Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Оюу толгой” компани ил уурхайгаас олборлосон хүдрээ баяжуулж урд хөршид экспортолж буй. Харин зэсийн гол нөөцийг олборлох учиртай далд уурхайн бүтээн байгуулалтын хоёр дахь шатны санхүүжилт зогсоод хоёр жил болж байна. Оюу толгойн нөөцийн 80 хувь нь гүндээ бий. Далд уурхайн бүтээн байгуулалт дуусч байж Оюу толгой гол нөөц рүүгээ орно гэсэн үг. Далд уурхайн санхүүжилт гацаж бүтээн байгуулалт зогсоогүй бол эдийн засагт ямар эерэг нөлөө үзүүлэх байсныг тоо­цоолж үзсэн хүн одоогоор алга. Ингэхэд Оюу толгойн бүтээн байгуулалт зогссоноор монголчууд ямар боломжуудыг алдсан бол. Тооцоолох гээд үзье.

Оюу толгой төсөл 2013, 2014 онуудад нийтдээ хоёр тэрбум ам.доллар зарцуулах байж. Том төслийн зарцуулалт эдийн засагт яаж нөлөөлөх нь тодорхой. Татвар болж төсөвт очно. Төсөв мөнгөжихийн хэрээр хамгийн наад зах нь л төсвийн ажилчид цалингаа асуудалгүй авна. Цомхтголд өртөж ажилгүй болно гэх айдасгүй ажиллана. Мега төсөл хэрэгжиж эхлэхээр ажилчдын хоол, унд, хувцас, бензин шатахуун, сэлбэг хэрэгсэл гээд хэрэглээ нь өснө. Дотоодын бизнесүүдээс хэрэглээгээ худалдаж аваад эхлэхээр эдийн засагт шууд нөлөө нь мэдрэгдээд ирнэ.

Тооцоогоо бүр ахиулъя. Оюу толгой төслийн зарцуулах байсан нэг тэрбум төгрөгийн53 хувь буюу 553 сая ам.доллар нь эдийн засагт шууд нөлөөлөх байж. Энэ мөнгөний 40 хувь нь дотоодын ханган нийлүүлэгчдээр дамжиж зах зээлд эргэлдэнэ гэсэн тооцоо гарч байна. Төсвийн ажилчдын цалинд 40 сая ам.доллар зарцуулах байсныгонцолъё. Эдийн засгийн шууд бус нөлөөний хувьд ч яг таг тоо хэлж болно. 450 орчим сая ам.доллар ханган нийлүүлэгчдээр дамжиж, бараа бүтээгдэхүүн, цалин, үйл ажиллагаандзарцуулагдах боломжийг бид алджээ. Энэ мөнгөний 37 хувь нь дотоодын гэрээлэгчдэд очих байж. Ханган нийлүүлэгч компани, тэнд ажилладагажилчдаас нийтдээ 90 орчим сая ам.доллар татвар хэлбэрээр улсын төсвийг арвижуулах байсан боломжоо ч бид өнгөрсөн хугацаанд алдаад байна. Ханган нийлүүлэгч байгууллагуудаас60 орчим сая ам.доллар төсвөөс цалинждаг хүмүүст очих байжээ. Энэ хэмжээний мөнгөөр улсад ажилладаг 2500 хүний цалин хөлсийг өлхөн тавьчихна.

Оюу толгой төслийн далд уурхайн санхүүжилт гацсанаасболж эдийн засагт эргэлтэнд орох байсан хэчнээн ам.доллар алга болчихов гэсэн асуултад хариу хайя. 1.55 тэрбум ам.доллар эргэлтэд орох байсан гэсэн тооцоог эдийн засагчид гаргажээ. Бараг л гурван их наяд төгрөг. Оюу толгой төсөл нэг жилд тэрбум ам.доллар зарна гэхээржил бүр дунджаар 500 сая ам.доллар гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтаар Монголд орж ирэх байсан гэсэн үг. Энэ боломжоо ч бид алдаад байна.

Бас нэг тооцоо сонирхъё. Оюу толгой төсөл, энэ төслийнханган нийлүүлэгчид, ханган нийлүүлэгч компаниудын ажилчдаас шууд татвар хэлбэрээр авах мөнгө ч чамлахааргүй байж. Нийт зарцуулалтын 9-11 хувьтай тэнцэх мөнгө төсөвт орох байжээ. Оюу толгой төсөл энэ хэмжээний мөнгө зарцуулсан бол дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 4-5 хувьтай тэнцэх хэмжээний шинэ бизнесүүд бий болно гэсэн анхаарал татахаар тооцоо ч байна.

Тэгэхээр өнгөрсөн хоёр жилд бид ийм боломжуудыг алджээ. Боломжийг алдсанаар ямар эрсдэлд хүрснээ эргэж харъя.

Оюу толгойн далд уурхайн санхүүжилт зогсч, Засгийн газар“Рио” хоёр хэлэлцээрийн ширээний ард сууснаас хойш гадаад хөрөнгө оруулалт огцом буурсан. Энэ оны нэгдүгээр улирлын төлбөрийн тэнцлийн урьдчилсан гүйцэтгэлээр гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 72.2 сая ам.долларын алдагдалтай гарсан гэх мэдээллийг Монгол банкнаас өгчбайна. Өнгөрсөн оны эхний улиралд 294 сая ам.долларын гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирж. Харин өдгөө 72.2 саяар буурч 366 сая ам.доллар руу уруудаад байна. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт жил бүр буурч байгааг энэ харьцуулалтаас харчихаж болно. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын урсгал татарчихаар ам.долларын ханш өсдөг. Доллар ховордох тусам ханшаа барихад хэцүү, төгрөг үнэгүйдэхэд ойрхон байна гэсэн анхааруулгыг Төв банкныхан өгч байна. Оюу толгой гацсан үед буюу 2012 онд 1400 төгрөг байсан ам.долларын ханш өнөөдөр 1995 төгрөгт хүрсэн. Гол шалтгаан нь эрс буурсан гадаадын хөрөнгө оруулалт.

Монгол руу чиглэсэн том хөрөнгө оруулалтууд хүлээлтийн горимд шилжчихээд байгаа. Тэд Оюу толгой төсөл урагшлах эсэхийг харж суугаа. Бас Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл хөрөнгө оруулахад өндөр эрсдэлтэй гэсэн ангилал руу уруудчихсан яваа. Зээлжих зэрэглэл муудах тусам Монголын компаниудын гадны зах зээлээс мөнгө босгох боломж нь хумигдана.Олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагаас зээл авахад хэцүү болно. Уг нь зээлжих зэрэглэл өндөр бол олон улсын зах зээлээс хямд хүүтэй мөнгө босгож эдийн засгаа тэтгэх боломж бий. Одоогийн байгаа зээлжих зэрэглэлийн B гэсэн үнэлгээг нэг шатаар ахиулахад л хөрөнгө оруулахад таатай гэсэн ангилалд багтчихна гэж Эдийн засгийн форумын үеэр ярьж байсан. Зээлжих зэрэглэлийг ахиулах нэг том гарц нь гадаадын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх гэж эдийн засагчид ам нийлүүлдэг. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхийн тулд гадны хамгийн том хөрөнгө оруулалттай Оюу толгойгоо хөдөлгөхөөс өөр гарц харагдахгүй байна.

Том төслөө хөдөлгөөгүйгээс болж гарах нэг том эрсдэл бий. Тэр нь “Чингис” бондын эргэн төлөлт. Засгийн газрын гадны хөрөнгө оруулагчдаас авсан мөнгөө эргүүлж төлөх хугацаа 2017 он. Яг одоогийн байдлаар Монгол Улсын төсөвт бондынөрөө буцаан төлөх мөнгө байхгүй. Том төслөө хөдөлгөж байж л бондын мөнгөө буцаан төлөх боломжтой гэж эдийн засагчид сануулдаг. Хэрвээ далд уурхайн өндөр агуулгатай хүдрээс бүтээгдэхүүн гаргаад эхэлсэн бол улсад төлөх татвар, төлбөрийн баримжаа гурван тэрбум ам.доллараар хэмжигдэж байна. Энэ мөнгө бол 2018-2025 онуудад төлөх татвар хураамжийн хэмжээ. Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжилбэл “Чингис” бонд зэрэг гадаад өрийг төлөхөд төсөвт дарамт учрахгүй гэж шинжээчид хэлж байна.

Оюу толгой эдийн засагт ингэж нөлөөлжээ

Хөрөнгө оруулалтын үржүүлэх нөлөө гэсэн ойлголт бий. Олон улсад бүр Investment multiplierгэсэн нэршилтэй. Манайх шиг чөлөөт зах зээлийн эдийн засагтай улсад энэ аргачлалыг хэрэглэдэг. Зорилго нь төр, хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтын эдийн засаг дахь зөв нөлөөг гаргах. Ухаандаа Оюу толгой шиг төр, хувийн хэвшил хамтарсан төслийн эдийн засагт үзүүлж байгаажинхэнэ, бодитойөгөөжийг гаргаж ирэх арга гээд ойлгочихож болно. Энэ аргыг анх хэрэглэсэн улс нь АНУ. Өнгөрсөн зууны эхээр буюу 1930 оноос хэрэглэж эхэлжээ. Монголд яг одоо хэрэгжиж буй төр, хувийн хэвшлийн хамтарсан, гадаадын хөрөнгө оруулалттай томтөсөл гэвэл ганцОюутолгой л байна. Таван толгойг засаг, хувийн хэвшил хамтарч хөдөлгөнө гэсэн эерэг мэссэж бий. Гэхдээ яг одоогоор шийдлээ олоогүй байгаа.

Монголчууд том төслүүдээ хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч нөлөөгөөр хэмжиж үзсэн удаагүй. Оюу толгой дээр гэхэд шууд оруулсан мөнгийг нь л хөрөнгө оруулалт гэж үздэг. Монголын эдийн засагт Оюу толгой ийм нөлөө үзүүлжээ гэсэн өнцгөөс үнэлсэн тоо харагддаггүй. Хөрөнгө оруулалтын өгөөж хөгжингүй оронд бага, хөгжиж байгаа улсад илүү байдаг гэж шинжээчид онцолдог. Тэгэхээр манай улсын хувьд том хөрөнгө оруулалтын нөлөө өндөр тусна гэсэн үг.

Хөрөнгө оруулалтын үр нөлөөг “татвар ба хөгжил” гэсэн аргачлалыг ашиглаж хэмждэг юм билээ. Татвар нь шууд хэмжиж болох орлого. Харин хөгжил нь мөнгөн үзүүлэлтэд шилжүүлсэн шууд бус эдийн засгийн үр нөлөө. Манай улсын хувьд татварыг нь онцлоод шууд бус үр өгөөжийг нь орхичихдог. Ер нь баялгаа гаргаж буй орнуудын хувьд хөрөнгө оруулагчаас авсан татвараа чамлах хандлага гаргадаг нь хөрөнгө оруулалтын шууд бус өгөөжийг ойлгодоггүйтэй холбоотой гэж эдийн засагчид хэлдэг. Баялгаа ашиглаад хөгжсөн улсуудын хувьд ийм хандлага бага, Замби мэт баялагтай ч өнөө хэр хөгжил буурай улсын хувьд харин өндөр байдгийг судлаач, шинжээчид баримт нотолгоотойгоор гаргаад ирсэн байдаг.

Оюу толгойн бүтээн байгуулалтад нийтдээ 6.49 тэрбум ам.доллар зарцуулсан гэсэн статистик бий. Гэхдээ эдийн засаг талаас нь харвал энэ мөнгөнөөс илүү өгөөж үлдсэн. Хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч нөлөө нь их байсан гээд ойлгочихож болно. Баримтаар нотолъё. Бүтээн байгуулалт ид өрнөж байх үед өмнийн говьд 3000 орчим хүн ажиллаж байв. Ийм тооныгэр бүл энэ төслөөс амьжиргаагаа залгуулж байсан гэсэн үг. Нэг хүний ард гурван хүн бий гэж бодоход бараг арван мянган хүнийг Оюу толгой тэжээж байж. Тэдний олонх нь байр, машины зээл авч амьдралаа дээшлүүлсэн. Байнгын дажгүй орлоготой учраас л амьдрал ахуйгаа дээшлүүлсэн хэрэг. Цалин багатай, урьдчилгаагаа өгч чадахгүй иргэдийн хувьд байрны зээл асуудал болдог. Орлого нь хүрсэн ч урьдчилгаагаа төлж чадахгүй учраас байрны зээлд хамрагдаж чадахгүй яваа залуус олон бий. Харин Оюу толгой зэрэг уул уурхайн ашигтай, цалин дажгүй өгдөг төслүүдэд ажилладаг залуусын хувьд байдал өөр байсныг ипотекийн зээлийн статистикаас харж болно. Уул уурхайн салбарт ажилладаг хүмүүс байрны зээлд төвөггүй хамрагдсан байдаг. Үүнийг л хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч нөлөө гээд байгаа юм.

Оюу толгой боловсрол сургалтанд гэхэд л 126 сая ам.долларыг таван жилийн хугацаанд зарцуулахаар төлөвлөсөн гэсэн тооцоо бий. Төгрөгт шилжүүлж тооцволхэдэн тэрбум хол давсан мөнгө. Энэ мөнгөөр Өмнөговь аймагт уул уурхайн жишиг сургууль босгосон. Мэргэжлийн боловсрол олгох багш нарыг нь сургасан. Техник мэргэжлийн боловсрол сургалтад анхаарсан. Тэтгэлэгт сургалтуудад зориулсан. Дотоод, гадаадынтэтгэлэгт хөтөлбөр гэж зарласан. Уул уурхайн салбарт чадварлаг мэргэжлийн ажилтан, мэргэжилтнүүд бэлтгэхэд Оюу толгойгоос олон тэрбум төгрөг зарцуулаад байгаа гэсэн үг. Ирээдүйд уул уурхайн олон том төсөл хэрэгжинэ. Таван толгой, Цагаан суварга зэрэг төслүүд хэрэгжиж эхлэх үед уул уурхайн өндөр мэргэжилтнүүд нь монголчууд болчихвол энд үлдэх мөнгө тэр хэрээр ихэснэ. Том төслүүд дээр гадаадын мэргэжилтнүүд өндөр цалинтай ажиллаж байна гэсэн шүүмжлэл сонсогддог. Өндөр түвшинд бэлтгэсэн хүн нь байхгүй учраас том төслүүд гадаадаас мэргэжилтэн авчирч ажиллуулаад байгаа хэрэг л дээ. Харин Оюу толгойн эхлүүлсэн ажил үр дүнгээ өгч, уул уурхайн чиглэлийн мэргэжилтэй залуус гадаад, дотоодод сураад ирэхээр байдал өөрчлөгдөнө. Өндөр цалинтай ажлыг тэд хийнэ гэсэн үг. Уул уурхайн өндөр мэргэжилтэй залууст гадны улсуудад хэрэгжиж буй том төслүүд дээр ажиллаж их мөнгө олох боломж ч бий. Тэр тоолонд Монголд орж ирэх доллар нэмэгдсээр байна. Хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч нөлөө гэдэг нь энэ.

Оюу толгойн дотоодод зарцуулсан нийт мөнгөн дүнг сонирхъё. 2010-2015 онд Оюу толгой 4.78 тэрбум ам.долларыг дотоодод зарцуулжээ. Барагцаалбал долоон их наяд гаруй төгрөг. Монгол улсын төсвийн жилийн орлогоос давсан хэмжээний мөнгийг энэ аварга төсөл зөвхөн дотоодод зарцуулжээ. Энэ их мөнгөний 76 хувийг зөвхөн монгол компаниудад хийсэн төлбөр эзэлж байна. Оюу толгойгоос мөнгө авсан монгол компаниуд, тэр компаниудад ажилладаг гэр бүлүүд амьдрал ахуйгаа давгүй аваад явсан гэсэн үг. Оюу толгойн Монголд зарцуулсан мөнгөн хөрөнгөний таван хувь нь үндсэн болон гэрээт ажилтнуудын цалин болж очжээ. Мөн л овоо хэдэн айлыг амьжиргааг залгуулсан байж таарна. Дотоодод зарцуулсан мөнгөний 19 хувь нь Монголын төсөвт байгууллагад төлсөн шууд төлбөрүүд. Өөрөөр хэлбэл татвар, нийгмийн даатгал, хураамж зэрэг бусад төлбөрт зарцуулсан мөнгө. Төсөвт орсон мөнгө төсвийн байгууллагын ажилтнуудын цалин, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгийг үйлчилгээнд зарцуулагдсан гэхээр Монгол Улсын иргэн бүр Оюу толгой төслийн өгөөжийг хүртсэн гэсэн үг. Хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч нөлөө гээд байгаа нь энэ л дээ.

Оюутолгой орон нутагт буюу Өмнөговьд ч багагүй хэмжээний мөнгө зарцуулсан байдаг. Дэд бүтэц тавих, малчдын худгийг нөхөн сэргээх, соёлын өвийн, байгаль орчны хөтөлбөр гээд орон нутгийн хөгжил рүү хандсан нэлээд ажил хийснийг компанийн тайлангаас харж болно. Оюу толгойн тавьсан цахилгааны шугам өмнийн говийнхонд хэрэгтэй. Барьсан зам нь ч тусаа өгч байгаа. Янзалж өгсөн худаг нь говийнхны хувьд амины хэрэгцээ. Дээр нь энэ аймгаас Оюу толгойд ханган нийлүүлэлт хийдэг хувь хүн, компаниуд гэхэд л өчнөөн. Наад зах нь хэдэн тэмээтэй Дорж гуай ингэний хоормогоо нийлүүлээд амьжиргаагаа залгуулчихаж байна. За тэгээд Оюу толгойд гэрийнх нь аль нэг нь ажилладаг айл Өмнөговьд олон. Тэд эдийн засаг хямралтай ийм үед энэ төслийн өгөөжөөр ажилтай, орлоготой дажгүй яваа. Хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч нөлөө Өмнөговьд гэхэд л ийм байх жишээний.

Монгол шиг байгалийн баялагтай, ирээдүйд хөгжих өндөр боломжтой улсууд олон бий. Тэднээс ялгарч өрсөлдөх нэг тал бидэнд бий.Оюу толгой шиг том хөрөнгө оруулалт шаардсан төслөө хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч нөлөөгөөр хэмжиж, бодитой үр дүнг нь тооцоод сурчихвал л Монгол уул уурхайн салбартаа түшиглээдхөгжилд хүрччадна.

Ц.Баасансүрэн

Монголчууд бид цэнхэр гариг дээр цөөхүүлээ, цөөхүүлээ дээрээ зожиг гэж жигтэйхэн үндэстэн. Аль тэртээгийн арван гуравдугаар зуунаас наашлуулаад яривалтэгтлээ баян чинээлэг, хөрөнгө мөнгөөр цалгиж явсан түүхгүй. Одоо ч ялгаагүй хоёр идэхгүй, хоосон хонохгүйаж төрж яваа жижигхэн үндэстэн. Тиймдээ ч дэлхийн энд тэнд орших улс орнуудад зовлон гамшиг тохиоход тусалж тэтгэж, түшиг нөмөрсөөд сүйд болдоггүй. Гэхдээ бидэнд бусдад тусалж дэмжсэн, нөмөр болохыг хичээсэн удаа цөөхөн ч гэсэн бий. Манжийн харьяанд байхдаа Манжийн хаанд хэцүү үе тохиолдвол цэргээр тусална гэсэн гэрээ байгуулж явсныг түүхийн шарласан хуудаснаас харж болно. Хоёр зууны тэртээ, дэлхийн түүхэндхар тамхины дайн гэж тэмдэглэгдэн үлдсэн цаг үед тусалъя гэсэн бичгийг манжуудад илгээсэн ч цаадуул нь “яахав ээ” гэж хариулсан гэцгээдэг. Эх орны дайны үед бол Орос улсад яах аргагүй тусалсан байдаг юм. Айл бүр чадах чинээгээрээ мал хуйгаасаа илүүчилж, монгол морь фронтын дайчдын унаа болж байсан түүх хуучраагүй. Хөдсөн дээлтэй, тарчиг амьдралтай монголчууд бэрх цагт ньбайдгаа илүүчилснийг оросууд хүсэхээрээ дурсдаг л байх.

Вьетнамын дайны үеэр вьетнамчуудад гар сунгаж байсан түүх бидэнд бий. Тухайн цагтаа дотоодын дайнтай байсан Лаост социалист ахан дүү гээд суурь хонь бэлэглэж, хүүхдийн эмнэлэг барьж өгсөн удаатай. Хариуд нь лаосчууд Засгийн газрынхаа зөвшөөрлөөр огтолдог өндөр үнэтэй улаан модоо бэлэглэж байсан юм билээ. Тусын хариуд ирсэн модоор урласан сандал ширээн дээртөрийн түшээд өнөө ч ажил хэргээ явуулж байгаа.

Солонгосын дайны үеэр хойд Солонгосын хэдэн хүүхдэд халуун сэтгэлээр хандаж байсан монголчуудад умардынхан одоо ч элгэмсүү. Ямар ч үед бидэнд дажгүй ханддаг. Капитализмд харшилтай, хатуу чанга дэглэмтэй хэр нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч очоод ардчиллын сэдвээр лекц уншихад эмзэглэж, хатуурхаж, мэдэгдэл энэ тэр хийж сүйд болоогүй л юмдаг. Хэцүү цагт нь тусалж байсан учраас бидэнд одоо ч эерэг, аядуу ханддагийн сүүлийн жишээ гэвэл энэ байна. Монголчууд сүүлд гэхэд Японд цунами болоход тусалж байв. Ер нь бид арлынхантай хэзээнээсээ түнш л дээ. Өмнө нь Кобэгийн газар хөдлөлтөөр ч байгаагаа өгч л байсан. Япон ч ардчилалд шилжсэн тарчиг хэцүү цагаас саяхныг хүртэл бидэнд тусламжийн гараа сунгасаар ирсэн улс. Сычуаны газар хөдлөлтийн үеэр бас бид урд хөршдөө чадах хэрээрээ тусалсан. Өгч, авсаар ирсэн өнгөрсөн түүхийг зүгээр нэг сөхсөнгүй. Тасарсан мах, үсэрсэн цус болсон элэг нэгтнүүддээ чадлаараа тусалцгаая хэмээн уриалах гэж л энэ бүгдийг дурсаж байна.

Нэгэн цагт Монгол гэсэн нэрийн дор нэгдэж явсан халимаг, тува, буриадууддаа тусалж, өөд нь татах чадал, боломж бидэнд бий. Өмнөд монголчууддаа бүр илүүонцгойлжхандах учир шалтгаан бидэнд байгаа. Тэд харь улсад зуун дамжин амьдарсан ч Улаанбаатарт ирэхээрээ Чингисийн хөшөөнд мөргөдөг, монгол хүн очихоор элгэмсэн угтдаг янзаараа. Ийм сэтгэлээр Монголд ирсэн элэг нэгтэндээ нутагтаа ирсэн хүү нь мэт дулаан мэдрэмж төрүүлэх уг нь тийм хэцүү биш. Мэдээж Монгол Улсынхуулийг зөрчсөн бол тусдаа асуудал л даа. Саяхан гэхэд Бурхан халдунд мөргөх гэжхадаг бариад алхаж явсан өмнөд монгол залууг сөхрүүлчихсэн дарамталж байгаа зураг цахим ертөнцөөр тарсан. Энэ зургийг харсан хүмүүсийн дийлэнх нь өмнөд монгол залууг сөхрүүлсэн “эх оронч”-дод илт дургүйцсэн сэтгэгдэл үлдээсэн харагдсан. Угсаа нэг, элэг нэгтнүүддээ ийм эерэг сэтгэлээр хандмаар байгаа юм. Хэзээд эвтэй, бие биедээ яаж ч уурласан монгол үндэстэн гэсэн нэг нэрийн дор нэгдэж чаддаг болсон цагт Монгол хөгжинө. Хэрэлдэж маргах, дээрэлхэж дарамтлах, залилах шулах гэсэн муу дадлаасаа татгалзсан цагт л бид хүчирхэгжинэ.

Үндэс нэгтнүүдээс гадна Түвд, Балба зэрэг улс байна.Бидэнтэй соёл ижил болохоор нэг үндэстэн мэт санагдаад байдаг юм. Үзүүрсгэн дээлтэй түвдүүд цаанаа л дотно. Манай хөдөөгийнхнөөс ялгараад байх юмгүй төрхийг тэдний зурагнаас олж хардаг. Балбын лам нарын зургийг харахаар яг лманай лам нар. Ямар сайндаа л бид “Нум сумын магтаал”-даа“Балбын дархан балбаж, баатар дархан давтаж хийсэн” гэсэн мөр шад оруулж байхав. Сүүлдээ ч хэлцшахуу болсон үг дээ. Балба дархчууд аль Хубилайн үеэс л Монголд орж ирсэн гэж түүхчид ярьдаг юм билээ. Балба бидний хувьд соёлоороо ийм л ойр улс. Саяхан Балбад газар хөдөлж хэдэн мянган хүний амийг авч одсон харамсам явдал боллоо. Иргэдээ ийм олноор нь алдсан Балба улсад дэлхий даяараа тусалж байна. Гэтэл бид гар сунгаагүй л сууна. Монголчуудын очиж мөргөдөг Соёмбо сүм, Жаран Хасарын суварга газар хөдлөлтөнд үгүй болжээ. Жаран Хасарын суварга гэхэд л манай жинчдийн нутгаа зорихдоо мөргөн сүслээд хөдөлдөг газар байж. Балбад “Монголын дуу хоолой” гэж сэтгүүл бий. “Монголын зүрх сэтгэл” гэдэг хөгжмийн хамтлагтай. Жил бүр “Мисс Монгол” гэдэг тэмцээн зохион байгуулдаг. Бидэнд элгэмсэг ханддаг ийм үндэстэн дэлхий дээр өөр хаана байгаа билээ. Монгол, Балба улсууд соёлоороо ийм гүн холбоотой. Соёлоо алдахгүйн тулд, их гүрний нөлөөнд уусахгүйн төлөө амьдаараа зулын гол болж байгаа түвд ламыг өмөөрөн өмөлздөг, байгалийн гамшигт иргэдээ хэдэн мянгаар нь алдсан балбачуудад тусламжийн гараа сунгадаг тийм л сэтгэл бидэнд үгүйлэгдэж байна.

Соёл нэгтэй зовсон түмэндээ эерэг сэтгэлээр хандмаар байна. “Өгье гэвэл ганцаасаа, уйлъя гэвэл сохроосоо” гэсэн үг бий. Бид хэдий ядуу ч гэсэн зүдэрсэн зовсон соёл, элэг нэгтэндээ тусалж чадахаар улс. Өгөөмөр сэтгэл гаргаж чадах үндэстэн. Үүнээс ядуу тарчиг, хөгжил буурай байхдаа ЗХУ гэдэг хүчирхэг том гүрэнд тусалж чадсан ард түмэн. Ер нь монголчууд уг язгуураасаа өгөөмөр. Аль тэртээ зуунд Монголд ирж байсан Италийн жуулчин Марко Пологоос эхлээд хорьдугаар зууны эхэн үедирээд буцсан гадны эрдэмтэн, жуулчид монголчуудын өгөөмөр найрсаг, уужуу тайвныг дуу нийлүүлэн шагшсан байдаг. Монголчуудын философи гэж хэлж болохоор чанар л даа. Талын монголчууд хэзээнээсээ л өглөгч, өгөөмөр, уужуу тайван, өрөвч нинжин байсан. Ядарсандаа тусалдаг, гомдсон нэгнээ уучилж өнгөрөөдөг уужуу сэтгэл бол тал нутгийн унаган ааль. Монгол түмний цусанд шингэсэн энэ чанарыг сэргээмээр байна. Монгол хүчирхэг, тусгаар оршихын үндэс бол ердөө л сая дурдсан эрхэм чанарууд. Тува, халимаг, буриад, өмнөд монголчуудынхаа хувьд бид бүр аврал нь байх учиртай. Тэгж байж Монгол хүчирхэгжинэ.

Өмнөд монголчууддаа элэгтэй хандахыг төрийн хар хайрцагны бодлогодоо тусгах хэрэгтэй. Хэтэрхий хол сонсогдож магадгүй л дээ. Тэдэнд бид яаж туслах юм гээд суугаад байвал юу ч өөрчлөгдөхгүй. Хамгийн наад зах нь урд хөршөөс ажилтан авахдаа монгол хэлний шалгалт авна гэсэн шаардлага тавьчихад л элэг нэгтэндээ дэм болчихно. Хятадад өмнөд монголчууд л монголоор ярьж байгаа. Тэгэхээр тэд л монгол хэлний шалгалтанд тэнцэж таарна.

Монголчууд таван саяулаа болоход наад зах нь дөчин жил дутуу байна. Ам нээвэл уушги нээ гэдэг. Нэгэнт энэ сэдвээр дуугарсных хэдэн аравны турш таван сая болох гэж дотроо мачийхийн оронд үндэстнээрээ нэгдэж яагаад болохгүй гэж. Бид дэлхийд хамаатан садан муутай, зожиг үндэстэн. Яг ачир дээрээ монгол гэдэг үндэстэн цэнхэр гаригт тийм ч нэр сайтай биш. Өвөг дээдсийн маань баатарлаг түүхийг дэлхий нэг талаасаа “түрэмгий, харгис” гэж хардаг.Зожиг, дээр нь ийм имижтэй улс хүчирхэгжихийн тулд олуулаа болох учиртай. Олуулаа болох арга, гарцыг холоос хайгаад байх шаардлагагүй. Ерөөсөө үндэс нэгтнүүдээ голомтонд нь урья.

Буриадын “Алтаргана”байна. Заавал Монголд, тэгэхдээ бүр Улаанбаатарт жил бүр зохион байгуулж баймаар наадам. Учир нь Улаанбаатар бол монголчуудын гал голомт. Дэлхийн өнцөг булан бүрт байгаа буриад зон голомтондоо жил бүр ирж наадамлаад ирэхээр өнөөдрийн хөндий харилцаа ойртоод ирнэ. За тэгээд халимаг, тува гээд элэг нэгтнүүдийнхээ онцлогийг харуулсан наадам, тэмцээнийг Улаанбаатарт жил бүр зохион байгуулахад болохгүй юмгүй.

Ц.БААСАНСҮРЭН

УИХ дахь АН-ын бүлгийн хуралдааны үеэр“Л.Гансүхийг хуруугаа тайруулчихаад Я.Батсуурийг шоронд орчихоод байхадбид юу ч дуугарахгүй байна” гэсэн утгатай яриа өрнөжээ. Л.Гансүх шоронд байхдаа гадагшаа шинжилгээ өгөхийн тулд аргагүйн эрхэнд хөлийнхөө хурууг тайруулж явуулсан нь ердөө саяхны явдал. АТГ-ын шийдвэрээр шоронд хоригдож буй Я.Батсуурийн бие тааруу сураг дуулдажбайгаа. АН гэсэн нэг нэрийн дор нэгдэж, намаа сонгуульд ялахад нь хөлс, хүчээ зориулж зүтгэсэн хоёр гишүүнээ нам нь өмөөрч дуугарсан анхны тохиолдол энэ болж байна. Гэхдээ энэ удаагийн явдлыг АН-ын зүгээсгишүүддээ анхаарал хандууллаа гэж шууд дүгнэхаргагүй. Нэг өрөвч нөхөр л бусдадаа учирласан хэрэг. Нэг нь хуруугаа тайруулж, нөгөө нь эмнэлгийн орон дээр хэвтэж байгаа учраас өрөвдөө биз. Хэвлэл мэдээллээр бол аль дээрээс шуугисан сэдэв л дээ. АН гишүүддээ жудаггүй, хөндий, байж боломгүйгээрхандаж байна гэж өчнөөн л шүүмжилсэн.

Уг нь улс төрийн цагаан толгой, дүрэм нь их энгийн. Сонгуульд ялсан нам төрийн эрхэнд гарахдаа гишүүдээ ажил, албатай болгодог. Хүн алчихаагүй л бол яаaж ийж хаацайлж байгаадшоронд явуулалгүй аваад үлддэг.Улс төр ер нь л ийм. Хэтэрхий шулуун, хатуу үг байж мэднэ.Зарим хүнд бүрбүдүүлэг, байж боломгүй санагдахыг үгүйсгэхгүй.Гэхдээ улс төр угаасаа ийм.

Цагаан толгойн дүрэм нь ийм энгийн байхад АН эсрэгээрээ гишүүдээ ажлаас нь халж, шоронд суулгадаг. Сүүлийн үед энэ ойлгомжгүй хандлага нь хэрээс хэтэрч эхэлснийг бултаараа харж сууна. Харин МАН тэгдэггүй. МАН-ыг засаг барих үед гишүүн нь шоронд явсан түүх байхгүй. Хэзээнээсээ л ийм байсан. Бүр шорон руу явуулах байх гэсэн хэрэг дээр ч гишүүдээ хаацайлаад аваад үлдсэн жишээ өчнөөн бий. Сүүлийн жишээ гэхэд л “Хадгаламж” банкны 14 тэрбумын хэрэг байна. МАН-ын гишүүн Г.Занданшатар, У.Хүрэлсүх, Ж.Мөнхбат, Т.Бадамжунай зэрэг өчнөөн улстөрч бүхэл бүтэн нэг банкны 14 тэрбумаар казино тоглосон гэх хэрэгт нэр холбогдож байсан. Буруутайг нь нотолж чадаагүй гээд хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгож байлаа, тэр үед. Энэ хэрэгт шийтгэл хүлээсэн хүн нь жирийн нэг ахлах нягтлан бодогч болоод дууссан. Товчхондоо МАН гишүүдээ өчнөөн тэрбумын хэрэгт холбогдчихоод байхад аваад үлдэж чадсан. Улс төр хэтээсээ ийм л байсан, ийм ч байх учиртай.

Гэтэл АН сонгуульд ялж, засаг толгойлсноосоохойш яав. Гишүүдээ барьж, хорьж, ажлаас нь авч хаяж авиргүйтэж байна. Ер нь АН засаг барихдаа ингэдэг өвчтэй. Казиногийн хуулийг санаачилсан, батлалцсан, авлига авсан, тэлээ авсан гэж буруутгаад гурван гишүүнээ шоронд явуулчихаж байсан түүх энэ намд бий. Шоронд орсон гурван гишүүний нэг нь амиа алдсан харамсам түүх өнөө ч хуучраагүй байна.

Дахиад хэлье. Сонгуульд ялж засаг барих мандат авсан аль ч орны ямар ч улс төрийн нам ялахад нь нэмэр болсон, нам гэж оршин тогтноход нь хувиа оруулсан гишүүдээ ээлж дараалан барьж, хорьж, аль мууг нь үзээд байдаггүй. Гишүүдээ ажил, албатай болгож, нам гэсэн нэрийнхээ дор нэгдэж ажиллаж чаддаг. Давтан давтан хэлэхэд улс төр угаасаа ийм л байдаг.

Ц.БААСАНСҮРЭН

О.Туяа гэртээ хүүхдээ хардаг жирийн л нэг эзэгтэй. Дөнгөж ой гарч яваа охиноо харах зуураа 300 гаруй хүүхдийг мэндлэх хүндлэх, хүн байх ёсонд сургачихсан, цаашдаа ч хүүхдэд анхаарсан ажлаа өргөжүүлэх сонир­­холтой нийгмийн идэвх­тэй ээж. Хоёр хүү, нэг охинтой энэ айлын эзнийг Б.Бүрэнээ гэдэг. Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын уугуул. Монголдоо Шашны дээд сургууль дүүргэсэн, шашны чигийн хүн. Эднийх “Соёлоор гийгүүлэхүй” гэдэг төрийн бус байгууллага ажиллуулдаг. Олсон хэдээ ном, соёлын ажилд зарцуулдаг гэж ойр дотнынхондоо хүндлэгдсэн Б.Бүрэнээгийнд өнжсөн юм. Амралтын өдрийн өглөө “Могул таун”-ыг зорилоо. Гэрийн эзэгтэй хаалгаа тайлж өгөв үү үгүй юу л цаад өрөөнөөс хоёр хүү нь гарч ирж мэндэлцгээв. Зочны өрөөнөөс том, жижиг модон шоголтой хуучны судрууд хамгийн түрүүнд нүдэнд туслаа. Эзэгтэйн аавын урласан майга хөлтэй модон ширээ, сувинер голдуу өрсөн ханын шүүгээ, буйдантай энэ өрөөнд яриа хөөрөө эхлэв.

Гэрийн эзэн Б.Бүрэнээ удахгүй гарах ажилтай гэнэ. “Та нарыг ирэхээр уулзчихаад гарах санаатай сууж байлаа” гэсээр яриагаа эхлэв. Ер нь их дуу цөөтэй хүн юм. Аавын ажил өглөө хүүхдүүдээ хүргэж өгөхөөс эхэлдэг гэнэ. Хөвгүүдийг нь Билэгт-Очир, Сүлд-Очир гэдэг юм байна. Хоёр, тавдугаар ангийн сурагчид. Саяхан Япон руу Далай багшийн номлолд суугаад ирэхдээ хоёр хүүгийнхээ захисан “Doraemon” гэдэг хүүхэлдэйн киноны цувралтай холбоотой зүйлсийг л авчирчээ. Эднийх эзэгтэйн бодлогоор интернэтгүй аж төрдөг юм байна. О.Туяа “Манай хүн Японд хэд хонохдоо хөвгүүдээ санаад жигтэйхэн юм болсон. Огт уурладаггүй хүн чинь хүүхдүүд рүүгээ холбоо барьсангүй гэж бухимдаад. Интернэт тавиулаагүй гэж ирээд хааяа дургүйцдэг л юм. Wi Fi-тай байх сайн биш гэсэн үзэлдээ үнэнч байгаа. Интернэтээр ямар ч шүүлтүүргүй мэдээлэл их цацагддаг. Манайх DDISH-тэй. Бороо орохоор тасарчихдагийг эс тооцвол болоод л байдаг юм” гэж хэлээд хөгжилтэй инээлээ. О.Туяа нөхрөө “та” гэж хүндлэн дуудах юм. Гэрийн эзэгтэй биднийг ногоон цай, жимс, салатаар дайлангаа “Манай хүн чинь гаднаа хүүхдүүдээ хайртай энэ тэр гэж эвийлээд сүйд болохгүй. Хайраа үйлдлээрээ үзүүлдэг. Сая гэхэд л аавынх нь авчирсан бэлэг манай хоёрт их таалагдсан. Хорвоо дээрх хамгийн сайн хүн, аврагч, хамгаалагч, түшиг гэдгийг л хүүхдүүддээ ойлгуулсан хүн дээ. Манай хэд чинь аавдаа амь. Бага охин хүртэл ааваа л гэнэ. Ээж гэдэг үг байхгүй шүү. Өдөржин харж байхад гээд хааяа аавд нь “гомдоллодог” юм” гэж ханиа магтаад авав.

Гэрийн эзэгтэй юм асуухаар ганц, хоёр үгээр хариулаад дуугүй суух нөхрөөсөө санаа зовсон уу “Манай хүн чинь дуу цөөнтэй. Ямар сайндаа Баасаа бид хоёр Бүрэнээ шиг болохын тулд бясалгал хэрэггүй гэдэг юм” гээд томоо чемодан авчирч дэлгэлээ. Баасаа гэдэг нь “Хайрлаарай” дуугаараа цахим ертөнцөд танигдсан Эрдэнэ зуугийн хамба Х.Баасансүрэн лам. Гэрийн эзэнтэй шашны сургуулийн нэг анги гэнэ. Бүрэнээ, Туяа хоёрын дотнын найз юм байна. Эзэгтэйн чемоданаар дүүрэн бичиг цаас. Зүрхэн хэлбэртэй цаасан дээр “Туяа эгчдээ” гэж ирээд эхэлсэн сэтгэгдлүүд өчнөөн харагдав. “Ёс зүйт зөв хүүхдийн есөн дадал” гэсэн жижигхэн ном ч нэлээд байна. Биднийг О.Туяагийн хэрэгжүүлж байгаа хүүхдийн хөтөлбөрийн талаар яриа дэлгэх үеэр гэрийн эзэн ажилдаа яарсаар гарч одсон юм. О.Туяа нөхрөө гарсны дараа “Манай хүнд хагас сайнд амарна гэсэн ойлголт бараг байхгүй шүү. Ер нь гэрт сууж амарна гэсэн ойлголт бидний насны хүмүүст байхгүй л бол зүгээр юм шиг санагддаг. Би гэр бүлийнхээ хүнийг амралтын өдрөөр заавал хамт бай гэдэггүй. Эр нь эрийнхээ, эм нь эмийнхээ ажлыг хийчихэд л айл гэр өөдлөөд ирнэ гэж боддог” гэв.

Туяа эхлүүлсэн ажлынхаа талаар “Миний хоёр хүү таксинд суусан ч, хаана ч явсан хүнтэй мэндэлдэг юм. Нэг удаа манайд орж ирсэн хүн хөвгүүдээ яаж хүмүүжүүлсэн юм бэ, мэнд мэдээд сүрхий юм гэхээр нь эхлээд гайхсан л даа. Гэтэл олонх хүүхэд мэндэлж сураагүй байдаг юм билээ. Тэгээд л уншиж судалснаа бодож “Ёс зүйт хүүхдийн есөн дадал” хөтөлбөрөө боловсруулсан юм. Би өмнө нь Багануурын уурхайд удирдах ажил хийж байхдаа ажилтны сэтгэлгээ, хандлагыг өөрчлөх чигийн арга хэмжээ их зохиодог байлаа. Тэр үед нэгэнт тогтчихсон араншин, үзлийг өөрчлөхөд бэрх юм гэдгийг мэдэрсэн. Одооны эцэг, эхчүүд завгүй гэсэн үгээр хүүхдэдээ анхаарахаа больчихож. Монголын ирээ­дүйг хүмүүжүүлж байгаа хүн алга болсонд харамсдаг. Миний хүүхдүүд гэр бүлийн тогтсон соёлоороо хүнтэй мэндэлдэг, хэн нэгэнд тусалж сурсан байж болно. Гэтэл миний хүүхдүүдийн амьдрах тав, арван жилийн дараах ирээдүй тийм биш харагдаж байна. Би хөвгүүддээ хүнээс юмаа харамлаж болохгүй гэж сургадаг. Тэгэхээр, ма­най ангийнхан юмаа харам­ладаг шүү дээ ээжээ, би ч гэсэн өгмөөргүй байна гэсэн хариу хэлж байгаа юм. Хүү­­гийнхээ ангитай ажил­ласан. Нийслэлээс гадна хөдөөний хүүхдүүдтэй ажил­лалаа. Хотынхныг бодвол ёс суртахуун нь унаагүй байд­гаараа хөдөөний хүүхдүүд өөр л дөө. Тэр утгаараа ёс зүйн зөв дадал олгох хөтөлбөрт хамруулахад илүү хялбар байна” гэж ярилаа.

Туяа хөтөлбөрөө 5-8 дугаар ангийн хүүхдүүдэд сарын хугацаатай хэрэгжүүлжээ. Сургуулиудаас нэг, хоёр анги сонгож аваад хэрэгжүүлдэг юм байна. Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын “Орхон” цогцолбор сургуулийн 5-9 дүгээр ангийн бүх сурагчид хөтөлбөрт хамрагдаж эхэл­жээ. Удахгүй Өвөрхангай аймаг даяар хэрэгжүүлэх бо­долтой байгаа гэнэ. Хөтөл­­­бөр нь их энгийн юм. Жижигхэн ном, хүснэгттэй самбар, самбар дээр наах смайл гээд л болоо. “Эрүүл биетэй, саруул ухаантай, сайн зан чанартай, зөв ёс зүйт хүүхдийн хэвшүүлэх есөн дадал” гэсэн гарчигтай самбар хэвлүүлчихэж. Зөв хувцаслалт, зөв үнэлгээ, зөв хөдөлмөр амралт, даалгавраа хийх, ном уншиж ойлгох, анхаарлаа төвлөрүүлэх, мэндлэх-хүндлэх-талархах-уучлах, ширүүн үг хэлэхгүй-худал хэлэхгүй, бусдад туслах гэсэн есөн дадлыг жагсаажээ. Даваагаас ням хүртэл дадал бүр дээр ямар амжилт гаргас­наа хүүхэд өөрөө дүгнэх гэнэ. “Би чадсан”, “би хичээсэн”, “оролдсон” гэсэн бичигтэй смайлуудыг нааж дүгнэдэг юм байна. Хамгийн сүүлийн хүснэгтэд нь аав, ээж нь үнэлгээ өгнө. Мөн л гэрлэн дохионы гурван өнгийн смайл наана. “Сайн хүүхэд”, “хичээгээрэй”, “амжилт” гэсэн бичигтэй. Ном, самбар, смайл хэвлүүлэх зардлыг өөрсдөө гаргадаг юм байна. Зөв хооллолтыг хүртэл хөтөлбөртөө оруулж өгсөн нь сонирхол татав. Гэр хорооллын хүүхдүүдийг хөтөлбөрт хамруулах үеэр бэлэн гоймон их иддэг нь анзаарагджээ. Хор хохирлыг нь тайлбарлаад өгөхөөр тусгаж авахдаа сайн байдаг аж. Хөтөлбөрт хамрагдсан зарим сургуулиуд бүр хоолныхоо газар өнгөтэй ундаа гэх мэт буруу хүнс зарахаа больжээ. Дэлхий даяар ёс суртахуунд анхаарч эхэлсэн гэнэ. Тогтсон араншинтай том хүнтэй харилц­санаас хүүхдээр нь дамжуулж ёс суртахуунд нь нөлөөлөх хандлага цэнхэр гаригт давамгайлж байгаа аж. О.Туяа “Хүүхдүүдтэй ажиллах ямар аз жаргалтай, гэгээлэг байдаг гэж санана. Хүүхэд юмыг их гоёор, тодорхой төсөөлөл багатайгаар хүлээж авдаг. Том хүн бол өөр. Нэг зүйл ярихаар өөрийнхөө үзлээр төсөөлж хүлээж аваад байдаг. Бодол нь зөв хүүхдийн үг яриа, үйлдэл нь зөв байна. Үг яриа, үйлдэл нь зөв бол амьдралын хэвшил нь зөв болно гэж үздэг. Манай хөтөлбөрийн зорилго ерөөсөө энэ. Хөтөлбөртөө аав, ээжүүдийг оролцогч болгодог. Монголчууд аав минь тэгж сургасан гэж ярьдаг болохоос хэн нэг мэргэн хүний үгээр хүн болсон гэдэггүй улс” хэмээн ярилаа. Богдыг хаанаар залсан Үндэсний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын өдрөөр хөтөлбөрт хамрагдсан хүүхдүүдээБогд хааны ордон музейд авчирч илтгэл тавиулжээ. Хүүхдүүдийг сонссон хүмүүс нь Д.Чойжамц хамба, Ардын жүжигчин Н.Сувд, нийтлэлч Б.Цэнддоо зэрэг мундагчуул байж. Хүүх­дүүд ч тэдэнтэй зургаа татуулаад сүйд болсон гэнэ. Туяа хүүхдүүдийн талархлын үгтэй зурвасуудыг харж сууснаа“Магадгүй аль нэг улстөрчийг аваачсан бол хичнээн сайн хүн байсан ч хүүхдүүд сайнаар хүлээж авахгүй. Аав, ээж нь орой бүр зурагтаар харж муулаад байгаа хүнийг хүүхэд шууд тэр утгаар нь л хүлээж байна. Томчууд хүүхдүүдийнхээ загвар болгож үлгэрлэн дуурайх баатруудыг хүртэл нийгмээс устгаад байна л даа. Бидний үед том хүн бүр мундаг, зурагтаар гарч байгаа хүн болгон од байсан. Гэтэл бид одоо хүүхдүүдийнхээ сайхан төсөөлөл, эрүүл сэтгэлгээг өөрсдөө устгаад байгаа нь харамсалтай” гэж ярилаа. Сонирхуулж хэлэхэд энэ хөтөлбөрийг зөвлөж хянасан хүн нь Д.Чойжамц хамба юм байна. Буддын шашны сургаал, номлол дээр үндэслэж хийгдсэнээрээ онцлог хөтөлбөр гэж О.Туяа ярьж байв.

Гэрийн эзэгтэй “Буддын шашин бол Монголын соёлд суучихсан. Шашин гэхээс илүү шинжлэх ухаанд асар ойрхон гэдгийг нь дэлхий дахин хүлээн зөв­шөөрдөг. Холливудын дийлэнх ододбуддын шашныг сонгож байна. Дэлхийн оюун ухааны том хурлуудад Далай багшийг уриад байхад шашин соёлоос суралцахгүйгээр, буддын шашин соёл дээр суурилахгүйгээр ёс суртахуун ярина гэдэг утгагүй. Хүүх­дийнхээ хөтөлбөрт түлхүү анхаарна гэж бодож байна. Хүүхдээр дамжуулж л энэ нийгмийг өөрчлөх боломжтойг олж харсан. Би нийгмийг шүүмжлэхийг хүсэхгүй. Өөрчлөхсөн л гэж хүсдэг. Хүнийг хүн болгоно гэдэг хамгийн том ажил юм билээ. Түүнээс биш улсаас төчнөөн төгрөг авч, өчнөөн тэмдэг зүүсэн гэдгээр үнэлэгдэхгүй байх. Үр хүүхэд нь ямар байна, эцэг эхээ хэр ачилж байна гэдгээс л хүн болсны гавьяа үнэлэгдэх юм байна гэж боддог” хэмээн яриа дэлгэлээ. Зөв хүүхдийн хөтөлбөрийн талаар бараг хоёр, гурван цагийн яриа өрнүүлэв.

Гэрийн эзний аав, ээж Төв аймгийнх бол эзэгтэйн аав нь Хөвсгөлийнх, ээж нь Сүхбаатарынх юм байна. Эдний гэрт байх уран хийцтэй гүнгэрваанууд аавынх нь бүтээл юм байна.

Зочдын өрөөний хойморт байрлах модон шоголтой хуучны судрууд сонирхол татаад суулгасангүй. Эзэг­тэйгээс номын хэсгээс сонир­хуулахыг хүсэхэд томоо гэгчийн зургийн цомог сонирхуулав. Хуучны ном, судрынхаа зургийг авч тайлбар хийгээд хадгалчихаж. Зочны өрөөний нэг талын хананд том, жижиг модон шоголуудыг давхарлан өрсөн нь содон харагдана. Модон шоголд хадгалсан номын чанар мууддаггүй гэнэ. Өндөр гэгээний соёмбо үсгээр бүтээсэн Жанлав Цогзол номыг гүнгэрваанд залжээ. Занабазарын дүрийг голд нь бүтээсэн мөнгөн суурь бүхий энэ судрыг орчин цагт бүтээжээ. Эднийд 400 жилийн настай Энх амгалангийн Жадамба судар ч байна. Тусгайлж боловсруулсан муутуу цаасан дээр есөн эрдэнийн нухмалаар бүтээдэг хар ном ч байгаа аж. Гэрийн эзний бүтээлгэсэн судрууд ч номын хэсэгт хэд хэд харагдав. Гэрийн эзэгтэй “Ном бүтээлгэнэ, хуучны ном судрыг эрхэмлэн хадгална гэдэг сэтгэлийн их таашаал өгдөг. Ном гэдэг нэг талаасаа соёлын бүтээл, нөгөө талаас тусгаар тогтнолын бэлгэдэл. Алт, мөнгөөр ном бүтээлгээд эхлэхээр шуналаас ангид болчихдог. Гоё алтан ээмэг аваад зүүчихье гэсэн бодол надад байдаггүй. Надад, гэр бүлд минь биш Монголд үлдэхүнэ цэнтэй зүйл хийлээ гэсэн бодлоосоо урам авч амьдардаг” гэж бодлоо хуваалцлаа.

Зочны өрөөний ханаа бурхан багш, Далай ламын хөргөөр гоёжээ. СУИС-ийн төгсөх ангийн оюутнаар тугалын арьсыг хөөмөлдөж бүтээлгэсэн гэнэ. Ханын шүүгээнд өрсөн сувинеруудээс шармал савтай тамга, жижиг цагаан хөөргийг нандигнадаг аж. Шармал савтай тамга нь Богд хааны тамганы хуулбар юм байна. Жинхэнээсээ ялгарах юм алга. СУИС-ийн оюутны энэ бүтээл Үндэсний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын өдрөөр эднийд иржээ. Гэрийн эзэгтэй“Буддын шашинд шүтэн барилдлага гэж бий. Би мундагтаа амьдралыг бүтээгээгүй. Орчлон дээр дан ганц бусдаас хамаарахгүйгээр оршин тогтнодог юм гэж огтоос байхгүй гэсэн хандлага л даа. Энэ тамгыг би шүтэн барилдлага талаас хараад байдаг юм. Богд хааны талаар зөв мэдээллийг ний­гэмд хүргэхсэн гэсэн бидний хүслийн үр байх гэж бэлгэшээдэг” гэж ярилаа. Бүрэнээгийн гэр бүл Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолын өдрийн үнэ цэнийг таниулах ажилд бүр эхнээс нь гар бие оролцож иржээ. Тусгаар тогтнолын өдрөөр гардаг ном судрын үзэсгэлэнд гэртээ байгаа судруудаа шогол, гүнгэрваатай нь аваад очдог гэнэ. О.Туяа “Богдыг миний үеийнхэн киноноос өвчинд баригдсан учраа мэдэхгүй сохор түвд гэдгээр хардаг байсан. Гэтэл энэ хүн өнөөгийн бидний эдлээд байгаа эрх чөлөөг хамгаалж бий болгоход том оролцоотой байсан. Үнэхээр бахархмаар. Тэр ч утгаараа 12 дугаар сарын 29-ний өдрийн үнэ цэнийг олонд ойлгож мэдрүүлэхийг хичээдэг” гэж ярилаа.

Туяа “Эрдэнэ зуу” хийдийн хамба лам Х.Баасансүрэнтэй хамтарч “Энх тунх Эрдэнэ зуу” гэсэн гэрэл зургийн ном хийжээ. Тэр үеэр Х.Баасансүрэн хуучин жижиг цагаан хөөрөг бэлэглэсэн аж. Эрдэнэзуу хийдийг том хүрээ байхаас нь эхлээд устах үеийнх нь түүхийг харуулсан сонирхолтой ном юм. “Манай Баасаагийн дуулсан “Хайрлаарай” дууг youtube-ээр өчнөөн зуун хүн үзсэн байна лээ. Хүний үнэн бодит нүүр гэдэг тэр л дээ. Бүгдийг энэрсэн, нинж агуулсан дүр төрх маань мартагдсан учраас тийм олон хүн үзсэн хэрэг.Цаад ухамсраас нь өдөөгөөд байсан учраас л тэр дууг тийм олон хүн сонссон байх. Манай Баасаа чинь мэдрэмжин дээр тулгуурласан бясалгал их заана” гэж найзынхаа тухай жаал ярив. Эрдэнэзуугийн хамба лам долдугаар сарын дунд хүртэл бясалгахаар ууланд гарчээ.

Номын өрөөгөөр нь орлоо. Өрөөний үүд хавьцаа торгоор урласан солонгос эмэгтэйн томоо гэгчийн хөрөг байна. Бурханч лам Пүрэвбат охинд нь бэлэглэжээ. Хойд солонгосчуудын урла­сан бү­тээл аж. Эдний гэр бүл Пүрэвбаттай ойр харил­цаатай байдаг гэнэ. Ирэх намраас том хүүгээ Аглагийн хийдэд сургахаар шийджээ. Бурханч лам арав гаруй хүүхдийг соёлын өвийн чигээр бэлдэхээр болж. Бүрэнээгийнх том хүүгээ соёлын өвийг хамгаалах, үнэлэх, цэгнэх чигийн хүн болгохоор шийджээ.

Номын өрөөний хоёр ханаар нь битүү ном. Орчин цагт бүтээсэн Сандуйн жүдийн хураангуй нүд унамаар бүтээл ажээ. Жинхэнэ хөөмөл гэнэ. Бурхан багшийн хийц нь гайхалтай гэж эзэгтэй сонирхуулав. Бурхан багшийн гарт байх бадар аяганы шигтгээ гэхэд л болор юм байна. 55 кг алт, мөнгөөр бүтээсэн, Сандуйн жүд дэлгэм­лээрээ Төв номын санд бийг уншигчид андахгүй байх. Шашин, түүхийн номууд голдуу номынх нь санд Бүрэнээ, Туяа хоёрын бүтээсэн бурханы шашны сургааль үлгэрүүд бүхий хэд хэдэн CD харагдав.

Зочдын өрөөнд эхлүүлсэн “Энх тунх Эрдэнэ зуу” номын тухай яриа энд ч өрнөлөө. Эзэгтэй Эрдэнэзуугийн сүйрсэн үеийг ярих бүрдээ “Харамсалтай” гэж толгой сэгсэрнэ. “Бид үзээгүй л болохоос аймшигтай цаг үеийг туулсан. Асар их соёлын өв устгагдсан. Нэг хүний номыггэхэд хэд хоног самарч шатаасан гэдэг”,“Хүрээ цам дээр ирсэн гангацуулын хувцсыг хар даа. Гайхалтай байгаа биз. Харанхуй бүдүүлэг, ядарсан зүдэрснээ гайхаад байдаг. Ганц хоёр зураг харвал тийм биш гэдэг нь харагдахаар байгаа биз”, “Америкийн дэд ерөнхийлөгч ирээд “Танайх уламжлалт шашин соёлтой газар. Хийд орноор чинь очъё гэсэн юм билээ. Яг тэр үед Улаанбаатараас Эрдэнэзууг нураалгахаар танкийн цуваа хөдөлгөх гэж байсан гэдэг. Тэгээд зогсоож байсан юм билээ” гэх зэргээр Эрдэнэ зуугийн түүхийн номноос үүдсэн яриа хөөрөө хэсэг хугацаанд өрнөлөө.

Хүүхдүүдийнх нь өрөөгөөр орлоо. Хоёр хүү нь хичээлээ хийж дууссан бололтой, гадаа гарч тоглохоор бэлдэж байв. Хоёр ахыгаа хувцсаа өмсөхийг харсан Номундара охин дагаад сүйд. Чанга дуугаар уйлж гарав. Охин ах нарыг нь дагуулж гаргаагүй ээждээ хэсэг туниад чихрийн таваг зэрэг өөр зүйлсэд сатаарч эхэллээ. Бидний яриа мөн л хүүхдийн хүмүүжил, гэр бүлийн үнэ цэн сэдвээр үргэлжлэв. Сүүлийн үед Америкт хүүхдийн бясалгал их түгж байгаа гэнэ. Бясалгалаар хүүхдүүдээ хичээллүүлсэн нэг сургуулийн амжилт илт гойд байсныг судалгаагаар баталчихаж. Тэр сургууль хүүхдүүддээ хичээл эхлэхээс цагийн өмнө бясалгал болон тайвшралын цаг гаргадаг байж. О.Туяа “Амьсгалын дасгал бясалгалын анхны шат л даа. Хүн хэдэн мянган бодлоо ажиглаж чаддаггүй. Бясалгал гэдэг бодлоо ажиглаж хянаж ухамсартай болох л процесс” гэж сонирхуулав. Хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх явцдаа хүүхдүүдээр амьсгалын дасгал хийлгэхэдүр дүнгээ өгсөн гэнэ. Зарим хүүхэд бүр “Унтаж амарсан юм шиг сайхан боллоо” гэсэн сэтгэгдэл хэлжээ. Сайн үйлс хийдэг фэйс группын нэг охин саяхан холбогджээ. Захын хорооллын хүүхдүүдэд хөтөлбөрийг нь хэрэгжүүлье гэсэн санал тавьсан гэнэ. Хөтөлбөр хэрэгжүүлэх тал дээрээ яамнаас ч юм уу, төрийн байгууллагаас дэмжлэг хүссэн эсэхийг лавлахад О.Туяа “Албатай юм шиг дэмжлэг гэж байхаарчадах хэрээрээ жаахан ч гэсэн өөрчлөлт гаргаж бололцоогоороо зүтгэвэл аяндаа болж бүтнэ дээ” гэснээс өөр зүйл хэлсэнгүй.

Эдний хүүхдүүд өдөрт нэг л цаг зурагт үзэх нормтой. Зургаан цагаас 25 дугаар телевизээр гардаг “Doraemon” гэдэг хүүхэлдэйн киног гэр бүлээрээ сууж байгаад үздэг гэнэ. Гэрийн эзэгтэй хөвгүүдийнхээ дуртай киног “Хүмүүжилд нь хэрэгтэй” гэж оношилжээ. Хөвгүүдийн гар утсан дээрээ татсан тоглоомоор тоглох хугацаа нь ч цагтай аж. Хоёр хүү нь 15-20 минут тоглох эрхтэй. Хагас сайн өдөр жаахан эрх чөлөөтэй байдаг гэж ээж нь тайлбарласан. Бүтэн сайн өдөр хичээлийн бэлтгэл энэ тэр гээд хөвгүүдийн эрх чөлөө “хумигддаг” гэнэ.

Гэр бүлийн үнэ цэнийн тухай урт ярианаас “Нөхрөөсөө юм нэхэж, тэгэх ингэх ёстой гэсэн яриа сонсохоор хэлэх үг олддоггүй. Аль аль талдаа тодорхой хэмжээгээр бие даасан байх хэрэгтэй. Хэн хэндээ ачаалал өгөхгүй бол амьдрал амархан болчихдог юм билээ. Сонирхол нэгтэй бол их гоё. Бид хоёрын сонирхол нэг. Бие биенийхээ ажлыг байнга дэмжиж ойлгоно. Би хүүхдүүдийнхээ талхны мөнгөнөөс авч хөтөлбөрөө санхүүжүүлье гэхэд манай хүн ойлгохгүй бол хэцүү”, “Эр хүн яг л хүүхэд шиг. Та гээд хүндэтгээд байвалцог золбоо хийморьтой явна. Эр арслан ангаа олж, эм арслан хуваадаг байгалийн хууль бий. Байгалийн хуулиа сөрөөд, эмэгтэйчүүд хэт бие даасан байдлаа тодотгоод эхлэхээройлголцоходхэцүү болдог шиг санагддаг”, “Манай хүн шашны хүн. Би уул уурхайн инженер. Яг энэ соёлыг ойлгоод ийм зүйл хийнэ гэдэг манай хүний нөлөөлөл л дөө. Соёлыг зүрх сэтгэлээрээ ойлгож судлах болсон хамгийн том нөлөөлөл миний ханийнх”, “Миний хань хүнд туслах чин хүсэлтэй. Хүнийг их сайхан хүндэлнэ тэр утгаараа хүнээс хүндлэл хүлээдэг. Хүний эвийг олохдоо их сайн” зэрэг сэтгэлд үлдэхээр үгс олон байлаа.

Туяатай өдөржин ярьж өнжихөд “Гоё” гэдэг үгийг олон сонслоо. Хүүхдүүдийг мэндлэх хүндлэхэд сургах ажлыг хувиасаа мөнгө гаргаж эхлүүлсэндээ, өнөөдрийг хүртэл хэрэгжүүлж байгаадаа, олсон хэдийнхээ ихэнхээр ном бүтээлгэдэгээ “гоё” гэх юм. Биднийг үдэхдээ ч“ Би гоё гэж хэлэх их дуртай. Ер нь манайх гоёор дүүрэн айл шүү. Өгч, тусалж, ном бүтээж амьдарна гэдэг үгээр зүйрлэх аргагүй гоё мэдрэмж өгдөг” гэж хөгжилтэй инээнэ лээ.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

“Э-Транс” компанийн ерөнхий захирал Ч.Энхболдтой ярилцлаа.

-Та “Coal Mongolia” чуулганы үеэр нүүрсийг шингэнээр урсган тээвэрлэх шинэ технологио танилцуулсан. Нүүрс тээвэрлэх зардал эрс багасна гэж байсан. Өртөг нь яг хэчнээн хувиар буухаар байна?

-Өнөөдрийн байдлаар Таван толгойгоос нэг тонн нүүрсийг 20 ам.долларын өртгөөр олборлож, 20 ам.долларын зардал гаргаж тээвэрлэж байна. Нийт зардал нь 40 ам.доллар гэсэн үг. Төмөр замаар тээвэрлэвэл 11 ам.доллар болж зардал буурна гэж байгаа. Таван толгойгоос Гашуунсухайт хүртэл нэг тонн нүүрсийг угааж, тээвэрлээд хүргэх нийт зардал нь гурван ам.доллар гэсэн тооцоо гаргасан. Хүнд шингэн маань баяжуулах болон тээвэрлэх гэсэн хос үүрэг гүйцэтгэх юм.

-Хүнд шингэн гэдгээ тодруулж тайлбарлаач, тусгай хоолой татаад тусгай шингэний дээр нүүрсээ хөвүүлэн тээвэрлэнэ гэж ойлгогдсон… ?

-Усан уусмал гэж ойлгож болно. Хувийн жин нь нүүрснийхтэй адилхан. Нүүрс нэг куб метртээ 1400 орчим кг байдаг бол тэр шингэн нэг куб метртээ 1400 орчим кг байна гэсэн үг. Шингэний жин, нүүрсний жин хоёр тэнцүү учраас нүүрс живэхгүй байгаа хэрэг. Жингүйдлийн байдалтайгаар нүүрсийг тээвэрлэх шингэн гээд ойлгочихож болно.

-Монгол эрдэмтдийн бүтээсэн технологи гэлүү?

-Уул уурхай хөгжлийн гол салбар болно гэж тодорхойлсон хэдэн жилийн өмнөөс л технологио бусдаас хамаарал багатайгаар өөрсдөө шийдэх ямар боломж байна гэж хайж эхэлсэн. Ашигт малтмалыг олборлох, боловсруулах, тээвэрлэх чиглэлээр эрдэмтэдтэй ажилласны эцэст нүүрсийг олборлосон газар нь баяжуулаад, хоолойгоор тээвэрлэх технологи боловсрууллаа.Үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэхэд бэлэн болчихоод байна.

-Таны ярианаас анзаарахад уурхайнхаа дэргэд баяжуулалтаа хийгээд тээвэрлэчих юм байна гэж ойлголоо. Баяжуулах үйлдвэр гэх мэт нүсэр барилга байгууламж хэрэггүй гэсэн үг үү?

-Тийм овортой биш. Хоёр чиргүүл дээр тавьсан хоёр ширхэг тус бүрдээ 40 тоннын контейнер гэсэн үг. Нэг рүү нь нүүрсээ оруулахад нөгөө талаар нь баяжигдаад гараад ирнэ.Баяжигдах процесс нь хөдөлгөөнт төхөөрөмжөөр хийгдэх юм. Тээвэрлэх хоолой руу зөвхөн цэвэр нүүрс л орно. Хар үгээр тайлбарлавал хүнд шингэнтэйхөдөлгөөнт баяжигдах төхөөрөмжид орсон нүүрсний хагас нь хөвөөд, хагас нь живнэ. Хөвснийг нь хоолойгоор явуулах юм. Живж, тунасныг нь гаргаж хаяна. Нүүрсний уурхайн дэргэд овоолго гэж байдаг даа. Хаягдлыг тэр маягаар тэнд нь шийдчих боломжтой. Яг уурхайн дэргэд хөдөлгөөнт баяжуулах төхөөрөмж байх юм. Олборлолт явагдаж байхад хажууд нь хөдөлгөөнт төхөөрөмж тавиад явна гэсэн үг. Олборлолтын зардал эрс хэмнэгдэнэ гээд байгаа нь ийм учиртай. Олборлох зардал хэмнэгдэхээс гадна уурхайд баяжуулах үйлдвэр шаардлагагүй болно. Тээвэрлэлтийн зардал нь төмөр замаас ч хямдхан. Хөрөнгө оруулалт нь ч төмөр замаас бага шаардагдана. Дахин онцлоход хөдөлгөөнт баяжуулах төхөөрөмжөөс гарч ирсэн цэвэр нүүрсийгхоолойгоор хөвүүлж тээвэрлэнэ.

-Баяжуулалтаас гарсан нүүрсийг хатаах явц шаардлагатай юу. Эсвэл баяжуулах үйлдвэрээс гарч байгаа нүүрс шиг байх юм болов уу?

-Угаах үйлдвэрээс гарч ирж байгаа нүүрс нойтон байдаг. Тийм л нүүрс гарна.

-Ер нь дэлхийн нүүрсний тээвэрлэлтэд хоолойн тээвэрлэлт гэж байдаг уу?

-Хоолойн тээврийн тухайд дэлхийн улс орнууд 1970-2005 он хүртэл 35 жилийн турш ашигласан технологи. Маш их ус хэрэглэдэг учраас больсон л доо. Нэг тонн нүүрс тээвэрлэхэд 1.3 тонн ус хэрэглэдэг байсан юм. Тухайн үед усаар зөөвөрлөдөг байсан учраас нүүрсийг нунтаглаж, бүр зутан шиг болгох шаардлагатай байсан. Тэгээд хүчтэй шахуургаар шахаж тээвэрлэдэг байсан юм. Нунтагласан нүүрсний хувьд зөвхөн цахилгаан станцын хэрэглээнд тэнцэж байсан л даа. Шилжүүлэн ачна энэ тэр гэсэн ойлголт байгаагүй. Монголын нүүрсний салбарын зорилт бол нүүрсээ экспортод гаргах. Экспортод гаргахын тулд шилжүүлэн ачихаас аргагүй. Тийм учраас нүүрс том ширхэгтэй байх ёстой. Бидний зохиосон технологи тэр нөхцөлийг биелүүлж чадсан. Нүүрс хүнд шингэн дотор живэхгүй, жингүйдлийн байдалд байдагучраас том ширхэгтэйгээр тээвэрлэгдэх бололцоо бүрдсэн. Өмнө нь байсан технологийн дутагдалтай талуудыг нь арилгаж давуу тал нэмсэн.

-Усны хэрэглээн дээр таналт гарч байгаа юу?

-Дан ус биш, үнэтэй уусмал хэрэглэнэ. Усны хэрэглээг бага байлгахын тулд бэлдсэн уусмалаа битүү хэлхээгээр эргүүлэн ашиглаж байгаа юм. Нүүрсээ арай бүдүүн хоолойгоор тээвэрлэнэ. Харин шингэнээ нарийнхан хоолойгоор буцаана. Ийм битүү хэлхээгээр эргэлдүүлж шингэнээ ашиглах төлөвлөгөөтэй байгаа. Тэгэхээр системийг нь нэг дүүргээд авсан тохиолдолд дахиад ус хэрэглэхгүй гэсэн үг. Тодорхой хэмжээнд, ганц, хоёр хувийн алдагдал гарч таарна. Алдагдлыг нь аль болох бага байлгахын тулд инженерийн бүх л шийдлийг хайж байна.

-Зөөвөрлөгч шингэн өвлийн цагт ямар ч асуудалгүйгээр нүүрс тээвэрлэх үү?

-Тэгнэ.Монгол шиг өвөлдөө 30-40 хэм хүрч хүйтэрдэг улсад саадгүй ажиллана. Хасах 40 градуст хөлдөхгүй. Шингэн маань хөлддөггүй шинж чанартай учраас хоолой тавих газрыг тиймгүнзгий ухах шаардлагагүй. Барилгынхаа ажлын зардлыг хамгийн бага байхаар гүнд тавьж болно. Гэхдээ мэдээж хоолойныхоо бүрэн бүтэн байдлыг хамгаалахуйц түвшний гүнд байх хэрэгтэй. Метр ч юм уу, 1.5 метр байх боломжтой. Газар доогуур хоолой тавиад буцаагаад булчих учраас экологид сөрөг нөлөөгүй. Барилгын ажлын үед л тухайн газар ажиллаж амьдарч байгаа улсад бага зэрэг саад болох байх. Нүүрс тээвэрлэлт газар доогуурх хоолойгоор явагдана гэсэн үг. Нүүрс тээвэрлэлтийн сөрөг талыг мэдрэхгүйгээр малаа маллаад амьдрах боломжтой.

-Хоолойгоор тээвэрлэхээр зардал хэр шаардах вэ, нүүрсээ урсгахын тулд цахилгаан их хэрэглэвэл бэрхшээл гарах л байх?

-Нүүрс шингэн дотор хөвж, жингүйдлийн байдалд байдаг учраас шингэн хаашаа урсана нүүрс тийшээ урсана. Нүүрсийг урсгахын тулд өндөр хүчээр шахах шаардлага байхгүй. Уруу газар бол урсахад ямар ч асуудалгүй. Нүүрс шингэний холимог маань өөрөө урсаад явчихна. Өгсүүр газарт л шахах шаардлага гарч ирнэ. Таван толгойгоос Гашуунсухайт хүртэл дан уруу газар. Монголоос Хятад руу явж байгаа бүх чиглэл уруу шүү дээ. Тийм учраас эрчим хүчний маш их хэмнэлттэй технологи. Шингэнээ буцааж нааш нь шахахад зардал гарна. Гэхдээ тэр зардал нь хүргэхдээ гаргасан хэмнэлтдээ шингээд, эцсийн дүндээ төмөр замаар тээвэрлэснээс маш бага өртөгтэй болж байгаа юм. Тээвэрлэлтийн хувьд бүрэн автоматжуулсан системд ажиллана. Бүх ажиллагаа нь хяналтад явагдах юм.

-Хоолойг намаг, гол, устай газар тавьж болох уу?

-Болно.

-Энэ технологийн патент танай компанийн нэр дээр байгаа гэсэн үг үү?

-Дэлхийн патентын байгууллагад мэдүүлээд шинэлэг, инновационний технологи байна гэсэн үнэлгээ авсан. Нүүрсний салбарт тэргүүлэх улс болохАвстрали, Хятад, Америк, Орос, Өмнөд Африк гэх мэт улсуудад патент авчихсан, эрх зүй нь бүрэн хамгаалагдсан технологи. Патентыг эзэмшигч нь манай компани.

-Үйлдвэрлэлд нэвтрүүлнэ гэхэд туршилт хийж таарах байх. Туршилт хийхэд хэр хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардагдах вэ?

-Туршилт хийж яг үйлдвэрлэлийн шатанд яаж ажиллах нь вэ гэдгийг хүмүүст харуулах ёстой. Үүний дараа эцсийн үйлдвэрлэлд хэрэглэх тухай яригдана л даа. Таван км-т цагт 50 тонн нүүрсийг тасралтгүй тээвэрлээд сая ярьсан бүх процессоо хүмүүсийн нүдэнд харуулж, гарт бариулаад харуулсны дараа итгэл төрнө. Тэр түвшиндээ явж байна. Төр засгийн зүгээс дэмжээсэй л гэж хүсч байна.Таван сая ам.доллар гаргаад үйлдвэр туршилтыг нь хийчих юм бол дараа нь таван зуун сая, тэрбум ам.доллар хэмнэх боломж нь бүрдэх юм.

-Өртөг нь таван сая гэсэн үг үү?

-Үйлдвэрлэлтуршилтын шугам барихад л ийм мөнгө зарцуулах юм. Туршилтын дараа холын зайд барихдаа итгэл үнэмшилтэй болно гэсэн үг.

-Таван сая ам.доллар бага мөнгө биш. Үйлдвэрлэлийн туршилт хийсэн чинь амжилтгүй болбол яах вэ?

-Бидний зүгээс технологидоо зуун хувь итгэлтэй байгаа. Миний хувьд ямар нэгэрсдэл гарлаа гэхэд зуун хувь үүрэхэд бэлэн байна. Улсаас таван сая ам.доллар зарлагадсаны эцэст туршилт бүтэхгүйболчихвол эрсдлээ үүрнэ.

-Туршилт амжилттай болоод хэрэгжүүллээ гэхэд нэг км хоолой татахад хэчнээн ам.долларын өртөг гарах бол?

-Таван толгой Гашуунсухайтын хооронд нэг км хоолой барихад нэг сая ам.доллар зарцуулна гэсэн урьдчилсан тооцоо гарсан.

Ц.БААСАНСҮРЭН