Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

“Далайд гарцтай
бол та дэлхийг ажигла, дэлхийн эдийн засагт үйлчил, хэрвээ далайд гарцгүй бол
хөрш орныхоо эдийн засгийг ажигла, хөрш орондоо үйлчил гэсэн үг бий. Сүүлийн
үед байдал хэцүүдэж байгаа. Энэ удаагийн дэлхийн эдийн засгийн уналт 2008 оны
санхүүгийн уналттай харьцуулбал хоёр дахин хурдацтай өрнөж байна. Хөрш орны эдийн засаг ч таагүй хэвээр байх
шинжтэй. Жишээ нь саяхан Хятадын үнэт цаасны зах зээл дээр богино хугацаанд маш
том уналт ажиглагдлаа. Гарсан алдагдлыг нь Оюутолгойтой харьцуулбал асар их тоо
гарна. 520 Оюутолгойтой дүйцэхүйц хөрөнгө шатаад алга болчихлоо. Төв банкуу­дын
бодлогын хүү нэмэгдэж, дэлхийн санхүүгийн байдал улам чангарсан ийм нөхцөлд бид
мега төслийн талаар ярихаас аргагүй” гэсэн үгээр М.Энхсайхан илтгэлээ эхэллээ.
“Корпорэйт конвэншин” төвд өчигдөр эхэлсэн
“Дисковер Монголиа” чуулганы сонирхолтой илтгэлүүдийн нэг нь түүнийх
байв. Тэр илтгэлээ “Мега төслүүд: Алдаа оноо” хэмээн гарчиглажээ. Олон улсад
хөрөнгө оруулалт нь нэг тэрбум ам.доллараас давсан төслийг мега төсөлд тооцдог
гэнэ. Гэхдээ бүхэл бүтэн улсын эдийн засагт нөлөөлөхөөр хэмжээний төслийг мега
төсөлд багтааж болно гэсэн санааг М.Энхсайхан илтгэлдээ онцолсон.

“Independent
project analyses” гэдэг байгууллага жил бүр дэлхийн хэмжээний 800 мега төсөл
дээр анализ хийдэг юм байна. Мега төслийн алдаа, оноог шинжилж байгаад арга зүй
боловсруулдаг аж. Энэ байгууллагынхан боловсруулсан арга зүйгээ дэлхийн том
компаниудад хичээл болгож заадаг гэж
илтгэгч ярив. М.Энхсайханы илтгэлээс
“Мега төсөл асар эрсдэлтэй. Хэрвээ мега төслийг зөв ойлгохгүй бол дэмий л
мөнгө, цаг хугацаагаа алдана.

Үүнийг төр засаг,
хувийн хэвшил аль аль нь бодох хэрэгтэй. Ер нь тэрбум ам.доллараас давсан мега
төслүүдийн гуравны хоёр нь унадаг. 500 сая ам.доллараас дооших төслүүдийн 40
хувь нь унадаг. Тэгэхээр мега төслийг боловсруулж, дэлхийн зах зээлээс хөрөнгө
босгоно гэдэг маш нарийн арга зүй шаардсан ажил. Мега төсөл нэг бол унана,
эсвэл босно, дундуур нь явна гэсэн ойлголт байхгүй” гэсэн өгүүлбэр содон
сонсогдсон. “Мега төсөл харьцангуй шинэ
үзэгдэл, бие даасан шинжлэх ухааны судлагдахуун. Одоохондоо мега төсөл дэлхийн
хэмжээнд санхүүгийн баялгийг бүтээгч биш, санхүүгийн баялгийг устгагч байгаа.
Үүнийг юуны өмнө анхааралдаа авах ёстой” гэсэн үгийг нь хөрөнгө оруулагчид
анхааран сонслоо. Мега төсөл бүтэлгүйтдэгийн үндсэн шалтгааны нэг нь яарах
гэнэ. Төр засгийнхан сонгуульд оноо авахын тулд, тууз хайчлах гэж мега
төслүүдийг яаруулдаг аж. Дэлхийн том
компаниуд ч ийм алдаа гаргадаг бололтой. Захирлууд нь ажиллах хугацаандаа
амжилт гаргах гэж адгах тохиолдол цөөнгүй гардаг юм байна. Мега төслийг
хэрэгжүүлэх гэж хэчнээн яарна тэр хэмжээгээр төслөө ална гэсэн бодмоор санааг
илтгэгч онцлов. Бүр “Мега төслийн төмөр хууль” гэсэн нэршил ч байдаг аж. Ингэж
унасан төсөл эргэж сэргэдэггүй нь хамгийн том аюул гэнэ.

Мега төслийг мега
мөрөө­дөл, мега хөтөлбөрөөс ялгах хэрэгтэй гэсэн санаа ч содон дуулдсан.
Илтгэгч мега төсөлд Таван толгой, Оюутолгой гэх мэт хэрэгжих нь тодорхой,
хэрэгжээд эхэлчихсэн, ашгаа өгөх нь ойлгомжтой төслүүдийг багтаана лээ. Харин
Сайн­шан­дын аж үйлдвэрийн цогцолбор гэх мэт өчнөөн жил яригдсан ч хэрэгжих
эсэх нь, өгөөжтэй өгөөжгүй нь мэдэгдэхгүй заримыг нь мега хөтөлбөр гэж
нэрлэсэн. Эднийг хольж, хутгаад байгаа учраас мега төсөл явахгүй байна гэж
оношилсноо “Дисковер Монголиа”-гийн индрээс дуулгав. М.Энхсайхан “Мега мөрөөдлийг мега хөтөлбөр болгохын тулд
судалгаа хэрэгтэй. Хөтөлбөр бол бизнесийн гэхээсээ илүү нийгэм, улс төрийн ач
холбогдолтой. Хөтөлбөр олон мега төслөөс бүрдэх ёстой. Төсөл бүр үр ашигтай
байх учиртай. Тэгж байж мега төсөл, хөтөлбөр, мөрөөдөл ялгарна” гэж ялгааг нь
тоймлов. Мега төслийн өгөөж хоёр оронтой тоогоор яригдаж байж л өнөөдрийн
өрсөлдөөнтэй зах зээлээс мөнгө босгоно, суурь судалгааг нь сайн хийж байж л мега төсөл амжилттай
хэрэгжинэ гэсэн санаанууд түүний илтгэлийн анхаарал татахаар хэсэг байлаа.
Суурь судалгааны алдаа манайд хэрэгжих учиртай ихэнх мега төслийг гацааж,
нурааж байгаа гэнэ.

П.Очирбат:
Таван толгойн гацааны гол шалтгаан нь
улс төр

Мега төслүүдийг
хэрэгжих боломжтой, боломжгүйгээр нь ангилснаа ч сонирхуулав. Хөрөнгө
оруулагчдад “Гэрэл сүүдэр” гэсэн тусгай слайд харуулж байгаад ярив. Хэрэгжих
боломжтой, гэрэлтэй төслүүдийн эхэнд Оюу
толгойг тавьжээ. Хоёрт нь Таван толгой төслийг онцолжээ. Илтгэгч “Таван толгойг өөдрөгөөр төсөөлөөд
гэрэл рүү жаахан дөхүүлсэн” гэсэн тайлбар дайв. Таван толгойн гэрээ яах нь
тодорхойгүй энэ үед М.Энхсайхан юу хэлэх бол гэсэн хүлээлт танхимд цугларагсдад
байсан юм. Тэр Таван толгой төсөл дээр “Бизнесийн гэхээс илүү нийгэм эдийн
засгийн ач холбогдолтой төсөл. Энэ төслийн хувьд зах зээлээс биш засаг хоорондын харилцаагаар
хөрөнгө мөнгө босгох шаардлагатай цаг үе ирчихсэн. Таван толгойн нүүрсний
уурхайн төслийг УИХ-д анх өргөн барьж
байхад би нэг л үг хэлсэн. Энэ төслийн
бүтэх унах магадлалыг тавь, тавин хувь
гэж хэлж байсан бол өнөөдөр өөрчлөгдсөн. Одоо бол бүтэх магадлал арав хүрэхгүй
хувь байгаа. Тэрнээс хойш дэлхийн байдал, нүүрсний зах зээл, гол хөрш Хятадын
дотоод байдал асар их өөрчлөгдсөн. Цаашид ч хурдтай өөрчлөгдөнө. Гэхдээ энэ
төслийг бүтээхийн төлөө ажилласаар байх хэрэгтэй. Одоогийн нөхцөлд компаниудын
хэмжээнд л жижигхэн параметрүүд дээр засамжлах маягаар хэлэлцээр хийх гэж
оролдож байна. Энэ хэлэлцээр хэр үр дүнд хүрэхийг хэлэхэд хэцүү. Үүнтэй Таван
толгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр зам холбоотой” гэсэн тайлбар хэлэв.
М.Энхсайхан Сайншандын аж үйлдвэрийн парк зэрэг хөтөлбөрийн шинжтэй том
төслүүдийг “Сүүдэрт багтаасан. Одоогоор ямар ч гэрэл алга” гэж тодорхойллоо.

Чуулганы эхний
хэсгийн хуралдааныг Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат хөтөлсөн юм.
Тэрээр М.Энхсайханы илтгэлийн дараа “Илтгэгч сая мега төслийн гол гацаануудыг ярилаа.
Гэхдээ дипломат хандлага гаргасан уу,
нэг хүчин зүйлийг ярьсангүй. Мега төсөлд эдийн засгийн суурь судалгаанаас гадна
улс төрийн хүчин зүйлийг онцолсонгүй. Таван толгойн хэлэлцээ муу болсон гэж
хэлэх аргагүй. Эдийн засгийн шалтгаанаас болсон уу, захиргааны сэтгэлгээгээр
нураасан уу гэдгийг ялгаж салгах, хэлэх цаг нь болсон. Төмөр зам ярихаар л ураг­шаа
тавина гэвэл улс төр болчихдог. Хойшоо тавина гэхээр ямар ч маргаангүй, эдийн
засаг, дэд бүтцийн асуудал болоод явчихдаг. Шуудхан хэлэхэд улс төрийн нөлөөлөл
эдийн засагт их байна. Таван толгойн гацааны гол шалтгааны нэг нь улс төр” гэж
ярив.

Оюу
толгой үржүүлэгч нөлөөгөөр есөн тэрбум
ам.доллар өгнө

Оюу толгойн далд
уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжилбэл зөвхөн хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч
нөлөөгөөр гэхэд л есөн тэрбум ам.доллар эдийн засагт орж ирнэ гэсэн мэдээ
“Дисковер Монголиа”-гийн индрээс дуулдсан гэгээтэй мэссэжийн нэг байлаа.
Чуулганы үдээс өмнөх хуралдаанаар “Рио тинто” компанийн Монгол дахь захирал
С.Мөнхсүх “Оюу толгой: Далд уурхайн бүтээн байгуулалт” гэсэн илтгэл тавьсан юм.
Хөрөнгө оруулалтын үржүүлэгч нөлөө гэдэгт бүтээн байгуулалт үргэлжлэх хугацаанд
ком­панийн улсад төлөх татвар, төсөлд ханган нийлүүлэлт хийх монгол компаниудын
ашиг, орлого гээд шууд хөрөнгө оруулалтаас бусад өгөөж багтдаг юм. Оюу толгой
төслийн санхүүжилтийг олон улсын 15 банк, санхүүгийн байгууллага консорциум
болж хийх гэнэ. Зургаан тэрбум ам.долларын санхүүжилт орж ирэх байх гэсэн
урьдчилсан тооцоо гарчээ. Оны сүүл гэхэд судалгаа дуусч, Оюу толгой төслийн
зардлыг нарийвчилж гаргах юм байна. Далд
уурхайн барилгын бүтээн байгуулалт 5-7 жил үргэлжлэх аж. Сонирхуулж хэлэхэд Оюу
толгойн ордод нэмэлт хайгуул хийж эхэлжээ. Нөөц нэмэгдвэл энэ уурхайг зуун жил
ч ашиглах боломжтой гэж төсөл хэрэгжүүлэгчид найдаж байгаа аж. Өөр нэг таатай
мэдээ гэвэл далд уурхайг ашиглаж эхлэхэд
зэсийн үнэ эргээд өснө гэсэн хүлээлт хөрөнгө оруулагчдад байгаа юм билээ.

Монголыг
орхисон хөрөнгө оруулагчид эргэж иржээ

Арван гурав дахь
жилдээ болж буй “Дисковер Монголиа”-д энэ жил 300 гаруй хөрөнгө оруулагч
оролцож байна. Өнгөрсөн жил 250 гаруй хүн ирснийг бодоход оролцогчдын тоо өссөн
гэж зохион байгуулагчид нь онцолж байлаа. Зохион байгуулагч нь Монголын уул
уурхайн үндэсний ассоциаци гэдгийг уншигчид андахгүй. “Дисковер Монголиа”-д
ирсэн хөрөнгө оруулагчдын тавны нэг орчим нь гадныхан гэнэ.

Жил бүрийн
“Дисковер Монголиа”-гийн үеэр үзэсгэлэн гардаг. Энэ жил үзэсгэлэнд оролцогчдын
тоо эрс буурчээ. Оргил үедээ зуу дөхөж байсан бол энэ удаа 49 компани л
үзэсгэлэнд оролцож байна. “Корпорэйт”-ийн гурван давхарт гарсан үзэсгэлэнгээр
ороод гарахад л оролцогчид эрс цөөрсөн нь анзаарагдаж байв. Жил жилийн
үзэсгэлэн хайгуулынхан, уул уурхайн компаниудад бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ
нийлүүлдэг ханган нийлүүлэгчид голчилж оролц­дог аж. Бизнес нь унасан учраас
өмнө нь ирдэг бай­сан ханган нийлүүлэгч, хайгуулын­хан оролцоогүй гэнэ.

Дисковери
өнгөрсөн жил “Эргэж ирээрэй” гэсэн уриатай байсан бол энэ удаа “Популизмгүй уул
уурхайн төлөө” гэсэн уриатай болж байна. Уул уурхайн үндэсний ассоциацийн
ерөнхийлөгч Н.Алагаагаас ийм уриа сонгох болсон шалтгааныг нь сонирхоход “Популизмын хамгийн том жишээ бол Гацуурт.
Өрнөдийн л хөрөнгө оруулалттай болохоос уул уурхайн дунд хэмжээний төсөл. Ийм
төслийн УИХ-аар гурван удаа хэлэлцээд урагшлуулахгүй байгааг популизм гэхээс
өөр юу гэхэв. Таван толгой дээр популизмаас гадна том бүлэглэлүүдийн зодоон бий
гээд байгаа. Энэ яриа үнэн бол популизмаас
хол гэж бодъё. Оюутолгойн санхүүжилтийг зогсоогоод гурван жил болно гэдэг
бол популизм. Өрийн тааз гэдэг шиг
популизмын тааз дуусах ёстой. Бүлэглэлүүдийн том зөвшилцлөөр, асуудлыг
хурцатгахгүйгээр ярилцаж зөвшилцөөд зөв замаар явах хэрэгтэй. Популизм олон
шалтгаантай. Эрдэс баялгийн үндсэрхэг үзэл гэж айхавтар юм байна. Олонхи нь
мэдлэггүй учраас мал үхлээ хордлоо гэдэг. Хэсэг улс тэр сул талыг нь
далимдуулж, бусдад таалагдах гэж худлаа мэдээлэл түгээдэг. Тэдний дэгдээсэн
сенсаци төрөөс гарч байгаа шийдвэрт нөлөөлөөд олон жил боллоо л доо. Үүнийг
зогсоох цаг болсон гээд ийм уриа сонгосон. Олон хүнд таалагдахгүй байж
магадгүй. Гэхдээ бодит байдал ийм учраас өөр арга алга” гэсэн тайлбар хэлэв.

Энэ жилийн
чуулганд өмнө нь Монголд ирээд 2008 оны хямралын үеэр лицензээ шилжүүлээд
буцсан жуниор компаниуд ирсэн гэж зохион байгуулагчид нь олзуурхаж байв. Эргэж
ирсэн хөрөнгө оруулагчид баруун аймагт зургаа, долоон лиценз авсан гэнэ. Оюу
толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтад ажиллаж байсан Өмнөд Африкийн нэг иргэн Швейцарь, Европын холбооны улсуудад уул
уурхайн чиглэлээр ажилладаг компаниудтай хамтарч Монголд хөрөнгө оруулахаар
иржээ.

Хайгуулын
лиценз том компаниудад очихгүй байна гэв

Өмнөх чуулга
уулзалтуу­дын үеэр хоёр дахь өдөр нь болдог байсан Засгийн газрын цаг энэ удаа
эхний өдрөө боллоо. Засгийн газрын цагт Уул уурхайн яам, БОНХАЖЯ, АМГ, МХЕГ-ын
төлөөлөл оролцсон. Хайгуулын лиценз олголт удаан, муу байна гэсэн гомдол
хөрөнгө оруулагчдын зүгээс их гарав. Эрдсийн шинжээч Дэйл Чой гэхэд л “Миний
харилцдаг гадны компаниудын аль нь ч авч чадаагүй. АМГ-ын дарга сая хангалттай
хурдтай биш, ачаалал дийлэх тал дээр асуудалтай гэж ярилаа. Систем нь
төлөвшөөгүй юм байна гэж ойлголоо. Би сая дугаар олгосон 120 компанийн
жагсаалтыг харлаа. Ихэнх нь нэрд гараагүй, том биш компани байна. Хайгуул
өчнөөн сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаарддаг. Лиценз авсан жижиг компаниуд
яах нь тодорхой. Лицензээ хий дэмий дарж байгаад үнэ хүргэж зарах арга л хайна.
Лицензийн наймаа эргэж цэцэглэхээс өөр үр дүн гарахгүй. Баялгаа хайлгаж олуулах
сонирхол төрд байхгүй байгаа юм биш үү. Та хайгуулын компаниудад тодорхой
тайлбар өгөөч” гэсэн асуулт тавив. АМГ-ын дарга Д.Үүрийнтуяа түүний асуултад “Би систем доголдолтой гэж
хэлээгүй. Зөвхөн санхүүжилт сайн, мэргэжлийн компанид олгоно гэсэн хуулийн
заалт байхгүй. Цахимаар сонгогдсон компаниуд гэдгийг ойлгох хэрэгтэй” гэсэн
хариу өгсөн юм. “Дисковер Монголиа” өнөөдөр өндөрлөнө.

Намрын эдийн
засаг ерөнхийдөө гандуу, гундуу байна.
Зэсийн үнэ тонн тутамдаа төсөвт төлөвлөснөөс 2000 ам.доллараар унасан, овоо
хэдэн доллар олоод ирдэг байсан нүүрсний экспорт нь зогссон шахуу, тариаланчид
нь өнөө л буудайны чанар, ургацын тухай маргаанаа яамтайгаа өрнүүлсэн янзаараа.
Зэсийн үнэ өмнөх оны мөн үеэс 20 орчим, боловсруулсан нүүрсний үнэ 38, төмрийн
хүдрийн үнэ 46, газрын тосны үнэ 40 орчим хувиар буурчихсан. Эрдсийн экспорт өмнөх оны өдийгөөс 204.7 сая
ам.доллараар буурсан гэж статистикийнхан мэдээлж байна. Үнэ нь буурсан ч
экспорт хийсээр байгаа. Нийт экспортын 90 орчим хувийг бүрдүүлдэг гээд бодохоор
эрдсийн үнийн уналт төсөвт дарамт болохоос аргагүй.

Дажгүй хямдарсан
хүнсний ногоо, ноолуур, боловсруулсан
махны буураагүй экспорт, гадагшаа
урсгадаг долларын хэмжээг хумьсан хэдэн үйлдвэр л гэгээтэй мэдээ болоод байна.
Сүүлийн үед дуулдсан эерэг мэдээ гэвэл дулааны аргаар боловсруулсан үхэр, хонь,
адууны 20 орчим төрлийн мах, махан бүтээгдэхүүнийг бусад улсад экспортлохоор
ажиллаж байгаа юм билээ. Боловсруулах салбарт ч өөдрөг тоонууд дуулдаж эхэлсэн. Тус бүрдээ нэг сая
тонн цемент үйлдвэрлэх хүчин чадалтай гурван цементийн үйлдвэр барих төсөл
амжилттай хэрэгжсэн. Хөтөлийн цементийн үйлдвэр өнгөрсөн хавар, Монцемент
үйлдвэр саяхан ашиглалтад ороод байна.
Хөх цавын цементийн үйлдвэр төсөл 90 хувийн гүйцэтгэлтэй явж байгаа.
Өнгөрдөг зун үүдээ нээсэн МАК-ийн хийт бетоны үйлдвэр гэхэд л улсын нийт
хэрэглээний гурван хувийг дангаараа хангачихаар чадалтай. Түүхийгээр нь
гаргадаг учраас үнэ багатай зардаг уул уурхайн үйлдвэрлэлд ч нааштай мэдээнүүд
бий. Жилд 600 мянган тонн нүүрс баяжуулах чадалтай “Шарын гол”-ын нүүрс угааж,
баяжуулах үйлдвэр зургадугаар сард ашиглалтад орсон.

Нэг жилд 26 сая тонн хүдэр боловсруулдаг “Эрдэнэт”  баяжуулах үйлдвэрийнхээ чадлыг зургаан сая тонноор нэмээд байна. Үйлдвэрээ өргөтгөснөөр төсвийн орлогыг 73 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдүүлнэ гэсэн тооцоо хийсэн байна лээ. 

Гундуу эдийн
засгийг өөд нь татах ямар гарцууд байгааг тоймлон хүргэе.

Эдийн засагт
зээлээр ч хамаагүй доллар оруулж ирье

Эдийн засгаа
өнөөд­рийнхөөс дордуулахгүй байх хоёр гарц бий. Эхнийх нь төлбөрийн тэнцэл,
хоёр дахь нь төсөв. Хоёулаа алдагдал багатай гарч байж л эдийн засагт эерэг
нөлөө үзүүлнэ. Төлбөрийн тэнцлээ алдагдалгүй гаргахын тулд энэ намар эдийн
засагт орж ирэх валютыг зээл тавиад ч хамаагүй нэмэгдүүлэх хэрэгтэй гэж
шинжээчид сануулж байна. Хар үгээр хэлбэл гаднаас юм худалдан авч байгаа мөнгө,
гадагшаа юмаа зараад олж байгаа мөнгөний зөрүүг төлбөрийн тэнцэл гээд байгаа
юм. Энэ оны эхний хагас жилд төлбөрийн тэнцэл 83 сая ам.долларын ашигтай
гарсан. Нүүрс, зэс гээд валют олдог эрдсийн үнэ навс уначихсан гэхэд дажгүй
үзүүлэлт. Гаднаас авдаг бараагаа мэдрэгдэхээр танаж чадсан учраас ийм өөдрөг
тоо гарсан хэрэг. Гадаад худалдааны ашиг оны эхний долоон сарын байдлаар гэхэд
л 604 сая ам.доллар болчихоод байгаа. Түрүү оны долдугаар сараас 800 гаруй сая
ам.доллараар өссөн гэсэн үг. Ийм эерэг тоонууд байгаа учраас төлбөрийн тэнцлээ
алдагдалгүй гаргах боломж бидэнд бий. Шийдэл нь эдийн засагт шинээр валют
оруулж ирэх.

“Рио” Оюу толгойн
далд уурхайн санхүүжилтийн эхний хэсэг болох 300 сая ам.долларыг оны эцэс гэхэд
оруулаад ирнэ гэдгээ мэдэгдчихсэн. Энэ мөнгө ондоо багтаад орж ирэх эсэх нь
улстөрчдийн шийдвэрээ хэр түргэн гаргахаас хамаарна. Оюу толгой гэдэг мега
төслийн далд уурхайн бүтээн байгуулалт саадгүй үргэлжилбэл ирэх жилээс эхлэн
дөрвөн тэрбум орчим ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж ирнэ. Энэ мөнгө гурваас
дөрвөн жилийн хугацаанд эдийн засагт орж ирэх юм. Засгийн газрын хувьд
дотоодынхоо банк санхүүгийнхэнтэй хамтарч нэг тэрбум гаруй ам.долларын хөрөнгө
босгох шаардлага байгаа гэсэн тооцоог эдийн засагчид аль хэдийнэ гаргачихсан. Засаг Азийн хөгжлийн банкнаас 150 сая
ам.долларын хөнгөлөлттэй зээл авах бэлтгэлийг хангаад байгаа юм билээ. Эхний
бодитой алхам. Хувийн хэвшлийнхэнд олон
улсын зах зээлд бонд арилжаалах, зээл авах магадлал бий. Он дуусахаас өмнө
компаниудаар дамжиж овоо хэдэн ам.доллар ороод ирэх боломж байгаа.

За тэгээд Таван толгойн гэрээг шийдэж чадвал дор хаяж таван тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт эдийн засагт орж ирэх тооцоо дуулддаг. 

Улсын төсөв
долдугаар сарын байдлаар гэхэд л 635 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай гарчихаад
байгаа. Тэгэхээр энэ намар төсвөө тодотгож, байхгүй орлогоо хүлээн зөвшөөрөхөөс
аргагүй. Худлаа зарцуулалтаа үнэн болгохгүй бол эдийн засаг хэцүүднэ. УИХ-ын
намрын чуулганаар хэлэлцэх хамгийн эхний асуудал төсвийн тодотгол байх болов уу.
Ирэх жил сонгууль болно. Өмнөх шигээ гишүүд нь тойргууддаа ахиу мөнгө
хуваарилуулах гэж зүтгэсэн сонгуулийн төсөв баталбал байдал өнөөдрийнхөөс ч
дордоно. Сонгуулийн жил бүр худал амлалт өгч, биелэхгүй орлого төлөвлөж,
бүтэшгүй зарцуулалт төсөвлөж, улсаа хорлодог уламжлалаасаа энэ жил татгалзахаас
аргагүй нөхцөл үүсчихсэн. Ирэх оны төсвөө алдагдалгүй батлах ёстой гэх гээд
байна л даа. Алдагдалтай төсөв батлах нь хоёр том гэмтэй. Нэг бол улсын өр
нэмэгддэг. Үгүй бол хувийн хэвшил шахагдаж, ажилгүйдэл өсдөг. Долоон хувьтай
байгаа инфляцийг галзууруулахгүй байх эсэх нь төсвөөс хамаатай.

Мега
төслүүдээ амилуулбал хөрөнгө оруулалт сэргэнэ

Гадаадын шууд
хөрөнгө оруулалт өмнө нь ДНБ-ий талтай тэнцдэг байсан бол одоо нэг хувьд
нь хүрэхтэй үгүйтэй байна. Гадаадын шууд
хөрөнгө оруулалтгүй бол эдийн засаг яваандаа зогсонги байдал руу орох эрсдэл
бий. Гаднаас орж ирэх хөрөнгө оруулалтыг өсгөх нэг л гарц бий. Тэр нь Оюу
толгой, Таван толгой зэрэг мега төслүүдээ амь оруулах. Цаашлуулаад тоочвол
хөрөнгө оруулалт татах боломжтой, шийдлээ хүлээж байгаа төслүүд өчнөөн бий.
Жишээ нь Тавдугаар цахилгаан станц, Гацууртын орд, төмөр замын төсөл байна.
Хүнд, хөнгөн үйлдвэрлэл, дэд бүтцийн том төслүүдийг ч дурдаж болно.

Хариуцлагатай
улс төр л эдийн засгийг анагаана

Товчхондоо
улстөрчид том болцгоомоор байна. Өнгөрсөн 25 жилийг эргээд харахаар улстөрчдийн
бодлогогүй, ухаалаг бус шийдвэрээс болж
эдийн засаг доройтсон байдаг. Стратегийн салбарт гадаадын хөрөнгө
оруулалтыг зохицуулах хууль, Урт нэртэй хууль гээд яривал эдийн засгийг
хорлосон популист хуулиуд хэдэн арваараа бий. Шинэ сайдуудыг томилох, эдийн
засгийг хөдөлгөх төслүүд дээр эцсийн шийдвэр гаргах гээд энэ намрын чуулганаар
шийдэх асуудал олон байгаа.

Эцэст нь давтан хэлэхэд энэ намрын эдийн засгийн хамгийн гол анхаарах асуудал  нь шинэ валют, зөв төсөв, хариуцлагатай улстөр л байна даа.  

Улсын их дэлгүүрийн хойд талд буюу хоёрдугаар дөчин мянгатын 18, гуравдугаар байрны зарим оршин суугч хажууханд нь барьж буй барилгын дуу чимээ, тоос шорооноос болж гэртээ хонохоо болиод хоёр сар болж байгаа гэнэ. Орон сууцныхаа гадна талд нарлаж суусан нэг эмэгтэй “Зун цаг болохоор бас ч гэж зуслан, хөдөө гээд явчихаж байна. Намар бол хэцүү шүү дээ. Дуу чимээнд нь дасан зохицохоос аргагүй болох байх. Нялх нойтон хүүхэдтэй хүмүүсийн хувьд хэцүү л байх шиг санагддаг. Хүүхэд нь унтахгүй цочиж уйлахаас эхлээд зовлон байдаг юм билээ” гэж сэтгэгдлээ хуваалцав. Эмэгтэй нэрээ хэлэхийг хүссэнгүй. Барилгын компаниас дарамт шахалт ирж магадгүй гэж болгоомжилж байгаагаа хэлээд гэртээ орохоор яарлаа. Тэрээр гуравдугаар байрны оршин суугч юм байна. “Авзага” компанийн барьсан 18 дугаар байрныхан ч түүнтэй адил зовлон хэлж байв. Оршин суугчидтай нь уулзахад ихэнх нь дуу чимээ нь хэцүү юм гэцгээж байлаа.

Биднийг очиход гуравдугаар байрны хоёр давхрын орцны харалдаа “Тоосонд дарагдсан орчин, дуу чимээнд оршин суугчид унтаж амарч чадахаа болилоо”, “Хүүхэд, өндөр настан эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхтэй” гэсэн бичиг бүхий даавуу өлгөсөн харагдав. Хоёр байрны хойхно талд, чанх голд нь барилгын ажил ид өрнөж байлаа. Хоёр дахь давхрынхаа цутгалтыг хийчихэж. Чимээ шуугиан их гэж шүүмжлэхээс аргагүй юм. Хамгаалалтын хашаагаа хэтэрхий намхан барьжээ. Барилга дээрээс юм уналаа гэхэд байрны оршин суугчдын толгой дээр ойчихоор эрсдэлтэй харагдав.

Хоёр байрныхан “Оршин суугчдын эрх ашгийг хамгаалах түр хороо” гэж байгуулжээ. Тус хороонд нэгдсэн гуравдугаар байрны оршин суугч Наран­гаас зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Оршин суугчдын зүгээс барилга барьж байгаа компанид албан ёсоор хандсан уу?

-Компанийн удирд­лагуудтай уулзъя гэсэн саналыг бол тавьсан. Гэхдээ ширээний ард албан ёсоор уулзаагүй байна. Манай байрны оршин суугчид аль зургадугаар сараас энэ талаар ярьж эхэлсэн. Энэ асуудлыг мэдэх төрийн байгууллага, албан тушаалтнуудад ч бичиг хүргүүлсэн. Зун болохоор хариугаа авч амжихгүй өнөөг хүрлээ. Удахгүй албан ёсны хариугаа авах байх. Хариу бичиг авч байгаад барилга барьж буй компанийнхантай албан ёсоор уулзъя гэж бодож байна. Өнөө орой (өчигдөр орой) манай түр хорооныхон уулзахаар цаг тохирсон байгаа.

-Байрны оршин суугчдын хувьд тоос шороо бужигнасан, чимээ шуугиан их гэцгээж байна. Барилгын компани ямар хууль, тогтоол дүрэм зөрчсөн юм бол?

-НИТХ-ын 2014 онд баталсан 5/14 гэсэн тогтоол бий. Тэр тогтоолд хэрвээ барилга барихаар бол орчин тойрны үл хөдлөх хөрөнгө эзэмшигчдийн зөвшөөрлийг авах ёстой гэсэн утгатай зүйл бий. Жишээ нь 12 давхар барилга барихаар бол барилга барих газраас 50 метрийн радиуст амьдарч байгаа үл хөдлөх хөрөнгө эзэмшигчдийн зөвшөөрлийг авах ёстой гээд заагаад өгчихсөн. Гэтэл барилга бариулж байгаа компани биднээс юу ч асуугаагүй. Бидний хэний ч саналыг сонсоогүй. Тийм учраас оршин суугчид төрийн байгууллагад хандаад явж байна.

-Танай байрнаас хичнээн хүн түр хороонд нэгдсэн бэ?

-Ер нь байраараа л явж байгаа. Тэр дундаа нэгдүгээр орцныхонд бүр хэцүү байдал үүсээд байна. Хамгийн хэцүү нь барилгын дуу чимээ. Би л гэхэд энэ зун гэртээ байсангүй. Хөдөө байж байгаад ирлээ. Манай орцны нэлээд хэдэн айл энэ зун гэртээ байгаагүй. Барилгын ажил ид явагддаг үе нь шөнө болохоор чимээгүй орчинд тайван унтаж амарна гэсэн ойлголт байхаа больсон. Манай байр чинь дээр үеийн хуучирсан барилга. Ойрхон ийм том барилга баригдахаар чанарт нь нөлөөлөх байх гэсэн болгоомжлол ч бидэнд байгаа.

Гуравдугаар байрны оршин суугч Наран ингэж ярилаа. Бид түүнтэй уулзсаны дараа барилга барьж буй компанийн удирдлагатай уулзахаар очсон юм. Учраа хэлж тодруулга авахыг хүсэхэд гуч орчим насны залуу хашааны хаалганд гаргасан нүхээр шагайснаа “Бид хуулийн дагуу зөвшөөрлөө авсан учраас барилгын ажлаа явуулж байгаа. Өөр зүйл хэлэх боломжгүй” гээд цааш эргэв. Хашаан дээр хадсан самбараас багцаалдахад энэ барилгын захиалагч нь “Пиэрл”, “АЭ” ХХК-иуд юм байна. “Pearl building” нэртэй 12 давхар оффис, үйлчилгээний барилгын ажил энд өрнөж байгаа аж. Гүйцэтгэгч нь “Титан таур” компани гэнэ. Зарлалын самбар дээрх 990750.. дугаарын утас руу залгалаа. Утас авсан залуу “Манай компани барилгаа эхлүүлэхийн өмнө оршин суугчидтай уулзаж сонирхсон асуултад нь хариулсан. Иргэд одоо яриад байгаа радиусынхаа талаар асуусан. Бид тухайн үед нь хариуг нь өгсөн шүү дээ. НИТХ-аас гаргасан тогтоолд байгаа радиус гэсэн ойлголт зөвхөн шинээр барилгажсан талбайд хамаарна. Манай компанийн барилга барьж байгаа талбай шинээр барилгажсан гэсэн ангилалд хамаарахгүй. Өмнө нь хоёр давхар барилга байсан газар” гэсэн хариу өглөө.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Өнгөрсөн оны сүүлээр Дэлхийн банк зэрэг олон улсын байгууллагынхан инфляцийг хоёр оронтой тоо руу орно гэж таамаглаж байсан бол Төв банк долоон хувь дээр барина гэж дуугарсан. Одоогоор инфляци Монгол банкны зорьсон долоон хувиас ч доогуур байна. Гэхдээ зуд болно гэсэн таамаг инфляцийг өндөр авахад хүргэж магадгүй гэж эдийн засагчид болгоомжилж байна.

Инфляци өслөө, буурлаа гэсэн өгүүлбэр яагаад анхаарлын төвд байх учиртайг энгийнээр тайлбарлая. Товчхондоо худалдан авах чадвар буурахыг инфляци гээд байдаг юм. Батаа гэрийнхээ сарын хүнсийг 100 мянган төгрөгөөр бэлддэг байсан бол инфляци өсөнгүүт 150 мянган төгрөг зарцуулахаас аргагүйд хүрнэ. Авдаг барааных нь үнэ цойлчихоор хэрэглээгээ танахаас аргагүйд хүрнэ, хэрэглээ танагдах хэрээр үйлдвэрлэгчдийн бараа зарагдахаа болино, үйлдвэрлэгчид бараагаа зарж чадахгүй болонгуут татварт өгдөг мөнгө нь багасна, татвар багасаад ирэхээр эдийн засаг хумигдана. Америкийн Ерөнхийлөгч Роналд Рейган “Инфляци бол дээрэмчин мэт хэрцгий, алуурчин мэт аюултай” гэж зүгээр ч нэг хэлээгүйг сая дурдсан нөлөөллөөс харчихаж болно. Доллар өснө гэдэг импортын хэрэглээ үнэтэй болно гэсэн үг. Харин инфляци өсөхөөр нийт хэрэглээ үнэтэй болдог. Энэ утгаараа инфляци гэдэг долларын өсөлтөөс чухал үзүүлэлт. Инфляцийн аюул нь ийм том учраас улс орнууд инфляцийн эсрэг бодлогыг идэвхтэй хэрэгжүүлдэг. Инфляциа барьж чадаагүй жишээнүүдийг анзаараад байх нь ээ хөгжил нь сул талдаа орнуудын нэр дуулддаг. Боливи улсын хагас жилийн инфляци 1985 онд 38000 хувьд хүрч байсан жишээ бий. Зимбабвегийнх бүр 231 сая хувьд хүрсэн тоо сонсогддог. Манайд инфляци хамгийн өндөр цэгтээ очсон жил ардчилал ялсны дараахан буюу 1992 он байдаг юм билээ. Тэр жил инфляци 325.5 хувь хүрснийг статистикаас харж болно. Ер нь эдийн засгийн хямралтай улсуудад инфляци хэдэн мянган хувьд хүрсэн өчнөөн баримт дуулддаг. Харин эдийн засгийн өсөлт нь урт хугацаанд үргэлжилсэн улсуудын хувьд инфляци нам дор байдаг. Сингапурын 40 жилийн дундаж инфляци гэхэд л ердөө 3.2-хон хувь байх жишээний. Манайх шиг байгалийн баялаг ихтэй улсуудад инфляци өндөр байх эрсдэлтэй гэж шинжээчид онцолдог.

Инфляцийг бодож гаргах арга нь их энгийн. 329 төрлийн бараа бүтээгдэхүүний үнийн дунджаар бодоод гаргачихдаг. Айлуудын хэрэглэдэг бараа бүтээгдэхүүнийг багцалж тооцоод инфляцийг гаргадаг гээд ойлгочихож болно. Хэрэглээний сагсанд багтдаг бараануудын бараг 70 хувь нь хүнс, ундаа, ус, хувцас, орон сууц, тээврийн үйлчилгээ байдаг. Инфляци өндрөө авахын сөрөг талыг ганц тоогоор жишээлье. Инфляци жилийн 15 хувь байвал тав хүрэхгүй жилийн дотор юмны үнэ хоёр дахин өснө гэсэн тооцоог эдийн засагчид хийсэн байдаг.

Инфляци бол үнийн хэт өсөлт буюу мөнгөний ханшийн үнэгүйдэл. Эрэлт болон нийлүүлэлтээс үүдэлтэйгээр үүсч болдог. Эрэлтээс үүдэлтэй инфляцийн хувьд бараа бүтээгдэхүүний үнэ огцом өсч дэлгүүрийн лангуу хоосрох, хүмүүс ямар ч хамаагүй бараа авч дарах үзэгдэл гардаг. Нийлүүлэлтээс үүдэлтэй инфляцийн үед үйлдвэрлэгчдийн олгох цалин, үндсэн түүхий эдийн үнэ огцом өссөнөөр бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсөх явдал ажиглагддаг.

Манайд инфляци үүсэх хэд хэдэн эрсдэл бий. Эхний эрсдэл нь шатахуун. Бид шатахуунаа зуун хувь гаднаас авдаг. Тэр дундаа ганц улсаас дийлэнхийг нь авдаг сул талтай. Тээвэр хангамжийн дутагдал гэсэн сул тал бас байгаа. Хэрэглээнийхээ бараа бүтээгдэхүүний бараг 70 хувийг гадны улсуудаас авдаг нь гурав дахь том эрсдэл. Ургацаас хамааралтай гурилын нийлүүлэлтийн хомсдол гэж бий. Ургац муу байвал гурилын үнэ өсөх эрсдэл өндөр гэсэн үг. Гурилын үнэ өсвөл дагаад талх, нарийн боов гээд хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ өсөх эрсдэл байгаа. Махны нийлүүлэлтийн зөв суваггүй гэсэн зовлонг орхиж болохгүй. Монгол хоёрхон сая хүнтэй, 50 сая малтай хэрнээ Шинэ Зеланд, Австралийн иргэдээс үнэтэй мах хэрэглэдэг. Зуд болно гэсэн таамаг үнэн бол махны үнэ одоогийн өндөр үнээсээ ч галзуурах эрсдэл бий. За тэгээд дараагийн шалтгаан нь хүнсний ногооны зоорь, агуулахын асуудал. Зоорь багатай учраас хүнсний ногоогоо хадгалж чаддаггүй, жилийн жилд импортын өндөр үнэтэй ногоо хэрэглэдэг. Энэ жилийн хувьд зарим аймгууд гантай байснаас болоод өдийд навс хямдардаг хүнсний ногоо үнэтэй хэвээр байна. Лууван гэхэд л өнгөрсөн сараас 50 хувиар нэмэгдсэн гэсэн мэдээг статистикийнхан хэлж байна.

Монгол банкны хувьд сая дурдсан инфляци үүсгэх эрсдэлтэй хэсэг рүү анхаарч ажилласныг хэрэгжүүлсэн дэд хөтөлбөрүүдээс нь харчихаж болно. Мах, гурил, шатахууны үнийг тогтворжуулах хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлж, шатахуун импортлогч, мах бэлтгэгч, гурилын үйлдвэрийн эздэд эргэлтийн хөрөнгө гэж дажгүй нөхцөлтэй мөнгө зээлсэн. Бас хүнсний агуулах зоорь барих хүмүүст ч мөнгө зээлсэн юм билээ. Шатахууны үнийг зохицуулах тал дээр явуулсан бодлогыг нь зарим эдийн засагч “Зах зээлийн жамыг сөрсөн” гэж шүүмжлэх нь бий. Ямартай ч инфляци үүсгэх өндөр эрсдэлтэй хэсэгтэй тулж ажилласных нь өгөөж гэвэл эдийн засаг таагүй энэ үед иргэдийн халаасан дахь хэдийг хэрэггүй цаас болгочихолгүй аж төрүүлж байна. Мах, гурил, шатахуун, орон сууцны үнийн өсөлт сүүлийн хоёр жил нам, тогтвортой түвшинд байгааг статистикаас харж болно.

Инфляцийг ингэж барих нь бага, дунд орлоготой иргэдийн цалин, орлого, төгрөгийн худалдан авах чадамжийг хамгаалахаас гадна алсдаа зээлийн хүүг бууруулах хөшүүрэг болдог гэж эдийн засагчид онцлох нь бий. Инфляци өсвөл эсрэгээрээ бага орлоготой иргэдийг үгээгүй ядуу хэсэг рүү оруулах эрсдэлтэй. Чинээлэг нь дундаж давхарга руу, дундчууд нь бага орлоготой хэсэг рүү хальтирдгийг дэлхийн түүх бэлхнээ нотолдог.

Инфляцийг бага түвшинд барьж, иргэдийнхээ авдаг хэдийг үнэ цэнтэй байлгахын тулд төр, засгаас хийх ажлууд ч бий гэсэн сануулгыг эдийн засагчид хэлж байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг сэргээх, төсвөө сахилгатай байлгах, төр нь эдийн засаг дахь оролцоогоо хумих гээд хийх ажлууд олон байгаа.

Ц.Баасансүрэн

Лааз, шил түүдэг далан настай өвгөн хөрөнгийн зах зээл дээр тоглоод зөвхөн хувьцааны ашгаараа хоёр сард гурван сая төгрөг олдог гэвэл та итгэх үү. Хөрөнгийн зах зээл дээр аль ерээд оноос тоглосон ийм хүн бидний дунд амьдарч байна. А.Чулуун гэхээр хөрөнгийн захынхан андахгүй юм билээ. Өвгөн аль социализмын үед ажлаасаа халагдаад самар түүж, тарваганы арьс өвчиж, ундаа зарж, юм юм л үзэж. Мань эр ажилгүй болчихоод Төв хорооны дарга Төмөр-Очирын орчуулсан “Мөнгө” гэдэг номыг уншсан гэж байгаа. Өнөө номонд нь хөрөнгийн зах зээлийн талаар гардаг юм байна л даа. “Мөнгөө өсгөх хүнд энэ зах чинь уг нь их дажгүй юм, даанч манай нийгэмд байхгүй юм даа” гэж бодож суусан өвгөнд ардчилал ялж, Хөрөнгийн бирж байгуулагдсан нь том олз байлгүй хаачихав. Брокер дээр харайж очоод данс нээлгүүлчихэж. Бичиг баримтаа гээчихсэн, регистрийн дугаараа мэдэхгүй учраас анхандаа хэцүү байсан гэдэг. Брокерууд хувьцааных нь ашгийг идэхээс эхлээд шантармаар тохиолдлууд гарч байсан ч хөрөнгийн захаас урваагүй өдий хүрчээ. Энэ эрхэм одоо гэр хороололд хашаа байшинтай, лааз, шилээ түүсэн хэвээр санаа амар амьдарч байна. “Орон сууц авахгүй юм уу” гэхээр “Байр авах мөнгө бий л дээ. Эргэлтийн хөрөнгө түүнээс илүү хэрэгтэй байна” гээд хавьтуулдаггүй хашир тоглогч гэсэн. Тэр саяхан “Хувьцааг үнэтэй авч болохгүй, арилжаа суларсан, мөнгө чангарсан, хүнд байх үед авах хэрэгтэй. Одоо жинхэнэ хувьцаа авдаг үе” гэж дуугарсныг Хөрөнгийн биржийн нэг ажилтнаас сонсов. Тиймээ, одоо л жинхэнэ хувьцаа авдаг үе.

Дэмий улстөржиж суухаар байгаа хэдэн төгрөгөөрөө хувьцаа худалдаж аваад өгөөжийг нь хүртээд суувал өөрт хэрэгтэй. Намайг дэмжиж, дайсныг минь муулсанд баярлалаа гээд мөнгө сарвайхгүйгээс хойш улстөржиж маргацгаах хэрэггүй л байгаа юм. Аль нэг нам нь ямар нэг зүйл амлаад сонгуульд ялчихдаг. Ялаад засаг барихаараа ажил нь амнаасаа зөрдөг. Ингээд л бөөн улстөржилт, нерв, стресс нийгэмд өрнөнө дөө, харин ч нэг. Ялагдсан нам нь ч ялгаагүй. Дараагийн сонгуульд өнөөхөөсөө гоё юм яриад гараад ирнэ. Тэгээд “өмнө нь та нар идсэн, одоо бид иднэ” гэсэн юм яриад дөрвөн жилийг барна. Нийгэм тэр чигээрээ дахиад л улстөржиж, стресстэнэ. Тэглээ гээд бидний дагаж хуйлраад байдаг өнөө улстөрчид маань май гээд мөнгө өгдөггүй. Бүх хүүхдээ цэцэрлэгт явуулъя гээд цэцэрлэг бариад эхэлдэггүй. Монголын жирийн иргэд 25 жил улстөржлөө. Өөрсдөө засаг барьж мөнгө идэж хөрөнгөжөөгүй хэрнээ талцсаар өнөөг хүрлээ. Үр дүн нь их гунигтай. Үр хүүхдэд нь цэцэрлэггүй, долларын галзуурлаас болж халаасан дахь хэдэн төгрөг нь цаас болчихсон, зүгээр л амьдрах орон сууц мөрөөдөл болоод өндөрт тахигдчихсан, өнөө маргаашаа болгоод амьдарцгааж байна.

“Сүү” компанийн хувьцаа анх 100 төгрөгөөр гарч байсан бол өнөөдөр 100 мянган төгрөгөөр үнэлэгдэж байна. А.Чулуун шиг идэвхтэй тоглогчид ийм өгөөжтэй учраас хөрөнгийн захаас холдож чадахгүй яваа. Тэдний нэг байх боломж бидний хэнд ч бий. Хувьцааны зах дээр тоглогч болж мөнгөө өсгөхийн тулд ажлаасаа гарах шаардлагагүй. Ажлаа хийнгээ мөнгөө өсгөөд байх боломжтой. Улс төр ямар байхаас үл хамаарч мөнгөжих боломж хөрөнгийн зах зээлд байна. Хувьцаа худалдаж аваад ашгийг нь хүртэж амьдарна гэдэг биднээс харь юм биш. Дэлхийн аль ч улсын ямар ч иргэн тоглож болдог зах зээл. Америкийн жирийн нэг ачигч эр хувьцааны зах зээлийн гол тоглогч болоод мөнгөө өсгөөд аятайхан амьдарч байна. Бид ийм л дэлхийн нэг хэсэг нь. Дэлхийн тэрбумтнуудын хоёрт жагсдаг Уоррен Баффет гэхэд л 11 настайдаа хотын үйлчилгээний компанийн гурван ширхэг хувьцааг Нью-Иоркийн Хөрөнгийн биржээс худалдан авсан гэдэг. Хүү кока коланы шил цуглуулж, бохь зарж, сонин түгээж олсон мөнгөөрөө хувьцаа авч байж. Их сургууль төгсөх жилдээ 90 мянган ам.доллартай болсон гэж байгаа. 1962 онд хөрөнгө нь сая ам.доллар давж, 1965 онд найзтайгаа “Berkshire Hathaway” компанийн хувьцааг худалдан авч удирдсан түүх намтарт нь тодоос тод дурайж байдаг. Ерэн онд компани нь A төрлийн хувьцаа худалдаж, Уоррен Баффет тэрбумтнуудын эгнээнд орж байж. Өнгөрсөн онд түүний компанийн нэгж хувьцааны үнэ 200 мянган ам.долларт хүрч цойлсныг хөрөнгийн захынхан андахгүй. Үр дүнд нь 321 мянган ширхэг хувьцаа эзэмшиж байсан Уоррен Баффетийн хөрөнгө 64.2 тэрбум ам.доллар болтлоо өссөн юм.

Хөрөнгийн зах зээл гэдэг хэдэн зууны түүхээр батлагдсан систем. Хүн төрөлхтөн төдийгөөс өдий хүртэл энэ захаас мөнгөжиж, хөрөнгөжсөөр ирснийг хэдхэн тоогоор тодотгоё. Төв Европт 1409 онд анхны бирж үүссэн бол өнөөдрийн бирж гэсэн ойлголттой илүү ойролцоо нь Антверпын биржийг гэцгээдэг. Өнөө алдартай Нью-Иоркийн биржийн үүсэл 1792 оноос улбаатай. 24 худалдаачин Нью-Иоркийн Уолл стрийтийн гудамжны нэгэн модны дор тогтмол цугларч байхаар тохиролцсон нь өнөөдрийн аварга биржийн эхлэл болсон гэдэг.

Хүн төрөлхтний түүх хэдэн зуун дамжин ашигтай, өгөөжтэйг нь баталчихсан хөрөнгийн зах зээл Монголд тэгтлээ айхтар хөгжөөгүй нь үнэн. Гэхдээ бас ч гэж өнгөө олчихсон. Саяхан гэхэд түүхэнд тохиогоогүй өндөр дүнтэй арилжааг ганцхан өдрийн дотор хийчихлээ. Арван тэрбум төгрөг гэдэг бага тоо биш. Рекорд эвдсэн Засгийн газрын үнэт цаас гэсэн шинэ бүтээгдэхүүн хөрөнгийн зах дээр тун эрэлттэй байгаа. Арван тэрбумын хязгаартайгаар Сангийн яамнаас өгдөг үнэт цаасыг худалдаж авъя гэсэн санал долоо хоногт 20, 30 тэрбумаараа ирж байна. Ашигтай, анхаарал татахаар бүтээгдэхүүн гаргавал авъя гээд мөнгөө атгасан өчнөөн улс Хөрөнгийн бирж хавиар алхаж явааг баталсан жишээ. Удахгүй компанийн даатгагдсан бонд гэж гарна. Эхний компани 500 саяын захиалга өгөхөд ганцхан цагийн дотор захиалга нь бүрдчих жишээний. Компанийн бондоос лав ойрын хоёр сард 20 тэрбумыг босгоно гэж дуулдсан.

Дэлхийн өнцөг булан бүрд хэн дуртай нь хөрөнгийн зах дээр тоглож байхад монголчуудын цөөн зарим нь л энэ захын өгөөжийг хүртэж байна. Аль ерээд оны ягаан, цэнхэр тасалбараа оруулбал Монгол Улсын 237 мянган иргэн хувьцааны данс эзэмшдэг. Тэгэхээр ихэнх нь хувьцааны данс нээлгэснээ мэдэхгүй яваа. Бэлгэдэл төдий данс гээд ойлгочихож болно. Жинхэнэ идэвхтэй тоглогчид гэвэл 37-хон мянга. Бидний дунд амьдарч яваа, боловсрол өндөр, хувьцааны талаарх мэдлэг дажгүй хэсэг нь л энэ зах дээр тоглож мөнгөө өсгөж байгаа гэсэн үг. “Миний бизнес нийт хөрөнгийн маань төчнөөн хувь, хувьцаанаас олсон мөнгө төчнөөн хувийг эзлэх ёстой” гэж ирээд хөрөнгөө төлөвлөчихсөн хүмүүс цөөн ч гэлээ бий нь сайн хэрэг. Одоо бүгдээрээ хөрөнгийн зах зээл рүү орж, хувьцаа худалдаж авъя. Ёстой нөгөө юун наадам, юун цагаан сар гэдэг шиг юун улстөр. Хувьцаа худалдаж авч мөнгөө өсгөвөл амьдралд маань, алсдаа үр хүүхдэд маань нэмэртэй. Эцсийн бүлэгт бидэнд мөнгө л хэрэгтэй. Саяхан нийтлэлч Б.Цэнддоо тусгаар тогтнол бол эдийн засаг гэсэн санаа хэлсэн байна лээ. Хүлээн зөвшөөрөхөөс аргагүй үг.

Хөрөнгийн биржийн зарим нэг хувьцааг харж байхад гурван сарын дотор 37 хувь өссөн хувьцаа ч байдаг. Тэр хувьцааг авсан хүмүүсийн мөнгө гуравхан сарын дотор ийм хувиар өсчихсөн гэсэн үг. Арилжааны банкинд мөнгөө хадгалуулснаас хавь илүү өгөөж гэдгийг энэ мэт жишээгээр нотолчихож болно. Мэдээж эрсдэл бий л дээ. Буруу хувьцаа худалдаж авбал мөнгөө алдах эрсдэл бий. Гэхдээ Хөрөнгийн бирж дээр явагддаг сургалтаар хувьцааны зах зээл, ашигтай хувьцаа худалдаж авах мэдлэг, мэдээллийг өгчихдөг юм билээ. Хөрөнгийн зах зээлийг яаж мэдрэх аргыг хүртэл нарийн хэлээд өгдөг гэж дуулдсан. Тэр сургалтад нь сонирхоод суучихад гэмгүй. Зах зээлээ мэдэрч арайхандаа барахгүй гэвэл эрсдэлгүй бүтээгдэхүүн ч Монголын хөрөнгийн зах дээр байна. Тэр нь өнөө эрэлт ихтэй гээд байгаа Засгийн газрын үнэт цаас. Сард 1.7 хувийн хүү аваад суух боломж танд ч бий. Үүнээс ч өндөр өгөөж хүртье гэвэл зах зээлээ мэдрээд илүү гүнзгий түвшинд тоглох боломж бас нээгдэж байгаа.

Хөрөнгийн зах зээлийн алтан дүрэм уг нь их энгийн. Сонирхож байгаа компаниудынхаа санхүүгийн тайланг уншаад сурчих хэрэгтэй. Аргыг нь Хөрөнгийн биржийнхэн сургалтаараа хэлээд өгдөг гэсэн. Уналттай, уналтгүй салбар, ашигтай, ашиггүй компанийг мэдрэх тийм хэцүү эд биш л дээ. Өнөөдөр гэхэд барилга, уул уурхайн салбар сайнгүй, хөдөө аж ахуйн гадагшаа экспортолдог бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг компаниудын хувьцаа дажгүй байгаа. А.Чулуун шиг хувьцааг хямд дээр нь аваад, үнэ хүрэхээр нь зардаг хашир тоглогчийн дүрмээр бол яг өдийд уул уурхай, барилгын салбарын хувьцаа, бондыг сонирхох цаг. Уул уурхайн салбар гэхэд ирэх жилүүдэд таагүй байх ч хэдэн жилийн дараа аяндаа сэргээд ирнэ. Уул уурхайгаа дагаад барилга, бүтээн байгуулалтын компаниуд ч өөдлөх нь гарцаагүй.

Хувьцаа, бонд худалдаж аваад мөнгөө өсгөчихсөн хүн наад зах нь “Миний хүүхэд цэцэрлэггүй үлдлээ” гэж гомдоллохгүй. Улсын цэцэрлэгт хүүхдээ өгөх гэж цэцэрлэгийн үүдэнд хэд хоногоор дугаарлаж зовохгүй. Мөнгө нь байвал стандарт хангасан, гял цал, шил толь болсон хувийн гоё цэцэрлэгүүд зөндөө байна. Хувьцаа, бонд худалдаж аваад хөрөнгийн зах дээр тоглож эхэлсэн хүмүүс өчнөөн мэдлэгтэй болно. Наад зах нь Хөрөнгийн биржийн сайтыг ашиглаад сурчихна. “Блүүмберг”-ээр ханшийн, зах зээлийн мэдээ хардаг болно. Хөрөнгийн зах зээлийн талаар гайгүй сайн мэдлэгтэй иргэд олшрохын хамгийн гоё үр дүн нь юу гээч. Улстөржсөн хийрхэлт алга болно. Өнөөдөр бол улстөрчид нэгнээ намнахын тулд элдэв мэдээлэл түгээж, өнөөхийг нь өргөн түмэн сонгогчид нь өлгөж аваад нийгэм тэр аяараа дэнсэлгээтэй байгаа. Үр дүнд нь улс төр нь тогтворгүй, тогтворгүй улс төрөөс нь хөрөнгө оруулагчид жийрхээстэй, хөрөнгө оруулагчгүй эдийн засаг ямар байх нь тодорхой. Иргэд нь хөрөнгийн зах дээр тоглодог болчихвол огт өөр дүр зураг харагдана. Хөрөнгийн зах зээл дээр тоглож байгаа иргэд хэзээ ч улстөржиж хийрхдэггүй. Тоглож, мөнгө олж байгаа зах зээл нь улс төрөөс шууд хамааралтай учраас тэр л дээ. Улс төр тогтворгүй байхын хэрээр хувьцааны ханш унадаг. Улстөр тогтвортой байвал харин сэргэдэг зах зээл.

Ц.Баасансүрэн

Ам.доллар 2000 хүрнэ гэсэн шинжээчдийн таамаг амьдрал дээр
батлагдчихлаа. Таамагласан хязгаараас давж магадгүй байдал үүслээ гэх
болгоомжлолыг учир мэдэх улс хэлж байна. Эдийн засаг сайнгүй байгаа нь үнэн ч
ингэж савлах шалтгаан зах зээлээс биш улстөрчдөөс болоод байна. Шуудхан хэлэхэд
ам.долларын ханш улстөрчдийн зэвсэг болчихож. Улстөрийн намууд ам.долларын
ханшаар тулалдаж байна. Хоёр нам нийлбэл гайгүй болдог, салчихаар эргэж өгсдөг
дүр зураг ноён ногооны ханшаас харагдаж байгаа нь нууц биш. Энэ нь эргээд ард түмний
нуруун дээр шийтгэл болж бууж байна.

Засаг бужигнангуут нэмэгддэг ханш

Ноён ногоон өгсөж уруудаж савлах тоолонд ямар үйл явдал өрнөж
байсныг эргэж харъя. АН МАН нэгдэж засаг
байгуулсан өдөр ам.долларын ханш мэдрэгдэхээр унаж байсныг ханшийн мэдээ хардаг
эрхмүүд бол анзаарсан. Засгаас МАН гарах сургаар доллар эргээд өсч байна.
МАН-ын цахим пиарчид гэгддэг хэсэг твиттерч бий. Тэд эгээтэй л ардын хувьсгал ялсан дайны үйл
явдал харсан юм шиг хөөрцөглөөд эхэллээ. Ам.доллар ингэж тэгж өслөө энэ тэр
гээд ёстой л жиргэж өгч байна. Ханшийн захыг удирдах асар их доллар МАН-д
байдаг л байх. Гэхдээ иргэдээ туйлдуулах зүйлд ингэж сэтгэлгүй хандаж боломгүй
санагдах юм. Ямартай ч ногоон өсөх үед өрнөж буй үйл явдлыг анзаараад
байхад ам.долларын ханш улстөрийн
шантааж, шахааны айхтар зэвсэг болсон нь тодорхой байна. Бүр тодруулж хэлбэл
МАН-ын ард түмнийг залхаах хэрэгсэл болоод хувирчихаж. Засаг барьж буй АН-ын
хувьд МАН-тай нийлж ард түмнээ залхааж, шийтгээд байгаагийн учир юунд оршино
вэ. Яагаад ямар нэг алхам хийхгүй байна вэ. Хөндөж тавихаас аргагүй асуулт.

Улстөрийн тогтворгүй байдал, хуйсгануур араншин долларын ханшид
яаж нөлөөлснийг баталсан өөр жишээ ч бий. Гачууртын алтны ордыг гадны
компанитай хамтарч ашиглах асуудал УИХ-ын хэлэлцүүлэгт орж ирээд унасан өдөр
ам.долларын ханш огцом гэхээр өсч байв. Гачууртын асуудал унах үеэр хагас өдрийн
дотор 1959 төгрөг болж нэмэгдсэн нь ердөө саяхны жишээ.

Ханшид нөлөөлж байгаа хоёр шалтгааныг сөрж
чадахгүй ч…

Ам.долларын ханшийн галзууралд бодитой нөлөөлж байгаа эдийн
засгийн шалтгааныг өнгөрсөн хоёр жил хангалттай улигласан. Гадаадын хөрөнгө
оруулалт тасарсан учраас доллар өслөө гэж
дээр, дооргүй ярьсаар удаж байна. Гаднаас орж ирдэг ам.доллар
багасчихаар яах нь тодорхой. Ханш нь дээшээ дээшээ бүр дээшээ өгсөх нь
ойлгомжтой. Ядаж байхад гадагш нь зарж доллар олдог нүүрс, зэсийн үнэ унаастай
хэвээр. Нүүрсний үнэ бүр навс доошилсон. Цаашдаа ч өөдийн нар харахгүй гэлцэж байна.
Шинжээчдийн энэ таамаг үнэн биз. Нэгэнт үүсчихсэн ийм байдлаас бултаж зугтах
аргагүй л дээ. Дотооддоо ямар ч зөв бодлого хэрэгжүүлээд Хятад хэрэглээгээ нэмж
нүүрсний үнэ өсөхгүй. Зэсийн үнэ ч ялгаагүй, биднээс хамааралтай эд огтхон ч
биш. Дэлхий үнийг нь зохицуулдаг металл. Зогсолтын байдалд орчихоод байгаа
гадаадын хөрөнгө оруулалт өнөөдөр сайхан юм ярингуут маргааш нь ороод ирэхгүй.
Гадныхантай тохирсон тохирооноосоо буцдаг зан маань хэвээрээ гэдгийг одоо ч харсаар суугаа хөрөнгө оруулагчид итгэж мөнгөө өгөхгүй нь
угаасаа тодорхой. Саяхны жишээ гэхэд л Таван толгой дээр Японы “Сумитомо”,
Хятадын “Шинхуа”-тай за зүй болж тохирчихоод үгүй гэчихсэн. Өнөөдүүл нь
толгойгоо сэгсрээд нутаг буцсаныг бид бултаараа харсан. Таван толгой дээр
Монголд ашиггүй тохироо хийсэн, хийгээгүй
гэдгийг хөндөх гэсэнгүй. УИХ, Засгийн
газар нь хоёр тийшээ харж ажилладаг, засагт голлодог нам нь дотроо хагаралдаантай, засагт
хамтарсан нь ч цаад утгаараа ажил явуулахыг биш гацаахыг эрхэм зорилгоо
болгодог, нөлөө бүхий улстөрчид нь хэзээ ч ямар ч шийд гаргаад хичээж хийсэн
тохироог үгүй хийдэг улсад ер нь хэн
итгэхэв. За тэгээд цаашилбал Гачуурт байна. Уг нь алтны дажгүй нөөцтэй энэ
ордыг гадны том компанитай хамтраад ашиглавал нэг хэсэгтээ л ам.долларын ханш
гэж хөмсгөө атируулахгүй. Гэтэл УИХ нь Засгийн газрынхаа оруулж ирсэн төслийг
хэлэлцэхгүй гээд буцаачихсан. “Монголын улстөрчид ч эвгүй юм даа” гэсэн
болгоомжлол төрөхөөр үйл явдал шил дараад байхаар ер нь хэн бидэнд итгэхэв.
Ам.долларын ханшид нөлөөлж байгаа хоёр шалтгааныг сөрж чадахгүй нь үнэн гэдгийг
энэ мэт өчнөөн жишээгээр нотолж болно.

Ноён ногооныг хазаарлах ийм боломж байна

Гэхдээ ам.долларын ханшийг галзууруулахгүй бариад байх боломж эдийн засагт бий. Улстөрчид зохиомлоор өсгөөд байхгүй бол шүү дээ. Монгол банкинд өнөөдөр 1.6 тэрбум ам.доллартай тэнцэхээр валютын нөөц байна. Ямар ч байсан ам.долларыг 2000 хүргэхгүй бариад байх боломжийн нөөц. Монголчууд хэтэрсэн хэрэглээгээ танаж, гаднаас авдгаа хумисан. 2006 оныг эс тооцвол байнгын алдагдалтай явсаар 2014 онтой золгосон гадаад худалдааны тэнцэл өнгөрсөн оны сүүлээр анх удаа нэмэх баланстай гарч байв. Энэ оны долдугаар сард 604 сая ам.долларын ашигтай гарлаа. Бидний гаднаас авдаг бараа, гадагшаа гаргадаг барааны нийт зөрүү нь арван сар дараалан эерэг үзүүлэлттэй гарсан гэсэн үг. Урьд хожид байгаагүй үзэгдэл. Монголчууд эдийн засаг таагүй үед аль хэдийнэ бүсээ чангалаад эхэлчихснийг сая онцолсон тоонуудаас харчихаж болно. Наад захын жишээ гэхэд л айлууд хөргөгч, гар утасны лизингээс татгалзсаныг статистик хэлээд өгч байна. Орон сууцны зээлтэй иргэд л олширсон байх. Хэзээд үнэ цэнээ алдахгүй үл хөдлөх хөрөнгийн зээл бол тансаг хэрэглээ биш. Тэгээд ч орон сууцны зээлийг хөгжлийг чирч явдаг дундаж давхаргынхны тоог нэмэх зөв гарц гэж эдийн засагчид онцолдог. Тэгэхээр эргээд эдийн засагтаа эерэг нөлөө үзүүлнэ гэсэн үг. Зэсийн үнэ буурсан ч Оюу толгой хөдөлж байгаа учраас нийлүүлэлтээ нэмж чадсан. Нүүрс таг зогсчихоогүй. Ноос, ноолуур зэрэг доллар олдог бүтээгдэхүүнүүд зарагддагаараа зарагдаж байгаа. Дээр нь лаазалсан мах, халгайны бэлдмэл гэх мэт гадагш зардаг барааны нэр төрөл бас ч гэж нэмэгдээд эхэлчихсэн.

Ингээд харахаар эдийн засагт доллар огцом өсөхөөр шалтгаан алга. Одоо улстөрчдөөс л бүх зүйл шалтгаална. Улс төр нь тогтворгүй, улсын төсөв нь үрэлгэн хэрнээ алдагдалтай, цагтаа ДНБ-ий 45 хувьтай тэнцэж байсан гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт нэг хувьд ч хүрэхээ больсон энэ үед ухаалаг алхам хийвэл хямралыг эвтэйхэн давчих боломж байгаа. Эхлээд ам.долларын ханшийг барих тал дээр тоймтой шийдвэр гаргах хэрэгтэй. МАН-ын твирттерчдийг баярлуулан жиргүүлэхгүйгээр ам.долларын ханшийг аятайхан барих боломж уг нь бий. Наад зах нь ам.доллар олж ирэх төслүүдээ хурдан шийдэх арга байгаа. Оюу толгойн далд уурхайн санхүүжилтийн асуудал ирэх сард эцэслэгдэнэ гэж дуулдсан. Улс төрийн элдэв нөлөөгүйгээр, нэгэнт хөдөлсөн аварга төслөө урагшлуулах хэрэгтэй. Гачууртыг ч уях шалтгаан байхгүй. Алтны дажгүй нөөцтэй энэ орд дээр хамтаръя гээд байгаатай нь хамтраад хувиа аваад, ашгаа хүртээд, валют олоод хөдлөхөөс аргагүй нөхцөл үүсчихсэн. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт тэг заасан энэ үед эдийн засагт цоо шинэ гадаад валютын эх үүсвэрүүд оруулж ирэхгүй бол байдал хүндэрнэ гэж шинжээчид сануулсаар байгаа. Энэ онд ядаж 300-400 сая ам.доллар оруулж ирэх зайлшгүй шаардлага бий гэсэн тоо дуулдаж байна. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт орж ирэх хүртэлх хугацаанд гадаад зээллэгийн боломжуудыг ухаалгаар ашиглаж, шинээр валютын эх үүсвэр бүрдүүлэхээс аргагүй гэсэн гарцыг бас учир мэдэх эрхмүүд хэлдэг.

Эдийн засгаа өөд татах гарцууд

Эдийн засгийн гялтайх тоонуудын нэг нь гадаад худалдааны тэнцэл ашигтай байгаа явдал. Хэр ашигтайг өмнө дурдсан. Нөгөө нь тогтвортой байгаа инфляци. Энэ жил зуд болох магадлал өндөр гэж ярьцгаагаад эхэллээ. Ийм бэрх цагт инфляци цойлох эрсдэл бий гэж эдийн засагчид болгоомжилдог. Гадаад худалдааны тэнцэл эерэг хэвээр учраас долларын ханш тэнгэрт хадчихгүй тэсч байгаа. Гэхдээ экспорт, импорт зэрэг агшиж, худалдааны урсгал хумигдах эрсдэл өндөр учраас богино хугацаанд цаг алдахгүйгээр ашиглах гарцууд бас байна. Эхний гарц нь дэлхийн зах зээлд өрсөлдөхөөр бараа бүтээгдэхүүн үйлчилгээнд анхаарах. Бидэнд уг нь боломж бий. Дэлхийд монгол ноолуур зардаг “Говь” компани гэхэд л энэ оны хоёрдугаар улиралд 2.4 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан дуулдсан. Нэгж хувьцааны ханш нь 8800 төгрөгт хүрнэ гэдэг чамлахааргүй үр дүн. Мэдээж гаднаас олдог валют энэ компанийн ашгийн ихэнх хувийг эзэлж байгаа. Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ гадагшаа зарж доллар олох сонирхолтой бизнес эрхлэгчид “Говь”-ийн менежмэнтийг судлаад үзчихэд гэмгүй. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ өөдрөгөөр төсөөлөхөд 2018 оноос нааш сэргэх төлөвгүй, гадаадын хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх хандлагагүй байгаа энэ үед хийхээс аргагүй алхам. Тэгэхээр бараа бүтээгдэхүүнээ гадагш нь гаргах цогц бодлогыг даруйхан хэрэгжүүлж эхэлье. Засаг төр бизнесийн хурдыг гүйцдэггүй юмаа гэхэд эн тэнцүү алхах шаардлага бас бий. Жишээ нь Хятадын удирдагчийн амласан 40 хувийн транзит тээврийн тарифын хөнгөлөлтийг яриа хэлцэл төдий биш бодит ажил болгомоор байна. Япон улстай байгуулж байгаа эдийн засгийн иж бүрэн түншлэлийн хэлэлцээрийг түргэвчилж, гуравдагч зах зээл рүү хүргэх хүсэлтэй хувийн хэвшлийнхэнд таатай нөхцөл, боломжийг нь даруйхан бүрдүүлж өгмөөр байна.

Ажил болгох хоёр дахь гарц бол үрэлгэн төсвөө цэгцлэх. Төсвөө цэгцэлчихвэл эдийн засгаа өөд нь татах боломж бий. Дараа жил сонгууль. Сонгуулийн төсвөөс татгалзахаас аргагүй цаг ирчихсэн. Улстөрчдөд бол илүүдэхгүй л сануулга. Ийм хүнд үед төсвөө ашиггүй юмаа гэхэд алдагдалгүй баталчих хэрэгтэй. Ингэж чадвал алсдаа улсаараа хуримтлал үүсгээд явах боломж нээгдэнэ. Өмнөх жилийн өдийд нэгдсэн төсвийн тэнцэл хасах 160.9 тэрбум төгрөг байсан. Энэ жилийн хувьд бүр цадигаа алдсан. Хасах 637.8 тэрбум. 400 хувиар нэмэгдсэн гэсэн үг. Удахгүй төсвөө буруу төсөөлжээ гээд тодотгол хийхээс аргагүй нөхцөл үүсчихснийг сая хэлсэн тоонуудаас төвөггүй харж болно. Төсвөө үнэн, бодитой болгох нь бас нэг том боломж.

Олж байгаа валютынх нь 90 хувь уул уурхайгаас хамааралтай байсан манайх шиг эмзэг зах зээлд гадаадын хөрөнгө оруулагчид бүү хэл мэргэшсэн санхүүгийн шинжээчид, хөгжиж буй зах зээлийн тоглогчид хүртэл оролцохоос эмээдэг. Тэгэхээр уул уурхайн хамаарлаа багасгах гарцыг хайх хэрэгтэй. Энэ бол бидний ашиглах гурав дахь боломж. Нэг үгээр хэлбэл үйлдвэрлэлээ дэмжмээр байна. Үйлдвэрээ дэмжих бодлогын эхлэл уг нь тавигдчихсан. Наад захын жишээ гэхэд барилгын материалын 40 орчим үйлдвэртэй болсныг статистикаас харж болно. Үр дүнд нь барилгын материал авах гэж гадагш нь урсгадаг 600 сая ам.доллараа лав алдаагүй.

Ц.Баасансүрэн