Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төвийн захирал Б.Лакшмитай ярилцлаа.

-Эдийн засаг таагүй хэвээр үргэлжилнэ гэсэн байр суурьтай та санал нийлэх үү?

-Эдийн засгийн нөхцөл байдал таагүй хэвээр байгаа. Эдийн засгийн орчин муудсан, гадаад орчин муудсан гэх мэт хоёр гурван шалтгаан бий. Эхний хагас жилийн байдлаар ДНБ-ий өсөлт 4.4 хувьтай гарсан. Оны эхээр нэлээд хэдэн байгууллагын дэвшүүлсэн таамгаар бол энэ жилийн ДНБ-ий өсөлт 3-5 хувь байх зураг гарсан байдаг. Ойрол­цоогоор дөрвөн хувьтай байх болов уу. Зуны хувьд жуулчлалын гол үе. Аялал жуулчлал эдийн засагт бага ч гэсэн эерэг нөлөө үзүүлэх ч өсөлт сая хэлсэн тоон дээр л хэлбэлзэх байх.

-Засгийн газар гаднаас бонд хэлбэрээр мөнгө оруулж ирэх талд анхаарч тодор­хой шийдвэрүүд гар­­гаад байна. Нэг талаас өрийн хязгаар хэтэрлээ гэсэн шүүмжлэл нөгөө талаас ингэхээс аргагүй гэх тайлбар бий…?

-Бонд нэг талаас өр л дөө. Өрийг өрөөр дарж байна гэсэн үг. Цаг хожих гэх мэт богино хугацааны төлөвлөгөө боловсруулаад яваад байх шиг. Бид гадаад зах зээлээс хэчнээн их мөнгө босгосон ч дотооддоо үүсээд буй хүндрэлийг тодорхой хөтөл­бөр хэрэгжүүлэхгүйгээр шийдэж чадахгүй. Төсвийн сахилга бат ч юм уу, тодорхой төлөвлөгөөнүүд хэрэгжүүлэх шаардлагатай.

-Яг ямар хөтөлбөр хэрэг­жүүлбэл эдийн засагт нэмэр­тэй вэ, тодорхой санал байна уу?

-Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа байгууллагууд сардаа багтаагаад татвар, нийгмийн даатгал гээд бүх зүйлээ төлдөг. Хэрвээ цаг хугацаанд нь төлж чадахгүй бол өр үүсээд татварын бай­цаагч нь данс хаах эрхтэй байдаг. Компаниудын хувьд мөнгөгүй болоод л татвар хураамжаа төлж чадахгүй аргагүйддэг. Дансыг нь хаалаа гээд байхгүй мөнгийг хаанаас гаргаж төлөх билээ. Данс хаана гэдэг нь гаднаас орж ирсэн мөнгийг шууд суутгаж авна гэсэн үг. Гэтэл хэцүү байдалд орсон компанид хийхээр төлөвлөсөн зүйл байж таарна. Дансыг нь хаавал үйл ажиллагаа нь хүндэрнэ.

-Зах зээл хөгжсөн орнуу­дад татварын байцаагч нартаа данс хаах эрх өгдөг жишиг байна уу?

-Шүүхээр тогтоож шийдвэр гаргадаг болохоос татварын байцаагчдаа ийм эрх өгдөг жишиг байхгүй.

-Эдийн засаг хэцүүдсэн учраас татвар бууруулах ёстой гэсэн байр суурь сонсогддог. Энэ тал дээр та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Татвар буурууллаа гээд хэцүү нөхцөл байдлаас гарч чадахгүй. Манайх боломжтой татвартай орнуудын нэгд багтдаг. Татвар буурууллаа гээд компаниудын үйл ажиллагаа сэргэхгүй. Яам, агентлагуудын уялдаа холбоог сайжруулах тал дээр эрчимтэй ажил хиймээр байна. Яам, агентлагуудын хооронд бүү хэл яаман дотроо хамтарч ажиллаж чадахгүй байна л даа. Сайд нь нэг намынх, дэд сайд нь нөгөө намынх гэх мэтээр засаглалтай холбоотой асуудал эдийн засгийн хүнд байдалд нэрмээс болж байгаа. Эдийн засаг хүндэрсэн ийм үед гадаад шууд хөрөнгө оруулалтыг татах хэрэгтэй. Гадаад хөрөнгө оруулалтад тушаа болж байгаа, олон жил яригдаад шийдэлд хүрээгүй зүйл бол тогтворгүй байдал. Татвараа өөрчилнө гэдэг бас л нэг ойлгомжгүй байдал. Эдийн засаг сайжрахаар татвараа буцаагаад нэмэх үү. Сая зургаан сайдыг огцрууллаа. Мөн л буруу шийдэл. Шинэ сайд томилогдоно, баг нь өөрчлөгдөнө, бүх төсөл хөтөлбөрт тушаа үүсгэнэ. Зөвхөн бизнесийнхэн, үйл ажиллагаа явуулж буй газ­руудад биш, Монголд хэрэгжиж байгаа бүх улсын хөтөлбөрт нөлөөлнө.

-Төсөл хөтөлбөрт сөр­гөөр нөлөөлнө гэдэг дээр тодорхой жишээ хэлээч?

-Олон улсын хөтөлбөрүү­дийг 2008-2012 он хүртэл Үндэсний хөгжлийн шинэт­гэлийн хороо хариуцаж байсан. 2012 оны сонгуулийн дараа Эдийн засгийн хөгж­лийн яам хариуцсан. Энэ яам татан буугдангуут олон улсын хөтөлбөрүүд Аж үйлдвэрийн яам, Гадаад харилцааны яам, Сангийн яам зэрэгт хамаарах болсон. Олон улсын байгууллагуудын хувьд гээд харахад л сүүлийн зургаан жилд гурав, дөрвөн байгууллагатай хамтар­сан байх жишээний. Олон улсын санхүүгийн корпораци гэхэд мэргэжлийн хяналтыг чадавхижуулж бэхжүүлэх чиглэлээр төсөл хэрэгжүүлж байгаа. 2009 оноос хөтөл­бөрөө хэрэгжүүлж эхэлсэн. Энэ хугацаанд мэргэжлийн хяналтын дарга долоон удаа солигдсон гэдэг байх шүү. Дарга нь солигдонгуут хэлтсийн дарга нар нь солигддог. Сургасан хүмүүс нь ажлаасаа гарчихаар хөтөлбөрийн үр дүнд сөргөөр нөлөөлөх нь ойлгомжтой.

-Эдийн засаг таагүй үед төсөв дээр ямар бодлого барих ёстой вэ?

-Эдийн засаг сайн байх үед тэр хэмжээгээр төсвөө тэлээд явчихсан тал бий. Төсвийн алдагдал өсч байгаа. Ирэх жилээс төсвийн сахилга батыг нэлээд сайжруулах хэрэгтэй. Төсвөө дандаа тэлэх нь буруу бодлого.

-Төсвийн зардал танана гэхээр халамжаа танах гээд байдаг нь буруу гэж ярьдаг. Ер нь төсвөөс таначихаар зардал гэвэл юуг онцлох вэ?

-Бид сүүлийн жилүүдэд маш их хэмжээний халамж өгөөд хүмүүсээ дасгачихлаа л даа. Гэр бүл болсны 500 мянга, шинэ төрсөн хүүхдийн 100 гэх мэтээр өчнөөн мөнгө тараасан. Одоо өгч байгаа хүүхдийн мөнгөний хувьд байж болох юм. Манай улс нийгмийн даатгалын салбартаа өөрчлөлт хийж чадаагүй. Албан бус секторт байгаа хүмүүс нийгмийн даатгалд хамрагдаж чадахгүй байгаа. Уг нь албан бус эдийн засаг 60, 70 хувийг эзэлдэг. Нийгмийн даатгалд төлж байгаа татвар, шимтгэл хүн бүрт яг адилхан хэмжээ, хувьтай байдаг. Үүн дээр өөрчлөлт хийж, хүн амын бодлоготой нь уяж өгвөл илүү зөв болов уу. Зарим орныг харахад тус бүрдээ хоёр сая төгрөгийн орлоготой хоёр өрх байлаа гэхэд хүүхдийнх нь тооноос хамаараад ялгаатай шимтгэл, татвар авдаг. Олон хүүхэдтэйгээс нь арай бага хувийг авах жишээтэй. Шууд халамж өгснөөс энэ маягаар шууд бус байдлаар хөнгөлөлт урамшуулалд хамруулбал илүү өгөөжтэй бодлого болно. Энэ мэт уян хатан загварчлалууд гаргавал зүгээр байх.

-Энэ жил Японтой хийсэн эдийн засгийн түншлэлийн гэрээ эдийн засагт эерэгээр нөлөөлнө гэж ярьж байгаа. Хэлэлцээрээс шууд өгөөж хүртэж эхлэхийн тулд бид яах ёстой вэ?

-Дутагдалтай зүйлс бий. Японы стандартыг Монголд нэвтрүүлэх шаардлага байгаа. Засгийн газрын тогтоол гар­гаж баталгаажуулах хэрэг­тэй. Гааль дээр зарим бүтээг­дэхүүний тарифыг бууруулах гэх мэт ажлуудаа хийж өгөхгүй байна л даа.

-Европ руу 7000 гаруй барааг татваргүй гар­гах эрхтэй ч энэ тив рүү экспортолдог бараа ноолуу­раас хэтрэхгүй байгаа. Шалтгаан нь юунд байна?

-Төр засгаас сайн гэрээ, хэлэлцээр хийсэн ч европ стандарт гэж яг юу юм, яаж гадаад руу экспортлох юм гээд нарийн зүйл сонирхохоор монгол хэл дээр ямар ч мэдээлэл байдаггүй. Салбарынх нь яаман дээр зөвлөгөө өгдөг жижиг нэгж ажилладаггүй юм гэхэд тусад нь сайт гаргачихмаар санагддаг. Японтой хийсэн хэлэлцээрийн хувьд ч гэсэн энэ тал дээр нь анхаарах хэрэгтэй. Тэгж байж эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлнэ.

-Найдлага тавьж байгаа өөр нэг шийдвэр бол Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль. Өчнөөн мөнгө эдийн засагт ил гарч ирнэ гэж байгаа. Бодитой, мэд­рэг­­дэхүйц үр дүн гарах уу?

-Гадаадад гаргасан мөнгөө буцааж авчирна гэж яриад байгаа. Энэ хууль бизнес эрхлэгчдийн талаас маш их хүлээлттэй байсан. Татварын өртэй компаниудын хувьд өршөөгдөөд явчихна гэх мэт хүлээлт байсан. Тодорхой хэмжээнд эерэг нөлөө үзүүлнэ.

-Ам.долларын ханш яах бол, танайхаас 2000 төгрөг хүрнэ гэсэн таамаг гаргаж байсан байх аа?

-Тиймээ, манайхаас түрүү жил 2000 төгрөг хүрнэ гэсэн таамаг гаргаж байсан. Өнөөдөр 2000 руу дөхчихсөн. Ирэх саруудад өсч таарна. Ямар ч байсан 2000 хүрэх нь тодорхой байгаа. Ам.долларын хувьд манай улс долларын хуримтлалгүй. Дээр нь үйлдвэрлэлгүй. Ийм учраас ам.долларын эрэлт өндөр хэвээр байх нь тодорхой. Эдийн засгаа төрөлжүүлнэ гэж олон жил ярьсан ч чадаагүй. Аймаг бүр эрчим хүчний эх үүсвэр барина гээд хөрөнгө оруулалт хөөцөлдөж байна. Бараг бүх аймаг мах боловсруулах үйлдвэртэй болно гэж байгаа. Энэ бол буруу хандлага. Монголын хувьд дотоод зах зээл жижигхэн, эрэлт нь бага. Аймаг бүр мах боловсруулах үйлдвэртэй болвол нэг нэгийн­хээ төслийг татаж уна­гаах магадлалтай. Үр өгөөж­гүй хөрөнгө оруулалт болох эрсдэлтэй гэсэн үг. Зүй нь аймгууд хоорондын бараа солилцоо идэвхтэй явагдвал зүгээр. Нэг аймаг нь махаа боловсруулж, нөгөө аймаг нь төмсөө тарьж, гурав дахь нь арьс шир боловсруулаад, хоорондоо бараагаа солилцоод явбал илүү зөв шийдэл болно. Хүн бүр бүгдийг хийх аргагүй.

-Аймаг бүрд хөгжүүлж мөнгө олох боломжтой сал­бар гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Аймаг бүрд хөгжүүлэх ёстой салбар бий. Жишээ нь аялал жуулчлал. Гол нь аймаг бүр онцлогоо гаргасан бүтээгдэхүүнийг хөгжүүлэх ёстой. Өнөөдрийн хувьд айм­гуу­дад ялгарах онцлог гэж алга. Нөгөө л таван гэр, сагсны талбай гэсгээд болчихож байна. Миний нүдийг боогоод нэг аймгийн жуулчны бааз дээр аваачвал би хаана очсоноо ч мэдэхгүй. Аймаг бүр онцлогтоо тохирсон бүтээг­дэхүүн, бүх юмаараа маркетингийн цогц бодлого боловсруулах хэрэгтэй. Энэ жил Хөвсгөл рүү хэчнээн мянган хүн зорчив. Мэдээж хүүхэдтэйгээ явж таарна. Ядаж л замд таарсан бааз нь хүүхдийн тоглоомын талбай­тай баймаар санагддаг. Гэтэл манайд тийм орчин байхгүй. Аль нэг аймаг дээр очоод орон нутгийн онцлог­той бүтээгдэхүүн авъя гэхэд жуулчны бааз дээр нь байдаггүй. Тээр тэнд байгаа давааг даваад нэг айл бий, тэнд байж магадгүй гэх жишээ­ний.

-Оюу толгойн санхүүжилт шийдэгдвэл эдийн засаг сайжирна гэцгээж байна. Энэ төслийн эдийн засагт үзүүлэх нөлөө, энэ төсөл байхгүй бол бидэнд тулгарах эрсдэл гэсэн өнцгөөр яриа­гаа үргэлжлүүлье?

-Оюу толгой бол эдийн засагт нөлөөтэй том төсөл. Уул уурхайн том төслүүдийн хувьд дэлхийн түүхий эдийн үнэ гол нөлөө үзүүлээд байна л даа. Сүүлийн үед алт, зэсийн үнэ нэлээд унаж байна. Хөрөнгө оруулалтын асуудлууд нь шийдэгдээд явчихвал эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлнэ. 2011, 2012 он буюу эдийн засаг хоёр оронтой тоогоор өссөн үеийг харахаар Оюу толгой төсөл, Австралийн үер хоёр нөлөөлсөн гэж үздэг. Гэтэл манайх Австралийн үерийг орхиод ганцхан Оюу толгой гэж ярих гээд байдаг. Хятадад нүүрс экспортолдог гол улс болох Австралид үер болсон нь манай эдийн засагт том нөлөө үзүүлсэн. Нүүрсний эрэлт ихэсч үнэ нь огцом өссөн учраас эдийн засаг огцом өссөн юм. Дагаад хэрэглээний зээл өссөн. Хадгаламжийн хувьд мэдрэгдэхээр өсч чадаагүй. Орлого их байх үедээ бид баялгийн сан гэх мэт янз бүрийн сан байгуулна гэж ярьж, туршлага судалж байсан ч ажил болгоогүй. Энэ мэт алдаанууд эдийн засагт таагүй нөлөө үзүүлсэн.

Ц.Баасансүрэн

Э.Энхмаа

Олон улсын валютын сан дэлхийн эдийн засгийн энэ оны урьдчилсан таамгийг 3.3 хувь болгож бууруулаад буй. Дөрөвдүгээр сард гаргасан урьдчилсан таамгаас 0.2 хувиар буурсан үзүүлэлт. ОУВС Өмнөд Ази, АНУ, Африкийн улсуудын эдийн засгийн өсөлтийн урьдчилсан таамгийг бууруулаад байна. Уг нь гурван жилийн өмнө тус сангийнхан дэлхийн эдийн засгийг энэ онд хэвэндээ орж, 4.8 хувийн өсөлттэй гарна хэмээн таамаглаж байсан юм. Орос, баруун Европ хүндхэн, урд хөршийн эдийн засгийн удаашрал үргэлжилсэн хэвээр тухай таагүй мэдээг шинжээчид байсгээд онцолж байгаа. Ер нь дэлхийн эдийн засаг уналттай биш юмаа гэхэд удаашралтай гэсэн үнэлгээг олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагууд өгсөн хэвээр байна.

Ердөө хэдхэн жилийн өмнө ирээдүйн БРИКС гэгдэж , М-3 гэсэн томъёололд багтаж байсан Монголын эдийн засаг ч таагүй дүр зурагтай. М-З гэдэг нь Монгол, Мозамбик, Мьянмар гэсэн гурван улсын товчилсон нэр л дээ. Гурвуулаа байгалийн баялаг ихтэй, баялгаа ашиглаж хөгжих боломжтой учраас олон улсын шинжээчдийг ингэж таамаглахад хүргэсэн хэрэг. Гурван М-ээс Мьянмар л гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах чигт дажгүй байх шиг. Онцлохоор нэг таатай мэдээ гэвэл Дэлхийн банкны саяхан гаргасан жагсаалт. Нэг хүнд оногдох үндэстний орлогоор ангилдаг жагсаалтад манай улс дундаж дээд шатанд багтжээ. Жил бүр найман улсыг ардаа орхисон гэх амжилт бий юм билээ. 2011 онд манай улс энэ жагсаалтад “дундаж” улсын ангилалд багтаж байж.

Цаашид эдийн засаг нь хоёр оронтой тооноос буухгүй таамагтай улсуудаас Монгол хасагдаагүй ч өнөөхөндөө сайн биш байна. Гол шалтгаан нь тодорхой. Доллар олдог гол бүтээгдэхүүнийх нь үнэ дэлхийн зах зээл дээр навс уначихсан.

Дэлхийн зах зээл дээр эрдэс баялгийн үнэ уруудсан хэвээр байгааг статистикаас харж болно. Саяхан Дэлхийн банкнаас гаргасан таамаглалыг сонирхуулъя. Газрын тос, нүүрсний ханш өмнөх онтой харьцуулахад 39 хувиар унана гэсэн гутранги таамаг гарчээ. Металлын ханш гэхэд л 10-12 хувиар уруудах нь, тэдний таамагласнаар. Хятад, Энэтхэг тэргүүтэй зэс, нүүрс зэрэг эрдсийн том хэрэглэгчдийн эрэлт буурч, таваарын арилжаа сүүлийн арваад жилийн доод цэгтээ хүрсэн нь ч ташуур болох нь ойлгомжтой. Дээр нь нүүрс, металлаа нийлүүлдэг урд хөрш маань үйлчилгээ голлосон эдийн засагт шилжсэнээ зарлаад, зарласан бодлогоо хэрэгжүүлээд эхэлчихсэн. Нүүрс, металлын үнэ Хятадын зах зээл дээр унаж байгаа нь цаанаа бас ийм учиртай. Нэг гэгээтэй мэдээ гэвэл Хятадын зэсийн хэрэглээ нэг хувиар өснө гэсэн таамгийг Дэлхийн банк гаргасан. Тэгтлээ нөлөөлөхөөр өсөлт мэдээж биш. Тэгэхээр эдийн засаг нь уул уурхайгаас хамааралтай Монголын хувьд таагүй байдал үргэлжилсэн хэвээр гэсэн үг. Экспортын дийлэнх хувийг бүрдүүлдэг уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ навс уначихаар төсвийн орлого өм цөм дутах нь нэг дээр нэгийг нэмэхэд хоёр гэдэг шиг л тодорхой зүйл. Экспортын хэмжээ өмнөх оны мөн үеийнхээс 109.8 сая ам.доллар буюу 4.4 хувиар буурахад эрдэс бүтээгдэхүүний экспорт 158.5 сая ам.доллараар буурсан нь голлож нөлөөлсөн гэж статистикийнхан өнгөрсөн сарын эхээр мэдээлсэн. Сангийн сайдаас эхлээд төсөв ямар байгааг яриад эхэлсэн учраас илүүг нуршаад яахав.

Нэг үе олсон доллараараа зэсийн өмнө гишгэж явсан нүүрсний үнэ аажим уруудсаар байгаа. Дотоодын уурхайнуудаа дэмжих бодлого барьж буй урд хөрш гаднаас авах нүүрсний татвараа аль хэдийнэ нэмж, босгыг нь өндөрсгөөд эхэлчихсэн. Манайхаас нүүрс худалдан авдаг компаниуд ч хэмжээгээ танаад удаж байна. Төмөр замгүй, угааж баяжуулж, боловсруулах үйлдвэргүй Монголын нүүрс ийм үед хүнд байдалд орох нь ойлгомжтой. Нүүрсний экспортын голыг нугалж байгаа “Эрдэнэс Таван толгой” гэхэд л төлөвлөснөөсөө бараг хоёр дахин бага нүүрс гаргах боломжтойгоо зарлалаа. Дээр нь өдрөөс өдөрт унаж байгаа үнэ бөөн нэрмээс.

“Оюу толгой”, “Эрдэнэт” гэсэн хоёр том мотор зэрэг ажиллаж байгаа болохоор зэсийн үнэ уруудсан ч гэлээ нүүрснийх шиг хэцүү дүр зураг одоохондоо алга. Экспортолж байгаа хэмжээ нь дажгүй учраас төсөв бас ч гэж хоосонгүй. “Голдман сакс” зэсийн ханш ирэх жилийн эцэс гэхэд 4500 ам.доллар руу уруудна гэсэн сөрөг таамаг хэлээд буй. Одоогоор зэсийн ханш сүүлийн зургаан жилийн доод цэгтээ хүрсэн гэхээр болгоомжлохоос аргагүй таамаг. Гэхдээ 6600 ам.доллар болно гэсэн өөдрөг таамаг ч бий. “Блүүмбэрг”-ийн судалгаанд оролцсон шинжээчид ийм өндөр ханш хэлээд байгаа юм. Зөрөөтэй хоёр таамгийн аль нь биелэхийг урьдчилж таах хүн өнөөхөндөө алга. Гэхдээ ихэнх шинжээчид Хятадын эрэлт ойрын жилдээ лав нэмэгдэхгүй гэж ам нийлүүлж байгааг харахад зэсийн ханш 6000 хол давах нь юу л бол. Энэ төсвийн тухай хуульд тонн зэсийг 6354.7 ам.доллараар төсөвлөсөн. Гэтэл сүүлийн үеийн байдлаар Лондонгийн металлын бирж дээр 5185 ам.доллараар үнэлэгдэж байна. Зэсийн ханш төсөвт тусгаснаас бараг 20 хувиар сул байна гэсэн үг.

Алтны ханш ч таатай биш байна. Ердөө гуравхан долоо хоногийн дотор алтны том худалдан авагч Орос, Хятадад 5.4 тэрбум ам.долларын алдагдалд хүргэсэн гэх тооцоог “Блүүмбэрг”-ийн шинжээчдийн баг хийжээ. Сүүлийн үед өсөлттэй цөөхөн металлын нэгд орж байсан төмрийн хүдрийн ханш ч ялгаагүй уналттай. Сүүлийн нэг сар орчмынхоо дээд цэгээс эргэж буусан гэх мэдээллийг “Блүүмбэрг” саяхан цацлаа. Шалтгаан нь Хятадын гангийн эрэлтийн бууралт. Эсрэгээрээ нийлүүлэлтийн илүүдэл улам нэмэгдсээр байгаа нь ханшид сөрөг нөлөө үзүүлж байна. Төмрийн хүдрийн ханш өнгөрсөн оны өдий үетэй харьцуулахад 46 хувиар буураад байгаа юм.

Ам.доллар олдог нүүрс, зэс, алт, төмрийн хүдрийн ханшийн зах зээл нэг иймэрхүү, төсөв нимгэрэх нь тодорхой энэ үед болгоомжлохоос аргагүй асуудал нь зээлийн төлбөр. Монгол Улс энэ онд 1.2 тэрбум ам.долларын зээл төлнө. Өнгөрсөн оныхоос дөрөв дахин их зээлийн төлбөр хийнэ гэсэн үг. 2017 оноос бондын төлбөр хийгдэж эхэлнэ. Ийм хүнд үед засгаас валютын урсгалыг нэмэх чигт анхаарч байгааг дурдахгүй орхиж болохгүй. Сүүлийн жишээ гэхэд өнгөрсөн даваа гаригт Засгийн газар Олон улсын хөрөнгө оруулалтын банкинд 20 сая еврогийн шугам нээхийг Хөгжлийн банкинд зөвшөөрсөн шийдвэр гаргаад байгаа юм.

Гадаадын хөрөнгө оруулалт тасарсан гэж хэлж болох нөхцөл үүсчихсэн энэ үед хөрөнгө оруулалт татах нэг том суваг бол Таван толгой. Төсөл хэрэгжиж эхэлбэл дөрвөн тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж ирнэ гэсэн таамаг тооцоо бий. Гэхдээ Таван толгой хөдөлнө гэхэд хэцүү байдал үүссэнийг хэлэхгүй өнгөрч болохгүй. Засаг бужигнаантай энэ үед коксжих нүүрсний нөөцтэй том ордын хувь заяа хэзээ шийдэгдэх нь тодорхойгүй хэвээр байгаа. Хөрөнгө оруулалт даллах том төслийн дүр төрх иймэрхүү үед гадаадын хөрөнгө оруулалттай зарим төслүүд хүрээгээ хумьж эхэлснийг онцолъё. Занарын салбарт хөрөнгө оруулаад эхэлчихсэн Америкийн “Жени энержи” Монгол дахь үйл ажиллагаагаа хумьж, Израйль дахь занарын хайгуулдаа анхаарахаа мэдэгдээд удаагүй байна. Нүүрсний салбарт хөрөнгө оруулах сонирхолтойгоо илэрхийлсээр удаж буй Америкийн “Пийбоди” Монголыг орхисон гэж ирээд яривал Монголоос татгалзсан хөрөнгө оруулагчид өчнөөн бий. Оюу толгой, Таван толгой зэрэг том төслүүдийг хүлээсэн хөрөнгө оруулагчдын эргэлзээ тайлагдаагүйг энэ мэт жишээнээс харчихаж болно.

Эдийн засгийн ганц өөдрөг мэдээ гэвэл өмнийн говьд хэрэгжиж буй ”Оюу толгой” төсөл тойрсон нааштай сургууд. Далд уурхайн төлөвлөгөөнд засаг, компанийн зүгээс гарын үсэг зурсан үйл явдал бага ч гэсэн найдлага төрүүлж байгаа. Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдын аль аль нь энэ төслийг урагшлуулах ёстой гэсэн байр суурь илэрхийлчихсэн. “Рио”-гийн зүгээс ч ондоо багтаж санхүүжилтийн гэрээ энэ тэр шийдэгдэнэ гэсэн өөдрөг таамаг хэлж буй. Тэгэхээр ирэх оны эхээр далд уурхайн бүтээн байгуулалт эхэлчих болов уу. Далд уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжилбэл таван тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалтыг ирэх дөрвөн жилд хийх юм. Эдийн засаг ойрын хоёр жилдээ лав сэргэхгүй гэсэн прогнозыг шинжээчид хэлж байгаа ч Оюу толгой хөдөлвөл дэлхийг хамарсан хямралыг Монгол дажгүй даваад гарчихна гэсэн өөдрөг таамаг бас бий.

Ц.Баасансүрэн

Орон сууцны зээлд
хамрагдагсад арван хувийн урьдчилгаа төлөөд байранд орох боломж хэзээ нээгдэх
нь тодорхойгүй байна. Байрны урьдчилгаа төлбөрийн 20 хувьд Хөгжлийн банк
баталгаа гаргана гэж байгаа юм. Барилга,
хот байгуулалтын сайд Д.Цогтбаатар өчигдөр сэтгүүлчидтэй уулзахдаа “Арилжааны
банкууд арван хувийн урьдчилгаа талбөрөөр байрны зээл өгөх хугацаа өдөр
хоногоор хэмжигдэж байна” гэсэн тойм хариу өгсөн юм. Засгаас шийдэх учиртай
асуудлаа өнгөрсөн сард эцэслэн шийдсэн гэнэ. Тодруулж хэлбэл Засгийн газар
арван хувийн урьдчилгаатай зээлийн журмыг баталчихсан. Одоо таван яамны
хамтарсан гэрээ байгуулагдах аж. Уг нь энэ гэрээ өнгөрсөн баасан гаригт
зурагдах байж. Зохицуулах асуудлууд гарсан учраас хойшилсон гэж Д.Цогтбаатар
сайд тайлбарлав. Хамтарсан гэрээ өнөө,
маргаашгүй зурагдах бололтой. Дараа нь Хөгжлийн банк, Монгол банк хооронд гэрээ
хийх ажил байгаа аж. Ингэснээр Монгол банк арилжааны банкуудтай гэрээ хийх
боломжтой болох нь.

Арилжааны
банкууд гучин хувийн урьдчилгаа авч байна

Арилжааны банкууд
одоогоор 30 хувийн урдчилгаатайгаар байрны зээлээ олгож байна. “Голомт” банкны
Зуун айл дахь салбараар орлоо. Байрны зээлийн материал авч байгаа аж. Зээлийн
шаардлагын нэг нь 30 хувийн урьдчилгаа. Арван хувийн урьдчилгаатайгаар орон
сууцны зээл өгөх чиг ирээгүй гэсэн тайлбарыг зээлийн эдийн засагчид нь хэлж
байлаа. Зээл өгч байгаа дээд хэмжээ нь 160 сая гэнэ.

Метр квадрат нь 2.1 саяас дээш үнэтэй байр авах гэж байгаа бол метр квадрат
тутамд илүү гарсан мөнгийг иргэн өөрөө төлөх юм байна. 2.3 сая төгрөгөөр метр квадратыг
нь үнэлсэн байр авлаа гэхэд илүү гарсан 200 мянга иргэдийн халааснаас гарах аж.
Одоогоор 80 метр квадратаас илүү хэмжээний байр авах бол найман хувийн зээлд хамрагдахгүй
гэж тус банкны зээлийн мэргэжилтнүүд тайлбарлаж байв. Метр квадратын хязгаарын талаар Барилга, хот байгуулалтын сайд өчигдөр “Аравдугаар
сараас 80 м.кв-аас дээш талбай бүхий байруудыг иргэд 10 хувийн урьдчилгаа төлбөртэйгөөр
худалдан авах боломж нээгдэнэ” гэсэн юм. Харин аравдугаар сар хүртэл 80-аас доош
метр квадрат байрыг л арван хувийн урьдчилгаатайгаар олгох аж.

“Голомт” банкны хувьд зээлийн хугацааг насны хязгаараар шийдэж байгаа юм
байна. 35-45 насныханд 15 жилээр, 45-аас дээш насныханд 10 жилээр, 35-аас доош насныханд
20 жилээр орон сууцны зээл олгож байгаа гэнэ. Бас “Голомт” банкны картаар сүүлийн
зургаан сар тасралтгүй цалингаа авсан байх шаардлагыг тавьжээ. Үндсэн зээлдэгч тухайн
байгууллагадаа доод тал нь хоёр жил тасралтгүй ажилласан байх ёстой аж. Хамтран
зээлдэгчийн хувьд сүүлийн жилийн хугацаанд нэг байгууллагад ажилласан байх учиртай
юм байна.

Арван хувийн урьд­чилгаатай зээлийн шинэ журамд хуучин байр хамрагдахгүй.
Ашиглалтад ороод борлуулагдаж чадаагүй байруудын борлуулалтыг өсгөх бодлогоор, тодруулж
хэлбэл барилгын салбарыг дэмжих зорилгоор ийм заалт тусгаж өгчээ. Тэгэхээр шинэ
байрны үнэ өсөх магадлал байгаа аж. Гэхдээ
хуучин байрны үнэд өөрчлөлт орохгүй гэж үл хөдлөх хөрөнгийн салбарт ажиллагсад онцолж
байна.

ОРОН СУУЦНЫ БОРЛУУЛАЛТ МЭДЭГДЭХҮЙЦ БУУРЧЭЭ

Үл хөдлөх хөрөнгө зуучлалын “Тэнхлэг зууч” компанид хандлаа. Тус компанийн
гүйцэтгэх захирал Б.Батзориг “Орон сууцны борлуулалт буурсан. Өнгөрсөн оны эхний зургаан сарыг энэ оны эхний
зургаан сартай харьцуулсан тоонууд хэлье.
Улсын хэмжээнд шинэ орон сууцны борлуулалт 22.5 хувиар буурсан дүн гарсан.
Хуучин орон сууцных ч ялгаагүй. 32.4 хувиар буурсан. Улаанбаатарт гэж онцолбол шинэ
орон сууцны борлуулалт 25.8 хувиар, хуучин орон сууцных 26.8 хувиар буурлаа. Хөдөө,
орон нутагт арай өөр дүр зураг ажиглагдаж байгаа. Шинэ орон сууцны борлуулалт найман
хувиар, хуучин орон сууцных 53 хувиар буурсан” хэмээн ярилаа.

Ипотекийн зээл олголт буурсан, банкууд зээлээ багасгасан гэсэн яриа гараад
байгаа. Энэ талаар тодруулахад “Өнгөрсөн оны нэгдүгээр сард 918, хоёрдугаар сард
1326, дөрөвдүгээр сард 1309, тавдугаар сард 1017, зургадугаар сард 1165 хүнд байрны
зээл өгсөн дүн бий. Энэ оны нэгдүгээр сард 1365, хоёрдугаар сард 1093, гуравдугаар
сард 1226, дөрөвдүгээр сард 1397, тавдугаар сард 1395, зургадугаар сард 1202 хүн
байрны зээл авсан. Тэгэхээр зээл огцом буурсан гэж хэлэх үндэсгүй. Ер нь тогтмол
олгож байгаа гэж хэлж болно. Зээл олголтын хувьд өмнөх оны эхний зургаан сарыг энэ
оны эхний зургаан сартай харьцуулбал 10.2 хувиар буурсан. Харин арилжааны банкуудын
өөрийн эх үүсвэрээр олгодог зээл 34 хувиар буурсан статистик бий” гэсэн хариу өгсөн
юм.

АРВАН ХУВИЙН УРЬДЧИЛГААТАЙ ЗЭЭЛД ДУНДАЖ ДАВХАРГЫНХАН ХАМРАГДАНА

Арван хувийн урьдчилгаатай зээлд хүссэн хүн бүр хамрагдах боломжгүй. Анх удаа үндсэн зээлдэгчээр шинэ орон сууц авах
гэж байгаа хүмүүст л хамаатай. Сүүлийн хоёроос доошгүй жил нийгмийн даатгалын шимтгэл
тасралтгүй төлсөн, “Өрхийн мэдээллийн сан”-гийн 7-16 дугаар бүлгийн иргэн байх шалгуур
ч бий. Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яам хүн амын нарийвчилсан судалгаа хийж
иргэдийг 20 ангиллаар хуваагаад байгаа юм. Хэддүгээр ангилалд багтсанаа тус яамнаас
лавлах боломжтой аж. Зээл хөөцөлдөх хүмүүс орлого, цалин гэх мэт бүх мэдээллээ яаман дээр авч очиход ангиллаа мэдэхэд төвөггүй
гэнэ. Уг ангилалд дундаж давхаргынхныг хамааруулжээ. Найман хувийн зээлийн дээд хугацаа нь 20 жил бол,
шинэ журмаар 30 хүртэл жилийн хугацаанд зээлээр байр авах боломж иргэдэд нээгдэж
байна.

Хөгжлийн банк нийтдээ 200 тэрбум төгрөгийн баталгаа гаргаж байгаа аж. Зээлийн
урьдчилгаа төлбөрийн 20 хувийн баталгааны хөрөнгө гэсэн үг. Энэ баталгаагаар арваад
мянган өрх байртай болох боломжтой гэсэн тооцоо гарчээ. Дашрамд дурдахад зах зээлд
худалдагдаагүй 30 мянган орон сууц байгаа юм байна. Арван хувийн урьдчилгаатай зээлийн
хажуугаар 30 хувийн урьдчилгаатай зээлийг ч үргэлжлүүлэн олгох нь.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Хэдэн
жил дамнан яригдсан ч өнөөдрийг хүртэл ажил болоогүй тавдугаар цахилгаан станцын бүтээн байгуулалт
ирэх онд эхэлнэ. Хөлийн голын хөндийд буюу нийслэлийн зүүн хэсэгт 2016 онд мега
төслийн том бүтээн байгуулалт эхлэх нь тодорхой болчихлоо. Энэ мэдээ эдийн
засаг хүндхэн үргэлжилсэн зуны өдрүүдийн
гэгээтэй сонин болж байна. Монгол Улс 1984 оноос хойш анх удаа дулаан,
цахилгаан хослон үйлдвэрлэдэг том хэмжээний цахилгаан станц барих гэж буй нь
энэ.

Цахилгааны
асуудал нийслэлчүүдийн толгойны өвчин болоод өчнөөн оныг элээж байгаа. Ямар
сайндаа л хотын удирдлагууд дахиад барилга баривал цахилгаан, дулаанаар хангаж
чадахгүй гэж мэдэгдэж суухав. Сүүлдээ бүр цахилгаан станцад гарсан багахан гал
нийслэлийг тэр чигт нь цахилгаангүй болгож сандаргасан. Ердөө хоёрхон сарын
өмнөх явдал. Дэд станцын нүхээр шувуу орсноос болж богино холбоос үүсч ойр
орчмын шар өвс шатжээ, иймхэн явдал л нийслэлийг бүхэлд нь гал алдуулж байна
гэж ирээд тухайн үедээ баахан шуугисан. Дахиад ийм шуугиан дэгдэхгүй гэх
баталгаа байхгүй. Өвөлдөө хажуудаа барьсан уурын зуухны буянаар дулаацаж,
бүлээцэж буй орон сууцны хотхон жил ирэх
бүр нэмэгдэж байна. Агаарын бохирдолд сөргөөр нөлөөлөхөөр шийдлийн нэгдүгээрт
эргэлзэх юмгүй бичигдэхээр үзэгдэл. Цахилгаан, дулаан гэдэг хоолой татсан
асуудал болсныг ийм хоёрхон жишээгээр нотолчихож болно. Жилийн дөрвөн улиралдаа
байшин, гэр хороололгүй цахилгааны хязгаарлалт байнга хийгээстэй нийслэлтэй
улс хөгжиж байгаа орнуудын дунд биднээс
өөр бараг үгүй дээ. Байгаа дөрвөн станц маань Оросын хуучны технологитой гэсэн
ядруу тайлбартай. Байсхийгээд л засвар
үйлчилгээ хийж байгаа дуулддаг ч элэгдэж муудсан учраас засвар, шинэчлэлгүй жил
өнжинө гэж үгүй. Цахилгаан, дулаантай холбоотой иймэрхүү зовлон тоочъё гэвэл
барагдахгүй учраас ингэсгээд орхиё. Уг нь эрчим хүчний диваажинд амьдрах боломж
бидэнд бий. Хэдэн Засгийн газар дамнан яригдсан тавдугаар станцаа барьчихад л
цахилгаангүй бүүдийж, дулаангүй дагжиж амьдрах зовлонтой амьдралдаа баяртай гэж
хэлэх боломж монголчуудад байгаа.

Сүүлийн
үед таг гацчихаад байсан тавдугаар станцын ажил наашилж эхэлснийг нотолсон үйл
явдал энэ долоо хоногт боллоо. Өнгөрсөн өдрүүдийн онцлох сонин гэвэл тавдугаар
цахилгаан станцын төслийн концесс эзэмшигчид Засгийн газрыг төлөөлсөн
байгууллагуудтай цахилгаан худалдах, худалдан авах гэрээнд гарын үсэг зурсан
явдал байв. Цахилгаан станцаа барьчихвал үйлдвэрлэсэн дулаан, цахилгааныг чинь
худалдан авъя гэсэн амлалтыг Монголын төр өгч, гарын үсэг зурж за зүй болчихлоо
гэсэн үг. Арилжааны нөхцөлөө тохирно гэдэг том алхам. Хамгийн чухал гэрээнийхээ
ард гарсан гээд ойлгочихож болно.

450 МВт
цахилгаан, 587 МВт дулаан үйлдвэрлэх хүчин чадалтай тавдугаар станцыг барих
ажлыг “Энжие”, “Сожиц”, “Поско энержи”, “Ньюком групп” гэсэн олон улсын
компаниудаас бүрдсэн консорциум барьж ашиглалтад оруулна. “Энжие” Францын
компани. Дэлхийн хамгийн том бие даасан эрчим хүч үйлдвэрлэгч групп. “Сожиц”-ийн
хувьд Японы хамгийн том худалдааны корпорациудын нэг. “Поско энержи”-г
Солонгосын хувийн хэвшлийн хамгийн том үйлдвэрлэгч гэдгийг дэлхий андахгүй.
“Ньюком” энэ чиглэлдээ манайдаа ганц нь.

Тэд
станцыг 25 жилийн дараа төрд хүлээлгэж өгөх үүргийг гэрээгээр хүлээж байгаа.
Эрчим хүчний тав дахь эх үүсвэрийн нэг КВт цагийн гарааны үнэ долоон цент.
Салхин паркийн нийлүүлдэг эрчим хүчний үнэ есөн цент гэхээр боломжийн, дажгүй
тохироо.

Эрчим
хүчний яамны төрийн нарийн бичгийн даргын хэлснээр энэ мега төслийн бичиг
цаасны ажлын 70 хувь нь гараас гарчихаж. Удахгүй дулааны гэрээ байгуулах юм
билээ. Нүүрс, усны гэрээний хэлцлүүд эхэлчихсэн, нааштай яваа дуулдсан.
Тавдугаар станц гээд ярихаар газрын
асуудал гацаа үүсгэдэг. Харин сүүлийн
үед албаныхан газрын гэрээ асуудалгүй гэцгээх болсон. Цаанаа учиртай л даа. Гадаадын хөрөнгө
оруулагчид энэ төсөл дээр хамтрах учраас газар эзэмшиж болохгүй. Ийм
шалтгаанаар станцын газрыг Эрчим хүчний яам эзэмшинэ. Станц газраа түрээсээр ашиглана гэсэн үг.
Гацаа энэ мэтээр арилж л байвал сайн. Тавдугаар станц нүүрсээ Багануур,
Шивээ-Овоогоос авах тохироотой. ДЦС-5
төслийн хувьд өнгөрсөн зун хөрөнгө оруулалтын ерөнхий хэлэлцээрээ байгуулсан.
Намраас өмнө бусад гэрээгээ нугалж, есдүгээр сард нэмэлт гэрээнүүдээ шийднэ гэж
төлөвлөсөн юм билээ.

Мега
төслийн амин асуудал нь мэдээж санхүү­жилт. Худалдах, худалдан авах гэрээг
үзэглэсэн учраас тавдугаар цахилгаан станцын төслийг хэрэгжүүлэх консорциумд
банкуудад хандаж, төслийн санхүүжилтээ босгох ажил үлдсэн. Станц барихад
1.5 тэрбум ам.доллар хэрэгтэй. ДЦС-5 төслийг Азийн хөгжлийн банк, Европын
сэргээн босголт, хөрөнгө оруулалтын банк зэрэг олон улсын банк, санхүүгийн
байгууллагууд санхүүжүүлнэ гэж буй. Сүүлийн нэг жилийн хугацаанд улсын зээлжих
зэрэглэл буурсан гэх мэт таагүй үзүүлэлтээс болж зээлийн хүү өсөх эрсдэл
байгаа. Гэхдээ худалдах, худалдан авах гэрээг хоёр тал үзэглэсэн учраас хөрөнгө
босгоход асуудалгүй болсон.

Төр
хувийн хэвшлийн түншлэлээр хэрэгжиж буй энэ төслийн хувьд Засгийн газраас нэг ч төгрөгийн хөрөнгө
оруулалт хийхгүйгээр улсынхаа эрчим хүчний хэрэглээг шийдэхээрээ давуу талтай. Франц, Япон, Солонгос, Монголын
компаниудын хамтарсан консорциум станцаа барьж, эзэмшиж, оруулсан хөрөнгөө
нөхөж, ашгаа олсны дараа төрд үнэ төлбөргүйгээр хүлээлгэж өгөх тохироо хийгээд байгаа.
Цахилгаан станц барьсны дараа төмөр зам, цахилгаан, дулааны шугам зэрэг дэд
бүтэц барих үүргийг засгийн зүгээс хүлээж буй. Төр, хувийн хэвшлийн түншлэл
гээд байгаагийн утга нь энэ.

Станцын
барилга угсралтын ажил дөрвөөс таван жил үргэлжилнэ гэж буй. Төлөвлөсөн
хугацаандаа амжвал тавдугаар станц 2020
оноос ажиллаж эхэлнэ гэсэн үг. Энэ хугацаанд гэхэд л 2700 ажлын байр бий болно
гэж төсөл хэрэгжүүлэгчид онцолж байгаа. Тавдугаар станцын бүтээн байгуулалтын
туслан гүйцэтгэгчээр зөвхөн монгол компаниуд ажиллах тохироотой. Тэр хэрээр
эдийн засагт ирэх өгөөж нэмэгдэх нь ойлгомжтой.

Тавдугаар
станц техно­логийн хувьд одоо ажиллаж буй оросын хуучин технологитой
харьцуулахааргүй шинэ, дэвшилтэт, орчин үеийнх. Гол санхүүжүүлэгчид болох Азийн
хөгжлийн банк, Европын сэргээн босголт хөрөнгө оруулалтын банкууд байгаль
орчинд нөлөөлөх байдалд онцгой анхаарал хандуулдаг. Тийм учраас хамгийн сүүлийн үеийн байгальд хал
багатай технологи бүхий дулааны цахилгаан станц Монголд хэрэгжинэ гэдэгт
эргэлзээд байх зүйлгүй. Наад захын жишээ гэхэд л тавдугаар станц жилд гурван
сая орчим шоо метр ус хэрэглэнэ. Одоо ашиглаж байгаа технологиос гурав дахин
бага ус хэрэглэнэ гэсэн үг. Усны нөөц багатай манай улсын хувьд амин хэрэгтэй
шийдэл.

Юутай ч
тавдугаар цахилгаан станцын бүтээн байгуулалт эхлэхийн өмнөх хамгийн том алхам
энэ долоо хоногт хийгдсэн нь олзуурхаж онцлохоор үйл явдал. Ерөнхий сайд энэ мега төслийн
ажлыг түргэтгэх үүрэг өгсөн гэсэн. Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн ингэж даалгасан
даалгаагүй тавдугаар станцын бүтээн байгуулалтыг цаг алдалгүй эхлэхээс өөр
аргагүй болсныг хэдэн тоогоор нотолъё. Өнгөрсөн өвлийн өмнөхөн “Улаанбаатар
дулааны сүлжээ” ХК-иас есөн дүүргийн 98 барилгад дулааны зөвшөөрөл өгөх
боломжгүй гэсэн мэдэгдэл хийснийг уншигчид санаж байгаа байх. Хан-Уулд 22,
Баянголд 27, Сонгинохайрханд 26, Сүхбаатарт 21 барилгад дулаан өгөх ямар ч
боломжгүй гэж ирээд дүүрэг дүүргээр нь
жагсааж байсан нь ердөө жилийн өмнөх явдал.
Энэ жил дулаан, цахилгаанаар хангах боломжгүй барилгын тоо өнгөрсөн
оныхоос нэмэгдэж таарна.

Ц.Баасансүрэн

Хөвсгөл зүг рүү энэ зун төмөр хүлэгтэй бүхэн жолоо мушгиж байна. Засмал замаар сүнгэнүүлсээр шууд Хатгал орчихож байгааг хэлэх үү. Цэнхэр “далай” руу ойртох тусам хөдөө нүдний гэм машины түгжрээ энэ наадмаар тэнд байдаг л нэг үзэгдэл болов. Хатгал орох хэсэг дээр гэхэд яг нийслэлийн зам шиг их түгжрээ үүссэн нь тавиад удаагүй шинэхэн засмалын буян л даа. Жижиг тэрэгнээс мянган төгрөг авдаг пост гэхэд хэд хэдэн хүн эгнүүлчихсэн мөнгөө хураацгаах нь Хатгалын цоо шинэ дүр зураг байв. Шороон замаар тоос татуулдаг байсан өмнөх жилүүдэд Хатгалд машины түгжрээ үүсдэггүй байлаа. Их халуунаас зугтсан нийслэлийнхэн бараг л тэр чигтээ оччихсон уу гэлтэй, үндэсний их баяр наадмын үеэр цэнгэг Хөвсгөл түмний хөлд дарагдаастай өнжив.

Ян сарьдаг, хөвч тайга, дэлхийд тийм ч олон биш гүн цэнхэр цэнгэг уст нуур, Монголын өөр хаана ч байхгүй цаатан, Мөнх хааны ордны туурь, хэдэн мянганы түүх хүүрнэсэн буган хөшөө, эртний хиргисүүртэй гэж ирээд яривал Хөвсгөл аялал жуулчлалын брэнд байхаар нутаг юм. Дэлхийн арван долоон эртний нуурын нэг, хоёр сая гаруй жилийн настай Хөвсгөлд ганц бид ч биш дэлхийн жуулчид ирэхийг хүсдэг. Засмал замтай болчихсон учраас жуулчнаар дутахын зовлон тэнд алга. Харин засаг нь жуулчнаа тохитой байлгах орчинд анхаараагүй, иргэд нь ирэх жилүүдэд ч аялал жуулчлалаар амь зууна гэсэн сэтгэлээ бэлдээгүй нь илт анзаарагдав.

Дэлхийд ганц монгол наадмаар талын Монголыг зорих гадны жуулчдын тоо эрс өсдөг. Тэр дундаа Монголын Швейцарь гэж гадаад ертөнцөд алдаршсан Хөвсгөлийг зорих жуулчид өчнөөн. Тэгэхээр олон бужиг­насан наадмын өдрүүдэд Монголын аялал жуулчлал хэр хөгжсөн бэ гэдгийг үүргэвч үүрсэн гадныхан сонжиж таарна. Эх орондоо очоод ойр тойрныхондоо Монголын Хөвсгөл нууранд очоорой гэсэн урилга өгөх эсэх нь ч энэ өдрүүдэд шийдэгддэг. Монголчуудын хувьд ч ялгаагүй. Хөлтэй бүхэн Хөвсгөл рүү хөлхсөн энэ жилийн өнгө дараа жил дотоодын аяллын цуваа тийшээ хөврөх эсэхийн шийдэл болно гэдгийг ухаж ядах юмгүй. Энэ утгаар нь Хөвсгөлийг онцлоод байгаа хэрэг.

Энэ жилийн наадмын тухайд Хатгалд хөл тавьсан үеэс л жуулчдын толгойг өвтгөсөн асуудлууд босч ирсэн дээ. Наадмын үеэр тэнд очсон бэлэн мөнгөгүй аялагчид лав багагүй сандарсан. Хатгалын хэмжээнд ХААН банкны ганцхан АТМ-тэй. Өнөөхийнх нь мөнгө дуусчихсан учраас ямар ч авралгүй. Ингээд зогсохгүй, дэлгүүрүүдийнх нь карт уншигч сүлжээгүй учраас ажиллахгүй гацаастай. Зарим нэг азтай худалдан авагч цахим карт уншдаг жижигхэн хар төхөөрөмжийг агаарт өргөх шахам байж худалдан авалт хийж буй дүр зураг тийм ч таатай санагдаагүй. Монголчууд нь ойлгодог юмаа гэхэд гадаадын жуулчдад лав ойлгомгүй дүр зураг. Бэлэн мөнгөнөөс илүү цахим карт ашиглах болсон соёлт ертөнцөд аялал жуулчлалын гол бүсэд нь ийм байдал угтана гэж хэн төсөөлөхөв. Ер нь тэгээд Улаанбаатарчууд ч түрийвчиндээ бэлэн мөнгө түнтийтэл чихэхээс илүү карт шургуулчихаад явдаг болсон цаг.

За тэгээд өргөн хэрэглээний барааны үнэ тэнд Мөрөнгийн төвийн супермаркетаас хэд дахин үнэтэй. Нийслэлтэй жишвэл бүр ярих юм биш. Наад зах нь Мөрөнд 1100 төгрөгөөр зарж байсан цайны хийц Хатгалд 3000 төгрөг байх жишээний. Дараа жил хотоос юмаа бэлдэж ирмээр юм байна гэж хэлэх хүнтэй цөөнгүй таарсан. Угаасаа авахгүй гээд хаачих вэ гэсэн мөнгө бодсон хандлагаар хаданд гарсан үнэ тавиагүй бол тэнд очсон иргэд дараа жил ч Хатгалынханд хөрөнгө оруулалт хийх нь гарцаагүй байсан. Махны үнэ гэхэд л янз бүр. Хонины нэг килограмм мах зарим газраа 8000-9000 төгрөг байхад, “далай” руугаа цаашлах тусам үнэтэй. Килограмм махыг 13000 төгрөг гэж зарах газар ч таарсан. Сүү бол бүр ховрын бараа. Уг нь аяллын гол бүс, дээр нь хангалттай жуулчин очиж байгаа, ахиухан мөнгө аваад үлдье гэсэн сэдлээр хандсан бол ёстой нөгөө “нохойн битүү туурай, ногоон хурганы арьснаас бусад байна аа хө” гээд суух боломж Хатгалд бүрэн бий. Энэ жилийн наадмаар Хөвсгөлд очсон жуулчдын нэлээд нь “далай”-н эрэг дээр хагас өлсгөлөн өнжсөн гэх таагүй мэдээ уг нь гарахгүй өнгөрч болох л байсан.

Жуулчдын ихэнх нь их “далай” руугаа Жанхай даваад цаашилцгаадаг. Тэр зүг рүү байгалийн үзэсгэлэн бол гайхалтай л даа. Азийн цэнгэг уст нууруудаас усны эзлэхүүнээрээ хоёрт жагсдаг, дэлхийн цэнгэг усны 0.4 хувийг өөртөө агуулдаг Монголын хамгийн гүн нуур цаашлах тусам хараа булаан цэнхэртдэг. Тэнгэрийн хаяатай уусан ижилдсэн их цэнхэр усан очсон хэний ч сэтгэлийн утсыг хөндөхөөр ер бусын үзэсгэлэнтэй, сайхан. Харин “далай” дагасан жуулчны баазуудын өнгө алаг цоог. Жуулчдын амрах таатай орчныг дээд зэргээр бүрдүүлж тэр хэмжээгээрээ үнэ хөлсөө хэлээд сууж байгаа газар цөөн ч гэсэн байна. Гэхдээ ихэнхдээ л ижил төрхтэй. Дотор нь өдөр өнгөрөөхөд тохь муутай хэдэн гэр, жижигхэн модон байшин голдуу жуулчны баазууд Хөвсгөлийн эрэг дагаад өчнөөн. Үнэ нь ч нэг хэвийн биш. Тогтмол тарифгүй гэсэн үг. Өглөө босоод ирэхэд жуулчдын байрлах гэрийн хоногийн ханш хэдэн арван мянган төгрөгөөр нэмэгддэг жишиг тэнд үйлчилж байна. Тэндээ л томдоо орох жуулчны баазад нэг хоног саатахад өмнөх өдөр нь хоногийн 60 мянган төгрөг байсан гэр дараа өдөр нь 80 мянга, цаашлаад 120 мянган төгрөг болчих жишээний. Ганц тэр бааз ч биш бүх л жуулчны газрууд хүн ихтэйг далимдуулан хүссэн үнээ хэлж байсныг энд онцолъё. Жуулчны баазуудын хоолны үнийн тухай ярих юм биш. Улаанбаатарын рестораны үнээс давсан ханшаар багавтар хоол олж идвэл их юм. Захын жуулчны бааз нэг таваг цуйвангаа 12000 төгрөгөөр үнэлсэн байна лээ.

Наадмын өдрүүдэд тэнд бороо орсон учраас гэр, байшин олдохгүй иргэд өчнөөн таарсан. Майхантай жуулчдыг баазынхаа хашаанд нэг орой хонуулахад 30 мянган төгрөг. Уг нь жуулчны баазууд аймгийнхаа төрийн байгууллагатай гэр, байшингийнхаа хоногийн зардлыг 30 мянган төгрөгөөр гэж гэрээ хийдэг юм билээ. Татвараа бага өгөх гэсэн заль байх л даа. Гэтэл үнэн хэрэгтээ, бодит байдал дээр тохиролцсон ханшаасаа хэд дахин илүүг жуулчдаас аваад сууцгааж байна. Бүр хашаандаа гэрийн ханшаар майхан бариулаад мөнгө хийж байна. Хувийнхаа жуулчны баазад, өөрийнхөө мөнгөөр авсан гэр, барьсан хашаандаа хэнийг хэдээр хонуулах нь эзний мэдэх хэрэг байж болох ч нөгөө талдаа Монголын аялал жуулчлалын гол бүс, жуулчдыг олноор татаж, их мөнгө хийх боломжтой гол газар гэдэг цонхоор харвал ингэж увайгүй загнаж, үйлчилгээний наад захын соёлгүй аашлах нь байж боломгүй хандлага л даа.

Усны мотоциклиор багахан газар хорин минут давхихад л нэг хүний 25000 төгрөг. Гэтэл ердөө ойрхоны, шууд зай нь 200-хан км Байгаль нууранд усан онгоцоор дор хаяж гурван цаг аялна. Байгаль нуурын аль л гоё гэсэн өнцөг тохой бүрд нь очно гэдэг үгээр өгүүлж үл гүйцэм таатай мэдрэмж. Ийм кайф авах өртөг нь мэдээж боломжийн. “Сүхбаатар” хөлөг онгоц энэ жил өмнөхөөсөө ч илүү оочер дугаартай байгаа сураг дуулдсан. Зорчигчид нь дээр доороо орох шахуу пиг яваа гэж Хатгалынхан өөр зуураа сонин болгож ярьцгаах юм билээ. Жуулчдад өгөх мэдрэмж талаас нь харахад далай ээжийн мандал дээрх аялал одоохондоо тийм ч сайхан сэтгэгдэл төрүүлэхээр биш л байна. Уг нь Байгал нуурын далайн аялал шиг сайхан мэдрэмж төрүүлээд буцаавал энэ жил ирсэн хоёр хүн дараа жил хэд дахин үржээд ирнэ. Аялал жуулчлал хөгждөг жам, замыг холоос хайх шаардлагагүй. Ердөө л энэ.

Жуулчид ид бужигнасан үеэр мэргэжлийн хяналтын газрын нэг том дарга Хөвсгөлд очиж л дээ. Энэ жилийн наадмаар. Мань эр тэнд очоод толгой сэгсрээд ирж. Аялал жуулчлалын гол бүс хэтэрхий замбараагүй, бодлогогүй, хяналтгүй байна, очиж цэгцэнд нь оруулаарай гэсэн даргын зөвлөмжөөр Хөвсгөлийн мэргэжлийн хяналтынхан Хатгал руу гарсан сураг дуулдсан. Уг нь Хатгал хүртэл саадгүй сүнгэнэх засмал замтай болсон учраас жуулчдын тоо өсөх нь тодорхой. Тиймээс аялагчдын тухтай орчныг бүрдүүлэх тал дээр төр анхнаас нь бодлогоор дэмжих учиртай. Ниргэсэн хойно нь биш өмнө нь. Тэгсэн бол Хөвсгөл энэ жилийн наадмаар ийм өнгөтэй харагдахгүй байлаа. Адаглаад ажиллаж байгаа хэдэн жуулчны бааздаа хяналт тавиад ажилласан бол…

Ногоон валютын ханш өндрөө авч буй энэ үед доллар олдог салбарууд олны анхааралд байна. Ноолуур, арьс ширэн бүтээгдэхүүн гээд дэлхийд гардаг бүтээгдэхүүн бага сага бий ч ам.доллар олдог гол салбар гэвэл өнөөдөртөө уул уурхай л байгаа. Манай улсын хувьд нүүрс, зэс, төмрийн хүдэр, алт уул уурхайн ам.доллар олдог гол бүтээгдэхүүнүүд. Ингээд голлох эрдэс бүтээгдэхүүний үнийн таамгийг хүргэе.

Зэсийн эрэлт багасч, нийлүүлэлт нэмэгдэнэ

Төсвийн гол ачааг нугалж буй зэсийн үнэ бууна гэсэн таагүй мэдээ байна. Оны эцэст зэсийн ханш түүхэн доод цэгтээ хүрч магадгүй нь. Зэсийн үнийн ирээдүйг тандсан судалгаанд оролцсон учир мэдэх эрхмүүд, тодруулж хэлбэл арилжаанд оролцогчид болох хэджи сангийн менежерүүд оны сүүлээр зэсийн ханш 13 хувиар бууна гэсэн таагүй тоо хэлжээ. Тэдний таамаг амьдрал дээр батлагдвал нэг тонн зэсийн үнэ 4800 ам.доллар руу уруудна гэсэн үг. Дөрвөн жилийн өмнө зэсийн үнэ 10 мянган ам.доллар давж байсан түүх бий. Зэсийн үнийн уналтад нөлөөлөх хоёр том шалтгааныг шинжээчид онцолж байна. Эхнийх нь зэсийн гол хэрэглэгч болох урд хөршийн эдийн засгийн удаашрал. Эдийн засгаасаа шалтгаалж Хятадын эрэлт буурах нь тодорхой болжээ. Урд хөршийн эрэлт сүүлийн таван жилд байгаагүйгээр буурна гэсэн таамгийг шинжээчид хэлж байгаа юм. Дэлхийн зэсийн нийт хэрэглээний 40 хувь нь Хятадад хамаардаг. Урд хөршийн Чиндао боомт дахь зэсийг банкны баталгаа болгон ашиглахыг хориглосноор БНХАУ-ын зэсийн эрэлт харьцангуй буурсан гэх мэдээлэл бас бий. Зэсийн гол хэрэглэгчдийн нэг АНУ-ын үйлдвэрлэлийн салбарын үзүүлэлт тааруу гэсэн шалтгаан ч энэ металлын ханшид сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа аж.

Зэсийн нийлүүлэлт огцом нэмэгдэж буй нь хоёр дахь шалтгаан болж байна. Перу, Монголоос нийлүүлэх зэсийн хэмжээ эрс өсч байгаа нь үнийн уналтад ташуур өгөх бололтой. Дэлхийн зах зээл дээр зэсийн илүүдэл нөөцийн хэмжээ 2016 он гэхэд оргил хэмжээндээ хүрнэ гэсэн таамаг байна. Гадагш нь зарж доллар олдог эрдэс бүтээгдэхүүний үнэ дэлхийн зах зээл дээр унасаар байгааг Сангийн яамнаас саяхан мэдээлсэн. Зэсийн ханш Лондонд зургадугаар сарын байдлаар 5.8 мянган ам.доллар болж өмнөх сараасаа 7.4 хувь, өмнөх жилээсээ 14.3 хувиар буурсныг тэд онцолж байсан юм. Статистикийн сүүлийн мэдээллээр зэсийн баяжмалын экспорт 16 хувиар нэмэгдсэн гэх тоо бий. Оюу толгойн үйлдвэрлэл зэсийн экспортын хэмжээ өсөхөд нөлөөлж байгаа. Тэгэхээр зэсийн үнэ унасан ч нийлүүлэлт нь нэмэгдэж буй учраас төсөвт үзүүлэх дарамт тэр хэрээр багасах нь тодорхой. Нэмж мэдээлэхэд төсөвт 1.4 сая тонн зэсийн баяжмал экспортлохоор тусгасан байсныг 1.25 сая тонн болгож бууруулаад байгаа.

Зэсийн экспорттой холбоотой нэг сайн мэдээ гэвэл Японы зэс үйлдвэрлэгч “Mitsubishi Materials Corp” компани Оюу толгойгоос бүтээгдэхүүн нийлүүлэх у р т х у г а ц а а н ы г э р э э байгуулахаар ажиллаж байгаа аж. Тус компанийн түүхий эд хариуцсан хэлтсийн ерөнхий менежер Тацуя Иноуэ Оюу толгойгоос туршилтаар 5000 тонн зэсийн баяжмал импортлох гэрээ байгуулснаа мэдэгдээд буй. “Bloomberg” энэ мэдээллийг цацахдаа Япон руу зэсийн баяжмал тээвэрлэхэд 30 хоног зарцуулна гэсэн тооцоог онцолсон юм. “Mit-subishi Materials Corp” жилд импортоор авдаг сая тонн зэсийн баяжмалынхаа 70 хувийг Өмнөд Америкаас авдаг, Өмнөд Америкаас бүтээгдэхүүнээ тээвэрлэхэд 304 хоног зарцуулдаг аж. Монголоос баяжмал авах нь Японы талд ашигтай гэдгийг энэ хоёр тооноос харчихаж болно. Тээврийг нь Японы тал хариуцна гэж байгаа. Оюу толгойн баяжмалыг төмөр замаар Владивосток боомтод хүргэж, далайгаар Япон руу тээвэрлэхээр төлөвлөжээ. Тэгэхээр Монголын зэсийн баяжмалын хувьд Япон гэдэг шинэ том зах зээл нээгдэж байна гэсэн үг. Нэг зах зээлийн нөлөөллөөс гарчихаар үнэ ханшийн хувьд ч эерэг нөлөөлөл мэдрэгдэж эхлэх нь тодорхой.

КОКСЖИХ НҮҮРСНИЙ ҮНЭ 2018 ОН ХҮРТЭЛ САЙЖРАХГҮЙ

Манай улс оны эхний хагас жилийн байдлаар 12.4 сая нүүрс олборлоод байна. Өнгөрсөн оны мөн үеийнхээс 5.8 хувиар өссөн үзүүлэлт. Борлуулалт, экспортын аль аль нь буурсан гэж статистикийнхан онцолж байна. Эхний хагас жилд 10.4 сая тонн нүүрс борлуулснаас 6.9 сая орчим тонн нүүрсийг экспортолжээ. Нүүрсний экспорт эхний хагас жилд өнгөрсөн оны мөн үеэс 30 орчим хувиар буурсан гэсэн үг. Монголын нүүрсний гол зах зээл болох Хятадын нүүрсний импорт он гарсаар 34 хувиар буугаад байгаа юм. Экспорт, борлуулалт б у у р с а н г о л ш а л т г а а н нь энэ. Хятадын Засгийн газар импортын нүүрсний чанарт тавих шалгуураа чангатгасан нь нүүрсний экспортын уналтад шууд утгаараа нөлөөлөөд буй. Импортын нүүрсний татвараа өсгөсөн гэх шалтгаан ч байгаа. Манай улсаас гадна Австрали, Индонези зэрэг томоохон экспортлогчдын нийлүүлэлт ч унаж байгааг статистикаас харж болно. Өмнөд хөршийн Гаалийн газраас гаргасан оны эхний таван сарын мэдээллээр манай улс коксжих нүүрсний нийлүүлэлтээрээ Австралийн дараа бичигджээ. Үнийн хувьд тонн нь дунджаар 42 ам.доллар байж. Нүүрсний үнийн уналт саарсан, харьцангуй тогтворжиж эхэлсэн гэсэн мэдээ байна. Баяжуулсан коксжих нүүрсний ханш өмнөх оноос 17 хувиар буураад буй.

2013-2018 онд Хятадын нүүрсний зах зээлийн нийлүүлэлт эрэлтээс давсан хэвээр байна гэсэн таамаг бий. Энэ хугацаанд коксжих түүхий нүүрсний үйлдвэрлэл 1.68 тэрбум тоннд хүрч жилд дунджаар 3-4 хувийн өсөлттэй байх бололтой. Нүүрсний зах зээл дээр манай улстай өрсөлдөгчид гэвэл АНУ, Австрали. Эрчим хүчний мэдээллийн төвийн судалгаагаар ирэх 30жилийн хугацаанд Америкийн нүүрсний үйлдвэрлэл тогтвортой байх гэнэ. Австралийн нүүрсний олборлолт 2020 онд 550 сая тоннд хүрэх төлөвлөгөө бий. 2009-2011 онд Хятадын коксжих нүүрсний үнэ 40 орчим хувиар огцом өссөн бол 2012 оноос өнөөг хүртэл огцом унаж байгаа. Шаньси Люлин бүс нутгийн бүрэн коксжих нүүрсний үнэ гэхэд л 44 хувиар буурсан тоог статистикаас харж болно. 2015-2018 онд Шаньси мужийн коксжих нүүрсний үйлдвэрлэлийн хүчин чадал жил бүр 40-60 сая тн-оор нэмэгдэж нийлүүлэлтийн илүүдэлтэй хэвээр байна гэж шинжээчид онцолж байгаа. Шинжээчдийн таамгаар 2018 он хүртэл коксжих нүүрсний үнэ буурсан хэвээр байх нь.

АЛТНЫ ЭКСПОРТ ЭРС ӨСЧЭЭ

Энэ оны эхний хагас жилийн байдлаар алтны экспорт 1.8 дахин өсчээ. Алтны үнэ 2011 оны есдүгээр сард 1923.7 доллар/унци болж оргилдоо хүрч байсан бол оны эхээр 30 гаруй хувиар унасан юм. Алтны үнийн бууралтад сүүлийн жил гаруйн хугацаанд огцом унаж буй нефтийн үнэ нөлөөлж буй. Ямар ч ашигт малтмалыг тээвэрлэх гол зардал нь түлш шатахуун гэдэг утгаараа. Нефтийн үнэ буух тусам инфляци бага байх нь тодорхой. Ийм үед хүмүүс алт нөөцлөх сонирхолгүй болдог гэсэн таамаг бий. Алт нүүрс, зэсээс нэг зүйлээрээ ялгаатай. Нүүрс, зэсийн үнэ эрэлт, нийлүүлэлтээс хамаардаг бол алтных тийм биш. Зөвхөн эрэлтээр тодорхойлогддог. Нийлүүлэлт тийм ч чухал нөлөө үзүүлдэггүй. Цэнхэр гариг даяар олборлолт нь тогтмол байдаг аж. Дэлхийн улсууд нийлээд жилд 2700-3000 орчим тонн алт олборлодог гэсэн статистик бий. Алтны хэрэглээний бараг тал хувь нь Энэтхэг, Хятадад ногддог байна.

Дэлхийн болон БНХАУ-ын эдийн засгийн өсөлт удаашралтай байгаа учраас алт, мөнгө гэх мэт үнэт металлын үнэ үргэлжлэн буурах хандлагатай байна гэсэн таамгийг шинжээчид хэлж байна. “Australia & New Zeland Banking Group”-ийн зүгээс “Ам.долларын ханш чангарсан нь алтны үнэд сөргөөр нөлөөлсөн. Алтны үнэ ойрын хугацаанд өснө гэдэгт итгэлгүй байна” гэж мэдэгдээд буй. Чикаго дахь “Long Leaf Trading Group”-ын ахлах стратегич Тим Эванс “Одоо алт худалдан авах цаг биш” гэсэн нь бий. “Goldman Sachs” ч гутранги таамаг хэлээд байгаа. Өнгөрсөн онд алтны дундаж үнэ 1271.19 ам.доллар/унци болсон нь 2013 онтой харьцуулахад 9.91 хувиар буурсан үзүүлэлт аж. Монголбанк грамм алтыг өнгөрсөн сард 72 мянган төгрөгөөр авсан байна. Энэ нь жилийн болон сарын дүнгээрээ гурван хувиар агшсан дүн гэнэ.

ТӨМРИЙН ХҮДРИЙН ХАНШ ДАХИН УНАЖ ЭХЛЭВ

Өнгөрсөн онд төмрийн хүдрийн үнэ 44 хувиар унаж байв. Би-Эич-Биллитон, Рио Тинто, Бразилийн Vale нийлүүлэлтээ нэмэгдүүлсэн гэсэн гол шалтгаантай. “Сити групп” төмрийн хүдрийн үнийг энэ онд 60 ам.доллараас доош унана, 2017 он хүртэл 65 ам.доллараас өгсөхгүй, 2017 онд л 73 ам.доллар болж бага зэрэг өснө гэж таамаглаад буй. Төмрийн хүдрийн үнэ 70-80 ам.долларын хооронд хэлбэлзэх үед Хятадын зардал өндөртэй үйлдвэрүүд хаагдана, Канад, Бразил, Иран, Малайз, АНУ-ын олборлолт ч дагаад буурна гэсэн таамаг бий. Харин 60-70 долларын хооронд удаан хугацаанд хэлбэлзвэл Баруун Африк, Орос, Австрали, Бразил, Иранд олон уурхай хаалгаа барихад хүрнэ гэж шинжээчид онцолж байна. Манай улсын экспортын мэдээнээс харахад төмрийн хүдрийн ханш дөрөвдүгээр сараас эргэн сэргэж, сарын дүнгээрээ 8.8 хувиар өсчээ. Гэвч төмрийн хүдрийн ханш долдугаар сар гарсаар дахин унаж эхэлсэн юм. Төмрийн хүдрийн үнийн уналтад гол хэрэглэгч болох Хятадын эдийн засгийн байдал нөлөөлж буй. Дэлхийд олборлож буй нийт төмрийн хүдрийн 98 хувийг гангийн үйлдвэрлэлд ашигладаг. Гангийн үйлдвэрлэлийн тал хувь нь Хятадад ногддог гэсэн статистик бий. Хятадад төмрийн хүдэр нийлүүлдэг улсын тоо өсч байгаа аж. 2003 онд найман улс Хятадад төмрийн хүдэр нийлүүлж байсан бол одоо 15 улс урд хөрш рүү экспорт хийж байна. Өнгөрсөн оны эхний найман сард Хятадын гангийн хэрэглээ 0.3 хувиар буурсан нь сүүлийн 14 жилд үзэгдээгүй уналт гэж шинжээчид онцолж байв. “Ситигрупп”-ийн таамгаар 2018 он гэхэд зах зээл дэх илүүдэл 300 сая тоннд хүрэх гэнэ. Тэд нийлүүлэлтийн илүүдэл энэ онд нэг тонн төмрийн хүдрийн үнийг 50 ам.доллар болтол унахад нөлөөлнө хэмээн таамаглаад байгаа. Өнгөрсөн оны эхэнд 135 ам.доллар байсан төмрийн хүдэр мөн оныхоо сүүлээр 69 ам.доллар болсон юм. Зургадугаар сарын сүүлийн өдөр гэхэд Хятадын Тяньжин боомтод 44.1 ам.доллар хүрч буурсан мэдээ цацагдсан. Ингэж буурахын өмнөх долоо хоногт төмрийн хүдрийн үнэ 56 ам.доллар байжээ. Өмнө нь 44 ам.доллараас бууж байсан ч эргээд 60 ам.доллар хүрсэн жишээ бий. Юутай ч ерөнхий дүр зургаар нь харахад төмрийн хүдрийн үнэ ирэх хоёр жилийн хугацаанд лав дээд тал нь 65 ам.доллар байх бололтой.