Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

“Содура”-гийн Мажыр, “Ану хатан”-ы Данжила баатар, “Ларьдма”-гийн архичин нөхөр, “Ар хударга”-ын мафийн толгойлогч гээд тоглосон кино бүртээ тэс өөр төрхийг харуулж чаддаг С.Ариунбямбатай хамт наймдугаар анги төгссөн охид, хөвгүүд өнөөдөр уулзана. Найм төгссөний 20 жилийнх нь ой гэнэ. Тэд одоогоос 23 жилийн өмнө Дундговийн гуравдугаар арван жилийн тавдугаар ангид анх удаа уулзжээ. Тэр жил аймагт нь гуравдугаар арван жил гэж анх байгуулагдаж, аймгийн төв хэсгийн орон сууцны, “Боржигон” гэр хорооллын эхний таван гудамжны хүүхдүүдийг автоматаар энэ сургууль руу шилжүүлсэн гэнэ. Биенээ танихгүй жаалууд “а” , “б” бүлэгт хуваагдаж ороод сүүлд арваа нэг анги болж төгсчээ.Тэгээд л “а”, “б”-гээрээ уулзъя гэцгээж. Ингэж уулзах санааг “б”-гийн Цэрэнжаргал, Уянгаа хоёр гаргажээ.

ТООС БУЖИГНАСАН ТАНХИМ, “ВЕСНА”-ТАЙ ДИСКО

“А”-гийнхан ч улсдаа танигдсан алдартантай. Улсын начин Чинзориг эдний ангийнх. Чинзориг начин багадаа зүггүй нь дэндсэн хүү байжээ. Ер нь “а”-гийнхан зүггүй дэггүйгээрээ, “б”-гийнхэн даруу төлөвөөрөө ялгардаг байж. Ямар сайндаа л “А”-г зургадугаар ангиас нь дааж авсан Ч.Багабайгаль багш “Би тэр үед дөнгөж төгссөн шинэхэн багш байлаа. Сургуулийн удирдлага хэцүү анги өглөө шүү л гэж байна. Завсарлагаанаар сэмхэн ажигласан чинь манай хэд жинхэнэ баллаж байна аа. Хөвгүүд нь ширээн дээгүүр сармагчин шиг харайлдаад. Анги бөөн тоос” гэж ярихав.

Ширээ дамждагуудын нэг нь Чинзориг Багабайгаль багш шавиа “Манай Чинзориг их шооч, хөгжилтэй, цагаахан, сахилгагүй хүү байсан юм. Хэзээний л спортод дуртай. Хөдөөний малчин айлын бие бялдар сайтай хүү байлаа. Одоо эх орондоо нэртэй, олноо баясгасан сайхан бөх болсон. Даруу төлөв, архи дарс уудаггүй их мундаг хүн болсонд нь шавиараа бахархдаг” гэж магтаж байна. Байгаль багш нэг удаа начинтай уулзаад бахархаж байгаагаа хэлэхэд “Намайг гуравхан зүйл хүмүүжүүлсэн. Нэг нь та, хоёр дахь нь цэрэг, гурав дахь нь спорт” гээд хөгжилтэй инээжээ.

Багабайгаль багш ан­гийнхаа хэн нэгийг алдаа гаргахад бүгдийг нь сандал өргүүлээд зогсоочихдог байж. “Яг тэр үедээ бол хэрэг тарьсан хүүхдүүддээ уурладаг байсан л даа. Гэхдээ тэрний хүчинд л бид нийтэч, биенээ гэсэн сэтгэлтэй болсон байх” гэж ангийн дарга Алтанцэцэг багшийнхаа шийтгэлийг зөвтгөв. Ангийнхан хоорондоо амь гэдэг нь ярианаас нь л илт. “А”-гийнхан гэр гэрээсээ хоол унд авчирч ширээ засаад Баярбаатарын авчирсан улаан өнгийн “Весна” гэдэг кассетны хөгжмийг тавьж байгаад дискоддог байж. Монголоосоо “Хар сарнай”, гадаадаас “Доктор Албан”, “Эм си Хамер”-ыг тавьж байгаад авч өгдөг байсныг нь Багабайгаль багш сонсоод нүдээ том болгож байна.

Хичээл тарсан хойгуур сургуулийн жижүүрээ “панаалдаж” ороод бу­жиг­нуулдаг албан бус “арга хэмжээ”-нийх нь нэг байсан бололтой. Зарим дискон дээр охид нь хөвгүүддээ заавал сурах арван бүжиг заана. Задгай цагаан, Хүмүүн төрөлхтөн, Гурван тамир, полько гээд ангидаа тоос таттал бүжиглэдэг байснаа их л хөгжилтэйгөөр ярьцгаана. “А”-гийнхан байсгээд л оройхон ангидаа цуглаж сүнс дууддаг байснаа ярьж инээлдэв. Чингис хаанаас эхлээд Нацагдорж хүртэл бүх л мундагуудын “сүнсийг дууддаг” байж. Шалгалт дөхөхөөр нөгөө “сүнс”-нүүдээсээ ямар билет таарахыг асуугаад суучихдаг гэж байгаа. Багабайгаль багш тэднийг долдугаар ангид байхад нь хот руу шилжиж, С.Нэргүй гэдэг багш дааж авч байжээ. Өнөөдөр болох уулзалтад хоёр багш нь хамт ирнэ гэсэн. Ч.Багабайгаль багш өдгөө гоц авьяастны 93-т газар зүй заадаг. Харин Ө.Түвшинтөгс багш 51 дүгээр сургуульд математикийн хичээл ордог юм байна. “Б”-гийн Түвшинтөгс багш “Тэр үед их залуу байжээ. Хичээл тарахаар суулгаж хичээлийг нь давтуулна. Өглөө эрт ирж давтлага өгнө. Манай ангийнханд тоглож наадах цаг зав гардаггүй байсан байхаа” гэж хэлээд инээмсэглэв.

“ХАР САРНАЙ”-ГААС ДУТАХГҮЙ “ХАР СҮҮДЭР”

“Б”-гийн Ө.Түвшинтөгс багш сүүлд “а”, “б”-гийнхныг нэг анги болж арав төгсөхөд нь анги даасан багш нь байжээ. С.Ариунбямба жүжигчнийг “Авьяаслаг хүү байсан. Урлагийн үзлэг болохоор гол ажлыг Ариунбямба л хийнэ. Аав нь гавьяат жүжигчин Сүхээ гэж мундаг хүн байсан юм. Театрт ажиллана. Ээж нь хөгжимчин. Урлагийн ямар ч арга хэмжээнд манай ангийнхан нүүр улайхгүй. Театраас хувцас хэрэглэл авчирчихна. Баримал барихдаа уран гэж яана. Хуруун чинээ хүнийг урласан байсныг нь мартдаггүй юм. Тийм жаахан баримлын гутал нь ямар жижиг байх билээ. Тэгээд бас 32 угалзтай монгол гутал. Хээ бүр нь нарийн харагдахаар хийснийг нь хараад толгой сэгсэрч байсан шүү” гэж ирээд ярьж байна. Нөгөө бүлгийнх нь Ч.Байгаль багш ч дуугүй суусангүй. “Дүрслэх урлагийн хичээл дээр баримлынх нь үзэсгэлэн гарахад үнэхээр би­­­­ширсэн. Чингисийн морьтон баат­руудыг баримлыг шавраар урласан байсан юм. Шар үнэгэн малгайных нь хар сор ялгарч харагдаад, үнэхээр гайхалтай. Одоо бодоод байх нь ээ гоц авьяастай хүү байж. Тэр үед авьяасыг нь хөгжүүлээд явсан бол мундаг уран барималч болох байж дээ гэж боддог юм” гэж дурсамж сөхлөө. “А”-гийн Алтанцэцэг хажуунаас “Ариунбямба баримлаа сэргээгээд эхэлсэн. Саяхан фэйсбүүктээ сүүлд хийсэн баримлынхаа зургийг оруулсан харагдсан. Хүмүүс их гоё болж гэж үнэлсэн байна лээ” гэж сонирхуулав. Бүр баримлынх нь зургийг харууллаа. Авьяаслаг ба­рималч байсныг нь илтгэхээр сүртэй бүтээл санагдав. “А”, “Б”-гийнхныг долоо, наймд сурч байхад “Хар сарнай” хамтлаг ид шуугиулж байж. Ариунбямба ч аймагтаа “Хар сарнай”-гаас дутахгүй шуугиулж явсныг ангийнхнаас нь сонсов. Амараа, Маадай хоёрын стилээр дуулж бүжиглэдэг “Хар сүүдэр” хамтлаг” бай­гуулж, аймагтаа хүүхдийн анхны тайлан тоглолт хийж мандаж явжээ.

Сониноос аймгийн сур­­­­гуулиудыг хамарсан жүжгийн тэмцээнд “а”, “б”-гээрээ нийлээд орж байж. С.Буяннэмэхийн “Харанхуй засаг” жүжгийг тоглож байжээ. Гэхдээ гол дүрд нь Ариунбямба биш Түмэнжаргал тоглосон гэнэ. Одоо “ТОМ консалтинг” компанийн гүйцэтгэх за­хирлаар ажилладаг Түмээ “Би Ариунбямбатай хааяа уулзахаараа тэр жүжигт яагаад чи биш би тоглосон юм бол гэж хошигнодог юм” гээд хөгжилтэй инээв. “Харанхуй засаг” жүжигт Баярбаатар аавын дүрийг бүтээсэн бол Өнөрөө ээжийн дүрийг бүтээжээ. Ямартай ч хоёр анги амь нэгтэйгээр жүжигт тоглож, аймагтаа тэргүүлж байж.

Алтанцэцэг “Тэр үед чинь хот хөдөөгийн хүүхдүүдийн ялгаа их байсан юм. Манай ангид хотоос нэг хүү шилжиж ирлээ. Орос формтой цав цагаан хүү. Яг тэр үед хойд Солонгосын кино их гардаг байлаа. “Тушаал номер 27”, “Эхийн сэтгэл” гээд. Баярааг анх хараад, хөөх солонгос кинонд гардаг хүүхдүүдтэй ямар адилхан юм бэ гэж бодсоноо мартдаггүй юм” гэж бөөн инээдэм болов. Тэдний чөлөөт цагаараа хийдэг зүйлсийн нэг нь спорт зааланд болдог нийтийн бүжиг. Аймгийн бүх л ахлах ангийнхан нийлж байгаад бүжиглэдэг байж.

Тэр үед намар хичээл эхлэнгүүт спартакиад гэж болдог байсныг “а”, “б”-гийнхэн дурсацгаав. 100, 400 метрийн гүйлт, уртын харайлт, бөөрөнцөг, зээрэнцэг шидэх гэсэн спортын төрлүүдтэй энэ арга хэмжээнд анги ангиараа хичээж бэлдээд ордог байжээ. “А”-гаас гэхэд л спортоор Баттунгалаг, Төгс, Золзаяа нар мундаг нь байсан гэнэ.

ХРОМЫГ КОВБОЙ БОЛГОСОН ХӨВГҮҮД, ХЯТАД ШААХАЙГААР ГАНГАРСАН ОХИД

Тэр үеийнхний гоёо ямар байсныг “а”, “б”-гийнхэн ам булаалдан ярьцгаав. “А”-гийн Ариунбямба, Алтаншагай, Нямка, Содко нар гэхэд л моодонд орж байсан ковбойгоор гангардаг байж. Гэхдээ жинхэнийг нь биш. Хромон гутлыг хоёр хажуугаас нь дарж махийлгаад яг ковбой хэлбэрийн болгоод өмсчихдөг байж. Бас болоогүй ээ, урдаа төмөр тоноглолтой. “Төмөр тоноглолоо молоконы лаазаар л хийсэн байх” гэж Алтанцэцэг таамаглав. Тэр үед хичээл дээр формоос өөр хувцас өмсдөггүй байсан болохоор охид гутлаараа гангарах л боломжтой. Хятад хамба хилэн шаахайтай охин бол хамгийн ганган нь байж. Эхлээд өмсч ирсэн охин нь Өнөрөө гэнэ. Ангийнх нь Отгонбаяр бүр сүүлд “Өнөрөө шиг гуталтай охин тэр үед байгаагүй л юмдаг. Бараг өөрт нь биш гутланд нь дурласан байх аа” гэж ангийнхнаа хөгжөөж байжээ.

Хөвгүүдийн бас нэг гоёо нь пирамид гэсэн нэртэй өргөн жинс. Өргөн өмд олоогүй нь өмдөө задалж байгаад албаар өргөн болгож өмсдөг байж. Охид хөвгүүд чөлөөт цагаараа “Талын туяа” театрт гурван цагаас гардаг кинонуудыг үзнэ. Хойд Солонгосын киноноос гадна Энэтхэг кино их гардаг байжээ. Тэр үеийн охидын хобби нь чихэр, шоколадны цаас цуглуулах. Мөнгөлөг цаасыг тусад нь цуглуулж байгаад сүлжиж элдэв гоёл хийдэг байснаа ярьцгаав. За тэгээд марк, ил захидал, “дональд” бохьны наадаг зураг гээд өчнөөн юм цуглуулж хадгалдаг байжээ. “А”-гийн Энхээ “Тэр үед хадгалж байсан марк, доналд бохьны цуврал зураг одоо ч байгаа” гэж ярианд оролцов. Дурсамжийн дэвтэр аялуулдаг байснаа баахан ярив. Сониноос ихэнх охидын дурсгалын дэвтэрт хөвгүүдийн нэр байдаггүй гэнэ. “Ичимхий байжээ” гэж охид өөрсдийгөө тодорхойлно лээ.

“А”-гийн Багабайгаль багш “Манай ангийн хөвгүүд бараг бүгдээрээ удирдах зохион байгуулах авьяастай мундаг хүмүүс болжээ. Данзанноров хуулийн фирмтэй. Баярбаатар гэхэд “Өдрийн сонин”-ы албаны дарга, Эрдэнэбат “Скайтель” компанийн гол инженер, Чинзориг, Цолмон,Содномжамц гээд бүгдээрээ мундаг амьдарч байна. Зүтгэл сэтгэл байвал мундаг амьдардгийн л тод жишээ юм даа“ гэж байна. Сүүлийн үеийн хүүхдүүд компанийн захирал, дарга болно гэж мөрөөдөх болсонд эмзэглэж явдгаа ч нуусангүй. Хүүхдүүд баялаг бүтээх мэргэжил сонирхвол улс хөгжинө гэсэн санаа нь содон дуулдав. Багабайгаль багшийгаа газар зүйн хи­чээлийг хачин гоё заадаг гээд шавь нар нь ам сайтай юм. “А”-гийн Өнөрөө гэхэд л багшийнхаа заадаг гоё хичээлийн амтанд орж аялал жуулчлалын ангид элсчээ. Одоо аяллын компани, ресторантай мундаг бизнесмэн гэнэ. Ноднин багштайгаа уулзаж баярласнаа хэлжээ.

Манай сонины редакцид цугласан Түмээ, Алтанцэцэг, Энхээ гурав хоёр багштайгаа нийлж байгаад ангийнхныхаа тухай баахан ярив. “Б”-гийн С.Буджав Дундговь аймгийн ИТХ-ын дарга болсон гэнэ. Жижигхэн биетэй, хөдөлмөрч, хөдөлгөөнтэй гэж жигтэйхэн хүү байж. Түвшинтөгс багш нь “Барьж авах гэхээр үсрээд алга болчихно. Одоо бол өндөр сайхан залуу болсон” гэж байна. Түмээ нэг онигоо ярилаа. “Б”-гийн ангийн дарга Батбаатар өндөр болохоороо том ангийн ах нар шиг харагддаг байж.

Ангийнхан дундаа “аав” гэсэн хочтой. Нэг жилийн цагаан сараар Батбаатар, Буджав хоёр ангийнхаа Есөнчимэгийнд очиж л дээ. Ангийн охиных нь ээж Батбаатарт архи өгч тамхи бэлэглээд Буджавыг ундаагаар дайлж, амны алчуур бэлэглэжээ. Сүүлд охиноосоо учрыг нь мэдээд гайхсныг бодоход эрс тэс ялгаатай нөхөд л орсон бололтой юм. Аймагт болсон анхны реп бүжгийн тэмцээнд урлагаараа манлайлдаг “а”-гийн Цолмон орж тэргүүн байр эзэлж байж. Алтанцэцэг, Энхээ хоёрыг ангийнх нь багш онц сурлагатай мундаг охид байсан гэж магтав. “А”-гийн Нарантуяа Англид олон жил ажиллаж байгаад иржээ. “А”-гийн бас нэг мундаг залуу нь хурандаа Нямбат. Нямбат Алтанцэцэг, Энхээ хоёртой их найз байж. Аав нь эмэгтэйчүүдийн эмч болохоор нөгөө хоёртоо эмэгтэй хүн ийм тийм байх ёстой гэж ирээд “том хүний” сэдвээр хачин сонирхолтой зүйл ярьдаг байсан гэнэ.

“А”-гийн ардын дууг хан­гинатал дуулдаг Мөнхбатыг багш нь “Их хөөрхөн хүү байсан. Алиалагч Батсүхтэй адилхан гэж яана. Урлагийн үзлэгийн гол хүн” хэмээн магтав. “Б”-гийн Түвшинтөгс багш хажуунаас “Манайд бол Хонгороо урлагтаа мундаг байлаа. Хэд хэдэн хөгжим тоглодог авьяастай охин байсан” гэж байна.

ВАЛЬС ЭРГЭЖ, ШОГШОО ХИЙСЭН ХОНХНЫ БАЯР

“А”, “б”-гийнхэн багш олонтой юм. Баттунгалаг, Мөнхбат гэж ирээд өчнөөн нэр хэллээ. Тэр үед хонхны баяр гэж одоогийнх шиг сүйд болдоггүй байж. Хонхоо зүүж, дурсамж хичээлдээ сууж, зургаа татуулаад аймгийнхаа Хар овоон дээр алхаж очно. Орой тийшээ спорт зааландаа вальс эргэж, шогшоо хийгээд л хонхны баярын арга хэм­жээ гүйцээ. Харин төгссөн жилийнхээ өвөл нь “Сургууль төгсөгчдийн уламжлалт сүлд модны наадам” гэж хийдэг байжээ.

Бас болоогүй ээ, тэр ар­га хэмжээгээ СТУСМН гэж товчлоод нэрлэчихсэн. Энэ үедээ л зад баярладаг байж. Зад баярлана гэдэг нь чимж гоёсон зааланд дуулж, хуурдаж, өвлийн өвөөгөөс бэлэг авах. “А”, “б”-гийнхэн гэж ялгахгүй нийлж дүрсгүйтсэн тухайгаа ярьцгааж байна. Хонгороо Уянгаа Ундармаа Мөнхжаргал Баярцэнгэл дөрөв бол “Б”-гийн ХУУМБ. Нэрнийх нь товчлолоор ингэж дууддаг байж. Өнөө дөрвөө “а”-гийн дөрвөн хүүтэй үерхэх ёстой гээд найзлуулж хөглөж байснаа ярьж инээлдэв. “А”-гийн дөрвийг бас товчилсон үсгээр дууддаг байсан гэнэ. “А”, “б”-гийхний уулзахдаа ярихгүй өнгөрч чаддаггүй дүрсгүйтлийнх нь нэг аж.

Наймдугаар анги төгс­сөний хорин жилийн ойн уулзалтад “А”-гийн гурван хүүхэд албан ёсоор чөлөө хүсчээ. Багшийн мэргэжилтэй Энхцэцэг элсэлтийн ерөнхий шалгалтын үе таарсан тул Хэнтий аймаг руу томилолтоор явжээ. Цэцэрлэгийн багш Мөнхдэлгэр Орос руу бай­гууллагаараа аялалд яв­сан гэнэ. Дундговийн онцгой байдлын хэлтэст ажилладаг Одбаяр Таван толгойд бэлт­гэлд гарчээ.

Энхийг сахиулахаар явах гэж байгаа аж. Найм төгссөнөөс хойш уул­заагүй, хөдөө амьдардаг Сайхантуяа, Чулуунсүрэн, Энхтунгалагт урилга өгсөн ч ирж амжихгүйгээ дуулгажээ. Харин Уламбаатарыгаа иргэний бүртгэлийн шугамаар хайлгаад ч олоогүй гэнэ. Алтанцэцэг “Овгийг чинь мэдэхгүй болохоор олоход хэцүү байна. Сонин уншвал холбогдоорой” гэсэн үгийг ангийнхаа хүүд дайсан.

Ц.БААСАНСҮРЭН

“Эрдэнэзуу” хий­дийн хамба лам Х.Баасан­сүрэнтэй ярилцлаа.

-Ууланд гурван сар орчим бясалгаад бууж ирсэн байх аа?

-Хоёр сар гаруй бясалгал хийлээ.

-Гэр бариад бясалгадаг уу, эсвэл агуйд уу?

– Би 2009 онд Эрдэнэзуугаас арваад км-ийн зайтай газар, ууланд бясалгалын жижигхэн сүм барьсан юм. Байнга очиж чадахгүй болохоор хашаандаа, газар дор бясалгадаг өрөө барьсан. “Эрдэнэ зуу”-даа байхдаа тэндээ суудаг. Бясалгал тогтмол байж үр дүн нь гардаг, ахидаг зүйл л дээ. Цагаан сараас хойш уулын сүмдээ суусан. Ер нь бясалгалд орчин их чухал байдаг. Тэр дундаа эхний шат ч юм уу, ахиж байгаа шатанд. Ийм үед зохистой орчин байхгүй бол үр дүнгүй болдог. Урьдын лам нар бясалгах гэж агуй руу явдаг байсан нь ийм учиртай.

-Лам нар бясалгах үедээ модон тагшинд хооллодог, өдөр бүр аяганыхаа амсрыг чулуунд үрж жижигсгэдэг, сүүлдээ бүр огт хоол идэх шаардлагагүй болдог гэж ирээд ярьцгаадаг. Урт хугацааны бясалгалын үед хоолон дээр ийм хатуу дэг барьдаг уу?

-Идэж байгаа зүйлс биед тодорхой хэмжээгээр үлддэг. Жишээ нь үхрийн мах идсэн бол үхрийн нэг хэсэг нь, хонины мах идсэн бол хонины нэг хэсэг нь гэх мэтээр ямар нэг байдлаар тодорхой мэдээллүүд биед үлддэг. Нөгөө талаасаа мах ч юм уу, хэт хүнд хоол идвэл бясалгалын үед сэргэг байж чаддаггүй. Тийм учраас хөнгөн хооллодог. Бясалгалын үед хоолыг хэт хүчилж хорьж болохгүй л дээ. Хүсвэл идэж болно. Гэхдээ бясалгал хийгээд байхаар хоолноос авах энергиэ өөр юмнаас авах боломжтой болдог. Түвшин ахиад ирвэл махнаас татгалзаж цагаан хоол руу, цагаан хоолноосоо дээшлээд зөвхөн жимс иддэг хэлбэр рүү ч орж болно. Эсвэл бүр ахиж ч болно.

-Та яаж хооллож байсан бэ?

-Миний хувьд элдэв хорио цээр байхгүй. Өдөрт нэг удаа хооллож байсан. Дан цагаан хоол идсэн. Бясалгалын хувьд хоол нэг номерын асуудал биш л дээ. Гэхдээ хоолоо зөв байлгавал үр дүн нь хурдан, бясалгал ахицтай явах бололцоотой. Номонд хоёр цагаас хойш хоол идэхийг хориглодог ёс бий. Энэ цагаас хойш шүдэнд торохоор зүйл идэхийг цаг бусын идээ гэж үздэг. Нөгөө талаар бага иднэ гэдэг маань цаад утгаараа буян. Маш олон амьтны амь аварч байгаа буян. Учир нь бидний хэрэглэж байгаа бүхэн хэмжээ хязгаартай. Зуун грамм мах идлээ гэж бодъё. Тэр махыг бүрдүүлэхийн тулд үхрийг тугал байхаас нь эхлээд усалсан байж таарна. Багахан хэмжээний ийм мах идэхэд л 15 тонн ус зарцуулсан гэсэн тооцоо байдаг. Ийм тоо сонссон хүн идэхгүй байж ширээ дүүрэн хоол авчихаад хаядгаа болино шүү дээ. Хоолоо ч бясалгал болгож болно. Бие доторх хорхойгоо хооллож байна шүү гэж бодоод идэх нь өөрөө бясалгал. Энэ мэтээр үйлдэж байгаа бүхнээ ухамсартай, сайн сайхан юмны төлөө зориулж хийх л юм бол бясалгал болчихож байгаа юм.

-Тэгвэл бясалгалыг энгийнээр ердөө л ухамсартайгаар бүх юмыг хийх гэж ойлгож болох нь ээ?

-Тэгж ойлгож болно. Энгийнээр хэлбэл хийж байгаа юмаа мэдэж хийнэ гэсэн үг. Аягаа угааж байгаа бол огт өөр юм бодохгүйгээр “Би аяга угааж байна” хэмээн мэдэж хийхийг хэлээд байгаа юм. Өглөө босох, нүүр гараа угаах, ажилдаа явахдаа ч бясалгал хийж болно. Хийж байгаа үйлдэл бүрээ ажиглаж, ухамсартай үйлдэл хийж байвал, ямар бодол урсаад байгаагаа таньдаг бол тэр чинь бясалгал. Хүмүүс автобусанд явж байхдаа юу ч бодохгүйгээр зам дагуух хаягнуудыг харж явдаг. Би ийм хаяг уншиж байна даа гэж мэдэхгүйгээр дадал болгочихсон байдаг л даа. Тэр үйлдлээ л ухамсартай, мэдэж хийвэл бясалгал болно.

-Гэхдээ хүмүүс бясалгалыг огт өөрөөр ойлгоод дөлөөд байдаг. Наад зах нь нүдээ аниад нам гүм суух ёстой гэж төсөөлдөг. Ер нь бясалгал энгийн хүмүүст яагаад, ямар учраас хэрэгтэй вэ?

-Муу дадал, шунал, санаа зовнилоос зовлон эхэлдэг. Бүгд л бодол, сэтгэл хөдлөлөөс хамааралтай. Засъя гээд өөрчлөх боломжгүй л дээ. Сэтгэлээ өөрчлөх ганц л арга бий. Тэр нь бясалгал. Бясалгал бол хүнийг өөрчлөх, сэтгэл зүйг нь засах, тайван сайхан болгох хамгийн зөв зам.

Таны хэлснээр хүмүүс бясалгалыг нүдээ аниад юу ч бодохгүй суудаг мэтээр ойлгодог. Удаан сууж чадахгүй байх гэх мэт шалтгаан бодож олоод шантардаг. Бясалгал бол заавал нүдээ аньж суугаад хийх зүйл биш. Мэдээж тэгж чаддаг бол сайн. Өнөөгийн зав зайгүй нийгэмд амьдралынхаа хэв маягийг бясалгалын хэв маяг руу оруулж болно.

-Таны бясалгалын нэг өдрийг сонирхмоор байна. Өдрийн турш бясалгах уу?

-Ямар бясалгалаасаа хамаараад тунгаар хийдэг л дээ.

-Тунгаар хийнэ гэдэг нь юу гэсэн үг вэ?

-Өглөөний бясалгалаа хийчихээд өдөр хооллох үедээ завсарладаг. Тэгээд үдээс хойшийн бясалгалаа хийнэ. Үдээс хойшийн бясалгалын дараа алхах ч юм уу, түр завсарлаж байгаад оройны бясалгалаа эхлэхийг тунгаар хийнэ гэдэг юм.

-Ууланд ганцаараа удаан хугацаанд бясалгал хийхээр эвгүйцэх үе гарах уу. Чононоос эхлээд…?

-Чоно зөндөө л дөө. Тэр бол нэг их чухал биш. Өөртөө гэхээс илүү тэр хавийн малд их санаа зовдог байсан. Чоно ирээд унагыг нь түүчих нь их хэцүү. Өөдөөс нь дуу гаргаад дөхөхөөр үргээд явчихдаг юм. Түүнээс биш хүн рүү дайрч ирнэ гэж байхгүй л дээ. Эсвэл оройдоо жаахан хашгирчихаад унтахад чоно дахиж ирдэггүй. Элдэв айдас гэхээс илүү харин ч байгальдаа байгаа учраас илүү жаргалтай шүү дээ. Бид хүнсээ сонгохдоо хүртэл аль болох дахин боловсруулаагүй, цэвэр байгалийнхийг сонгохыг хүсдэг. Хүн төрөлхтөн байгалийн амьтан гэдгийн л нэг жишээ. Та бодоод үз дээ. Хаалга онгойгоод л уул, хаалга онгойгоод л тал, үүд цэлсхийтэл нээгдээд л цэцэг жимс. Сонсоход хүртэл гоё байгаа биз. Гэтэл суурин газарт өөр. Хаалга онгойгоод л байшин, түгжрэл.

-Бясалгалын түвшин ахиад ирэхээр айдас гэх мэт таагүй мэдрэмжээс салдаг байх нь л дээ?

-Ер нь сэтгэл хөдлөл өндөр байх тусам зовлон ихэсдэг. Амархан баясч, гуньж, айх зэрэг бол сэтгэлийн савлагаанууд. Бясалгал хийнэ гэдэг дүүжин шиг савлаж буй сэтгэл хөдлөлийг луужин шиг тогтоон барьж байгаа хэрэг. Бид бусдаас хамаарч амьдардаг. Өнөөдөр нэг хүнээс муу үг сонсоод өдөржин гуньдаг, маргааш өөр нэгнээс магтаал дуулаад хөөрч дэвдэг. Хэн дуртай нь муу үг хэлээд уйлуулж байна гэхээр та өөрөө хэн болж таарах вэ, зовлон, жаргалаа бусдаас хамааралтай болгочихоор цаашдаа яах вэ. Жаргалын шалтгаан болсон зүйл чинь алга болбол жаргахаа байна гээд төсөөлөөд үз дээ. Мэдээж хэн ч ийм зүйл хүсэхгүй. Бясалгал хийх тусам хүн өөрийгөө илүү анзаарч эхэлдэг. Бусдаас хамаарахаа болино гэсэн үг. Тэр хэрээр гаднаас хамаарсан зовлон багасна. Аз жаргалын мэдрэмж дотроос чинь урсаж, гаднах зүйлс тэр мэдрэмжийг чинь улам хөглөж өгдөг байж л жинхэнэ аз жаргал ирнэ.

-Таны бясалгалын хи­чээлд суусан хэн ч бясалгалыг маш энгийнээр ойлгож, амьдралынхаа жи­рийн л нэг дадал болго­ход төвөггүй юм шиг санагд­сан. Бясалгалын курс хичээл­лүүлье гэж боддог уу?

-Би бясалгал заах дургүй. Өндөр түвшинд хүрч, хүнд заах хэмжээнд очсон гэж өөрийгөө үнэлдэггүй. Хүмүүсийн хүсэлтээр заадаг. Төрийн бус байгууллага маань хүүхэд рүү чиглэсэн хөтөлбөр, нийгмийн сайн сайхны төлөө ажил хийдэг юм. Бясалгалаас олсон орлогоороо тэр ажлаа санхүүжүүлэхийн тухайд гэдэг юм уу, хүнд үнэхээр хэрэгтэй гэдэг утгаар нь заадаг. Зорьж ирж байгаа хүмүүсийн хувьд үр дүн гарах магадлалтай учраас заадаг л даа. Алсдаа нийтэд зарлаад том хэмжээний бясалгалын курс явуулах бодол байхгүй. Зовлонгоо хуваалцаж, асуудлаа ярья гэж хүссэн хүнтэй бол ганцаарчлаад ч хамаагүй уулздаг.

Хэдэн цагаар ч хамаагүй сонсч, сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгөх дуртай. Сэтгэл чинь яг эндээ очоод байна, үүнийгээ засахгүй бол ингэнэ гэх мэтээр зөвлөдөг. Энэ чиглэлээр ажиллавал үр дүнтэй юм болов уу гэж боддог. Хоригдлууд, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс, сэтгэл санааны хувьд хүнд байдалд орсон гэх мэт асуудалтай хүмүүст зөвлөгөө өгдөг юм. Ер нь лам хүн чинь сэтгэл зүйч. Одооны лам нар сэтгэл зүйчийн хэмжээнд ажиллахгүй байгааг үгүйсгэхгүй. Үүнээс болж бөө удган, үздэг хардаг гэх мэт олон хүн гарч ирж хүмүүсийг хуурч, хөрөнгө мөнгөөр нь хохироогоод байх шиг санагддаг. Уг нь сэтгэл дотор нь болж байгаа зүйлсийг сайн ойлгуулж зөвлөгөө өгчихөд л асуудал шийдэгдчихнэ.

-Сүүлийн үед бясалгалын маш олон хэлбэр орж ирж, өчнөөн янзын курс хичээллэж байна. Ер нь бясалгалын хичнээн арга байдаг вэ?

-Хүн болгон тус бүрдээ давтагдашгүй бүтээл. Тийм болохоор яг танд тохирсон бясалгал өөр хүнд тохирох албагүй. Хүн бүрд тохирсон бясалгалын арга байж болно. Долоон тэрбум хүнд долоон тэрбум бясалгалын арга байхыг үгүйсгэхгүй. Хүн бүрийн сэтгэл зүй өөр учраас хүн бүрд тохирсон бясалгалын арга барил байх хэрэгтэй. Өөрт тохирсон бясалгалын арга барилаа олбол үр дүн нь хурдан гардаг. Монголд маш олон бясалгал орж ирж байгаа нь зөв гэж боддог. Хэчнээн доод зэрэглэлийн бясалгал байсан ч хүмүүсийг өөрчилдөг. Бясалгаж байгаа тохиолдолд хүн өөрчлөгдөх боломжтой. Манайх л зөв, миний сонгосон бясалгал л төгс гэсэн хандлага байдаг. Ийм хандлага төрж л байвал болоогүй байна гэсэн үг.

-Очир завилгаагаар суулган занданшуулсан шарил хэдэн сарын өмнө олдсон. Урьд цагт самадид орсон ийм лам, гэгээнтэн олон байсан гэдэг. Өндөр түвшинд бясалгадаг тэр уламжлал тасарсан уу, одоо ч бий юу?

-Тасраагүй. Лам нараас гадна бясалгаж байгаа энгийн хүмүүсийн дунд ч өндөр түвшинд хүрсэн хүн зөндөө бий. Бясалгах тусам хүний би гэх үзэл улам багасах учиртай. Өндөр түвшинд хүрсэн хүмүүст би гэсэн үзэл байхгүй учраас чимээгүй байдаг. Миний мэдэхийн өндөр түвшинд бясалгадаг гуч, дөчөөр тоологдох хүмүүс бий. Энгийн хүмүүсийн хувьд зарим нь өөрсдийгөө мэдэхгүй байх нь бий. Зүгээр ярьж суухад хүртэл мэдрэгддэг. Тийм хүмүүстэй ярилцаад сууж байхдаа би ийм түвшинд хүрээгүй байна даа гэж боддог. Над шиг даруу бус, эгондоо баригдсан хүн л ярилцлага өгөөд ч юм уу, иймэрхүү байдалд орж байгаа юм. Өндөр түвшинд хүрсэн бол өгөхгүй гээд зугтаана шүү дээ. Тэгэхээр би болоогүй л байна гэсэн үг.

-Гэхдээ нийгэмд сайныг түгээнэ, эерэгээр нөлөөлнө гэдэг талаас нь харвал харин ч зөв үйл хийж байгаа юм биш үү?

-Хэцүү л дээ. Ярвигтай асуудал. Бүдүүн түвшинд бол “Нээрээ тийм тал ч бий шүү” гээд тоохгүй байж болно л доо. Гэхдээ нарийн түвшинд бол өөр. Бусдад үнэхээр тус болж чадаж байвал хайраараа шалгуур тавих ёстой. Тэр хүнийг энэрч хайрлаж, тусалж, өөрчлөгдөх боломж олгож байвал “Би зүгээр сууж, дуугүй байж болохгүй дээ” гэж бодож болох юм. Ийм шалтгаанаар өөрийгөө өмөөрч болох л байх.

-Хүмүүс бясалгалыг эрүүл мэнд талаас нь харж, их сонирхдог болж. Эрүүлжихийн тулд хийдэг тусгай бясалгал гэж байх уу?

-Бясалгал бол дандаа сэтгэл дээр тулгуурладаг. Сэтгэл амгалан тайван байвал бие махбоди дагаад эрүүлжих боломжтой. Бие өвдөхөд сэтгэл хямардаг, сэтгэл хямрахаар бие өвддөг гэдэг дээ. Тэгэхээр бясалгал сэтгэлийг тайвшруулдаг гэдэг утгаараа биед ч нөлөөлнө. Рейки гэх мэт бие махбодьтой хамаатай бясалгал өчнөөн бий.

-Хорт хавдраар өвчилсөн хүн бясалгаад эрүүлжсэн жишээ нэлээд сонсогддог. Ийм боломж бясалгалд үнэхээр бий юу?

-Боломжтой. Магадлалын хувьд бясалгал хийсэн бүхэн эрүүлжих албагүй л дээ. Гэхдээ хүнээсээ, хавдрын байдлаасаа, оролдлого, зөв арга барилаасаа хамаарч эерэг өөрчлөлт гарах бололцоотой. Сэтгэл амгалан байхаар дагаад бие эрүүлжсэн жишээ олон бий. Миний нэг таньдаг хүн талархлын бясалгалыг жил хийсэн юм. Хүчний байгууллагад ажилладаг хүн л дээ. Байгууллагаараа эрүүл мэндийн үзлэгт орсон чинь их олон өвчтэй гарсан юм билээ. Гэхдээ аминд хүрэхээр ноцтой өвчнүүд байгаагүй. Тэр хүн надтай лекцэн дээр таарсны дараахнаас талархлын бясалгал хийсэн гэсэн. Өдөр бүр дуртай аялгуугаа сонсоод талархаад байж. Жилийн дараа эрүүл мэндийн үзлэгт дахиад ортол ганцаараа цоо эрүүл гарсан үр дүн бий. Ямар ч эмчилгээ хийгээгүй хэрнээ эрүүл гарсан гэж надад хэлж байсан.

-Талархлын бясалгалаа манай уншигчдад зааж өгөх боломжтой юу?

-Бололгүй яахав, их энгийн бясалгал. Миний хамгийн хийх дуртай бясалгал. Юм бүхэнд талархсан, баярласан сэтгэлээр хандаж сурна гэсэн үг л дээ. Дуртай аялгуугаа тавиад аялгуундаа уусангаа талархахад л болно. “Баярлалаа аав, ээж минь. Ямар их хүч чармайлт, хайр энэрлээр намайг хүн болгосон юм бэ, та хоёр минь” гэж ирээд таларх. Талархмаар хүмүүс амьдралд зөндөө бий. Талархлаа хэлж чаддаггүй гэм бидэнд бий. Тэр дундаа монгол хүмүүс. Дотроо бодож явдаг хэрнээ баярласан сэтгэлээ илэрхийлж чаддаггүй. Би эхлээд бурханд талархдаг юм. Тэгээд багш нартаа, аав ээждээ, найзууддаа талархдаг. Хүн үлдээчих вий дээ гэж талархдаг. Дараа нь эд зүйлсдээ талархдаг. Биед эвтэйхэн байдаг хувцсандаа талархаад үзээрэй, үр дүнд нь та сайхан харагдана. Тэгээд дараа нь оршихуй руу, таньдаг мэддэг бүх хүн, нар сар, уулс, үүлс гээд энэ орчлонд талархах зүйл өчнөөн бий. Сайндаа л 10, 15 минутаар өдөр бүр хийгээд байвал гайхалтай үр дүн мэдрэгдэнэ. Амлаж байна. Чин сэтгэлээсээ хийж чадвал сарын дотор маш олон өөрчлөлт гарна.

-Та “Эрдэнэ зуу руу хэзээ явах вэ?

-Маргааш(өнөөдөр) явна.

-Ер нь цаашдаа Эрдэнэ зуудаа л байх хүсэлтэй юу?

-Ямар нэгэн төлөвлөгөө байхгүй. Би хаана байхаас хамаарахгүйгээр тухайн агшин хоромд аз жаргалтай байхыг хүсдэг. Өнгөрсний харуусал, ирээдүйн мөрөөсөл хоёроос болж л бид зовдог. Би тэгсэндээ гэж өнгөрснөөр өөрийгөө дарамталж, эсвэл ирээдүйд тийм юмтай л болбол жаргана гэж аз жаргалд маш том шалгуур тавьчихдаг. Тэгээд тэрэндээ хүрэхгүй дандаа сэтгэл дундуур амьдардаг. Зүй нь бүх юм яг одоо, энэ мөчид л болж байгаа. Тэгэхээр би Эрдэнэзууд байна уу, гадаадад байна уу, хаанаас ч хамаарахгүйгээр тэр мөчдөө л уусч байвал аз жаргалтай амьдарч чадна. Ажлаа ч аз жаргалтай хийх ёстой. Өглөө бүр хүнд ажил хийж өгч байгаа мэт хандаж ажил руугаа явдаг хүмүүс олон бий.

Гэтэл таны амьдралын үнэтэй мөч хором бүр урссаар байдаг. Хүн дунджаар 20 жил ажиллалаа гэхэд бүтэн таван жил буюу 40 мянган цагийг зөвхөн ажил дээрээ өнгөрөөдөг гэсэн тооцоо бий. Хүнд ажил хийж өгч байгаа мэт сэтгэлээр өнгөрөөсөн бол амьдралын үнэтэй цаг чинь тэр хэрээр хорогдохоос биш даргын чинь цаг хорогдохгүй гэдгийг ухаарах хэрэгтэй л дээ.

Халзанхүү гэдэг аккаунтаар жиргэдэг эрхэм саяхан “Хэрэгтэй цагт үгээ хэлээгүй сэхээтэн, хэцүү цагт илдээ сугалаагүй дайчин хоёр адилхан” гэж бичсэн нь цахим ертөнцийнхний анхаарлыг татаад авна лээ. Үнэн л дээ. Монголын нийгэм ороо бусгаа, хөгжих, эс хөгжихийн зааг дээр ирчихээд байгаа энэ үед хэлэхээс аргагүй үг. Хөгжих, эс хөгжихийн цаана дарангуйлал тогтох, эс тогтох, тусгаар орших, эс оршихын зааг гэж айхтар юм бий. Яг энэ заагт бид амьдарцгааж байна. Итгэхгүй байгаа ч толгой дохихоос аргагүй гашуун үнэн. Энэ асуудал бидэнд огт хамаагүй, алс холын сэдэв мэт санагддаг байсан нь ердөө саяхных. Тиймдээ ч тусгаар оршсон бүрэн эрхт улсын иргэд гэсэн бахархал омогшил дүүрэн алхацгаасаар ирсэн, одоо ч нийгмийн ихэнх нь ийм бодолтой алхаж яваа. Гэхдээ орших, эс оршихын зааг дээр ирсэн гэсэн үнэн өнөөдөр хоолой дээр тавьсан хутга мэт болчихоод байгааг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр арга алга.

Гадаад харилцааны сай­даар ажиллаж байсан Н.Туяа Монголын тухай, хөрш хоёр гүрний тухай үгээ саявтар манай сониноор дамжуулан нийгэмд хэлсэн юм. Орос, Хятад гэсэн мөнхийн хөрш­тэйгөө “зууралдахгүй” бол тойргийн гадна хаягдана гэсэн утгатай. Энэ бол сэхээтний, мэргэжилтний үг. Нэгэн цагт Га­даад харилцааны яамыг толгойлж явсан хүний гээж боломгүй үг. Гадаад харилцааны экс сайдынх шиг ултай үг яг одоо хэрэгтэй байна. Монголын сор болсон эрхмүүдийн үг ус, агаар мэт эрэлттэй байна. Эдийн засгийн таагүй байдал хоёржил дараалан үргэлжилж, гадаадын хөрөнгө оруулалт таг зогссон хэцүү цагтхоёр толгойн асуудал ид яригдаж байна. Яг ийм үед Оюу толгой, Таван толгойг ашиглах нь эдийн засагт хэр өгөөжтэй, Монгол гэдэг улсын ирээдүйд ямар тустай болохыг ул суурь, учир, гаргалгаатай нь хэлээд өгөх сэхээтний үг үгүйлэгдэж байна.

Саяхан Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очир­бат Таван толгойг явуулах нь эдийн засагт ямар ашигтай талаар бодлоо хэлж, санаагаа ху­ваалцсан. Коксжих нүүрс­ний нөөцөөрөө дэлхийд гэж яригддаг том ордоо цаг алдалгүй ашиглахын тус, өгөөжийг үндэс, гаргалгаатай нь ярьсан байна лээ. Одоо нэг хүнийг сонсмоор байна. Нэгэн цагт Монголын төрийг тэргүүлж явсан Н.Баганбандийн үгийг. Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжилж, хоёр дахь шатны санхүүжилт орж ирэх нь улсын хөгжилд ямар нөлөө үзүүлэх талаар ярьж хэлэх л учиртай хүний нэг. Төрийн тэргүүнээс гад­на “Оюу толгой”-н ТУЗ-ийн гишүүнээр ажилласан он жи­лүүд намтарт нь бий учраас онцлоод байна л даа. Энэ утгаараа Оюу толгойн талаарх түүний байр суурь нийгэмд хэрэгтэй байна. Түүний “Ти­тэм үг” түмэнд ухаарал нэмдгийг үгүйсгэхгүй. Олонд өгч буй өгөөжийг нь хэмжих аргагүй. Гэхдээ яг одоо цэцэн үгийн цуглуулгаас илүүОюу толгойн талаар юу бодож санаж буй нь олны сонирхлыг татаж байгаа.

Салбар бүрийн мэргэжилт­нүү­дээс хүсэх нэг зүйл байна. Уул уурхайгаа хэрхэн ашиглах, цаашид яавал хөгжих талаар байр суурь, бодол саналаа манай сониноор дамжуулан хэлнэ үү. Бид та бүхний индэр болъё.

Эхлээд уул уурхайн том төслүүдээ хөдөлгөж мөнгө олъё, дараа нь тэр мөнгөөрөө хөгжих сууриа тавья гэж дуу­гарч байгаа хүн яг одоо бол тун цөөнөөр тоологдоно. Нийт­лэлч Баабар, Б.Цэнддоо, “Өдрийн сонин”, энэ сонины сэтгүүлчид л ийм өнцгөөс байр сууриа илэрхийлж, ний­­гэмд үгээ хүргэж байна. Ингэснийхээ төлөө шүүмжлүүлж, эх орноосоо урвагчид гэж цоллуулж, ер сайн үг дуулахгүй яваа. Өдөр, шөнө, өглөө оройгүй зүхүүлж байгаа ч бид улсынхаа тусгаар тогтнол, хөгжлийн төлөө үгээ хэлэх үүрэгтэй. Бид өөрсдөө ингэж бичихээс гадна Монголын сэхээтнүүдийн санал, бодлыг нийгэмд хүргэх үүрэгтэй.

Хоёр толгойг эсэргүүцэж үгээ хэлэх шиг амар юм алга. Оюу толгой, Таван толгойн эсрэг үг хэлсэн хүн бүр баа­тар болдог. Ард түмний хүү болж манддаг. Ингэж цээ­жээ дэлдэгсдийн зарим нь бүр олныг хамарсан санал асуулгаар туршлагатай улс­төрч­дийг ардаа орхичихсон тодорч яваа. Харамсалтай нь тэдний хэлж буй үг “тэнэг”-үүдэд зориулсан жүжиг төдий зүйл гэдгийг нийгмийн олонх ухаардаггүй.

Учир мэдэх сэхээтнүүд бол хоёр толгой Монголд ямар өгөөжтэйг мэдэхийн цаагуур мэдэж байгаа. Ойлгож ухсан зүйлээ олонд хэлж өгөөч гэсэн хүслээр л энэ бүхнийг хөндөөдбайгаа юм. Бидэнд Ерөнхий сайдын албыг хашиж явсан Р.Амаржаргал, Сү.Батболд, С.Баяр, Н.Алтанхуягийн үг хэрэгтэй байна. Улстөрийн гол намуудын дарга нарын үгийг нийгэм хүлээж байна. Б.Даш-Ёндонгоос эхлээд хоёр толгойн өгөөжийн талаар ултай үг хэлэх хүн намын дарга байсан эрхмүүдийн дунд цөөнгүй бий. Үе үеийн УИХ-ын дарга нараас Ц.Нямдорж, Д.Лүндээжанцан, С.Төмөр-Очир гэж ирээд яривал хоёр толгойн талаар жинтэй үг хэлэх төрийн түшээ өчнөөн. Тэд том төслүүдээ улстөржүүлэхгүйгээр хөдөлгөх ёстой гэдгийг ойлгохын цаагуур ойлгож байгаа.

За тэгээд нийгэмд өөрийн гэсэн үнэ цэнээ бүтээчихсэн, олон нийт үгийг нь толгой дохин хүлээн зөвшөөрч сонсдог хүчирхэг сэхээтнүүд байна. Н.Жанцанноров, Б.Лхагвасүрэн гэж ирээд жагсаавал олон эрхэм бий. Оюу толгойн ТУЗ-ийн дарга, Монголын толгой эдийн засагчдын нэг Да.Ганболд, хуучин нийгмийн үед геологи, уул уурхай хариуцсан яамыг толгойлж явсан Ч.Хурц гээд үгээ хэлэх учиртай, нийгэм үгийг нь хүлээж буй хүмүүсийг жагсааж болж байна. Сая нэр дурдсан эрхмүүд хоёр толгойгоос эдийн засагт ирэх өгөөжийг мэдэх хүмүүс. Тийм учраас л үгээ хэлээч гэж хүсээд байгаа юм. Харамсмаар нэг өнцөг бий. Сэхээтнүүдийн зарим нь хоёр толгойн цаад ашгийг мэдэж байгаа хэр нь өнөө, маргаашийн ашиг хонжоогоор Оюу толгой, Таван толгойг энэ цагт ашиг­лах нь буруу хэмээн ярьж байгаа. Зүй нь сургаж, боловсруулж өдий хүргэсэн улсынхаа хөгжлийн төлөө зөв үг унагах үүрэгтэй улсын нэг л дээ, олонд нэрээ гаргасан энэ сэхээтнүүд. Дайны гал дүрэлзэж байх цагт илдээ сугалдаггүйцэрэг шиг хэрэггүй хүн үгүй. Тэгвэл эдийн засаг таагүй хэвээр үргэлжилж буй энэ цагт, тусгаар орших, эс оршихын зааг дээр ирсэн ийм үедулсынхаа хөгжлийн төлөө үг хэлэхгүй сэхээтэн хэр үнэ цэнтэй байх бол? Дайны гал дундуур илдээ сугалдаггүй цэрэг шиг л хэрэггүй хэсэгт орж таарна.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Улаанбаатараар дайран өнгөрөх Ази Европыг холбосон хурдны замын бүтээн байгуулалт энэ жилдээ багтаж эхлэх нь тодорхой болжээ.“Чингис лэнддевелопмент групп-Шинэ хөгжлийн зам” компанийн ерөнхийлөгч, гүйцэтгэх захирал Д.Амар­баясгалантай уг төслийн талаар ярилцлаа.

-Хурдны замын ажлын сүүлийн үеийн мэдээллийг сонирхмоор байна?

-Бид өнгөрсөн жилээс хойш төслийн суурь судалгаагаа нэлээд явуулсан. Ялангуяа ТЭЗҮ-ээ батлуулснаас хойш үндсэн замынхаа мянган км-ийг хоёр хэсэгт хуваасан юм. Алтанбулагаас Мааньт хүртэлх 450 км-ийг хойд талын хэсэг гэж үзээд нэгдүгээр хэсэг, Мааньтаас Замын-Үүд хүртэлх хэсгийг буюу 550 км замыг хоёрдугаар хэсэг гэж үзэж байгаа юм. Эхний ээлжийн буюу 450 км-ийнхээ трассыг тогтоох, байгаль орчны судалгаа хийх, гео техникийн судалгааны ажлыг үргэлжлүүлэх, зам барилгын ажлын зураг төслийг хийлгүүлэх зэрэг ажлууд байна. Явц нь 70 орчим хувьтай байгаа. Эдгээр ажлууд дээр зөвлөх компани авч ажиллуулж байна. Удахгүй долдугаар сард хойд талын хэсгийнхээ зургийг дуусгана. Тэгээд зам барилгынхаа ажлыг эхлүүлнэ.

-Тэгэхээр намраас өмнө зам барилгынхаа ажлыг эхлэх нь ээ?

-Тэгж ойлгож болно. Зарим компанийн хувьд зам барилгын ажлаа намрын хэдэн сардаа амжаад эхлүүлэх бүрэн бололцоотой. Ямар ч байсан намраас өмнө олон улсын нээлттэй тендер зарлана. Үүнтэй холбоотойгоор МҮХАҮТ, Авто замчдын холбоотой санамж бичигт гарын үсэг зурсан. Гол шийдэл нь тодорхой. Энэ том төсөл дээр хэсэгчлээд, багц болгож олон улсын нээлттэй тендер зарлахаар үндэсний компаниудын хувьд нэг хэцүү тал гарч ирнэ. Олон улсын томоохон бүтээн байгуулалтын групп, зам барилгын компаниудтай өрсөлдөх боломжийн хувьд хэцүү болох эрсдэл бий. Үндэсний том бүтээн байгуулалтад үндэсний компаниудаа оролцуулахын тулд төрийн бус байгууллагатай хамтын ажиллагаа эхлүүлье гэж бодсон юм. Монгол компаниудыг ядаж туслан гүйцэтгэгчээр оролцуулах боломжийг хангаж өгье гэж зорьсон. Үндэсний энэ том бүтээн байгуулалтад инженер техникийн ажилтнуудыг сургаж бэлтгэхтал дээр хамтарч ажиллая гэж бодож байна. Мөн бүтээн байгуулалтын явцад монгол ажилчдын тоог өндөр хэмжээнд байлгах, доод босгыг нь зааж өгөх чиглэлээр ажиллана. Энэ мэт хамтарч ажиллахаар төлөвлөсөн зүйл их байна. Энэ хүрээнд харилцан ойлголцлын санамж бичиг байгуулсан. Урд талын 550 км-ийн хэсэг дээр бид зам барилгын өмнөх ажлуудынхаа нээлтийг хийлээ. Одоо трассыг эцэслэж тогтооно. Аймаг сумтайгаа хамтарч ажиллаж байна. Өмнө нь Зам тээврийн яам чиглэлээр нь баталсан. Одоо координатаар нь батлуулахын тулд байгаль орчны судалгаануудаа хийж байна. Тендер зарласан байгаа. Геотехникийн чиглэлээр ажил гүйцэтгэх компаниудаа сонгон шалгаруулахаар ажиллаж байна. Үүний дараа зургийн ажлууд хийгдэнэ. Дараа нь зам барилгын ажлын үндсэн тендер зарлагдахад бэлэн болно.

-Хил гаалийн шалган нэвтрүүлэх боомт барина гэл үү?

-Ирээдүйд энэ замаар Азиас Европ руу, Европоос Ази руу, Хятадаас Орос руу, Оросоос Хятад руу, Монголоос бусад орон руу чиглэсэн тээвэр ложистикийн томурсгал явна. Хоногтоо хэдэн мянган машин явна гэсэн үг.Тийм учраас бид хил гаалиар гарахад нь саадгүй байх үүднээс замынхаа ачааллыг зохицуулаад хил гаалийн шалган нэвтрүүлэх боомтыг барьж байгуулахаар төлөвлөж байгаа.

-Монгол ажилчдын босго дээр ерөнхий төсөөлөл байна уу?

-Аль болох 50 хувиас буулгахгүй гэж бодож байна. Зам барилгын явцад гурван жилийн хугацаанд 20-30 мянган түр ажлын байр гарах юм. Тухайн үедээ зам барилгын ажил дээр операторуудын нөөц харьцангуй гайгүй байх болов уу. Яг зам барилгын ажил дээр бол хэцүү. Ажиллах боловсон хүчний нөөц муутай. Замын ямар нэг төсөл хэрэгжихэд орон нутагт ажиллах хүчин олдох дээр асуудал үүсдэг гэж энэ салбарынхан хэлдэг.

-Тэгэхээр зам барилгын ажил эхлэхээр хөдөө орон нутгийнхныг ажлын байраар хангахад бэрхшээл тулгарч нь ээ?

-Тийм учраас л мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтран инженер техникийн ажилтан бэлтгэе гэж байгаа юм. Энэ бол дэлхийн хэмжээний том төсөл. Бидний барих зам олон улсын стандартаар баригдана. Тэгэхээр мэргэжлийн инженер техникийн ажилтны хувьд өндөр цалинтай байна гэсэн үг. Монголчууд юмыг амархан сурдаг. Нэг сурсан зүйлдээ амжилт гаргах оюуны өндөр чадамжтай сийрэг улс. Сургачихвал дажгүй цалинтай ажил хийж, амьжиргаагаа сайжруулах бүрэн боломжтой.

-Олон улсын стандартаар цалинжина гэдэг бол сайхан мэдээ. Дундаж хэмжээг нь хэлэх боломжтой юу?

-Харилцан адилгүй л дээ. Туршлагаасаа хамаарна. Дунджаар авч үзвэл 2000-5000 ам.доллараар цалинжих бололцоотой.

-Майдар хот руу хурдны замыг татна гэсэн өөрчлөлт яригдаж байсан. Тэр юу болсон бэ?

-Одоохондоо шийдэгдээгүй байна. Бусад ажлуудаа амжуулаад явж байгаа. Таны сонирхсон асуудал удахгүй шийдэгдэх байх гэсэн мэдээлэл бий.

-Эерэг хүлээлттэй л байгаа юм байна?

-Зөвхөн манай төслөөс гадны олон төсөл байгаа учраас ЗГХЭГ дээр байгуулагдсан ажлын хэсгийн хувьд энэ ажлыг шуурхай шийдэх сонирхолтой байгаа юм билээ.

-Том төсөлд асуудал их байгаа болов уу. Тулгараад байгаа асуудал гэвэл юуг онцлох вэ?

-Засгийн газар бол гэрээний нөгөө тал. Засгаас хамаарах асуудал бий. Засгийн газрыг төлөөлж байгаа эрх бүхий этгээд болон зохицуулах байгууллагууд гэж байгаа. Эрх бүхий этгээд гэхээр төслийг хариуцсан манайхтай гэрээ байгуулж байгаа тал. Зохицуулах байгууллагууд нь гэхээр манайхтай хамтарч ажиллах Зам тээврийн яам, аймаг, сумд. Энэ бүх байгууллага үүргээ биелүүлээд дэмжээд өгвөл асуудалгүй. Ажил процессоороо явж байгаа учраас нэг их хүндрэл гэхээр юм алга.

-Хөрөнгө оруулагчид яг ямар шийдлүүд дээр хариухүлээж байна?

-Засгийн газрын зарим нэг шийдлийг хүлээж байна. Трассаа эцэслэн тогтоохоос эхлээд төрөөс хамааралтай үүргүүд бий. Шийдлүүд удаан алгуур гарах юм. Бидний хувьдбүрдүүлэх ёстой материалуудаа өгсөн. Төрийн бүх шатанд, үе үеийн Засгийн газар энэ бүтээн байгуулалтыг дэмжсэн байдаг.Энэ зам Замын-Үүдээс эхлээд Алтанбулаг хүрээд зогсохгүй. Азийн хурдны замын сүлжээний АН-3 коридорын Монголын нутаг дэвсгэр дээгүүр дамжин өнгөрч байгаа хэсгийг бид бүтээн байгуулах юм. ОХУ үндэсний компаниудаараа Улаан-Үүд хүртэлх замыг барих нь тодорхой. Хятадын компаниудын хувьд ч ялгаагүй. Яг ийм бүтээн байгуулалт өрнүүлжтаарна. Ингэж байж цогц төсөл болно л доо.

-Саяхан Америкийн нэг компанийн төлөөлөл ирж хурдны замын төсөлд хамтарч ажиллах санал тавьсан гэж дуулсан. Ямар санал тавьсан бэ?

-Зам барилга, уул уурхайн чиглэлийн Америкийн том групп ирж ажлаа танилцууллаа. Дэлхийд тэргүүлэгч “Астек индастрис” гэдэг групп байгаа юм. Замын далан, хучилтын хийцэд ороххайрга, дайргыг бутлах бутлуурын явуулын болон суурин үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжүүдийг танилцуулсан. Бидний барих зам олон улсын стандартын түвшинд хийгдэнэ. Манайд хурдны замын стандарт боловсруулагдаж байгаа юм билээ. Чанартай хийх ёстой гэсэн гол зарчим барина. Тийм учраас стандарт гэдэг зүйлээ барих учиртай. Жишээ нь дайрга гэхэд бат бөхийн хувьд сайн байх шаардлагатай. Буталсан хэмжээ нь хүртэл өндөр стандарттай байдаг. Энэ мэтээр маш олон компани манайд үйл ажиллагаа, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ танилцуулдаг. Танилцуулна гэдэг шууд гэрээ хийгдэнэ гэсэн үг биш. Бид судалж үзээд хамтрах эсэхээ шийднэ л дээ.

-Хурдны замын төсөлд яг одоогоор хэчнээн ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийгдээд байна?

-50 гаруй сая ам.доллар зарчихаад байна. Зуу гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгээд ажиллаж байна гэсэн үг. Ойрын хугацаанд 30 орчим сая ам.долларын ажил хийгдэх гээд бэлтгэл ажлууд нь хангагдаж байна. Урд талын хэсэг дээр суурь судалгааны компаниудаа сонгон шалгаруулах тендер зарласан. Богино жагсаалтад компаниудаа бүртгээд явж байгаа.

-Олон улсын нээлттэй тендерийг намраас өмнө зарлана гэлээ. Хэр хугацаа шаардах бол?

-Ер нь тендер зарлах процесс 45-60 орчим хоногийн хугацаа шаарддаг. Олон улсын стандарт, журмаар нь худалдан авах ажиллагааг зохион байгуулна.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Эдийн засагч Х.Батсуурьтай ярилцлаа.

-Монгол Улсын өнөөд­рийн явж байгаа зам буруу гэж та ярилаа. Уг нь чөлөөт зах зээлийн тогтолцоог сонгосон ерээд оноос зөв замыг сонгосон гэсэн итгэл үнэмшил бидэнд байгаа шүү дээ?

-Сүүлийн 25 жил бидний тархийг угаасан. Их дээд сургуулиуд ч ялгаагүй. Ба­рууны их дээд сургуулиуд ч яг тэгж заадаг. Биднийг хайрцагласан бодлогод оруул­чихаад байна л даа. Тийм учраас хөгжиж чадахгүй байна.

-Тэгэхээр та чөлөөт зах зээлийн тогтолцоогоор яваад хөгжихгүй гэж хэлэх гээд байна аа даа?

-Чөлөөт зах зээлийн онолын хувьдзах зээлийг үл үзэгдэгч гар зохицуулна гэсэн гол тайлбартай. Гэхдээ энэ нь батлагдаагүй. Чөлөөт зах зээлээр явах ёстой гэжбидэнд зааж байгаа улс орнууд өөрсдөө тийм замаар яваагүй. Тод жишээ нь АНУ, Англи, Герман байна. Чөлөөт зах зээлийн замаар яваад хөгжихгүй гэдгийг хэн нэг хүн, жишээ нь би гэдэг ганцхан хүн одооноос ярьж байгаа зүйл биш л дээ. Аль 1700, 1800 оны үед, зах зээл анх бий болж байхад гарч ирсэн бодлого. Чөлөөт зах зээлийн онол бий болж байх тэр үед ч энэ талаар ярьж байсан гэсэн үг. Хоорондоо тэрсэлдэж гарч ирсэн оно­лууд. Тодруулж хэлбэл нэг нь чөлөөт зах зээлээр явж байж хөгжинө гэсэн онол. Нөгөө нь хү­чирхэгжье гэвэлдотоодын зах зээлээ хамгаалж өрсөлдөх хэ­рэгтэй гэсэн онол. Чөлөөт зах зээлийн онолыг гаргаж ирсэн хүн нь Адам Смит. Анх хэрэгжүүлсэн улс нь Англи. Тэр үед Англи Улс харьцангуй өндөр хөгжилд хүрээд үйлд­вэрлэгч орон болсон. 1800 оны эхээр гэхэд л Англи цэм­бэний үйлдвэрлэлээрээ дэлхийд тэргүүлж байсан. Нэхмэл бүтээгдэхүүн тухайн үед өндөр технологиор үйлд­вэрлэгддэг байсан юм.Тэр өндөр технологийг анх бий болгосноороо Англи хамгийн хүчтэй нь байсан. Тийм ч учраас Америк, Герман зэрэг худалдаа хийдэг улсдаа “Та нар зах зээлээ нээ, чөлөөт зах зээл танай улсыг цэцэглүүлнэ” гэ­сэн.

Ингэж хэлсэн нь учиртай. Өөрсдөө үйлдвэрлэгч, тех­нологийн өндөр хөгжилтэй улс болсон учраас Германы хонины ноосыг хямд авахыг хүссэн хэрэг. Энэ хүслээ бие­лүүлэхийн тулд ийм бодлого явуулсан юм.Тухайн үед цэмбэний гол түүхий эд нь хонины ноос байсан. Герман, Америк хоёр ч тэр даруйд нь зах зээлээ нээж ямар ч татваргүй болгосон.Тэр том нээлттэй зах зээлд Англи өндөр үнэтэй бэлэн бүтээгдэхүүнээ зарж их хэм­жээний ашиг олсон л доо. Харин хонины ноосыг нь хямд үнээр авдаг байсан. Энэ маягаар хорь, гучин жил болсны дарааангличууд нь өмнөхөөсөө ч хүчирхэгжиж, Герман, Америк баяжих нь бүү хэл хоосорч эхэлсэн. Нэг талаас түүхий эдийн бэлтгэгч орон, нөгөө талаас бэлэн бүтээгдэхүүний хэрэглэгчулс болж хувирсан.

-Чөлөөт зах зээлийн тог­толцоог тунхаглагч Англи эхнээсээ ийм бодлогыг ха­туу­гаарявуулж байсан гэд­гийг та юугаар батлах вэ?

-Хуулиас нь харж болно. 1700 оны сүүлээр гарсан хууль бий. Түүхий эдийн бү­тээг­дэхүүн болох хонины ноо­сыг Герман руу түүхийгээр нь гаргахыг хориглосон хууль. Зөрчсөн хүнийх нь баруун гарыг тас цавч гэсэн хуультай байсан. Хоёр дахь удаагаа зөрчвөл дүүжилж алах хатуу ялтай хууль үйлчилж байсан юм. Зэрлэгдээ биш. Дотоод зах зээлээ хамгаалж байгаа хэрэг. Үйлдвэрлэгч орон байх статусаа хамгаалаад байгаа хэрэг.Би саявтархан “Буян”-гийн Жагаатай ярилцсан. Энэ хүнийг ноолуурын үйлдвэртэй гэдгийг монголчууд мэднэ. “Буян”-гийн Жагаагийн үйлд­вэрийг тэтгэх ёстой түүхий эд, ноолуур гэхэд л өнөөдөр ямар ч татваргүйгээр урд хөрш рүү гарч байна. Гэтэл Англи аль хэдийнэ 1700 оны сүүлээр ингэж болохгүй гэдгийг олоод харчихсан байсан. Үүнийг судалжмэдээд Германы хөгжлийн замыг тодорхойлсон хүн бол Фредрих Лист. Хоц­ронгуй хөгжилтэй улс орнуудын хувьд англичуудынзааж сургаад байгаа чөлөөт зах зээлийн бодлогоор явбалсүйрэлд хүрнэ гэж үзсэн хүн. Цаашдаа чөлөөт зах зээлийн бодлогоор явбал өндөр хөгжилтэй улс орнууд, тухайлбал Английн эдийн засгийн эрхшээлд орно гэж үзсэн. Орохын хувьд орчихсон байсан үе л дээ. Фредрих Лист “Английн эдийн засгийн хүлээсээс гарахын тулд Гер­маныхаа онцлогт тохирсон эдийн засгийн бодлого хэ­рэгжүүлнэ. Ингэхийн тулд Английн технологийг оруулж ирэх ёстой. Өөрсдөө үйлдвэрлэгч болох хэрэгтэй. Хонины ноосоо Англи руу хямдхан гаргадгаа зогсооё” гэсэн. Фредрих Лист онолоо гаргасныхаа дараа Америк руу нүүж очсон байдаг юм. Тэгээд Америкчуудад чонолоо зааж сургасан. Америк, Герман улсууд яг энэ онолыг баримталснаараа Англитай эн тэнцүү хөгжиж эхэлсэн. Өөрсдөө үйлдвэрлэгч болсон. Энэ гурван том улс цугаараа үйлдвэрлэгч болоод ирэхээр яах вэ, та юу гэж бодож бай­на?

-Английн хэрэгжүүлж бай­сан бодлогыг бусад улс орнуудад хэрэгжүүлээд эхэлсэн үү?

-Тэгсэн. Японд хэрэгжүүлэх гэж оролдсон. Гэхдээ чадаа­гүй. Азийн болон Латин Америкийн зарим оронд бол энэ бодлогоо яг хэрэгжүүлсэн. Тэр бодлого яг одоо манайд хэрэгжиж эхэлж байна.

-Үйлдвэрээ дэмжсэн хөн­гөлөлттэй зээлийг төрөөс дэмжээд эхэлснийгтаны яриад байгаа бодлогын эх­лэл гэж харж болох уу?

-Зарим талаар тийм. Бид энэ байдлаас гарахын тулд төрийн бодлого байх ёстой. Төрийн бодлого гэдэг маань татаасаар явдаг. Та­таасын нэг хэлбэр бол үйлдвэрлэлээ дэмжих. Экспортод бүтээгдэхүүн гар­гах үйлдвэрүүдээ дэмжих ёстой.

-Тэгэхээр бидний хөг­жилд хүрэх цорын ганц зам таны яриад байгаа өөрс­дөө үйлдвэрлэгч болох, дотоодын зах зээлээ хамгаалах арга уу?

-Хоцронгуй хөгжилтэй ул­сын хувьд ямар ч байсан хөгжлийн эхэн шатандаа чө­лөөт зах зээл гэж байх ёсгүй. Яг Герман шиг чөлөөт бус байж хөгжих ёстой. Гер­маны хувьд чөлөөт бус байсныхаа хүчинд хөгжсөн. Харин хөгжсөн хойноо бусад улс орнуудаас чөлөөт зах зээлийг шаардаж эхэлсэн. Тэгэхээр манайх чөлөөт зах зээлээ хамгаалсан бодлого явуулах ёстой. Төр нь үүнийг зохи­цуулах учиртай. Америк ч ялгаагүй. Саяхныг хүртэл чөлөөт бус зах зээлийн бод­логоор явж ирсэн. Өнөөдөр ч гэсэн Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн мөртлөө тэр байгууллагынхаа үндсэн журмыг зөрчөөд фермерийн аж ахуйдаа татаас өгч байна. Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүнийхээ хувьд бол ингэж болохгүй. Ямар ч татаас, хөнгөлөлтийг үйлдвэрлэлдээ олгох ёсгүй. Фермерийн аж ахуйдаа татаас өгч байгаа нь нарийн учиртай. Америкийн үйлдвэрлэл асар өндөр хөгжсөн. Ганцхан фер­мерийн аж ахуй нь л өрсөлдөх чадвар муутай. Асар өндөр хөгжсөн хэрнээ өртөг нь их байдаг юм. Тийм учраас фермерийн аж ахуй нь дэлхийн зах зээл дээр гарахад хэцүү болдог.Калифорнид ургуулсан цагаан бу­даа Вьетнамд ургуулсан цагаан будаанаас өртөг нь их. Чанараараа ч гүйцдэггүй. Энэ тохиолдолд Вьетнамын цагаан будаа үнэ, чанараараа цохиж таарна. Тийм учраас фермерийн аж ахуйгаа ну­раах­гүйн тулд Америк мөрд­дөг хууль, барьдаг зарчмаа зөрчин татаас өгдөг юм. Уг нь чөлөөт зах зээл талаасаа бол байж боломгүй алхам шүү дээ.

-Манайхаар бол ноосны урамшуулал гэдэг шиг л юм байна?

-Яг үнэн. Гэхдээ нэг ялгаа бий. Тэд бүх үйлдвэрлэлээ дэмжээд байгаа юм. iPhone бол ойл­гомжтой. Шууд утгаараа татаас авах үйлдвэрлэл биш. Америкт үйлдвэрлэсэн iPhone өрсөлдөх чадвартай, өндөр технологийн учраас бусад улс орны зах зээл дээр нөлөөгөө алдахгүй. Ийм учраас татаас өгөх шаардлагагүй. Гэхдээ шууд бусаар дэмжсэн бодлого явуул­даг. Харин өрсөлдөх чадвар нь буурсан салбартаа бол татаас өгөөд байна л даа. Тэгэхээр АНУ-ыг чөлөөт зах зээлээр хөгжсөн гэж ойлгож болохгүй. 1948 оныг хүртэл Америкийн худал­дааны татвар 45 хувь байсан. Гэтэл манайд өнөөдөр хэд билээ. 0-5 хувьтай л байгаа. Ийм тэнэг гэнэн улс дэлхий дээр тун цөөхөн дөө.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Хойд мөсөн далай, Алтай, Хималай зэрэг уулсын мөнх цас, мөсөн голыг хайлж эхлэхэд нөлөөлж буй нүүрсхүчлийн хийг бууруулахгүй бол Америк болон Хятадын, ядуу буурай болон хөгжилтэй орнуудын хуваагдал улам аймшигтай болно гэсэн таамаглал бий. Дэлхийг айлгаж буй нүүрсхүчлийн хийн гол буруутан нь хүн төрөлхтнийэрчим хүч гаргаж авдаг нүүрс, газ, нефть. Билл Гейтс ирээдүйд нүүрс, нефть, хийн алиныг нь ч хэрэглэхгүйгээр дэлхийг эрчим хүчээр хангах шинэ технологид хөрөнгө оруулагч эрхмүүдийн нэг. Шинэ төрлийн цөмийн цахилгаан үүсгүүрээс гаргаж авсан эрчим хүчийгхэрэглэж байж л жил ирэх бүр дэлхийг дулааруулж буй нүүрсхүчлийн хийг бууруулж чадна гэж тэрүздэг. ТED-2010 арга хэмжээнд оролцохдоо тавьсан“Эрчим хүчний тухай:Тэг рүү хүрэх шинэ санаа” гэсэн илтгэлээс нь түүний хөрөнгө оруулж буй шинэ технологийн талаар мэдэх боломжтой. TED гэдэг нь technology entertainment design гэсэнгурван үгний товчлол. Дэлхийн шилдэг бүтээн байгуулагчид, сэтгэгчид жил бүр цугларч технологи, энтэртэйнмэнт, дизайн, шинжлэх ухаан, хүмүүнлэг, бизнес, хөгжлийн гэх мэт чиглэлээр хэлэлцүүлэг өрнүүлэн санал бодлоо хуваалцдаг олон улсын арга хэмжээ. 1984 оноос өдийг хүртэл “Даян дэлхийд санаагаа хуваалцъя” уриан дор зохиогдож байгаа.

Билл Гейтсийн TED-ийн индрээс хэлсэн санааны анхаарал татах хэсгийг сийрүүлье. Тэрээр “Натань Мирволд бид хоёр нүүрс, сэргээгдэх хүчийг биш цөмийн эрчим хүчийг сонгож Terra power компанид хөрөнгө оруулж байгаа. Цөмийн эрчим хүчний технологид модуляр, шингэн гэх мэт шинэ технологи гарч ирсэн. Terra power ураны ердөө багахан хэсэг болох нэг хувийн U-235 изотопын оронд 99 хувийг эзлэх U-238-ыг шатаая гэсэн санаа дэвшүүлж байгаа. Үнэндээ солиотой санаа. Өмнө нь энэ талаар өчнөөн ярьсан ч яг ажиллах уу үгүй юу гэдгийг нь тооцоолж чадахгүй байсан юм. Харин одоо орчин үеийн супер компьютеруудын тусламжтайгаар бид тооцоолж чадсан.Боломжтой гэдгийг нь ч баталсан. Энэ технологи амьдралд нэвтэрвэл цөмийн хаягдал асуудал биш болно. Цөмийн реакторуудаас гарсан хаягдал түлш болоод явчихна гэсэн үг. Энэ бол гайхамшиг. Ураны шатдаг хэсгийг нь шатаангуут 99 хувь нь хаягдал болдог. Үүнийг ядуурсан уран гэдэг. Хаягдал болж үлддэг энэ ураныг ашиглаад эхэлбэл дэлхийн эрчим хүчийг хэдэн зуун жилээр хангах нөөц бий. Бид супер компьютер авч, тэргүүлэх эрдэмтдийг ажиллуулсан. Үүнд ердөө хэдэн арван сая ам.доллар л орсон” хэмээн ярьсан юм.

Түүний ярьж буй цөмийн шинэ технологийг хар үгээр тайлбарлавал одоогийнх шиг олон хүн ажилласан, нүсэр байгууламж шаардлагагүй юм билээ. Цөмийн реакторын хаягдал буюу ямар ч өртөггүй хямдхаан түлшийг газар доор байрлуулсан тусгай хоолой руу хийнэ гэсэн энгийн дамжлагатай. Тэгээд л тасралтгүй 60 жил ажиллах боломжтой. Хаягдал гэхээр юм бараг гарахгүй. Хаягдлыг нь дахин ашиглах боломжтой. Билл “Цөмийн станцуудын асуудал болж байгаа хаягдал бол бидний хувьд хоол. Хаягдлуудыг ийм технологиор хялбархан шийдэж болно. Орос, Хятад, Энэтхэгийн компаниуд бидний ажлыг сонирхож байгаа. Франц, Япон зарим зүйлийг нь хийчихсэн. Бидний туршиж буй технологи өмнө нь хийгдсэн зүйлийн ердөө нэг хувилбар нь. Бүтээхэд 20 жил, түгээхэд 20 жил хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл 2050 он гэхэд эхэлсэн ажил маань амьдрал дээр хэрэгжиж эхэлнэ. Ураны нэг молекул нүүрсний молекулаас хэдэн сая дахин энерги агуулдаг” хэмээн ярьж байна. Биллийн хөрөнгө хаяж байгаа энэ технологи амжилттай болж, цөмийн хаягдлаас эрчим хүч гаргаад эхэлбэл гуч гаруй жилийн дараа лава нүүрс хэрэглээнээс гарах нь.

ТӨМСНӨӨС ЭРЧИМ ХҮЧ ГАРГАХ ХУВИЛБАР

Эрдэмтэд органик материа­лаас эрчим хүч гаргаж авах судалгаануудыг аль эртнээсэхлүүлжээ. Ийм төрлийн туршилтууд тун энгийнээр хийгдсээр иржээ. Товчхондоо органик бүтээгдэхүүнийг цайр болон зэс утсаар холбоод л хийчихдэг туршилт. Хими, физикийн аргаар эрчим хүч хуримтлуулах замаар хийгд­сээр ирсэн ийм төрлийн тур­шил­тууд олон. Тэдний нэг жишээ нь Иерусалимийн “Хэрбю” их сургуулийн эрдэм­­тэн Рабиновичийн ахал­сан багийн төмснөөс эрчим хүч гаргаж авах эрэл.Эрдэмтэд төмсийг цахилгаан хуримтлуулагч ялтсанд холбож гаргаж авсан цахилгаан лед гэрлийг асаах чадалтайг нотолжээ. Ийм энгийн аргаар алслагдсан хот тосгонуудыггэрэлтүүлэх боломж ойрхон гэсэн өөдрөг мэдээг Рабинович дуулгаад байна. Цаашлаад дэл­хийн эрчим хүчний тодор­хой хувийг ийм энгийн аргаар хангах боломжтой хэмээн тэд үзэж байгаа аж. Эрдэмтэд төмснөөс лед гэр­лээр тоноглосон 40 өрөөг гэрэлтүүлэх чадалтай эрчим хүч гаргаж авах боломжтой гэсэн тооцоо хүртэл гаргажээ. Төмснөөс гарах шүүс нь холболт хийсэн зэс болон цайртай эсэлдэхэд химийн урвал явагддаг байна. Ингэж эрчим хүч үүсдэг гэнэ. Мэдээж төмс эрчим хүчний том шийдэл биш. Гэхдээ цардуулын эрүүл мэндэд үзүүлэх нөлөөнөөс болж төмснөөс татгалзаж эхэлсэн хүн төрөлхтний хувьд тодорхой хэмжээнд хэрэглээд байж болох л арга.

ИРЭЭДҮЙД ХЭРЭГЛЭЭНД НЭВТРЭХ ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ШИНЭ ТЕХНОЛОГИУД

Дэлхийн дулаарлын гол шалтгаан болж буй агаар дахь нүүрсхүчлийн хийн хэмжээг бууруулахын тулд ирээдүйн эрчим хүчний технологи илүү ухаалаг, эко тал руугаа шилжих нь тодорхой болжээ.

BusinessInsider-ынхан эрчим хүчний салбарын шинжээ­чид болон судалгааны байгууллагуудын онцолж буй ойрын ирээдүйд хэрэглээнд нэвтрэх шинэ технологиудыг багцлан эмхтгэжээ. Эндээс эрчим хүчний технологи илүү ухаалаг, эко чиг рүүгээ эргэснийг харж болно. Ирээ­дүйд яг ямар шинэ технологиуд хэрэг­лээнд нэвтрэхийг сонирхуулъя.

Ямар нэг түлшийг хүчил­төрөгчтэй урвалд оруулж, химийн аргаар цахилгаан гаргадаг Fuel cell технологийн туршилтыг 2013 онд хийжээ. Энэ жилээс судалгаа нь эрчимжиж байгаа аж. Ирэх онд хэрэглээнд гаргах боломжтой гэнэ. Агаар, түлш тасралтгүй хангагдаад байвал эрчим хүч гараад байх нь. Үүгээрээ батарейнаас ялгаатай юм байна. Агаар дахь хүчилтөрөг­чөөр исэлддэг lithium-air бат­терейны туршилтыг хоёр жилийн дараа хийх аж. Уламжлалт баттарейнаас тав дахин их багтаамжтай, цахилгаан машины явах зайг эрс нэмэгдүүлэх давуу талтай энэ батарей 2020 оноос хэрэглээнд гарах юм байна.

2022 оноос цахилгааны оронд устөрөгчийг түгээж, хадгалдаг болох гэнэ. Энгийнээр хэлбэл устөрөгчийг энерги хувиргалтын аргаар цахилгаанд шилжүүлдэг болгох аж. Хэмнэлттэй, өртөг багатай гэгдэж буй энэ технологийн туршилт 2019 онд хийгдэнэ.

Нарны илч, дулааны цахилгаан станцаас гарч буй илчийг тусгай төхөөрөмжинд хадгалж, дараа нь орон сууцны халаалт, ус халаах зэрэг ахуйн хэрэглээнд ашиглах боломж 2027 онд амьдрал дээр биеллээ олно. Энэ аргын туршилтыг 2022 онд хийхээр төлөвлөжээ.

Цахилгааныг үрэлгэн түгээдэг асуудал ирээдүйд алга болох нь. Ухаалаг түгээлт гэдэг нэршил хүртэл гарч ирэх аж. Ердөө жилийн дараа л цахилгааныг түгээхдээ хэмжилт хийж, мэдээллийн хяналтын системд дамжуулах боломж нээгдэх юм байна. Энэ технологи цахилгааны ачааллыг тэнцвэржүүлэх, оргил үед чухал биш зарцуу­лал­туудыг хязгаарлах зэрэг давуу талуудыг үүсгэх гэнэ. Эрчим хүчний ухаалаг сүлжээ гэх нэршил 2020 онд хүн төрөлхтний хэрэглээнд орж ирнэ гэсэн мэдээлэл байна. Дэлхийн хэмжээний энергийн нэгдсэн сүлжээ бий болгож нийтээрээ хувааж хэрэглэх бололтой. Эрчим хүч яг интернэт шиг,хэн ч хаанаас ч цахилгаан, дулаан, хий зэрэг хүссэн эрчим хүчээ хэрэгцээгээрээ хэрэглэх боломжтой гэнэ. Туршилт нь 2019 оноос эхлэх юм байна.

Цахилгааны үүсгүүрүүд дээр ч багагүй шинэчлэл хийгдэнэ гэж эрчим хүчний салбарын экспертүүд онцол­жээ. Далайн давалгааны хүчийг цахилгаан энерги болгох далайн турбин гэдэг технологи хоёр жилийн дараа хэрэглээнд гарах аж. Нарны энергийн хавтанг чиглүүлэгч роботууд 2017 онд зах зээлд нэвтрэх нь. Жижигхэн роботуудын тусламжтайгаарнарны энерги хүлээн авагч хавтангуудыг нарны тусгалын дагуу чиглүүлэх боломж бүрдэх гэнэ. Одоо хэрэглэж буй хавтан бүрийг мотороор чиглүүлдэг аргаас хялбархан, зардал багатай гэж зохион бүтээгчид нь онцолжээ.

Байшингийн фасад, цонхны шилнээс эрчим хүч гаргаж авах боломж 2021 онд нээгдэх юм байна. Энэ технологийг фото гүйдлийн тунгалаг шил гэж нэрлэжээ.Нарны гэрлийг цахилгаан гүйдэлд хувиргадаг шилний технологи гээд ойлгочихож болно.Туршилтыг нь хоёр жилийн дараа хийхээр төлөв­лөжээ. Сансарт суурилагдсан нарны цахилгаан станц таны сонирхлыг татах байх. Сансарт байрлуулсан нарны эрчим хүч цуглуулагчаас энергийг богино долгион болгон дэлхий рүү дамжуулах энэ арга 2028 онд хэрэглээнд нэвтрэх юм байна. Дэлхий дээр нарны эрчим хүч цуглуулснаас хамаагүй өгөөжтэй арга гэж эрдэмтэд хэлж байна. Дэлхийд нарны эрчим хүч ирэхдээ агаар мандлын олон давхаргын нөлөөгөөр сулардаг бол энэ арга хэрэглээнд нэвтэрснээс нарны эрчим хүчний хэрэглээнд огцом ахиц гарах бололтой. Цөмийн урвалаар түлшийг өдөөж задлан их хэмжээний энерги гаргах Inertial confinement fusion гэдэг аргыг 2021 оноос ашиглаж эхэлнэ, 2023 оноос хэдхэн метрийн урттай бага оврын цөмийн реакторуудыг дурхын газраа байршуулах ашиглах боломж нээгдэнэ зэрэг цөмийн эрчим хүч тойрсон шинэ мэдээллүүд ч байна.

Бэлтгэсэн Ц.БААСАНСҮРЭН

Монголын геологи, уул уурхайн мэргэжлийн институцийн ерөнхийлөгч Д.Дамбатай ярилцлаа.

-Нүүрсний үнийн уналт үргэлжилсээр байна. “Эрдэнэс Таван толгой”-гоос бусад ньборлуулалтаа бараг зог­соосон. Үүнд га­даад зах зээлээс өөр нөлөө­лөл бий юу, жишээ нь биднээс шалтгаалах гэм…?

-Нүүрсний зах зээл уналтын хувьд доод цэгтээ хүрчихлээ л дээ. Үүнээс доошлох боломж байхгүй. Ихэнх уурхай зогсонги бай­далд орсонд биднээс шалтгаалах, шалтгаалахгүй аль аль талын нөлөө байна. Нэгдүгээрт Хятадын зах зээл дээр нүүрсний эрэлт бага байгаа учраас үнэ нь унасан. Биднээс нөлөөлсөн шалтгаан ч бий. Нүүрсний өрсөлдөх чадвар гэж алга. Өртөг зардал өндөр, тээврийн систем нь гажуудалтай. Зөвхөн авто тээврээр тээдэг. Авто тээвэр нь шороон замаар явдаг. Байгальд сөрөг нөлөөтэй. Үүнээс болж нүүрсний тээ­вэр зогсонги байдалд орчих­лоо. Хятадын зах зээл дээр Австралиас гаднаЗүүн өмнөд Азийн орнууд болох Филлипин, Индо­нези, Вьетнам далайгаар нүүрс ний­лүүлдэг. Далайн тээвэр авто тээврээс олон дахин хямд өртөгтэй учраас тэдэнтэй өрсөлдөхөд хэцүү. Гэхдээ ямар зүйл хоёр талтай. Бидэнд далайд гарцгүй, үнэтэй тээв­рийн системтэй зэрэг муу тал байгаа ч Хятадтай асар өргөн уудам нутгаар хил залгаагэсэн давуу тал бий. Ялангуяа Хятадын хойд нутгуудад нүүрсээ экспортолж борлуулах бололцоотой. Коксжих нүүрс авдаг Хятадын төмөрлөгийн үйлдвэрүүдийн тодорхой хэсэг нь хойд талдаа бий. Тэгэхээр бидэнтэй ойр зах зээлд эрэлт хэрэгцээ байгаа гэсэн үг. Зөвхөн энэ хэс­гээ хангаад явахад болохгүй юмгүй. Ер нь манай нүүрсийг урд хөршийнхөн урагшаа,далайн эрэгхавийн үйлдвэрүүд рүүгээ зөөж хэрэг­лэдэг л дээ. Хятад бол нүүрсээ нийлүүлдэг гол зах зээл маань. Энэ зах зээлийн өрсөлдөөнд улсаа гол тоглогч болгох тал дээр төрийн бод­логоор анхаарсан зүйл алга. Наад захын жишээ гэхэд төмөр замгүй учраас л нүүрсний зах зээл дээр өрсөлдөж чадахгүй байна гэж өчнөөн жил ярьсан хэрнээ өнөөдрийг хүртэл төмөр замаа шийдээгүй байна.

-Таван толгойн хэлэл­цээрт оролцсон “Шинхуа” мөнгөө гаргаад төмөр зам бариад өгье гэж дуугарсан. Манайд бол боломжийн санал шиг санагдсан?

-Улстөрчид Таван толгойг улстөржүүлээд алийг нь алдуулж байна л даа. Миний ойлгож байгаагаар хоёр тал болчихоод үзээд байх шиг байна. Аль алинд нь харууштай, үзүүштэй, бодмоор зүйл байгаа юм. Миний хувьд яг бодит амьдрал дээр энэ асуудлыг яавал дээр вэ гэдэг дээр мэргэжлийн хүний хувьд саналаа хэлье. Нэг хэсэг нь Хятадын “Шинхуа”, Японы “Сумитомо” хоёртой хамтраад Таван толгой дээр ажиллая гэж байна.

Амьдралд нэлээд бодитой буухаар боломжийн хувилбар. Гэтэл нөгөө тал нь Хятадын компанид өгөх шаардлагагүй, монголчууд чадна гэж байгаа. Яг олборлолт, ашиглалтын хувьд, техник, технологийн тухайд гэж яривал боломжтой. Монголчууд дангаараа олборлож чадна. “Шинхуа”-тай хамтардгийн учир нь нүүрсний борлуулалт байгаа юм. Дангаараа олборлочихоод нүүрсээ хэнд борлуулах вэ гэхээр асуудал хүндэрдэг.Цаашид дангаараа олборлож, борлуулаад явна гэвэл нэг бол авахгүй, эсвэл үнээ буулга гэсэн хэцүү байдал үргэлжилнэ. Өнөөдөр тийм байгаа шүү дээ. Бодит байдал ийм учраас хэсэг улснь “Шинхуа”-тай хамтрахаас аргагүй гээд байгаа юм.Нүүрсийг олборлох тийм хэцүү биш. Тэр дундаа Таван толгой шиг уул геологийн нөхцөл нь сайхан тогтоцтой орд дээр захын уулын инженер хүн ажиллах боломжтой. Нүүрсээ яаж борлуулах вэ гэдэгасуудал нүүрсний олборлолт, экспортын асуудлын 50 хувь нь. Энэ 50 хувь дээр хүссэн ч эс хүссэн ч гол зах зээл болсон Хятадын том компанитай хамтрахаас аргагүй.

-“Сумитомо” ямар хэрэгтэй юм гэх улс ч байна?

-“Сумитомо” их хэрэгтэй. Эхний ээлжинд Хятадын зах зээл дээр гарч нүүрсээ борлуулах асуудал чухал байгаа. Цаашдаа дэлхийн зах зээл дээр, гуравдагч орон руу нүүрсээ экспортолж таарна. Солонгос, Японы зах зээлд гарахад“Сумитомо”-гийн оролцоо зайлшгүй хэрэгтэй. Ийм шалтгаанаар хамтаръя гээд байгаа юм. Ашиг орлого хуваах гэдэгтээ бус, нүүрсээ гадагшаа гаргахын тулд хүссэн хүсээгүй эдэнтэй холбогдохгүй, хамтрахгүй бол ажил явахгүй гэдгийг бодит байдал харуулж байна.“Чинхуа”-тай хамтардаг “МАК” компанийн нүүрснийэкспортхүртэл явахгүй байна шүү дээ.

-“Шинхуа”-тай хамтарснаар бидэнд яг ямар давуу тал үүсэх вэ?

-“Шинхуа”-гийн хувьд өөрийн гэсэн төмөр замтай гэсэн том давуу тал бий. Хятаддаа нүүрс олборлолтоор номер нэг компани. Дэлхийд гэж яригдана. “Шинхуа”-г Монголд ирж алт, жоншин дээр ажилладаг, майханд шахуу амьдраад явдаг Хятадын жижиг компаниуд шиг төсөөлөх аргагүй. “Шинхуа” бол дэлхийд танигдсан, олон улсын хэмжээнд нэр хүндтэй, компанийн засаглалаараа дээгүүрт ордог том компани. Ийм том компанитай хамтрах нь аль ч талаас нь бодсон зөв шийдэл. Монголын уул уурхайн салбар 90 гаруй жил болж байгаа ч сүүлийн 20 жилийн дотор л олон улсын жишиг рүү ойртлоо. Аюулгүй ажиллагаа, ил тод байдал, орчин үеийн техник технологи энэ хугацаанд л гарч ирсэн. Уул уурхайн салбартаа гадны хөрөнгө оруулалтыг татсан учраас ийм дэвшил гарсан хэрэг. Дэлхийн томоохон компаниудын хөрөнгө оруулалтыг татсан нь онцгой нөлөө үзүүлсэн. “Оюу толгой” компани менежмэнт, зохион байгуулалт, хөдөлмөрийн сахилга бат гээд бүх зүйлээрээ үлгэр болж байна. Том компани том төсөл хэрэгжүүлээд эхлэхээр туслан гүйцэтгэх үйл ажиллагаа гэж том өгөөж гарч ирдэг. Оюу толгой төсөлд гэхэд л Монголын өчнөөн компани оролцож, санхүүжилт авч ажиллаж байна. Өчнөөн мянган хүн ажлын байртай болж байна. Ийм өгөөжцаашдаа Таван толгой төсөл дээр ч гарч ирнэ. Хамгийн гол нь дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн компаниудтай хамтарч, энэ төслийг дэлхийн стандартаар хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.

-Ер нь Таван толгойг Монголд ашигтай төсөл байлгахын тулд яах ёстой гэж та боддог вэ. Мэргэжлийн хүний хувьд санал болгохоор тодорхой шийдлүүд бий байх?

-Техник технологийн хувьд хэлэх санал бий. Таван толгойн орд дээр тасралтгүй циклийн ажиллагаагаар явдаг том экскаватор авчирч ажиллуулаасай гэж боддог. Монголоор бол олон шанагат экскаватор л даа. Герман нүүрсээр тэргүүлж байх үедээ ийм техникийг олноор нь ашигладаг байсан юм. Мундаг гэдэг нь нотлогдсон эд. Таван толгой шиг тэгш тал газарт ямар ч асуудалгүй ажиллана.

-Ийм экскаватор ажиллуулбал одоо ажиллаж байгаадизелиэр ажилладаг техникүүд халагдаж таарна. Таны яриад байгаа техник юугаар ажиллах вэ?

-Цахилгаанаар ажиллана. Зардал эрс багасна гэсэн үг. Таван толгойг хамгийн бага зардлаар үр ашигтай ажиллуулах боломж. Гэхдээ ингэхийн тулдтэнд эрчим хүчний эх үүсвэр байх ёстой. Таван толгойн цахилгаан станц гэж өчнөөн ярьдаг хэрнээбодитой ажил хийгдэлгүй өдий хүрлээ. Хамгийн түрүүнд цахилгаан станц барих хэрэгтэй. Нүүрс нь хаяандаа, дэргэд нь шахуу Оюу толгой гэж бэлэн зах зээл, эрэлт нь байна. Оюу толгой жилдээ сая КВт/цаг эрчим хүч хэрэглэдэг. Хятадаас авч байгаа энэ эрчим хүчийг өөрсдөө үйлдвэрлээд борлуулах боломж бидэнд бий.

-Таван толгойн нүүрсний талаас илүү хувь нь эрчим хүчнийх гэдэг байх аа. Одоо бол ямар ч үнэгүй эд байна?

-Жаран хувь нь эрчим хүчнийх гэдэг. Жаран хувийг нь эзэлж байгаа эрчим хүчний нүүрсээ ингээд овоолоод л байх уу гэдгээ бодох цаг ирсэн. Нүүрсийг удаан хугацаанд овоолоод байвал шатдаг. Өөрийн шаталт гэж явагддаг юм. Хэнд ч хэрэггүй нүүрс болно гэсэн үг. Коксжих нүүрсээ экспортолно гэхээс илүү эрчим хүчний нүүрсээ яаж мөнгө болгохоо бодох ёстой. Цахилгаан станцтай болчихвол Таван толгойн эрчим хүчний нүүрс мөнгө болж эхэлнэ. Эрчим хүчний эх үүсвэртэй болбол олон шанагат экскаватор ажиллуулахбололцоо гарч ирнэ. Олон шанагат экскаватортой болчихвол нүүрс зөөдөг тээврийн систем нь тасралтгүй ажиллах ёстой.

-Таны яриад байгаа экскаватор тасралтгүй ажилладаг техник үү?

-Тэгнэ. Дээд талд нь хөрс хуулалтын ажил явагдана. Доод талд нь шууд олборлолт хийгдэнэ. Тэгээд эцсийн шатандаа конвероор дамжиж вагонд ачигдана. Герман, Польш нүүрсний уурхай ихтэй. Тэнд дандаа ийм экскаватор ашигладаг. Олон машин хөлхөхгүй, тоос шороо гэсэн ойлголт байхгүй. Бүхэл бүтэн нүүрсний том үйлдвэрлэл явагддаг гээд ойлгочихож болно. Техникийн ийм шинэчлэл хийхээр их хэмжээний нүүрс тасралтгүй тээвэрлэх хэрэг гарч таарна. Ингээд бодохоор төмөр замын тээвэр гарцаагүй хэрэгтэй болчихож байгаа юм. Төр нарийн царигийн төмөр зам барих ёстой гэсэн шийдвэр гаргачихсан. Одоо ажлаа явуулмаар байна. Төмөр зам барих байгууллагаа цаг алдахгүй сонгох хэрэгтэй. Хятадуудаар хийлгэхгүй, Монголын төмөр зам, Улаанбаатар төмөр зам хийнэ гэж маргаж цаг авах шаардлагагүй. Цаг алдалгүй аль нэгээр нь хийлгэмээр байгаа юм. Төмөр замтай болчихвол жилд Таван толгойгоос 30-50 сая тонн нүүрс гаргах боломжтой. Төмөр зам, олон шанагат экскаватор гэсэн хослолыг хийж чадвалмонгол нүүрсний өөрийн өртөг эрс буурна. Өрсөлдөх чадвар маань тэр хэрээр дээшилнэ гэсэн үг.

-Нүүрсний салбарынхан дэлхийн зах зээл дээр өрсөлдөгчидтэйгөө цэвэр дүрмээр тоглож байгаа ганц нь“Энержи ресурс” гэж ярьдаг. “Сумитомо”, “Шинхуа”, “Энержи ресурс” бол хамгийн зөв хослол гэсэн байр суурьтай та санал нэгдэх үү?

-“Энержи ресурс”-ыг муу хэлэх аргагүй. Хувийн хэвшлийн уурхайнууд төрийн өмчтэй компаниудаас хавьгүй илүү гэдэг нь тодорхой. Маш олон зүйлээр илүү. Өртөгзардал хэмнэж байгаагаас эхлээд маневр, мэдрэмж, хурд гээд бүх л талаараа төрийн өмчийн компанийг дагуулахгүй. Төрийн өмчийн компанид нэг том зовлон бий. Манайх шиг аж ахуй, эдийн засаг руугаа улс төр нь хутгалддаг оронд ийм компани ашигтай ажиллахад хэцүү. Компанийн захирал нь гэхэд л эрх барьсан аль нэг нам нь сонгож томилдог учраас тогтворгүй. Нэг нөхөр томилогдоод ажилдаа зүгшрээд явж байтал дараагийн сонгууль болж солигддог. Байнгын халаа сэлгээтэй, энэний хүн, тэрний хүн гэж хөлөө жийлцсэн нөхцөлд хамт олон яаж бүрдэх вэ дээ. Менежмэнт нь сайн байх аргагүй. Хувийн компани менежмэнтийг нь аваад явбал ядаж л улс төрийн оролцоо багасна. Таван толгойн орд дээр хоёр уурхай ажиллаад нэлээд хэдэн жил болчихлоо. “Энержи ресурс” компанийн уурхай цахилгаан станц, баяжуулах үйлдвэрээ барьчихсан. Засмал замаа тавьчихсан. Ажилчдын орон сууц, сургууль гээд нийгмийн дэд бүтцээ ч хангалттай хэмжээнд шийдсэн. Гэтэл дэргэд нь ажилладаг “Эрдэнэс Таван толгой”-дбаяжуулах үйлдвэр, засмал зам аль аль нь байхгүй. Ялгааг нь ингээд харчихаж болно. Тийм учраас Таван толгойн менежмэнтийг хувийн хэвшилд шилжүүлэхэд болохгүй гэх зүйлгүй. Төрийнхөөр байлгана гэж зүтгэвэл улс төр огт оролцохгүй бүтэц, зохион байгуулалтыг хийж өгөх хэрэгтэй.

– УИХ Таван толгойн асуудлыг шийдэхгүйгээр сонгууль хүргэчихвэл яах бол, нүүрсний зах зээлд учрах эрсдлийг нь та юу гэж харж байна?

-Нүүрсний салбарт экспортын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудын ажил нам зогсоно. Манай бусад компаниудын нүүрсийг авахыг хориглож мэдэх эрсдэл байгаа. Учир нь “Шинхуа” энэ хэмжээний нөлөө үзүүлж чадахаар том компани. Тэгэхээр нүүрсний гол зах зээл болсон улсынхаа том компанитай ингэж харьцана гэдэг зөв биш. Маш том алдаа хийж байгаа хэрэг л дээ. Бусад хөрөнгө оруулагчдад“Монгол найдваргүй, Рио, Шинхуа хоёрыг хавьтуулахгүй байгаа улстай мань яаж харилцах вэ” гэсэн буруу дохио өгчихөж байгаа юм.

Ц.Баасансүрэн

Хархорин сумын “Орхон” цогцолборын тавдугаар ангийнхан аргал түүх үедээ Үүрээ багшаараа энэ зургийг авахуулжээ. Саяхны нэг нартай өдөр хүүхдүүд сумынхаа хөгшчүүлд аргал дөхүүлж өгсөн гэнэ. Х.Үүрцайх багш “Тавын гурван бүлэг аргал түүх гэж уулын хяраар ёстой нэг явж өгсөн дөө. Гучаад шуудай аргал түүчихээд Дондог өвөө, Нямаа эмээгийнд очино гэж шуугилдаад жигтэйхэн юм болсон. Хүүхдүүдийнхээ айхавтрыг тэр үед илүү мэдэрсэн шүү. Аргал дөхүүлээд өгчих хүнгүй, ядарсан хөгшчүүлийг үнэхээр нарийн судалж олсон байсан. Сумын төвөөс өчнөөн зайтай айлыг хүртэл судалж мэдээд очиж тусалсанд нь сэтгэл хөдөлсөн гэж. Нэг эмээ бүр дэлгүүр рүү гүйж, ууттай чихэр тараагаад хөл газар хүрэхгүй баярласан. Чихэр нь дутчихсан чинь эмээ сандраад бөөн юм болсон. Хүүхэд их хөөрхөн. Буцаад дэлгүүр рүү гүйхэд нь чихрээ авах гэж хүлээгээд зогсоод байгаа юм даа” гэж хэлээд хөгжилтэй инээв. Х.Үүрцайх багш “Орхон” цогцолбор сургуулийн бага ангийн нийгмийн ажилтан, номын санч, “Ёс зүйт зөв хүүхдийн есөн дадал” хөтөлбөрийн гол зохицуулагч гээд өчнөөн албатай. “Ес зүйт хүүхдийн есөн дадал”-ыг 5-8 дугаар ангийн сурагчдад хэрэгжүүлсэн чинь итгэмээргүй олон өөрчлөлт гарсан гэнэ. Тэр өөрчлөлтийн нэг нь саяны явдал. Өмнө нь эмээ, өвөөдөө ус дөхүүлэхээс залхуурч тоглоом хөөдөг байсан тавдугаар ангийн багачууд сумынхаа хөгшчүүлд тусалдаг болтлоо өөрчлөгджээ. Эдний сургуульд мэндэлдэггүй хүүхэд байхгүй гэнэ. Зарим нь бүр мэндэлснийх нь хариуд дуугараагүй багш нараа захиралдаа хэлж байгаад мэндтэй устай болгосон гэж байгаа. Эхэндээ мэндлүүлж сургах гэж жүжиг тавихаас наагуур юм болж. Бие биеэсээ ичиж зугатаагаад, мэнд мэдэхдээ амаа дарж, инээдээ барьж ядаад хөгтэй агшнууд өчнөөн гэнэ.

Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын “Орхон” цогцолбор ёс зүйн загвар сургууль, аймгийн тэргүүний,улсын шилдэг гээд олон тодотголтой юм билээ. Хэрэгжүүлж байгаа “Ёс зүйт хүүхдийн есөн дадал” хөтөлбөрийг нь саяхнаасбусад сумынх нь сургуулиуд сонирхоод эхэлчихэж. Сурагчдынх нь сурлагаэрс сайжирсан учраас сонирхсон хэрэг. “Орхон” цогцолборынхон олимпиадад өмнөх жилээсээ амжилттай оролцсон, бага ангийнхан нь үг үсгийн алдаагүй жирийлгэдэг болцгоосон, өмнө нь эзгүй дүнсийдэг номын сангийн танхимөдөржин хүүхдээр дүүрэн өнжих болсон гээд өчнөөн гоё жишээг Үүрээ багшаас сонслоо. “Ёс зүйт хүүхдийн есөн дадал” хөтөлбөрийг “Соёлоор гийгүүлэхүй” төрийн бус байгууллагаас ивээн тэтгэж сумын хэмжээнд хэрэгжүүлжээ. Энэ жил хэрэгжиж дуусах гэнэ. “Соёлоор гийгүүлэхүй” төрийн бус байгууллагын Удирдах зөвлөлийн гишүүн О.Туяа “Манайхыг байгууллага гэхээр нэг их том газар гэж ойлгож магадгүй. Гэр бүлийн хүрээнд л ажиллуулдаг. Манай хүн байгууллагынхаа тэргүүн нь. Гол ажлаа нугалдаг хүн нь би. Эрдэнэзуу хийдийн хамба Х.Баасансүрэн бид найзууд. Найзын маань дэмжлэг их шүү. Сэтгэлийнхээ дуудлагаар эхлүүлсэн ажил байгаа юм. Эдийн засаг талаасаа тухайн үедээ мөнгө гараад өнгөрнө. Үүнээс илүү кайфыг хөтөлбөрт хамрагдсан хүүхдүүдээсээ авдаг. Хүүхдэд нэг төрсөн тод мэдрэмж насан туршид нь хадгалагдаж үлддэг.Хархорины 300 хүүхдийн ядаж 30 нь ёс зүйн хувьд мундаг төлөвшинө гэж бодохоор сайхан санагддаг” гэж бодлоо хуваалцав. Гэр бүлийнхээ орлогоос илүүчилж хэрэгжүүлдэг хөтөлбөр нь “Орхон” цогцолборын дунд ангид бүрэн утгаараа хэрэгжжээ. Нийслэлийн зарим сургуулиас тодорхой ангиуд сонгон авч хэрэгжүүлдэг юм билээ.

“Ёс зүйт хүүхдийн есөн дадал” хөтөлбөр их энгийн юм. Зөв хувцаслалт, зөв хооллолт, зөв хөдөлмөр амралт, даалгавраа хийх, ном уншиж ойлгох, анхаарлаа төвлөрүүлэх, мэндлэх, хүндлэх, талархах, уучлах, ширүүн үг хэлэхгүй, худал хэлэхгүй, бусдад туслах гэсэн дадлуудыг жагсаасан өнгөтэй хүснэгт хүүхэд бүрд тараагаад өгчихдөг юм байна. Ард нь тус бүрд нь хүснэгтэлсэн долоо хоногийн гаригуудтай. Зөв хувцасласан өдрөө “би чадсан” гэсэн бичигтэй ногоон смайл наана. Арай амжаагүй бол шар өнгийн“би хичээсэн”, зөв хувцаслаагүй бол улаан өнгийн “би оролдсон” гэсэн бичигтэй смайлууд наана. Хүүхдүүд долоо хоногийн турш өөрийгөө үнэлсэн смайлуудыг наах даалгавартай. Хүснэгтний хамгийн сүүлийн нүдэнд аав, ээж нь хүүхдээ үнэлнэ. Аав, ээжүүдэд ийм даалгавар өгчихөөр өмнө нь хүүхдээ анхаардаггүй байсан томчуудын идэвх ч сэргээд ирсэн гэнэ. Тавын “б”-гийнхний өөрсдийгөө үнэлсэн хүснэгтийг сонирхлоо. “Би оролдсон”, “Би хичээсэн” гэсэн смайлууд өчнөөн. “Би чадсан” гэсэн смайл ч цөөнгүй харагдав. “Хүүхдүүд ийм үнэнч. Эхний долоо хоногуудын хүснэгтийг хар даа. Улаан, шар, ногоон өнгө алагласан байгаа биз. Дараа, дараагийн долоо хоногоос ногоон нь ихэссэн байгаа” хэмээн Х.Үүрцайх багш ярилаа. Ийм хөтөлбөр хэрэгжүүлсэнд нь багш нар аав ээжүүд их олзуурхаж байгаа гэнэ.

Тавын “б”-гийн М.Сувдаа охин хажуугийнхаа дэлгүүрийн бухимдангуй харилцдаг худалдагчид эхэндээ их дургүй байж. Хөтөлбөр хэрэгжих явцад ууртай эгчийг ойлгож харилцдаг болжээ. “Би тэр эгчтэй уучилж харилцдаг болсон. Тийм ачаалалтай ажилладаг юм чинь уурлахаас яахав дээ” гэж хэвлүүхэн гэгч нь ярьсныг Үүрээ багш өхөөрдөн ярина лээ. Сувдаагийн ангийн С.Зундуй-Ёндон “Би өмнө нь мэндэлж хүндэлдэггүй, малгайгаа авдаггүй их дэггүй байсан. Одоо зүгээр. Би өмнө нь бусадтай ярьж байхдаа их харааж зүхдэг байсан. Одоо бол тэгж аймаар хараадаг байдлаасаа арай дээрдсэн “ гэж ирээд сэтгэгдлээ бичээд явуулчихаж. Тавын “б”-гийн Б.Номин-Эрдэнэ “Би өмнө нь дүрэмт хувцас өмсөх дургүй, эрээн мяраан хувцас өмсдөг байсан. Харин одоо дүрэмт хувцсаа өмсдөг сурагч болсон” гэж ирээд өчнөөн урт сэтгэгдэл бичжээ. Г.Жавзанпагма охин “Би өмнө нь чипс, хийжүүлсэн ундаа зэргийг их иддэг байсан. Одоо бол эд нарыг идье ч гэж боддоггүй” гэжээ. Ер нь хүүхэд бүр л хийжүүлсэнундаа, бэлэн гоймон, чимпс идэхээ больсон гэж бичсэн байна лээ. Нэг хүү бүр “Өглөө хичээлд явахад аав, ээж босохоосоо залхуураад идэх юм хийж өгдөггүй. Юм идэхгүй гарч болохгүй гэдгийг ойлгосон болохоор буцалсан ус уугаад хичээлдээ явдаг” гэж бичсэн харагдав.

“Ес зүйт зөв хүүхдийн есөн дадал” хөтөлбөр хэрэгжсэн нь сургуулийн нийгмийн ажилтны ажлыг хөнгөвчилсөн гэнэ. Өмнө нь хүүхдүүдийг болохгүй юм хийх бүрд нь өрөөндөө авчирч шүүгч маягаар ажилладаг байсан нийгмийн ажилтан одоо тэгэхээ больжээ. Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд нийгмийн ажилтных нь оролцоо өндөр юм билээ. “Соёлоор гийгүүлэхүй” төрийн бус байгууллагын О.Туяа ирэх намраас нийгмийн ажилтнуудыг сургах аргаар сургуулиудад хөтөлбөрөө түгээх бодолтой байгаа гэсэн. Тэрээр “Бурханы шашин 2550 жилийн түүхтэй.Сэтгэл судлалын 2550 жилийн түүхтэй шашин. Та өөрөө өөрийнхөө аврал, хүний дотоод сэтгэлээс бүх юм шалтгаална ч гэдэг юм уу, үзэл онол зөв бодлоор төлөвшдөг, буруу үзэл төлөвшвөл үйлдэл буруу болно гэх мэт сэтгэл судлалын асар том үзэл баримтлал байгаа юм. Дан ганц шашин гэдэг талаас биш ухаанаас нь санаа авч хялбаршуулаад нийгмийн ажилтнуудад ойлгуулъя гэж бодож байгаа. Бясалгал гэхэд л асар их ач холбогдолтой. Анхаарал төвлөрүүлэх амьсгалын дасгал оюун ухааныг амраадаг гэж шинжлэх ухаан нотолчихсон” хэмээн ярилаа. Хархорины сурагчид хичээлийнхээ үеэр анхаарал төвлөрүүлэх амьсгалын дасгал хийдэг аж. Тогтож өгөхгүй гүйж харайдаг хүүхдүүдэд хүртэл өөрчлөлт гарч байгаа гэнэ.

О.Туяа “Анхаарал төвлөрүүлэх амьсгалын дасгал бол бясалгалын анхан шат. Уураг тархи өдөр, шөнөгүй ажилладаг. Унтсан ч оюун ухаан амардаггүй. Зөвхөн амьсгал дээр нь төвлөрүүлчихээр ямар ч бодол төрөхгүй, уураг тархи амардаг. Ийм дасгал хийгээд эхэлсэн хүүхдүүд өмнө нь анзаардаггүй байснаа анзаардаг болдог. Тусалъя гэж огт боддоггүй байсан нь тусалъя гэж бодож эхэлдэг” гэж ярилаа.“Орхон” цогцолборын Энхтуяа захирал сургуулийнхаа олон нийтийн арга хэмжээний үеэр сурагчидтайгаа хамт анхаарал төвлөрүүлэх амьсгалын дасгал хийдэг гэсэн. Энэ хөтөлбөрийг онцгойлж дэмждэг хүмүүсийн нэг аж.

О.Туяа санаачилж хэрэгжүүлж буй хөтөлбөрийнхөө өгөөжийг “Дээрэнгүй хандаж, хүнтэй мэндэлдэггүй, уучилж чадахгүй бол хэн ччамайг хүндэлж харилцахгүй гэхээр сайхан харилцах ёстой юм байна гэсэн бодол хүүхдэд төрдөг. Сайхан харилцаатай, бие чинь эрүүл байлаа ч мэдлэггүй бол юм хийж бүтээж чадахгүй гэдгийг тайлбарлаадөгчихөөр бие, хэл, сэтгэл гурав хүнийг бүрдүүлдэг цогц зүйл гэдгийг хүүхэд ойлгодог. Энэ талаас нь хялбарханаар хэлж өгсөн нь манай хөтөлбөрийн давуу тал” гэж энгийнээр тайлбарласан. Үүрцайх багштай өдрийн хугас яриа өрнүүлэхэд байсгээд л “Ёс зүйт зөв хүүхдийн есөн дадал” хөтөлбөрийг сургуулийнхаа бусад сургуулиудад түгээх “брэнд” хэмээн онцолж байлаа.

Ц.Баасансүрэн

Нийслэлийн хүүхэд гэр бүлийн хөгжлийн газарт өчигдөр зуслангуудын танилцуулгыг хийсэн юм. Тус газарт 20 зуслан үйл ажиллагаа явуулах саналаа ирүүлжээ. Эрүүл мэндийн хуудсан дээр өнгөрсөн жилийнхээсилүү онцгой анхаарал хандуулах юм байна. Аав, ээжүүд хүүхдээ зусланд бүртгүүлэхийнхээ өмнө child.gov.mn сайтнаас эрүүл мэндийн хуудсыг татан авч, харьяа дүүргийн эрүүл мэндийн нэгдлээрээ бөглүүлэх ёстой аж. Хувийн эмнэлэг, харьяа бус дүүргийн эрүүл мэндийн нэгдлээр бөглүүлбэл хүчингүй гэж Нийслэлийн хүүхэд гэр бүлийн хөгжлийн газрынхан сануулж байна. Дотор, арьс, цагаан хялгасан хорхой, сүрьеэгийн болон шээсний шинжилгээ, 16-18 насныхны хувьд ДОХ, бэлгийн замын халдварт өвчний шинжилгээ авах юм байна. Зуслангуудын талаарх дэлгэрэнгүй мэдээллийг ч мөн child.gov.mn хуудаснаас авч болох юм билээ.

Зуслангуудын дундаж төлбөр 175 мянган төгрөг

Нийслэлийн хүүхэд гэр бүлийн хөгжлийн газ­рын мэргэжилтэн Г.Ариунгэрэлээс зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Энэ жил хэчнээн зуслан хүүхэд хүлээж авахаар байна?

-Нийслэлийн хэмжээнд энэ жил 20 зуслан үйл ажиллагаа явуулна гэсэн санал ирүүлсэн. Нийслэлийн Засаг даргын зуслангийн үйл ажиллагаа эхлүүлэх тухай захирамжаар ажлын хэсэг байгуулсан. Нийслэлийн таван байгууллагын төлөөллөөс бүрдсэн баг нийслэлийн зуслангуудад шалгалт хийдэг. Манай байгууллагаас гадна МХЕГ, Эрүүл мэндийн газар, НОБГ, Цагдаагийн газар шалгах хэсэгт багтдаг юм. Шалгасны эцэст зуслан эхлүүлэх зөвшөөрөл олгодог. Зөвшөөрөл олгосны дараа 20 зуслан маань нээлтээ хийнэ. Тэгээд зургадугаар сарын 4,5-ны орчим Улаанбаатар чуулгын нэг давхарт эрхийн бичгээ тараана. Нийслэлийн Засаг даргын захирамж гарсны дараа хугацаа нь тодорхой болно.

-Зуслангууд хэзээнээс хүүхэд хүлээж авах вэ, хугацаа нь тодорхой болсон уу?

-Ихэнх зуслан зургадугаар сарын аравдаар үйл ажиллагаагаа эхлүүлье гэсэн санал өгсөн. Шалгалтад орсон газрууд хүүхдүүдээ хүлээж аваад эхлэх байх.

-Зусланд амрах эрхийн бичгийн үнэ дунджаар хэд байх вэ?

-Эрхийн бичгийн хоног нь 7-10 байгаа. 160-175 мянган төгрөгийн төлбөртэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулна. Хүнсний бүтээгдэхүүн болон тээврийн зардлын үнийн өөрчлөлтөөс болж өнгөрсөн жилийнхээс бага зэрэг нэмэгдсэн.

-Хамгийн багадаа хэдэн настай хүүхэд зусланд хамрагдах бол?

-Долоогоос дээш буюу хоёроос дээш ангийн хүүхдүүдийг авах бодлого барьж байгаа. Бага насны хүүхдийн хувьд биеэ авч явах чадвар зэргээс хамаарч зусланд амрахад бэрхшээлтэй байдаг. Эцэг, эхчүүд үнэхээр сонирхоод явуулахаар бол ах эгч нартай нь хамт, хараа хяналттайгаар явуулах хэрэгтэй.

-Эцэг, эхчүүдэд сануулах зөвлөмж байна уу?

-Хоол хүнсэн дээр нь онцгой анхаарах хэрэгтэй. Удаан хугацаагаар хадгалдаг бүтээгдэхүүн өгч явуулах шаардлагагүй. Зуслангууд дээр эргэлтийн дэвтэр хөтлүүлдэг. Эцэг, эхчүүд хүүхдүүдээ эргэх гэж очихдоо чанарын шаардлага хангахгүй жимс, янз бүрийн чихэр боов аваачдаг. Эргэлтэн дээр хязгаарлалт тавина. Чипс, лаазалсан бүтээгдэхүүн, төрөл бүрийн мах махан бүтээгдэхүүн, амархан муудах хүнсний бүтээгдэхүүн, задгай жимс, бэлэн хоол, газтай бүтээгдэхүүнүүдийг хориглож байна. Хүүхдийн зуслан гэдэг нэрийдлээр янз бүрийн хэлний сургалтууд ажилладаг. Энэ бол зуслан биш. Нийслэлийн 20 зуслан л манайхаас арга зүйн зөвлөгөө авдаг. Зуны гурван сард нь хүүхдээ зусланд цэвэр агаарт амрааж, тархийг нь амраах хэрэгтэй.

-Хүүхдүүддээ заавал бэлдэж явуулах зүйл гэж байгаа юу?

-Хувцаснаас гэхэд нарны малгай, дотуур, гадуур хувцас, биеийн тамирын хувцас, усны гутал, дулаан хувцсыг зайлшгүй авч явуулах ёстой. Ариун цэврийн хэрэгслээс цагаан хэрэглэл, гар нүүрний алчуур, оо, сойз, саван, шампунь, бие угаагч, нойтон салфетка, 00-ын цаас заавал авч явах учиртай. Шархны лент, хөвөн гэх мэт анхан шатны тусламжийн ойр зуурын зүйлсийг мөн шалгана.

Эхний ээлжийн амрагчдадаа хөл бөмбөгийн өмсгөл бэлэглэнэ

Зуслангуудад амрагч хүүхдүүддээ өөр, өөрийн гэсэн онцлогтой хөтөлбөр бэлджээ. Төв аймгийн Батсүмбэр сумын нутагт, Түшээ гүний хөндий, Баянголын хөвөөнд үйл ажиллагаагаа явуулдаг “Мөрөөдөл” зуслан гэхэд лэхний хоёр ээлжийн хүүхдүүддээ хөлбөмбөгийн өмсгөл бэлэглэхээр бэлджээ. Эхний ээлжүүд хөлбөмбөгийн хөтөлбөртэй гэж зуслангийн ахлах багш Ц.Батхолбоо сонирхууллаа. Дуулиан -2020 хөтөлбөр эдний зуслан дээр хоёр дахь жилдээ хэрэгжиж байгаа аж. “Мөрөөдөл” зус­ланг сонгосон хүүхдүүд хөлбөмбөгийн сургалтад хамрагдаж, “Дуулиан -2020” тэмцээний оролцогчид болох гэнэ. “Мөрөөдөл” зуслангийн дараагийн ээлжүүд ньурлаг, адал явдал зэрэг хөтөлбөртэй юм байна. Нэгээс дөрөвдүгээр ээлж нь долоо хоног, төлбөр нь 160 мянган төгрөг, таваас долдугаар ээлж нь есхоногтой, 186 мянган төгрөгийн төлбөртэй аж.

“Найрамдал зуслан” нэгээс бусад ээлжээ бүртгэж дуусчээ

“Найрамдал” зусланд хүүхдээ амраая гэвэл хүссэн ээлж нь эхлэхээс хоёр сарын өмнөwww.nairamdal.mn сайтад орж бүртгүүлэх учиртай юм байна. Энэ жилийн тухайд нэгдүгээр ээлжээс бусад үеийн амрагчид аль хэдийнэ бүртгүүлчихэж. Нэгдүгээр ээлжинд захиалга өгөхийг хүсвэл тус зуслангийн цахим хуудасны http://www.nairamdal.mn/nairamdal_new/order.phpхолбоосоор цаг алдахгүй бүртгүүлэх ёстой аж. Онлайнаар хоёр сарын өмнө бүртгүүлсэн хүүхдүүдийн эрхийн бичгийг даваа гаригаас эхлэн Монголын хүүхдийн ордонд 09.30 -17.00 цагийн хооронд тарааж эхэлсэн байна. “Найрамдал” зуслангийн нэгдүгээр ээлжийн төлбөр нь 124.500 төгрөг.

Ц.БААСАНСҮРЭН