зон Хэн Юу Тиан” компанийн судлаачид Тамсагаас дутахгүй орд илэрнэ гэж үзэж байгаа. Бид ч “Галба 11” талбайд Тамсагийн ордтой дүйцэхүйц хэмжээний нөөц илэрнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

-Та нарыг очих үеэр хөрөнгө оруулагч компанийн зүгээс тодорхой ямар ямар мэдээллүүд өгсөн бэ?

-Өмнөговь аймагт зохион байгуулагдсан “Газрын тосны салбарын өнөөгийн байдал, цаашдын зорилт” сэдэвт уулзалтад “Зон Хэн Юу Тиан” компанийн хайгуул хариуцсан захирал оролцохоор ирсэн л дээ. Тэр хүн “Галба 11” талбайн ирээдүйн талаар маш сонирхолтой мэдээлэл өгч байсан. Одоо хийгдэж байгаа гурван хэмжээст чичирхийллийн судалгааны ажлын үр дүнгээр тос илэрсэн блокоос илүү сонирхолтой хотгор тогтоогдсон гэж ярьсан. Бас дараа жил томоохон хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийж, 14 цооног өрөмдсөн блок дээрээ үнэлгээний зургаан цооног өрөмдөнө гэж байна лээ. Үнэлгээний ажил үр дүнтэй болчихвол тухайн блокыийн нөөцийг бодож, олборлолтод шилжүүлнэ гэж байна. Ашиглалтын 20 орчим цооног өрөмдөнө, мөн энэ жилийн гурван хэмжээст чичирхийллийн судалгаа хийсэн талбайд хайгуулын зургаан цооног өрөмдөнө гэж төлөвлөж байгаагаа ярьсан. Гэхдээ ажлын төлөвлөгөө нь албан ёсоор батлагдаагүй байгаа.

-Хайгуулын явцад сонирхолтой хотгор газар олсон гэж компанийнхан мэдээлсэн юм байна. Хотгор газар гэдгийг энгийнээр тайлбарлаач. Нөөц нь илүү гүндээ байна гэсэн үг үү?

-1940-1960 онуудад газрын тосны чиглэлээр хийгдсэн судалгаанд үндэслэн хотгоруудын талбайн хэмжээ 500 000 км.квадрат, тунамал хурдаст зузаан нь 4500 метр хүртэл гээд тунамал хурдаст хотгоруудыг ялгасан байдаг л даа. Хотгор гээд байгаа нь тунамал хурдасыг хэлж байгаа юм. Хичнээн гүн хотгор байна төдий чинээ тос үүсэх магадлал өндөр гэсэн үг. Гэхдээ хотгор бүрт тос байна гэж ойлгож болохгүй л дээ. Монголын геологийн нөхцөл маш төвөгтэй. Тосны хураагуурууд нь нимгэн. Тектоникийн хагарлын нөлөөгөөр шилжилт хөдөлгөөнд их өртсөн байдаг. Тийм учраас газрын тосыг олж, илрүүлэхэд маш хүндрэлтэй. Тос олборлож байгаа цооногийн яг хажууд нь өрөмдөхөд л тос илрэхгүй байх жишээтэй.

-Тос агуулсан хэсгийн гүн аймаг аймгаараа ялгаатай байх уу?

-Тос агуулсан хурдасын гүн нь янз бүр л дээ. Дорноговийн сав газарт 1200-1800 метр, Тамсагийн сав газарт 2300-3200 метр, Өмнөговийн сав газарт 800-1200 метр байна.

-“Галба 11” талбайд хэчнээн ам.долларын хайгуул хийсэн бэ?

-“Зон Хэн Юу Тиан” компани 2009-2012 онд 36.7 сая ам.долларыг хайгуулд зарсан байдаг. Энэ онд хийсэн гурван хэмжээст чичирхийллийн судалгааны ажлын өртөгтэй нийлүүлж тооцвол 45 орчим сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийгээд байна. Нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд газрын тосны хайгуулын ажил маш өндөр өртөгтэй байдаг. Жишээ дурьдахад, гурван хэмжээст чичирхийллийн судалгааны нэг км.квадрат ажлын өртөг гэхэд л 30000-35000 ам доллар байдаг юм. Ажлынх нь хэмжээгээр үржүүлэхээр 10 орчим сая ам.доллар болж байгаа юм.

-Нэг өрөм тавихад хичнээн ам.доллар зарцуулдаг вэ?

-Геологийн тогтоцоос шалтгаалаад өөр өөр байдаг. Дунджаар хоёр сая орчим ам.доллар зарцуулдаг.

-Газрын тосны хууль шинэчлэгдэхээс өмнө компаниуд хүлээлтийн байдалтай байсан гэж та ярилаа. Өмнөговьд одоо хайгуулын ажил ид өрнөж байна уу?

-Тиймээ. Хайгуулын ажил боломжийн хэмжээнд явагдаж байна. Дараа жилээс улам эрчимжинэ. “Магнай трейд” компани “Баянтүмэн 17” талбайд 523 тууш км-т хоёр хэмжээст чичирхийллийн судалгаа, “Эн Пи Ай” ХХК “Хөхнуур 18” талбайд нэг хайгуулын цооног өрөмдсөн. “Сансрын геологи хайгуул” ХХК “Цайдам 26” талбайд нэг цооног өрөмдсөн бол “Зон Хэн Юу Тиан” 358 км.квадрат талбайд гурван хэмжээст чичирхийллийн судалгаа хийгээд байна. Мөн “Импайр газ” ХХК “Борзон 7” талбайд, “Шунхлай Энержи” компани “Сулинхээр 23” талбайд энэ ондоо багтаан хоёр хэмжээст чичирхийллийн судалгаа хийхээр бэлтгэл ажлуудаа хангаж байна.

-Газрын тосны хайгуулын ажил хийдэг Монгол компаниуд бий юу?

-Газрын тосны хайгуулын гурван хэмжээст чичирхийллийн ажил, өрөмдлөг, каротаж, туршилт зэрэг ажлуудыг гүйцэтгэдэг компани одоохондоо Монголд байхгүй. Эдгээр ажлуудыг газар нутгийн хувьд хамгийн ойрхон БНХАУ-ын аж ахуйн нэгжүүд хийж гүйцэтгэж байгаа. Хайгуулын бэлтгэл ажлыг хангахад маш их цаг хугацаа шаардагддаг. Гадаадаас авах ажиллах хүчний зөвшөөрөл, тоног төхөөрөмж оруулж ирэх гэх мэт өчнөөн ажил бий. Нэг өрөм тээвэрлэхэд 70-80 машин ачаа болдог. Өрөмдлөгийн ажлыг гэхэд л 50-60 хүн гүйцэтгэдэг. Галба 11 талбайд гүйцэтгэж буй гурван хэмжээст чичирхийллийн судалгааны ажлыг 330 орчим хүн гүйцэтгэж байгаагаас 153 нь тухайн орон нутгийн иргэд ажиллаж байх жишээний. Хятад ажилчдад зөвшөөрөл авч оруулж ирэх, монгол ажилчдыг цуглуулах зэрэг ажлыг зохион байгуулахад багагүй цаг хугацаа шаардагддаг.

-Өмнөговьд яг хичнээн компани хайгуул хийж байгаа вэ. Хайгуулын үр дүн хэр байна?

-Өнөөдрийн байдлаар дөрвөн компани Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний дагуу үйл ажиллагаа явуулж байна. “Борзон 7” талбайд “Импайр газ” ХХК ажиллаж байгаа. Саяхан Засгийн газрын шийдвэрээр “М Си Эс” ХХК-иас эрх үүргийг нь шилжүүлжавсан юм. “Номгон-9” талбайд “Сансрын геологи хайгуул” ХХК, “Төхөм 10” талбайд Монголын алт ХХК, “Галба 11” талбайд “Зон Хэн Юу Тиан” ХХК ажиллаж байна. Газрын тосны тухай хууль шинэчлэн батлагдсанаар огт судлагдаагүй талбайд эрлийн ажил гүйцэтгэх эрхзүйн орчин бүрдсэн. “Эрдэнэс таван толгой ХХК, “Монголын Алт” ХХК-иуд нүүрсний давхаргын метан хийн эрлийн гэрээ байгуулаад байгаа. Эрэл, хайгуулын ажил эхлэлийн шатандаа явагдаж байгаа тул үр дүнгийнх нь талаар ярихад эрт байна.

-Манай улсын газрын тосны нөөц хэр бол. Хайгуул хийх бололцоотой байршлуудыг тогтоочихсон байдаг уу?

-1992 онд өмнө нь хийж байсан судалгаанд үндэслэж газрын тос байх магадлалтай 22 талбайг ялгасан юм. Нэмж талбай ялгаж, зарим талбайг хувааснаар өнөөдрийн байдлаар газрын тосны хайгуулын 31 талбай байна.

-Хичнээн талбай нь олборлолтод шилжээд байгаа вэ, удахгүй олборлолтод шилжих талбай лав л “Галба 11” байх шиг байна?

-21 талбайд нь гэрээ байгуулсаны гурван талбай нь олборлолтод шилжээд байгаа. Дараагийн олборлолтод шилжих магадлалтай талбай гэвэл мэдээж “Галба 11” байна.Мөн “Хөх нуур 18” талбайд таван цооног өрөмдсөнөөс дөрөвт нь тосны шинж тэмдэг илэрсэн. Энэ онд нэг цооногт туршилт хийхээр төлөвлөж байгаа. Энэ ажлын үр дүн маш чухал байна. Бусад талбайн хувьд асар их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийж, их хэмжээний ажил хийж байж л тос байгаа үгүйг тогтооно. “ПетроЧайна Дачин” компани хоёр талбайд хоёр тэрбум орчим ам.доллар зарцуулсны үр дүнд олборлолтод шилжсэн. 19, 21, БХГ-97 талбайнх нь хувьд баталгаат нөөцийн хэмжээ 332.64 сая тонн байна. Үүнээс ашиглалтын баталгаат нөөцийн хэмжээ нь 43.2 сая тонн байгаа. Нөөц өсгөх аргуудыг хэрэглэснээр нөөц нь тодорхой хэмжээгээр өсөх боломжтой.

-Хайгуул хийгээд амжилтгүй болсон жишээ байна уу?

-Газрын тосны хайгуул маш эрсдэлтэй. Тариач 15 талбайд 21 цооног өрөмдсөнөөс хоёр цооногт тосны шинж тэмдэг илэрсэн төдий байна.Матад 20 талбайд 11 цооног өрөмдсөн ч үйлдвэрлэлийн ач холбогдолтой тос илрээгүй. Энэ хоёр компани хоёулаа л хайгуулд 60 орчим сая ам.доллар зарцуулсан. Газрын тосны хувьд тос илрэх тийм ч том амжилт биш. Ийм их хөрөнгө зарчихаад үйлдвэрлэлийн ач холбогдолтой орд илрүүлэхгүй бол хөрөнгө оруулагчдын хувьд маш том эрсдэл. Монголын хувьд эрсдэл өндөртэй хайгуулын ажлаа гэрээлэгчдийн хөрөнгөөр хийлгэчихдэг. Тос олдохгүй бол ямар ч эрсдэл үүрэхгүй. Харин тос олдвол олборлолт явагдаж, борлуулалт хийгдсэн өдрөөс нь л ашгаа хүртэж эхэлдэг.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Нагояагийн их сургуу­лийн Ерөнхийлөгч М.Хамагүчитай ярилцлаа. Энэ эрхэм өчигдөр “Ал­тан гадас” одонгоор шагнуулсан юм.

–Та Монголд анх удаа ирж байна уу?

-Зургаа дахь удаагаа ирж байна. Жил бүр ирдэг. Залуус ихтэй, эрч хүч, энергиэр дүүрэн улс учраас зав чөлөө гарвал ирэхсэн гэж боддог шүү. Залуустай харилцанагэдэг бол амьдралаа шинэ, сонирхолтой байлгах том боломж. Тэдэнтэй уулзаж мэдээлэл солилцох миний амьдралын маш чухал хэсэг. Би Азийн улсууд руу очих дуртай. Узбекстан руу л гурван удаа явсан. Түүнээс биш Камбожоос эхлээд Азийн улс орнууд руу тогтмол явдаг. Нагояагийн их сургууль Монголд төлөөлөгчийн газраа нээж байгаа юм. Энэ удаа төлөөлөгчийн газрынхаа нээлтэд ирлээ. Манай сургууль суралцъя, хөгжье гэж хичээж байгаа залуусыг дэмжих бодлоготой ажилладаг. Зөвхөн ганцаараа өчнөөн хүсэл мөрөөдөл өмнөө тавиад амжилтанд хүрэх боломжгүй гэсэн бодлого Японд байдаг юм.

–Энэ жилийн физикийн салбарын Нобелийг танай сургуулийн эрдэмтдэд лед гэрлийг нээснийх нь төлөө хүртээлээ. Нагояагийнэрдэмтэд өмнө нь ч Нобелийн эзэд болж байсан.Цэнхэр гэрлээс өөр ямар бүтээлүүд Нобел авч байв?

-Манай сургуулийн доктор, профессор Ноёори Рёожи 2001 онд химийн салбарт Нобелийн шагнал хүртэж байсан. Харин 2008 онд доктор Масүкава Тошихидэ, Кобаяаши Макото нар физикийн салбарт, доктор Шимомүра Осамү химийн салбарт Нобелийн шагнал хүртсэн юм. Дэлхийг бүрдүүлж буй хоёр төрлийн бичил биетэнбайдаг гэж олон улсын эрдэмтэд үздэг байсан. Манай сургуулийн эрдэмтэнхоёр биш зургаан төрөл байдгийг олж нээсэн. Энэ нээлтийн хувьд дараа нь хийсэнсудалгаануудаар батлагдсан байгаа.Химийн чиглэлээр авсан Нобелийн тухайд гэрэлтдэг уургийг тогтоосон юм. Далайн од гээдгэрэл гаргадаг нэг амьтан байдаг даа. Уургийг ньашиглаж болохыг тогтоосон. Энэ жилийн физикийн салбарын Нобелийг манай сургуулийн профессор Хироши Амано, Исаму Акасаки нар хүртээд байгаа.

–Лед гэрлийн хувьд хүн төрөлхтөнд яг ямар давуу талтай нээлт вэ, миний ойлгосноор цахилгаан хэмнэдгээрээ хэрэгтэй шиг санагдсан…?

-Ер нь бол тийм. Гар утас зэрэг зүйлсэд хэрэглэдэг цэнхэр өнгийн туяаны нээлтийгнээсэн юм. Бидний нэрлэдгээр боллед гэрэл. Манай сургуулийн эрдэмтэд 1990-ээд онд хөх өнгийн лед гэрлийг зохион бүтээсэн юм. Тухайн үед улаан, ногоон лед гэрлүүд бүтээгдчихсэн байсан. Хөх лед бүтээх нь багагүй хугацаа авсан том ажил болсон л доо. Хөх ледийг бүтээснээр улаан ногоон гэрлүүдтэй нэгтгэж цагаан лед бүтээх боломж нээгдсэн. Улаан, ногоон, хөх өнгөнүүд нийлэхээрээ цагаан өнгө гаргадаг. Энэ нээлтийг хийснээр тасалгааны гэрэлтүүлгээсэхлээд гар утасны дэлгэцэнд хүртэл лед гэрлийг ашиглах боломж нээгдсэн.

–Лед гэрлийн эрчим хүч хэмнэдэг гэдгийгарай энгийнээр, процессоор ньтайлбарлах боломжтой юу?

-Энерги явсаар байгаад яг гэрлийн шилэн дээр очихоороо бага хэмжээтэй болчихдог байсан. Өөрөөр хэлбэл явах замдаа ихэнх энергиэ алдчихдаг гэсэн үг. Энэ утгаараа их хэмжээний өртөг зардал шаарддаг байсан юм.Харин цэнхэр туяа буюу лед гэрлийг нээснээр энерги явах замдаа ихэнхийгээ зарах шаардлагагүй болсон. Шууд гэрлэндээ очих боломж нээгдсэн.Замын явцад, дамжуулалтад зарцуулах энерги багасчихаж байгаа юм. Тодруулж хэлбэл өнөөг хүртэл хэрэглэж байсан гэрлээс хэд дахин бага зарцуулалттай болсон. Дэлхийн түүхэнд байгаагүй том нээлт. Өнөөг хүртэл цахилгаан станцаас гарч буйэнергийн ихэнх нь замдаа, шаталтандаа явчихдаг байсан бол энэ нээлтийн үндсэн дээр илүү хөгжих боломж гарч ирсэн. Хүн төрөлхтний физик химийн түүхийг үндсээр нь өөрчилсөн нээлт бол лед гэрэл байсан гэж хэлж болно. Өөр нэг жишээ хэлмээр байна. Улаанбаатарын гудамжиндмаш олонприус машин давхиж байна.Эдгээр машинууд гэхэд л нэг ёсондоо лед гэрлийн систем буюу бага энергиэр их юмыг хөдөлгөх зарчмаар хийгдсэн. Приус машиныганх зохион бүтээсэн хүнгэхэд л манай сургуулийн төгсөгч. Лед гэрлийн нууц болон хос хөдөлгүүрийг ашиглаж зохион бүтээсэн юм. Түлш бага хэрэглэдэг гэдэг утгаараа эдийн засгийн ашигтай. Бас байгаль орчинд хөнөөл багатай. Энергийг бүрэн зарцуулах нээлтийг хийсэн нь манай сургуулийн нэг бахархал. “Тоёото”-г үүсгэн байгуулагч ч манай сургуулийнх. Бид нэг үеийн төгсөгчид л дөө. Эдийн засгийнхолбооны ерөнхийнийгэмлэг гэж байдаг юм. Тэргүүн нь мөн л манай сургуулийн төгсөгч. Энэ хүн хүчилтөрөгчийн хоолой гэдэг зүйлийг шинээр бүтээсэн юм.Тэр нь төмрөөс хөнгөн хэрнээ хатуу эд. Машины даац хүнд байвал зарцуулах энерги нь ихэсдэг. Шатахуун их иднэ гэсэн үг.Хөнгөн байх тусмаа зарцуулах энерги нь бага, шатахуун бага хэрэглэнэ. Эндээс үүдээд ярихад манай сургуулийн эрдэмтдийнэдгээр нээлт эргээдтогтвортой хөгжилтэй холбогдоод явчихаж байгаа юм.Энэ бол бидний бахархал.

–Нагояагийн их сургууль Монголд төлөөлөгчийн газраа нээж, хууль зүйн магиструудыг докторын сургалтад хамруулах хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээр болж байгаа юм байна. Заавал Японд очихгүйгээр докторт суралцах боломжтой гэл үү?

-Манай сургуулийг төгссөн залуус эрүүл мэнд, хууль зүйн салбарт олноороо ажиллаж байна. Тэдний хувьд нэгэнт тогтсон ажлааорхиод Японд очиж доктор хамгаална гэдэг амаргүй шийдвэр болчихоод байгаа. Эндээ ажиллангаа докторт суралцах боломжийг нь олгох үүднээс хийж байгаа ажил л даа. Энэ жилээс Монголд хэрэгжүүлэх гэж байгаа зайны сургалтЯпоны их, дээд сургуулийн хувьд анхны загвар болж байна.

–Хууль зүйн салбараас гадна өөр чигээр Нагояагийн их сургуулийн докторантурт Монголдоо ажиллангаасуралцах боломж бий юу?

-Өөр ямар чиглэлээр сургаж болохыгсудалж үзэж байж шийдвэр гаргана.

–Уул уурхай, хөдөө аж ахуйн салбартсайн мэргэжилтэнтэй болох эрэлт бидэнд байгаа?

-Манай сургууль төлөөлөгчийн газраа зөвхөн оюутан элсүүлэх зорилгоор нээгээгүй. Тухайн улс оронд зайлшгүй шаардлагатайасуудлуудыг үе шаттайгаар шийдэх зорилгоор энэ ажлыг хэрэгжүүлж байна. Эхний ээлжинд хууль эрх зүйн чигийн асуудлуудыг шийдэх шаардлагатай гэдэг утгаар нь энэ салбарыг сонгосон. Мастер хамгаалсан монгол залуусыгэх оронд нь докторантурт сургавал хууль зүйн салбарт гэхэд л заавал гадныхан биш дэлхийн түвшинд бэлтгэгдсэн монгол залуус ажиллах боломжтой.Ийм бодлогоор хэрэгжүүлж байгаа ажил. Сая таны онцолсон салбарт эрэлт байгааг мэдэж байна. Гэхдээ хэрэгжүүлэхийн тулд судалгаа сайн хийх хэрэгтэй.

–Докторынхоо шалгалтыг ямар шалгуураар авах вэ?

-Нагояагийн их сургуульд суралцаж мастерын зэрэг авсан хүмүүсийг шалгаруулалтад оруулсан. Мэдээж харилцан мэдээлэл солилцох хэмжээний чадварлаг хүмүүс хамрагдсан. Шүүгчээр ажилладаг нэг залуу сая авсан шалгаруулалтанд тэнцлээ. ТВ хурал, мэйл зэргээр Японд байгаа багштайгаа мэдээлэл солилцож хичээллэнэ. Сургалт англиар явагдах учраас англиар дипломын ажлаа бичих чадвартай хүн байх ёстой.

–Хөтөлбөрт хамрагдсан залуусын хувьд ямар давуу талууд байгаа вэ?

-Манайх Азийн долоон оронд докторынхоо хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж байгаа. Тэгэхээр долоон орны сүлжээ үүснэ гэсэн үг. Азийн орнуудын залуус харилцан мэдээлэл солилцож сүлжээ байгуулаад дэлхийн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулах боломж нээгдэж байгаа хэрэг.

–Танай сургууль Монголд төлөөлөгчийн газраа байгуулчихлаа.Азийн бусад орнуудтай яаж хамтарч ажилладаг вэ?

-Узбекстанд оффистой. Камбожи хөдөө аж ахуйн орон учраас хөдөө аж ахуйн чиглэлээр элсэлт авдаг юм. Тэр утгаараа учраас Камбожид хээрийн сайт байгуулсан. Фермер байгуулсан юм.Камбожийн нэг сонирхолтой зүйл нь тэд өөрсдөө сүү үйлдвэрлэдэггүй.Үнээнийхээ сүүг саана гэсэн ойлголт тэндбайдаггүй юм. Энэ мэтээрулс орнуудынхувьд эрэлттэй чиглэлээр боловсон хүчнийг нь бэлдэж өгч хамтардаг. Ямар ч улсын хөдөлгөх хүч нь иргэд нь байдаг шүү дээ.

–Ярилцлагынхаа төгсгөлд сумогийн талаар сонирхмоор байна. Та монгол сумочдоос хэнийх нь барилдааныг үзэх дуртай вэ?

-Хакухогийн барилдааныг сонирхох дуртай. Ёкозүно хүн ямар байх ёстойг үлгэрлэсэнбахархмаар сайхан бөх. Ичиножо байна. Харц нь гайхалтай. Би хэзээ ч ялагдахгүй гэсэн харцтай. Энэбөхөөс их зүйл хүлээж байгаа. Ичиножог харахаар япон хүнд байхгүй дайчин чанар харагддаг. Япончууд тулалддаг ч ялагддаг. Ичиножог морь унадаг байсан гэж сонссон. Хөдөө амьдардаг байсан гэл үү.

–Тиймээ, хөдөө өссөн залуу.

-Тийм байх. Морь унаж өссөн учраас хөл, гар, нуруу сайтай залуу. Тулах эрхтнүүд сайн учраас тэнцвэр сайтай байгаа хэрэг. Япон өмнө нь хөдөө аж ахуйн орон байсан. Би гэхэд л далайн эрэгт ойрон сууринд өссөн хүн л дээ. Манай суурингийнхан завиар ажлаа амжуулдаг байлаа. Завьсэлүүрдэж өссөн хүний булчин хөгжиж, тэнцвэр сайтай болдог. Тийм учраас тухайн үеийн сүмочид тэнцвэр сайтай байсан. Одоо арай л өөр болчихоод байна. Харахад том биетэй хэрнээ тэнцвэр муутай учраас яг тулалдаад ирэхээр уначихдаг.Дэлхий даяараа хотжилт явагдаж байна. Шилжилтийн энэ үед хүмүүсийн мөн чанар, сэтгэл зүй их өөрчлөгдсөн. Залуусын хувьд хотжилтоос улбаалж сэтгэлийн хатгүй,сэтгэл зүйн хувьд ядмаг болсон тал бий. Монголчууд ийм асуудалтай тулгарахгүй гэвэлсуурин нийгэм рүү шилжиж буй энэ үедээ нүүдлийн соёл иргэншил, ахуйгаа гээж болохгүй. Хүний амьдралын хэв маягийг хөгжүүлж өгдөг тэр сэтгэлгээгээ өөрчлөхгүй, хаяхгүй авч ёстой юм болов уу гэж би хувьдаа боддог. Японд ч ялгаагүй, жар далаад оны үед уламжлалаа гээж, хаясан, алдаанаасаа болж өнөөдөр иймсул талууд ажиглагдаж байна. Тийм ч учраас манай сургууль оюутнуудаа барууны улс гэхээс илүү аль болох Ази руу чиглүүлдэг. Азийн соёлыг хар, Азийг үз, Азиас та нар мартагдсан ахуй уламжлалаа мэдэрнэ, тэгж байж илүү гүн сэтгэлгээтэй, сэтгэлийн хаттай дайчин болно гэж захидаг.

Ц.БААСАНСҮРЭН

“Эрдэнэс Оюу толгой” компанийн гүйцэтгэх захирал Да.Ганболдтой ярилцлаа.

–Гадна дотногүй л Оюу­толгойн асуудал ший­дэгдвэл хөрөнгө оруулалтнэмэгдэнэ, эдийн засаг сайжирна гэцгээж байна. Хөрөнгө оруулагч талтай эхлүүлсэн хэлэлцээ хэт сунжир­чихлаа гэсэн шүүмж­лэл ч хүчтэй сонсогдож эхэллээ…?

-Дэлхийн том хэмжээний хөрөнгө оруулагч Монголд анх удаа орж ирсэн учраас хөрөнгө оруулагч монголчуудтай хэл амаа ололцож чадах нь уугэж гадныхан сонирхож байгаа. Зарим асуудлыг”Монголын тал л зөрүүдлээд, хатуурхаад байна” гэдэгмаягаархүлээж авч байж болох юм. Үүнийг үгүйсгэхгүй. Дотооддоо болохоор “Дэлхийд алдартай ийм томкомпани орж ирсэн юм чинь Монголыг хэдхэн жилийн дотор кранаар өргөж байгаа юм шиг суга хөгжүүлнэ” гэж хүлээж, горьдоод байдаг. Гэтэл аль аль талынхаа горьдлогыг гэрээний заалтуудаар нарийвчлан томьёолоогүй тохиолдолд “Бид ийм юм хэлээгүй, амлаагүй, ингэж тохироогүй шүү дээ” гээд бие бие рүүгээ түлхээд байдаг талтай. Багаар бодоход далан жил, томоор харвал зуу гаруй жил ажиллах гэж байгаа ийм том төсөл цаашдаа яаж ажиллахаа ярилцаж тохиролцохын тулд тодорхой хугацаа хэрэгтэй. Оюутолгой төслийг цаашид удаан жил саадгүй хэрэгжүүлье гэвэлэхнээсээ ойлголцожзөв замаа засаад явбал хожим маргаан гарахгүй. Нэгдэж тохироогүй олон заалтыг нарийн тохирохын тулд цаг хугацаа хэрэгтэй байна.

-“Рио Тинто”-той хэлэлцээний ширээний ард суух болсон гол шалтгааныг сонирхмоор байна?

-Оюутолгой төслийнбарилга, бүтээн байгуулалтын хэрэгжилтийн эхний явцад үүссэн зарим нэг таагүй нөхцөл байдлыг дараагийн шатны далд уурхайн бүтээн байгуулалтын үед дахин давтахгүй байхын тулд зарим зүйлийг тохиролцох шаардлагатай. Хоёр тал ийм шалтгаанаар нэгдсэн ойлголтод хараахан хүрч чадаагүй байна. Товчхондоо төслийн эхний шатны зардал анх бодож тооцоолж байснаас хэт өндөр гарсан.

Зардлын хэтрэлт яагаад, ямар учраас гарсан бэ гэдэг дээр хоёр тал харилцан хүлээн зөвшөөрөх хэмжээнд тохирох ёстой байна. Уг нь далд уурхайн бүтээн байгуулалттай холбоотой зардлыг бүхэлд нь ил уурхайн үйл ажиллагааны борлуулалтын орлогоос эргэж санхүүжүүлнэ гэсэн тооцоо, судалгаа байсан юм. Гэтэл өнөөдөрхөрөнгө оруулагчидмаань банкнаас төслийн нэмэлт санхүүжилтийг авахгүйгээр далд уурхайн бүтээн байгуулалтыг үргэлжлүүлэх бололцоогүй гэсэн тайлбар өгч байгаа. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ, Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээ бол Оюутолгой төслийн “Үндсэн хууль” нь гэж бид ойлгодог.2010 онд энэ гэрээг байгуулахад Рио тинто “Бидэнд техник, технологи, мэдлэг туршлага, санхүүжүүлэх хөрөнгө мөнгө нь байна” гэж орж ирсэн. Энэ нь дээр дурдсан хоёр гэрээнд тусгалаа олсон байгаа. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд зааснаар гэрээ хүчин төгөлдөр болсноос хойш хоёр жилийн дотор төсөлд шаардлагатай бүх санхүүжилтийг бүрдүүлэх үүргийг хөрөнгө оруулагч тал хүлээсэн юм.Хөрөнгө оруулагч маань энэ үүргээ одоогоор бүрэн хэрэгжүүлээгүй гэж үзэх үндэслэлтэй.

–Рио компанийнхаанэр дээр бишОюу толгойкомпанийн нэрээр зээл авна гэчихээр хувь нийлүүлэгч гэдэг утгаараа Монголын Засгийн газар ч тодорхой эрсдлүүдийг хүлээгээд явах нь ээ?

-Уг нь гэрээнд зааснаар бол Оюу толгой төслийн дараагийн шатанд нэмэлт хөрөнгө оруулалт шаардагдсан ч Рио тинто бүгдийг хариуцах ёстой гэж бид ойлгодог. Гэтэл хөрөнгө оруулагч тал дангаараа биш Оюу толгой компанийн нэрийн өмнөөсзээл авах асуудал оруулж ирж байна.Иймээс Монголын тал 34 хувийн эзэмшигчийнхээ хувьд зарим нэг асуудлыг лавлаж тодруулах шаардлагатай болсон. 4-6 тэрбум ам.долларын зээл авах гэж байгаа үед барьцаа, хүү, хугацаа, зээлийн өртөг, төлбөр гэх мэт асуудлаар лавлагаа авах нь зүй ёсны хэрэг. Хэрэв энэ зээлийг хөрөнгө оруулагч тал дангаараа, эрх мэдлийнхээ хүрээнд авч байгаа бол бидэнд яриад байх зүйл үгүй. Дахиад хэлэхэд өнөөдөр бүх асуултандаа зарим нэгэн хариултыг харилцан зөвшилцөх хэмжээнд бүрэн дүүрэн аваагүй байна.

–Ил уурхайгаас гадна далд уурхайн бүтээн байгуулалтын зардлын тооцоо ч анх төлөвлөснөөс өндөр гарч байгаа. Шалтгааныг нь тодруулсан уу?

-Төсөлд нэмэлт хөрөнгө хэрэгтэй гэсэн тайлбарыг хөрөнгө оруулагч өгч байгаа. Амьдрал баян учраас нэмэлт хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй болохыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ нэмэлт санхүүжилтийг хоёр тал харилцан бие биедээ ашигтай хэлбэрээр, байгуулсан Хөрөнгө оруулалтын гэрээнийхээ хүрээнд нийцүүлэн авах ёстой. Энэ төслийн нэмэлт санхүүжилтийг авахаас өмнө төслийн зардлын хэтрэлт яг юунд, ямар үйл ажиллагаа, үйлчилгээнд нэмэгдэж гарч байгаа талаар нарийн нягталж харилцан хүлээн зөвшөөрөлцөж, анхнаасаа тохиролцсон харилцан ашигтай байх нөхцөлийг бүрдүүлэх шаардлагатай. Тохиролцоонд хүрэхгүй удааширч байгаа нь төслийн нэр хүндэд муугаар нөлөөлсөн нь ойлгомжтой. ТЭЗҮ-ийг Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлд албан ёсоор өргөн бариагүй байна. Иймд ямар нэг нарийвчилсан тайлбар, мэдээллийг аль аль талдаа өгөхөд төвөгтэй. Уг нь хөрөнгө оруулагч талын санал болгосноор энэ оны зургадугаар сард багтаан ТЭЗҮ-ийн тодотголыг Эрдэс баялгийн зөвлөлд хүлээлгэн өгч, төслийн санхүүжилтийг хоёр тал есдүгээр сардаа багтаан шийдвэрлэх бололцоотой гэж харж байсан юм. Гэтэл энэ хоёр асуудал биднээс хамааралгүйгээр хойшилчихлоо.

–ТЭЗҮ-ээ өргөн бариагүй байгаа шалтгаан нь юу юм бол?

-Хөрөнгө оруулагч тал хэд хэдэн шалтгаан хэлдэг. Монголын хууль эрх зүйн орчин зарим хүрээндээ тодорхойгүй, үе үе солигдож өөрчлөгддөг, ялангуяа татвартай холбоотой асуудал дээр нэгдсэн ойлголтод хүрээгүй гэсэн тайлбар хэлж байгаа. Харин Татварын албаны зүгээс Хөрөнгө оруулалтын гэрээгээр уурхай ажиллах бүх л хугацаанд татварын тогтвортой орчныг нь бүрдүүлж өгсөн гэдэг байр суурь илэрхийлдэг.

–Гэрээндээ өөрчлөлт оруулаад татвараа нэмчихнэ гэж болгоомжлоод байдаг юм болов уу?

-Тийм асуудал манай талаас байхгүй. Мэдээж огт өөрчлөгдөхгүй төгс, төгөлдөр хэмжээнд хийгдсэн гэрээ гэж байдаггүй. Гэхдээ хоёр тал харилцан бичгээр зөвшөөрөлцөж, тохиролцсоны үндсэн дээр ямар ч гэрээнд өөрчлөлт оруулж болдог. Татварын асуудлаар саяхан гараад шийдвэрлэгдсэн маргааныгхарахад хөрөнгө оруулагч болон Татварын албаны хооронд ойлголтын зарим зөрүү бий бололтой. Иймэрхүү жижиг сажиг, ТЭЗҮ-тэй шууд хамааралгүй маргаанаас болж хөрөнгө оруулагч тал ТЭЗҮ-ийг Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөлд хүлээлгэн өгөхөө хойшлуулсанд бид харамсдаг.

–Татварын ерөнхий газрын Оюу толгойд тавьсан 130 сая ам.долларын татварын актыг маргаан таслах зөвлөл 30 сая ам.доллар болгож бууруулсан. Энэ тал дээр таны байр суурийг сонсмоор байна?

-Татварын маргааны хувьд”Эрдэнэс Оюу толгой” компанийн зохицуулдаг асуудал биш.

–Одоо яригдаж буй төслийн санхүүжилтээс өөр хэлбэрийн зээл авах боломж бий юу?

-Төслийг санхүүжүүлэх санхүүжилтийн хэлбэрүүдийг гэрээнд тусгасан. Хувьцаа эзэмшигчид нэмж хувьцаа эзэмших хэлбэрээр хувьцааны санхүүжилт хийж болно. Мөн хувь нийлүүлэгчид өөрсдөө зээлийн санхүүжилт ч хийж болно. Тодруулж хэлбэл хувь нийлүүлэгчдийн зээлийн санхүүжилт гэсэн үг. Гэрээнд заасан байж болох санхүүжилтийн гурав дахь хэлбэр нь төслийн санхүүжилт. Гэрээгээр бол аль ч хэлбэрээр төслийг санхүүжүүллээ гэхэд “Туркойз хиллс” үндсэн үүрэг, хариуцлагыг хүлээнэ.

Хувь нийлүүлэгчдийн зээлийг хувьцаа эзэмшигчид өөрсдөө олгож байгаа учраас ямар нэгэн барьцаа баталгаагүй, эрсдэл багатай зээл. Энэ хэлбэрээр одоог хүртэл дийлэнх санхүүжилтийг хийж ирсэн. Харин төслийн санхүүжилт буюу гуравдагч этгээдээс авах хэлбэр бол цэвэр банкны зээл. Хүү нь бага байх ёстой, эсхүл ядаж хувь нийлүүлэгчдийн санхүүжилтийн хүүгийн хэмжээнээс илүүгүй байх ёстой, компанид үр ашигтай байх ёстой гэж бид ойлгодог.

–Банк зээл өгнө гэхээр хамгийн түрүүнд барьцаа шаардаж таарна. Барьцаа нь юу вэ?

-Оюу толгойн ил болон далд уурхайн бүхбүтээн байгуулалт, тоног төхөөрөмж, баяжмалын овоолго шороо, төслийн гэрээнүүд, тодруулж хэлбэлхөрөнгө оруулалтын болон хувь нийлүүлэгчдийн гэрээ болон борлуулалтын гэрээнүүд барьцаалагдана. Арилжааныбанкны зээл учраас эрсдэл өндөртэй гээд байгаа нь ийм учиртай. Энэ зээлийг авлаа гэхэд хөрөнгө оруулагч аль нэг тал нь ямар нэгэн байдлаар өөртөө ашигтай нөхцөл байдал бий болгох, ашиг хийх, Оюу толгой ХХК-д нэмэлт зардал гарах эсэх асуудлууд үүсэх магадлалтай.

–Банкуудаас авсан зээлд ямар нэгэн эрсдэл учирвал Оюу толгой компанийн түвшинд эрсдэл хүлээх л юм байна?

-Төслийн санхүүжилтийн хувьд зөвхөн компанийн түвшинд эрсдэл хүлээнэ. Банкны зээлд нэг хэцүү тал бий. Оюу толгой үйл ажиллагаагаа явуулж чадахаа болиод эрсдэлд орлоо гэхэд зээл өгсөнбанк барьцаалсан эд зүйлсээ зарна. Дараагийн компани лицензийг нь аваад үргэлжлүүлж ажиллана гэсэн үг.

–Түрүүн та төслийн өгөөжийн талаар цухас дурдлаа. Төслийн ашгийн хуваалтыг 53, 47хувь байна гээд тохирчихсон. Монголын талд ирэх өгөөжийн хувь хэмжээнд өөрчлөлт орохоор байна уу?

-Төслийн үр ашгийн хуваалтын нэгэнт тохирсон харьцаа бөгөөд зарчим хадгалагдах ёстой. Төслийн санхүүжилтийн үйл явцад хөрөнгө оруулалтын гэрээ болоод хувь нийлүүлэгчдийн гэрээний эрх зүйн чадамж энэ үр өгөөжийн хүрээнээс ноцтой хазайх ёсгүй. Энэ бол талуудын анхны тохиролцоо. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулсан эдийн засгийн хамгийн том зарчим, үндэс нь. Хөрөнгө оруулалтын гэрээ бол эрх зүй талаасаа заавал дагаж мөрдөх баримт бичиг, хамтарсан бизнесийн маань Үндсэн хууль нь. Гэрээний эдийн засгийн суурь нь ТЭЗҮ. ТЭЗҮ дээр 53, 47 хувь гэсэн үр өгөөжийн асуудал баталгаажсан. Хөрөнгө оруулалтын гэрээгээрээ ч давхар баталгаажуулсан. ТЭЗҮ-ийн санхүүгийн зарим өгөгдлүүд нь тухайлбал техник технологи болон уул, геологийн нөхцөл байдлаас эсхүл, дэлхийн зах зээлийн онцлог байдлаас ямар нэг шалтгаанаар хөдөлж болно. Гэхдээ анхны тохирсон үндсэн зарчим хадгалагдах ёстой. Бид яагаад хөрөнгө оруулагч талд татварын тогтвортой орчныг гэрээгээр бүрдүүлж өгсөн билээ гэдгийг бодох хэрэгтэй. Ийм хэмжээний өгөөжийг бид хамгийн багаар хүртэнэ гэж л татварын болон үйл ажиллагааны таатай орчныг гэрээгээр бүрдүүлж өгсөн. ТЭЗҮ хөдөлж болох ч энэ зарчим байнга мөрдөгдөж байх ёстой. ТЭЗҮ шинэчлэгдлээ гэхэдхөрөнгө оруулалтын гэрээнд дагаад өөрчлөлт орж болно. Анхны суурь тохироо учраас энэ зарчмаа байнга барих учиртай. Үр өгөөжийн хувьдтөслийн нэмэлт зээл, өртөг зардлын асуудал давхар нөлөөлж байгаа. Тэгэхээр ТЭЗҮ бол хоёр тал тохиролцох зүйл болж байгаа юм. Хоёр тал нэгдсэн шийдэлд хүрсний дараа төслийн санхүүжилт рүүгээ алхана гээд байгаа нь ийм учиртай.

–Туркойз хиллсийн саяхан гаргасан мэдээлэлд хэлэлцээр хэрхэн явагдахаас шалтгаалж зээлийн баталгааны хугацааг сунгах хүсэлтээ явуулах эсэхээ шийднэ гэсэн агуулгатай өгүүлбэр байсан. Үүний цаана зээлийн санхүүжилт бүтэхгүй ч байж магадгүй гэсэн мэссэжийг өгөх гээд байгаа юм болов уу гэсэн өнцөг харагдаад байна л даа?

-Банкууд зээл олгоход хэзээд бэлэн байгаа. Оюу толгой шиг харилцан ашигтай, өгөөжтэй ийм том төсөл дэлхийд ховор. Хаана ч давтагдахгүй, хосгүй алт, зэсийн нөөцтэй, ашигтай орд, төслийн хувьд зээл өгөх нь эрсдэл багатай, баталгаатай гэж банкууд үздэг. Тийм ч учраас банкуудын зүгээс хэлэлцээрийн явц удааширсан ч зээлээ олгоно гэдгээилэрхийлж байна. Энэ асуудал дээр Монголын Засгийн газрын байр суурь ч тов тодорхой. Гүний уурхайг ажиллуулж үргэлжлүүлэхийн тулд банкнаас нэмэлт зээл авах зайлшгүй шаардлагатай бол Засгийн газар бүрэн дүүрэн дэмжинэ гэдгээ оны эхнээс л хэд хэдэн удаа илэрхийлсэн.

–Зээлийг Оюу толгой компанийн нэрээр авч байгаа гэдэг утгаараа зээлийн баталгаат хугацааг сунгах хүсэлткомпанитай холбогдоод явчих уу?

-Ер нь төслийн санхүүжилтын процесс эхнээсээ Оюу толгойгоор дамжиж явагдаагүй. Зээлийг анхнаасаа Туркойз хиллс, Рио тинто хариуцажирсэн түүхтэй. Өнөөг хүртэл Оюу толгой компани төслийн санхүүжилтэнд албан ёсоороролцоогүй байна. Тэгэхээр энэ төслийн санхүүжилтийн гол зохион байгуулагч, хөтлөн явуулагч нь “Туркойз хиллс” гэж бид ойлгодог. Энэ компанийн гол хувьцаа эзэмшигч нь Рио тинто.

–Ерөнхий сайд, Уул уурхайн сайд, дэд сайд нар Оюу толгойн асуудлыг энэ намартаа шийднэ гэсэн мэдэгдлүүд хийсэн. Улстөрийн ийм мэдэгдлүүд нийгмийн хүлээлтийг улам дэвэргээдбайх шиг…?

-Анх бидэнд өгч байсан 2010 оны ТЭЗҮ-ийн дагуу гүний уурхай багцаагаар 2016 оны үед ажиллаж эхэлнэ гэж байгаа. Өнөөдрийн байдлаар графикаасаа хоцорсон гэж хэлэхэд эрт байна. Цаг хугацааны хувьд бүрэн бололцоо бий. Бүтээн байгуулалтыг сэргээх хүсэл тэмүүлэл хөрөнгө оруулагчийн талд ч, Монголын Засгийн газрын талд ч байна. Энэ утгаараазохих албаны хүмүүсөөрийгөө болон холбогдох агентлаг, яамд, Эрдэнэс Оюу толгой, хөрөнгө оруулагчийн талыг шахаж, гэрээгээр хүлээсэн үүргийнхээ дагуу тохирсон цаг хугацаа, графиктаа ажлааэхлүүлээч гэдэг агуулгаар улс төрийн мэдэгдэл хийх нь зүй ёсны хэрэг. Манай компанийн хувьд асуудлаа цаг алдалгүй шийдээд явах байр сууриа анхнаас нь илэрхийлсэн. Одоо ч тийм хүсэл эрмэлзэлтэй ажиллаж байна.

–Ойлголцолд хүрээгүй ямар асуудлууд байна?

-Яг жилийн өмнө яриа хэлэлцээ эхлэхэд ойлголцолд хүрээгүй том, жижиг 30 гаруй асуудал байсан бол одоо зарчмын гурав, дөрөвхөн асуудал үлдээд байна. Нэг нь ТЭЗҮ болон бүлэг ордын нөөцийн тодотголыг хүлээж авах, бүртгүүлэх асуудал. Нөгөө нь төслийн санхүүжилттэй холбоотойгоор санхүүжилтийн нөхцөлүүдийг нарийвчлан судлах асуудал бий. Гурав дахь нь зардлын хэтрэлтийг хоёр талаас тулгаж нягтлах асуудал байна. Эдгээр асуудалд манай талаас хамааралтай бүх ажлыг хийхэд бэлэн.

–Хөрөнгө оруулагчид Оюу толгойн хэлэлцээрийн явцын талаарх мэдээллийг байсгээд олон нийтэд хүргэдэг. Туркойз хиллсийн гаргасан мэдээллээс анзаарахад хөрөнгө оруулагч тал хичээгээд байхад Монголын Засгийн төлөөлөгчид нь хөдлөхгүй байна гэсэн агуулга уншигддаг. Танайхаас явцыг мэдээлээд явбал илүү тэнцвэртэй мэдээлэл олон нийтэд хүрнэ гэж бодож байна?

-Tуркойз хиллс, Рио тинтогийн хувьдхоёулаа олон улсын санхүүгийн зах зээл, томоохон хөрөнгийн биржүүд дээр гарч танигдсан компаниуд. Яриа хэлэлцээний нарийн явцтай холбоотой мэдээллүүдийг хөрөнгө оруулагч талууд тэр бүр цацаж байгаагүй. Одоо ч гадаадад ч, дотоодод ч яриа хэлэлцээтэй холбоотой мэдээлэл хомс хэвээрээ байгаа. Хөрөнгө оруулагч талаас өгсөн зарим мэдээлэл бидний талаар таны онцолсон шиг ойлголт төрүүлдэг байхыг үгүйсгэхгүй. Засгийн газраас асуудлыг шийдэхгүй байна гэх мэт өрөөсгөл хандлага бий болсон тал бий. Хэлэлцээний явцын мэдээллийг цаг тухайд нь өгч, хөрөнгө оруулагч талынбайр суурийг тодотгоод явахтал дээр бид учир дутагдалтай ажилласан байж магадгүй. Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэйкомпаниудын хувьд өөрийн хувьцаа эзэмшигчдэдээ үргэлж эерэг мэдээлэл түгээж, итгэл найдварыг нь тээж байх ёстой. Энэ утгаараа компани өөртөө буруутгал авахыг хүсдэггүй. Бизнесийн зарчмын хүрээнд ойлгомжтой асуудал. Бидний хувьд ч гадаадын хөрөнгө оруулалтаа хүндэтгэх үүднээс Оюутолгойн нэр хүндийг унагаах мэдээлэл түгээх сонирхол огт байхгүй.

-“Эрдэнэс Оюу толгой” компанийн хувьд Оюу толгойн төслийн санхүүжилтийн хэлэлцээ эхэлснээс хойш хэр ачаалалтай ажиллаж байна вэ?

-Яг таван жилийн өмнөх аравдугаар сарын 6-нд Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ батлагдаж байсан. Тэр үеэс хойш цаасан гэрээ нь Монголын хамгийн том аж ахуйн нэгж, уурхай болтлоо амжилттай хэрэгжлээ. Хэдий тийм боловч зарим нэгэн ойлголтын зөрүүтэй асуудлууд үүссэнийг би дээр дурдсан. Тэр үеэс хойш ойлголтоо нэгтгэхийн тулд яриа хэлэлцээг хийж эхэлсэн. Бидний хувьд хагас, бүтэн сайнгүй байнга л ажиллаж байна.Биет уулзалтууд хийж байна. Улаанбаатар, Лондонд хийдэг албан уулзалтуудаас гадна бусад яриа хэлэлцээ, төсөлтэй хамааралтай асуудлууд тасралтгүй өрнөж байна. Яриа хэлэлцээрийн үр дүнтэй холбоотой асуудлуудыг ТУЗ-ийн түвшинд байнгахэлэлцэж шаардлагатай шийдвэрүүд гаргаж байна.Уг нь ТУЗ жилд дөрвөн удаа хуралдах үүрэгтэй. Хэлэлцээр эхэлснээс хойш доод тал нь сард 1-2 удаа хуралдаж байна.

–Ярианыхаа төгсгөлд эдийн засагчийн тань хувьд сонирхох нэг сэдэв байна. ТЭЗҮ бол ердөө л бизнес төлөвлөгөө, ийм төлөвлөгөөг заавал хэлэлцэж батлах хэрэг байна уу, социализмын үеэрээ сэтгэж асуудалд хандаад байна гэсэн шүүмжлэл бий..?

-ТЭЗҮ-ийн хувьд хоёр тал харилцан ойлголцож нэгдмэл байр суурьтай болох зарим асуудал бий. ТЭЗҮ гэдэг үг бол Техник эдийн засгийн үндэслэл гэсэн үг.ЗХУ-аас Монголд социализмын үндсэн бүтээн байгуулалтын үед орж ирсэн стандарт. Том, жижиг ямар ч төслийг эхлүүлэхийн тулд заавал ийм үндэслэл байх ёстой. Тухайн төслийн техник, эдийн засаг, санхүү мөнгөний хувьд хэрэгжих үндэслэлтэй эсэхийг л харах гээд байгаа юм. Зах зээлээр замнасан улсуудын хувьд үүнийг Feasability study гэдэг. Орчуулбал амьдрах чадварын судалгаа гэсэн утгатай. Өөрөөр хэлбэлхудлаа биш, тэнгэрээс аваагүй, мөрөөдөл биш, бодитой эсэхийн судалгаа гэсэн үг. ТЭЗҮ гээгүй ч тойруу замаар төстэй гэж хэлж болно. Мөн л өөрийн гэсэн стандарттай. Аль алинд ньбайж болдог нэг юм бий. Тэр нь урьдчилсан ТЭЗҮ. Зах зээлийн орнуудынхаар бол Pre-Feasability study. Өөрөөр хэлбэл бүдүүн тоймын барагцааг аль аль нь гаргадаг. Цаашлах тусмаа илүү тодорхой, илүү нарийвчлалтай болж зөрүү, савлагаа нь багасаад хамгийн сүүлд зохих газарт нь өргөн барьдаг. Энэ бол зөвхөн нэр томъёоны хувьд хэлж буй ялгаа. Агуулгын хувьд мэдээж ярих юм бий. Салбар бүр өөрийн онцлогтой. Бидний хувьд уурхайн салбарын онцлог нь илүү чухал. Уурхай бол гуанз, ресторан шиг явцуу хүрээний ажил биш. Олон арван жил үргэлжилдэг, өчнөөн сонирхлыг холбодог тухайлбал, мөнгөний эзний буюу хөрөнгө оруулагчийн сонирхол, нөгөөтэйгүүр уурхайн орд эзэмшигчийн сонирхол, мөн түүнчлэн төсөл хэрэгжүүлж байгаа менежерийн сонирхол гэж байж болно. Дээр нь төслөөс үр шимээ хүртэхийг харж суугаа нийгмийн бүлэг давхаргуудын сонирхол гэж байдаг.

–Социализмын үед эзэн нь ганцхан төр байдаг бол зах зээлийн үед олон оролцогч байдаг гэж үү?

-ТЭЗҮ дээр сэтгэлгээний ийм зөрүүтэй хандлага анзаарагддаг. Социализмын үед нэг этгээд буюу төр бүхний эзэн учраас тухайн төслөө он удаан жил найдвартай явуулахын тулд аль болох өргөн цар хүрээтэй, бололцоотой бүх асуудлыг хамруулсан ТЭЗҮ хийхийг хичээдэг байсан. Алхам бүрийг нь нарийвчилж зааж өгөхийг илүүд үзнэ. Энэ бол социализм. Зах зээлийн нийгэмд өөр. Дээр нэрлэсэн сонирхогч этгээдүүд дангаараа эсхүл хамтарч сонирхлоо илэрхийлж ажиллах нь ердийн үзэгдэл болдог. Өмчийн эзэн нь гэрээ байгуулаад өөр хүнээр удирдуулж болно. Өөрөөр хэлбэл төсөлд хэдэн ч этгээд оролцожболно. Харин социализмын үед аль ч тохиолдолд төр гэсэн ганцхан эзэнтэй. Мэдээж энэ хоёр тохиолдолд эздийн сонирхол өөр өөр. Зах зээлийн нийгэмд Feasability study гэдэг юмны онцлог нь энэ төсөл амьдрах чадвартай юу гэдгийг илэрхийлдэг. Өөрөөр хэлбэл, төсөлд оруулсан хөрөнгө нь эргэн төлөгдөх баталгаатай байх нь чухал.

–Бид хуучин нийгмийнхээрээ сэтгээд ТЭЗҮ–ээс илүү нарийн юм шаардаад байгаа учраас хандлага, сэтгэлгээний зөрүү гараад байна гэсэн үг үү?

-Социализмын үед бүх юмны эзний байр сууринаас ТЭЗҮ-д хандаад сурчихсан хүмүүс Рио тинтогийн бидэнд өгөхөөр бэлтгэж байгаа Feasability study-гаас зуун жилийн дараа яах гэж байна, яг хэчнээн төгрөг олох юм гэх мэт бүх юмаа өндөр нарийвчлалтайгаар мэдэж авах гээд байна л даа. Голын гольдролоор яривал манайхан энэ том гол яг энэ гольдролоор ийшээ урсана, төчнөөн хугацааны дараа тэр нууранд очиж цутгах нь гэдгээ баталгаатай болгох гээд байгаа хэрэг. Харин хөрөнгө оруулагч талын хувьд шаардлага гарвал голын урсаж байгаа гольдролыг махийлгаж, шулуун болгож болно, гарцаагүй үүгээр нь урсгах албагүйгэчихээр хандлагын зөрүү үүсчихээд байгаа юм. Явцын дунд өөрчлөгдөж болно гэхээр манай тал ТЭЗҮ-д заасан мөрөөр явах ёстой гэж хатуурхаад байна гэж нөгөө тал үздэг. Төчнөөн ажлын байр бий болго гэчихээр нөгөө талд эрх чөлөөг нь хэт боосон мэт харагдаад байдаг. Хөрөнгө оруулагч тал энэ асуудлыг техник технологиөөрчлөгдвөл ажлын байранд өөрчлөлт гарна гэж хардаг.

–Нэг төсөл дээр олон хамтрагч гараад ирэхэд биенээсээ нуух юм ч гарч ирдэг байх…?

-Олон этгээдийн сонирхол байгаа учраас тэр болгоноо бие биедээ илэрхийлэхгүй байх тал бийг үгүйсгэхгүй. Дэлхийн практикт ийм зүйлээс сэргийлэхийн тулд гэрээ нь илүү дэлгэрэнгүй, илүү нарийвчлалтай, харилцан зөвшилцлийн үндсэн дээр л байдаг юм билээ.

–Тэгэхээр ТЭЗҮ дээр анхаарахаас аргагүй л юм байна?

-Ямар ч байсан ТЭЗҮ дээр ийм хоёр ондоо сэтгэлгээ, уламжлал, стандартууд байгаа учраас бүрэн ойлголцохын тулд цаг хугацаа хэрэгтэй байсан. Өмнө нь бидтаван тэрбум ам.доллараар ил, далд уурхайтай нь цуг хийчихнэ гэсэн ойлголтоор хандаж хүлээж авсан. Гэтэл өнөө тав нь өсөөд долоон тэрбум болчихсон. Гэхдээ зөвхөн ил уурхай нь. Гүнийг ажиллуулъягэвэл дахиад зургаа хэрэгтэй гэчихэж байгаа юм. Уг нь бүр анхны тохироогоор бол ил уурхайн борлуулалтын орлогоос далд уурхайн бүтээн байгуулалтаа санхүүжүүлнэ гэж байсан.

–Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд асуудлуудыг ерөнхий тусгасан учраас маргаан гарлаа гэдэг. Таны ярианаас анзаарахад ортой л дүгнэлт болж таарлаа?

-Гарч болзошгүй маргаан бүрийг хөрөнгө оруулалтын гэрээндээ нарийвчлан заагаад өгчихсөн бол их олон асуудлыг зохицуулж болох байсан. Байхгүй бол уучлаарай шүү дээ. Оюу толгой бол хэдэн тэрбумаар үнэлэгдэх том төсөл хэрнээ гэрээ нь 100 гаруй хуудас. Заримыг нь өөр маягаар уншиж, тайлбарлаж байна. Хоёр тал маргаж байгаа тохиолдолд гэрээний заалтууд зарим зүйл дээр хангалттай хариу өгч чадахгүй байна. Хэт ерөнхий байна л даа. Гэтэл “Рио тинто”-гийн арваад банкуудтай хийсэн гэрээний төслүүдийг харахаар 1500 хуудастай гэрээ байна. Ийшээ буруу алхвал ингэнэ, энд бүдрээд уначихвал тэгнэ гээд байж болох, тохиолдож мэдэх бүх юмыг нь зааж өгсөн нарийн заалтууд тэнд байна. Ингэж байж эцэс хожим нь маргаан гардаггүй юм байна. Тэгэхээр хоёр талын асуудал байна. Ямар нэг асуудал гарвал нэг тал нь 100 хувь буруутай байна гэж байдаггүй юм.

–Нэгэнт гэрээ байгуулчихсан ийм үед хоёр тал ямар чигийг барьж явбал аль аль талдаа ашигтай шийдэл, гарц болох бол?

-Ийм үедгэрээ байгуулах цагт хүрсэн зарчмын тохиролцоонуудаа л суурь ноён нуруу болгоод явах учиртай. Үндсэн чиглэл, хандлагадаа аль болох илүү ойрхон байхыг аль аль нь хичээх хэрэгтэй гэдгийг ойлгосон учраас хоёр тал бие биентэйгээ харилцан ярилцсаар л байна. Түүгээр ч барахгүй зарим маргаантай асуудлаар нэгдсэн ойлголтын толь бичиг хүртэл боловсруулахаар ажиллаж байгаа.

–Ийм ойлголтын зөрүүнүүд байгаа үед яавал илүү бага хугацаанд ойлголцолд хүрэх бол?

-Зөрүү байгаа гэдэг нь аль нэг талыг буруутгах үндэслэл биш. Нөгөө талаас бүх дэлхий ийм байдаг юм гээд тулгаад байвал буруу. Бид ч бас янз бүрийн стандартын зөрүүтэй ч гэсэн тодорхой зам туулаад ирсэн улс. Хамгийн гол нь бие биенээ хүндэтгэх хэрэгтэй. Бие биенээ тэвчиж, ойлгож ажиллах л хэрэгтэй. Энд би нэгэн онигоо дурсмаар байна. Та зэс утас яаж үүссэн тухай түүхийг мэдэх үү?

–Мэдэхгүй юм байна.

-Америкийн цент гээд зэсээр хийсэн зоос байдаг даа. Хоёр харамч нөхөр мөнгөө хуваасан чинь дунд нь нэг цент үлдчихэж.За тэгээд булаацалдаж дээ.Хоёулаа бяртай. Татаад байсан чинь өнөөх нь сунасаар зэс утас болсон гэсэн. Тэрэн шиг л зэс утас цувих гээд л дундаа байгаа нэг муу зэсэн зоосыг хоёр тал булаацалдаад, хариугүй л зэс утас болчих гээд байна даа. Одоохондоо бид зэсээ хайлуулж чадахгүй байгаа. Хоёр тийш нь чангаагаад байвал хайлуулах технологигүй мөртлөө зэс утас цувьж магадгүй л болчихоод байна (Инээв). Тийм учраас хоёр талдаа асуудал бий. Хорь гучаад том жижиг асуудал байсныг ярьж, хэлэлцэж явсаар хоёр гурван асуудал болгосон нь дэвшил. Хоёр тал байр сууриа ойртуулсаар байгаа. Бид цаг завгүй ажилласаарбайна.

Ц.БААСАНСҮРЭН