Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

-Худалдаа хөгжлийн банкны гаргаж буй бондын 500 сая ам.доллармаргааш шийдэгдэнэ-

Өнгөрсөн долдугаар сараас өнөөг хүртэл ам.долларын ханш 1970-1997 төгрөгийн хооронд хэлбэлзэж байна. Гурван сарын турш 27 төгрөгийн хооронд хэлбэлзсэн гэсэн үг. Долларын ханш хоёр мянга дөхөж, давж байсан ч сүүлийн өдрүүдэд бууж эхэллээ. Ханш яагаад уруудсан шалтгааныг учир мэдэх хүмүүс “Эдийн засагт угаасаа долларын эрэлт байгаагүй. Ам.доллар сүүлийн өдрүүдэд өндрөө авч байсан нь эдийн засаг хямарна, сүйрнэ гэсэн буруу хүлээлтэд удирдагдсанаас болсон” гэж тайлбарлаж байна. Өнгөрсөн оны аравдугаар сараас өнөөдрийг хүртэл гадаад худалдаа ашигтай гарсан нь ам.долларын ханш өндрөө авахгүй байх суурь шалтгаан гэж эдийн засагчид онцолдог.

Гадаад худалдаа 2006 оноос хойш анх удаа тэнцвэржиж өнгөрсөн онд 538 сая ам.долларын ашигтай гарсан юм. Бид гадагш урсгадгаасаа илүү ам.доллар олсон гэсэн үг. Энэ оны эхний найман сард гэхэд л 705 сая ам.долларын ашигтай гараад байгаа. Оны эхний найман сарын гадаад худалдааны тэнцлийг 2011-2013 оны дундажтай харьцуулахад гадаад худалдааны тэнцэлд 2.8 тэрбум ам.долларын эерэг өөрчлөлт гарсан гэсэн статистик бий.

Төлбөрийн тэнцэл алдагдалгүй гарах нөхцөл бүрдэж байгаа. Удаан эдэлгээтэй хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний импорт оны эхний найман сард 27 хувиар буурчээ. Тэр дундаа авто машины импорт 31 хувиар, гэр ахуйн цахилгаан хэрэгсэл, тавилгын импорт 26 хувиар буураад байна. Гутал, хувцас цүнх гаднаас худалдаж авдаг маань мэдрэгдэхээр танагджээ. 18 хувиар буурсан гэх мэдээллийг статистикийн хорооноос өгч байна. Хэрэглээний импорт 21 хувиар буурсан мэдээ бий. Гаднаас авдаг бараа, бүтээгдэхүүнийхээ хэмжээг 30 хувиар багасгана гэдэг том таналт.

Мөн эдийн засгийн өсөлт саарсан нь долларын бодит эрэлт буурахад нөлөөлжээ. Товчхондоо бизнесийн идэвхжил буурсан учраас ам.долларын хэрэгцээ багассан гээд ойлгочихож болно. Нэг гэгээтэй мэдээ дуулгахад долларын ханш тогтворжих суурь нөхцөл бүрдэж байгаа гэдгийг шинжээчид дуу нэгтэй хэлж байна.

Сүүлийн үед доллар уруудахад нөлөөлсөн шууд бус шалтгаанууд бас бий. Богино хугацаанд доллар орж ирэх хоёр суваг байна. Эхнийх нь Худалдаа хөгжлийн банкны гаргахаар ажиллаж байгаа 500 сая ам.долларын бонд. Эх сурвалжийн мэдээлснээр бол энэ мөнгө маргааш шийдэгдэх юм билээ. Арваннэгдүгээр сард Оюу толгой төслийн шугамаар орж ирэх 350 сая ам.долларын сураг ч ханш буух бодит бус шалтгаан болж байна. Урт хугацаанд орж ирэх долларын сувгийн нэг нь мөн л Оюу толгой. Ирэх оны хавраас Оюутолгойн дараагийн санхүүжилт болох 1.1 тэрбум ам доллар орж ирнэ гэсэн эерэг хүлээлт байгаа. Дараагийн том найдлага бол Таван толгой. Таван толгойн хэлэлцээр өнөө хүртэл үргэлжилж буй. Хэлэлцээр амжилттай болж коксжих нүүрсний нөөцөөрөө дэлхийд дээгүүрт ордог энэ ордын төслийг төмөр замтай нь цогц байдлаар хэрэгжүүлэх суурийг тавиад өгчихвөл ирэх дөрвөн жилд тав орчим тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж ирнэ гэсэн тооцоо бий.

Ам.долларын ханштай холбоотой ийм эерэг мэдээнүүдээс гадна болгоомжлохоос аргагүй бодит шалтгаанууд байгаа. Эдийн засагт цэвэр дүнгээр орж ирсэн гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт сэргээгүй хэвээр байж. Энэ оны эхний хагас жилийн урьдчилсан гүйцэтгэлээр гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт 44 сая ам.доллар буюу ДНБ-ий ганцхан хувьтай тэнцэх хэмжээнд болж буураад байна. Эдийн засгийг урт хугацаанд тогтвортой, эрүүлээр өсгөе гэвэл гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг дор хаяж ДНБ-ий 15-20 хувьтай тэнцэх хэмжээнд байлгах учиртай гэж эдийн засагчид онцолдог. Хөрөнгө оруулалтын бүтцэд анхаарах хэрэгтэй гэсэн зөвлөгөө ч сонсогддог. Дан ганц уул уурхайн хөрөнгө оруулалтад биш өөр салбарт хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй гэсэн санаа. Гадаадын хөрөнгө оруулалт өнөөдөр, маргаашдаа шууд ороод ирдэг зүйл биш. Хөрөнгө оруулагчдад бүрэн итгэл төртөл хугацаа хэрэгтэй гэдгийг хөрөнгө оруулалт тэг рүү уруудсан өнөөгийн нөхцөлөөс харчихаж болно. Гаднаас хөрөнгө оруулалт орж иртэл гадаад валютаа зээл, багцын хөрөнгө оруулалт зэрэг замаар шийдэхээс аргагүй гэж шинжээчид хэлж байна. Хөрөнгө оруулагчдын хүлээлт ирэх онд ч үргэлжилнэ, дэлхийн эдийн засаг таагүй хэвээр лав л нэг, хоёр жил болно гэсэн муу мэдээ сонсогдоод удаж байна. Наад захын том жишээ гэхэд л Хятадын эдийн засгийн бодит өсөлт долоон хувиас буурах нь тодорхой болчихсон.

ОХУ-ын эдийн засаг ч ялгаагүй гундуу зурагтай байна. Энэ оны хоёрдугаар улиралд 4.6 хувиар агшаад байгаа. Ирэх өдрүүдэд үүнээсээ уруудаж оны сүүлийн хагаст 3.5-3.6 хувиар агшина гэсэн таамаг бий. АНУ, Евро бүс, Японы эдийн засгийн суурь асуудал шийдвэрлэгдээгүй хэвээр байна. Өнөөдөр нэгэнт үүсчихсэн тодорхой бус байдал цаашид ч үргэлжилнэ гэсэн гутранги таамгийг шинжээчид хэлсээр байгаа юм. Гадаад эдийн засгийн орчин сайжирч гадаад эрэлт нэмэгдэхгүй, эдийн засагт орж ирэх гадаад валютын урсгал, тэр дундаа гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт сайжрахгүй, төсөв алдагдалтай хэвээр үргэлжилбэл эдийн засаг хэцүүднэ гэсэн сануулгыг эргэж харахаас аргагүй.

Гадаад валютын улсын нөөц энэ оны долдугаар сарын байдлаар 1.7 тэрбум ам.доллар буюу сүүлийн гурван сарын дунджаар тооцсон импортын 5.3 сарын хэрэгцээг хангах түвшинд байгаа аж.

Жүжигчин, найруулагч Б.Навчаатай ярилцлаа.

-Нэг их хөрөнгө, сэтгэл зараагүй
арилжааны маягийн, сэдэв нь ч хэцүү хатуу кинонууд ихсээд байх шиг санагддаг.
Уран бүтээлч хүний хувьд энэ тал дээр ямар бодолтой явдаг вэ?

-“Боолын гэрээ”,
“Бодлын хулгайч”, “Лардьма”, “Үргээлэг” зэрэг цустай кинонууд гарсны дараахан
нэг хэсэг хүмүүст “Ийм кино хийж болдог юм байна” гэсэн бодол төрчихсөн шиг
байгаа юм. Энэ зүгийн агуулгатай кинонуудыг олноор нь хийгээд эхэллээ л дээ.
Хүмүүс байнга ийм кино үзэхийг хүсэхгүй. Тэгэхээр цаг үеэ мэдэрч уран бүтээл
хийх хэрэгтэй. Гэхдээ шинэ кино олноор хийж байгаад би олзуурхдаг. Ингэж байж
кино урлаг хөгжинө. Ний нуугүй хэлэхэд өнөөдөр киногоор мөнгө олох хэцүү
болчихсон. Долоо, найман жилийн өмнө, кино цөөхөн байх тэр үед бол ашиг хийж
байсныг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ хийе гэж
зориод хүссэн хэмжээндээ уран бүтээл хийнэ гэдэг өөр мэдрэмж. Ашиг бага байсан
ч сэтгэл дүүрэн. Тэгээд ч би бизнесмэн хүн биш. Мөнгө цуглуулъя, хурааж
хадгалъя гэж боддоггүй. Хөлсөө гаргаж
олсон мөнгөө бага гэж голсон удаагүй. Магадгүй өнөөдрийн миний олж байгаа мөнгө
зарим хүнд чамлагдахаар санагдаж мэдэх л юм.

-Гэхдээ сайн кино хийвэл зах зээл байх
шиг санагддаг. Ядаж л дараагийн уран бүтээлээ санхүүжүүлэх хэмжээний мөнгө
олдог байх?

-Тийм хэмжээний
мөнгө олно гэж байхгүй л дээ. Жишээ нь энэ жил кино хийх ямар ч боломж
гарсангүй. Байгууллагууд реклам хийлгэхээ больсон. Ямар ч компани ивээн тэтгэе
гэж дуугарахгүй байна. Эдийн засаг хэцүү байгаа нь уран бүтээлчдэд ч мэдрэгдээд
эхэлчихсэн.

-“Би үүнийг л сэтгэлдээ тултал
хийчихлээ дээ” гэсэн мэдрэмж төрүүлсэн кино гэвэл …?

-“Рашаантын 18”,
“Лардьма” хоёртоо дуртай. “Рашаантын 18”-ыгаа үе үе үздэг. Нэлээд олон
хүнээс дахин дахин үзсэн ч уйдамгүй кино
гэсэн үг сонсоод урамшсан шүү.

-“Рашаантын 18” киноны дууг жүжигчин
нь дуулсан шийдэл амьд санагдаад байдаг юм.

-Дуу бичлэгийн
студид ч ороогүй хийчихсэн. Батаагаар дуулуулсан чинь солгойроод болдоггүй.
Гуравдугаар бадаг нь явдаггүй дээ. Сүүлдээ би дуулж өгч, мань хүн дагаж
дуулаад. Юмханаар юм хийнэ гэж ярьдаг даа. Тэгж л хийсэн кино. Сэтгэл, зүтгэл
байсан болохоор санасан хэмжээндээ хийж чадсан. “Рашаантын 18” чинь бас
инээдтэй, нулимстай. Киноны тал хүртэл инээлгэж байгаад сүүл хавьдаа үзэгчид
баригдаад эхэлдэг л дээ. Инээхээ болиод нам суугаад үздэг. Хуучны кинонуудаас
“Тань руу нүүж явна” их сайхан кино. Ая нь, драматур нь гоё санагддаг.

-“Давхар цохилт” кинон дээр та
сэтгүүлчийг цохиж, дарамталж байгаа харагддаг. Сэтгүүлчид дарамттай орчинд
ажилладаг ч юм шиг мэдрэмж төрөхөөр хэсэг гэсэн шүүмжлэл дуулдсан…?

-Тэр цэвэр
найруулагчийн шийдэл л дээ. Миний хувьд дүрээ гаргах л үүрэгтэй. Би тэгж бодсон
учраас тийм дүр бүтээсэн хэрэг огт биш.

-Жүжигчдэд сонгодог жүжигт тоглохсон
гэсэн мөрөөдөл бай­даг шиг санагддаг. Жульетта, Дездемон гээд бүтээхийг хүссэн дүрээ нэрлэж байгаад
ярьсан харагддаг. Танд бүтээхийг хүсдэг дүр бий юу?

-Драмын театрт
ажиллахгүй нь ойлгомжтой учраас тэгж
боддоггүй. Би бодит байдалдаа дасан зохицож амьдрах зарчимтай хүн. Ер нь
сонгодог жүжигт дүр бүтээх мөрөөдөл дээд
сургууль дөнгөж төгссөний дараах хоёр, гурван жилд л төрдөг байх шүү. Тэгж
анзаарагддаг. Гэхдээ жүжигт тоглохыг үгүйсгэхгүй. “ТВ коктейль” хамтлагийнхан “Хоёр ертөнцийн буудал” гээд маш сайн жүжиг
тавьсан. Үзэгчдийг үнэхээр байлдан дагуулж чадсан. Тайзны асуудлаас шалтгаалаад тоглож чадахгүй
байгаа тал бол бий. Энэ жүжгийг үзсэн хүн амьдралыг тэр чигт нь ухаарч ойлгоод
гарна. Сэтгэлзүйн, эмгэнэлт жүжиг л дээ.

-“Хоёр
ертөнцийн буудал” жүжигт та цэвэр­лэг­чийн дүр бүтээсэн. Навчаагийн бүтээсэн
өмнөх дүрүүдээс тэс өөр, уянгын дүр. Тухайн үед үзэгчид нэлээд ам сайтай
байсан. Мэргэжлийн улс хэр үнэлсэн бэ?

-Тиймээ, миний
бүтээсэн дүр их цайлган, хүний төлөө гэсэн чин сэтгэлтэй, сайхан эмэгтэй.
Өрөвдмөөр бүсгүй. Жүжиг үзчихээд уйлж дуулаад сэтгэгдлээ хэлсэн хүмүүс зөндөө
байсан. Халуун дулаан мэдрэмж төрөөд сайхан байсан шүү. “Гэгээн муза”-г шүүхээр
ирсэн Оросын том шүүгчийн үг онцгой сэтгэгдэл төрүүлсэн. “Хоёр ертөнцийн
буудал”-ын эхлэл нь комедический. Хошин шогоос эмгэнэл рүү яаж шилжих бол гэж
гайхсан байгаа юм. Жүжиг дууссаны дараа надад
“Дүрдээ яаж орох бол гэж гайхаж байлаа. Та үнэхээр уусаад орчихлоо” гэж
хэлсэн. Тийм мундаг хүнээс ийм үнэлгээ авах сайхан юм билээ. “Улаанбаатар-Олон
улсын кино наадам” гэж болсон доо. Тэр наадамд ирсэн гадны том найруулагчдаас
бас магтаал сонссон. “Лардьма”-гийн дүрээр. Ганц би ч биш, сайн жүжигчид манайд
олон байгаа.

-Жүжигчид дүр бүтээхдээ цаг зарсан,
олон жил судалсан гэж ирээд ярьдаг. Танд тийм дүр бий юу?

-Үнэнийг хэлэхэд
судалгаа хийх зав гардаггүй. “Лардьма”-гаар жишээлэхэд л гэр бүлийн
хүчирхийллийн сэдвээр кино хийе гэсэн бодол төрөөд санхүүжилт хайж эхэлсэн.
Санхүүжилтээ олонгуут киногоо эхэлчихэж байгаа юм. Дүрээ судлах ямар ч цаг
байхгүй. Мөнгө бүтээгүй үед хүнээр зохиол бичүүлэх аргагүй. Мөнгөө бүтчихээд
байхад дүрээ судална гээд тайван суух боломжгүй. “Лардьма”-г хийхэд Гэр бүлийн
хүчирхийллийн төв дээр очоод хүмүүсийн өргөдөл энэ тэрийг уншихаас эхлээд
судлах зүйл байсан. Гэхдээ тийм урт удаан хугацаагаар биш. “Энэ дүрд тоглохын
тулд би дөрвөн жил бэлдсэн” гэж ярих гоё л доо. Би дүрээ бүтээхдээ, судлахдаа
гэж ярьдаг жүжигчид бий. Дахиад хэлье. Ямар кинонд тоглохоо ид шидийн хүчээр
урьдчилж мэдэхгүй л бол ийм боломж Монголд одоохондоо байхгүй.

-Бүтээсэн дүрүүдийн чинь ихэнх нь
ааштай, авир­тай улс байдаг. “Хоёр ертөнцийн буудал” шиг өөрийгөө эвдсэн дүр
бүтээе гэж бодно биз?

-Жүжигчид
ойролцоо дүрд тоглоод байгаа нь ганцхан шалтгаантай. Найруулагч, жүжигчдийн аль
алинд нь бэлдэх хугацаа байдаггүй. Тийм учраас л тухайн дүрд ойролцоо хүнийг
сонгоод байгаа юм. Энэ дүрд ийм л хүн
тохирно гэж хараад байна. Энэ дүрийг энэ хүн эвдэж тоглоно гэж бодохгүй байна л
даа. Гэхдээ дүрийг эвдэж болдог гэдгийг
“Лардьма” киноны үеэр Гэрэлсүх
дээр хийсэн. Гэрэлсүх өмнө нь цайлган
цагаан сэтгэлтэй сайн хүний дүрд тоглож байсан. Ромеод тоглосон, Монголын
Ромео. Гэрэлсүхийг эсрэг дүр дээр авъя
гэхэд Сэнгэдорж найруулагч эхлээд надтай санал нийлээгүй л дээ. Проб хийгээд
үзсэн, таалагдсан. Тэгж эвдэнэ гэдэг найруулагчийн чадвар. Сэнгэдорж маш сайн
замечание өгсөн. Богино хуга­цаанд ч гэсэн хүнийг эвдэж чаддаг найруулагч
байдгийн нэг жишээ гэж бардам хэлнэ.

-Танай удамд урлагийн хүн бий юу,
багаасаа жүжигчин болъё гэж хүссэн үү?

-Манай удамд
урлагийн хүн байхгүй. Аавын талд бол зохиолч хүн бий. “Би монгол хүн” шүлгийг
бичсэн Чойжилын Чимэд гуай манай эмээгийн төрсөн ахын хүүхэд. Жүжигчин болъё
гэж мөрөөдөж, хүсч байгаагүй. Тохиолдлын сонголт байсан. Жүжигчин болоход
нөлөөлсөн нэг эрхэм хүн бий. Ардын жүжигчин Гантөмөр гуай. Ганаа агаагийн охин
Ганжаа бид хоёр найз л даа. Ганаа агаа намайг хошин урлагийн театр руу анх
хөтөлж аваачсан ачтай хүн. Үнэнийг хэлэхэд би хошин урлагт дургүй, сонирхолгүй.
Амьдралын шаардлагаар, талхны мөнгө хэрэгтэй байсан учраас тоглосон. Мэдээж
ажиллаж хөдөлмөрлөж байгаа хүмүүсийг үгүйсгэж болохгүй. Үзэгчид нь байхад яах юм. Тэндээс кайф авч, мөнхийн
хөхрөлдөөн дунд амьдардаг хэсэг нийгэмд байна. Харин энэ жанраа арай
боловсронгуй болгож хөгжүүлэх хэрэгтэй. Өмд гутал, авгай хүүхний хэрүүл хийгээд
ч байгаа юм шиг, эсвэл хэн нэгнийг биеийнх нь хэлбэрээр шоолох маягаар хол
явахгүй л дээ. Ер нь бол хошин урлагийн тоглолтыг үздэг улсын тоо багасчихсан.
Тэгэхээр үзэгчдээ алдахгүйн тулд шат ахих хэрэгтэй гэж боддог.

-Олон улсын кино наадамд бүтээлээрээ
өрсөлдье гэж боддог уу?

-Каннын кино
наадамд оролцох арт чигийн кино хийхсэн гэсэн хүсэл бий. Сүүлийн үед ийм чигийн
кино их хийдэг болж. Жүжиглээгүй юм шиг, яг л та бид хоёр яриад сууж байгаа юм
шиг тийм өрнөлтэй кино. Дэлхий энгийн юм
руу эргээд орж байгаагийн тод жишээ л дээ. Монгол гэрээ таниулсан фестивалийн
кино хийхсэн гэсэн бодол бий. Монгол гэрийг гадныханд таниулсан маягтай. Чингис
хааны тухай кино хийх хүсэл байгаа. Гэхдээ тэр кинонд Чингис хаан огт гарахгүй. Бодсон санасан зүйлээ
одоохондоо үүнээс илүү дэлгэрүүлж
яримааргүй байна.

-Та их нээлттэй, илэн далангүй хүн.
Зарим үед энэ чанар чинь шүүмжлэл дагуулаад байх шиг санагддаг. Фэйсбүүкт
оруулсан постоос чинь болж ханилж байсан
хүнээ мууллаа гэж нэг хэсэг шуугисан…?

-Хэн ч миний
гутлыг өмсөөд яг над шиг алхаад энэ амьдралыг туулаагүй. Хүний амьдралыг
гаднаас нь харж, дүгнэж, ярьдаг хүмүүс хөөрхийлөлтэй санагддаг. Би хүн муулах
дургүй. Хүнийг муулсан хүнтэй харилцахыг хүсдэггүй. Тэр хүн намайг байж суух
аргагүй болтол тарчлаасан учраас, шүүхээр хоёр тийшээ болчихоод байхад дөрөв, таван жилийн хугацаанд дарамталсан
болохоор, сүүлдээ эд хөрөнгөнд минь халдаж эхэлсэн учраас тийм алхам хийсэн
удаа бий. Тэвчээрт хязгаар байдаг юм билээ. Тэвчээр алдсан үедээ хэдэн үг постлоод устгах хооронд цахим ертөнцөд
тарчихсан л даа. Тэр хүн огт буруугүй юм
шиг сайхан ярилцлага өгсөн харагдсан. Тэртэй тэргүй шүүх, цагдаа нь тогтоогоод
шийдвэрээ гаргачихсан байхад элдэв тайлбар хэлэх бодол надад алга. Их эвгүй
байдлаас тэр хүнийг аварсан хүн нь Навчаа гэдгийг хэн ч мэдэхгүй. Шүүгч,
цагдаа, прокурор бид хэдийн л мэдэж байгаа асуудал. Хэрвээ бүх процессыг
дэлгэвэл над шиг сайн хүн энэ орчлонд байхгүй. Гэхдээ тэгж дэлгэх шаардлага
байхгүй л дээ. Миний хувийн амьдрал бусдад сонин сэдэв биш. Миний амьдралыг
мэдэхгүй хэрнээ шүүмжилдэг улсад би ач холбогдол өгдөггүй. Муулж л байг. Би
хуурамч байх дургүй. Бусдад таалагдахын тулд өөрөө өөрөөсөө урвамааргүй байна.
Бусдын үлгэр дуурайл болох ёстой хүн үг хэлээ бодсонгүй гэдэг л юм. Би
гэгээрсэн сод хүн биш шүү дээ. Энгийн л эмэгтэй. Уйлдаг, дуулдаг, инээдэг,
гомддог жирийн л хүн. Онцгойлж битгий хараач гэж хүсмээр үе гардаг шүү. Хүнээс
гардаг ааш бүхэн надаас гарч яагаад болохгүй гэж. Сайхан харагдахын тулд худлаа
байх гоё мэдрэмж биш. Урлагийн зарим
улсад яалт ч үгүй тийм нэг заль
анзаарагддаг л даа. “21 мянга” нэвтрүүлгийн үеэр тод мэдрэгдсэн.

-“21 мянга” гэснээс тэр нэвтрүүлгийн
үеэр дайвар бүтээгдэхүүн бол ядуу улсын хоол гэх маягийн үг хэлсэн гэж нэг
хэсэг шүүмжилсэн. Үнэхээр тэгээд хэлчих­сэн үү, эсвэл бас л буруу ойлгосноос
болсон уу?

-Энгийн үзэгчид
монтажны урлагийг нарийн мэдэхгүй. Кино, нэвтрүүлэг ямар болох нь хэр сайн
эвлүүлснээсээ шалтгаалдаг. Тийм л юм болсон. Би “Үзэгчдийг хүндэтгэх хэрэгтэй.
Хүн гэр орондоо сонирхолтой, сайхан юм үзэх гэж л зурагт үздэг. Арван хоног
цувдайгаар хоол хийгээд байхаар тэдэнд ямар санагдахав. Арван хоног цувдайгаар
хоол хийнэ гэдэг ядуу сэтгэлгээ. Хүн хичнээн ядуу ч сэтгэлгээ нь ийм ядуу байж
болохгүй” л гэж хэлсэн. Энэ үг цувдайтай ямар ч холбоогүй байгаа биз. Гуйвуулж
ойлгосон учраас тийм яриа гарсан. Нэвтрүүлгээ буцаагаад үзсэн л дээ. Бага
зэргийн монтаж ороод утга нь ойлгогдохгүй болсон тал анзаарагдсан. Гэхдээ
анхаараад сонсвол буруугаар ойлгогдохооргүй юм билээ. Нийгэм стресстэй байна л
даа. Мөнгөгүй, сургалтын төлбөргүй, хөдөөнөөс орж ирээд газар авъя гэхэд
олдохгүй гээд өчнөөн асуудал байгаа учраас стресс их байна. Бухимдлаа архи ууж,
уйлж, хүн доромжилж тайлж байна. Над руу чиглэсэн шүүмжлэл, доромжлолыг би энэ
утгаар нь тайван хүлээж авдаг. Тийм ч
учраас нэг их эмзэглэдэггүй.

“Мандал
даатгал”-ын эрсдэлийн шинжээч Ч.Анхбаяртай ярилцлаа.

-Он дуусахад
богинохон хугацаа үлдлээ. Энэ хугацаанд эдийн засаг ямархуу дүр төрхтэй
үргэлжлэх төлөв ажиглагдаж байна вэ?

-Ерөнхий таамгууд
их таагүй гараад байгаа. Эдийн засаг хагас жилээр 3.1 хувийн өсөлттэй гарсан.
Энэ өсөлтийг барьж чадах уу гэдэг нь нэлээд эргэлзээтэй. Валютын ханш энэ
түвшиндээ хадгалагдана. Таагүй үзүүлэлт олон байна л даа. Чанаргүй зээл
хурдацтай нэмэгдэж байна. Тодруулж хэлбэл чанаргүй зээлийн өсөлт 39 хувьтай
байгаа. Оны эцэст 42 хувьд хүрнэ гэсэн таамаг бий. Чанаргүй зээлийн өсөлтийн
бараг 90 орчим хувь нь аж ахуйн нэгж, байгууллагын чанаргүй зээл. Аж ахуйн
нэгжийн чанаргүй зээл оны эхний найман сарын байдлаар 42 хувийн өсөлттэй
гарсан. Мөнгө санхүүгийн үзүүлэлт дээр ч чамгүй өөрчлөлт гарч байна. Тухайлбал
мөнгөний талын үзүүлэлт нэлээд муудсан дүр зурагтай байна. Мөнгөний нийлүүлэлт
1.7 хувиар буур­чихлаа. Нөөц мөнгө буурч байгаа. Төгрөгийн хадгаламж хүртэл
мэдрэгдэхээр татагдаж эхэллээ. Өмнөх оны өдий үетэй харьцуулахад төгрөгийн
хадгаламж 6.8 хувиар буурчихсан. Энэ янзаараа байвал оны эцэст өмнөх оны мөн
үетэй нь харьцуулахад 12 орчим хувьд хүрэх болов уу. Банк, санхүүгийн байдлын
хувьд ч таагүй байна. Зээл олголт нэлээд хумигдах тал руугаа ороод ирлээ. Зээл
олголтын хэмжээ өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад 2.1 хувиар буурчихсан.
Банкны актив нэлээд өсч байсан. Өсөлтийн хэмжээ 2014 оны түвшин рүү эргээд
орчихлоо. -Уул уурхайн салбар бол хэцүүдчихсэн. Өөр бусад салбарын хувьд
ямархуу байна?

-Уул уурхайгаас
гадна эдийн засгийн зарим салбарын хүрээнд ч гэсэн нөхцөл байдал хүндэвтэр
байгаа нь ажиглагдаад эхэллээ. Ялангуяа хөдөө аж ахуй. 2014 онд 518 мянган тонн
үр тариа хурааж авч байсан бол энэ жилийн урьдчилсан гүйцэтгэлээр 60, 70
хувьтай байх болов уу. Гэхдээ эцсийн тоо гараагүйг онцлох хэрэгтэй. Хөдөө аж
ахуйн салбарын өнгөрсөн оны өсөлтөд голлож нөлөөлсөн нь үр тариа. Малын тоо
толгой ч нөлөөлсөн. Энэ оны өвөлжилтийг өмнөх үеийн мичин жилүүдийн зуд шиг
хэцүүхэн гэж төсөөлбөл байдал бүр дордоно. Тээврийн салбаруудын ерөнхий
орлогууд ч бууралттай гарсан. Худалдааны салбарын нөхцөл ч таагүй. Борлуулалт
муудсан. Банкны чанаргүй зээлийн бүтцийг аваад үзвэл 10.3 хувь нь худалдааны
салбараас үүдсэн чанаргүй зээл байх жишээний. Чанаргүй зээлийн харьцааг банк
таван хувь байвал хэвийн гэж үздэг. Гэтэл 10.3 хувь байна гэдэг хэвийн түвшнээс
хоёр дахин нэмэгдсэн гэсэн үг. Уул уурхайн салбарын хувьд нийт олгосон зээлийнх
нь 24.2 хувь нь муудчихсан явж байгаа. Энэ хоёр салбарын дараа барилга жагсч
байна. Барилгын салбарын зээлийн чанаргүйдэл 5.2 хувь. Бусад салбаруудын байдал
ч таагүй дүр зураг үзүүлээд эхэллээ.
Салбаруудын нөхцөл байдал дээр үндэслэж дүгнэвэл эдийн засаг 3.1 хувийн өсөлтөөс ч доошоо орох
магадлал өндөр байна.

-Эдийн засгийн
өсөлт бүр доошиллоо гэхэд хэд орчим хувьтай гарах бол. Багцаа таамаг бий юу?

-Багцаа таамгийг
ийм тийм гэж хэлэх боломжгүй. Өсөлт буурах эдийн засгийн нөхцөл байдал нь
бүрдчихсэн гэж хэлэх байна даа.

-Ам.долларын
ханш оны сүүл гэхэд яг одоогийнх дээрээ байна гэж ойлголоо…?

-Яг одоогийнхоос
бол өснө. Бидний хувьд 2030 төгрөг хүрнэ гэсэн таамаг гаргасан. Гэхдээ нааштай
зүйлүүд бий. Есдүгээр сарын 20-ны Худалдаа хөгжлийн банкны 300 сая ам.долларын
бонд, арваннэгдүгээр сарын 17-ны 25 сая ам.долларын бондыг шийдчихвэл өөр. Үүнээс
өөр бонд босгох хувилбарууд эерэгээр шийдэгдвэл найдлага бий. Тэгвэл ханш
өнөөгийн түвшиндөө байна. Манай байгууллагын хувьд Монгол банк энэ янзаараа
интервенцээ хийгээд байвал гэх мэт хэд хэдэн нөхцөлүүд тавьж хараад ийм таамаг
гаргаад байна л даа.

-Долларын
ханшид эерэгээр нөлөөлөхөөр сайн мэдээ үүнээс өөр байна уу?

-Макро том тоо
харъя гэвэл экспортын жилийн өсөлт 16 хувь байгаа. Харин импорт 26 хувиар
буурсан. Наймдугаар сарын гүйцэтгэлээр гадаад худалдаа 704 сая ам.долларын
ашигтай гарсан. Энэ бол яах аргагүй эерэг үзүүлэлт.

-Оюу толгойн
далд уурхайн бүтээн байгуулалтын санхүүжилт хийгдээд эхэлбэл ам.долларын ханш
буухад эерэгээр нөлөөлж таарах байх?

-Оюу толгой
нэлээд хүлээлт үүсгэж байгаа. Оюу толгойн хувьд Засгийн газар баталгааны гарын
үсэг хийнэ. Оюу толгойн хүлээлтээр дамжаад ханшид хөдөлгөөн орох нь
гарцаагүй. Асуудал нааштайгаар, цаг
алдалгүй шийдэгдвэл эерэг нөлөө үзүүлнэ. Хөрөнгө оруулалт эхнээсээ ороод ирвэл
ам.долларын ханш буух магадлал өндөр.

-Манай улсын
экспортын гол бүтээгдэхүүн гэвэл нүүрс, алт, зэс, төмрийн хүдэр. Нүүрсний үнэ
навс уначихлаа. Ирэх саруудад сэргэх найдлага байна уу?

-Суурь нөхцөл
байдлуудад шинжилгээ хийж үзэхэд нааштай дүр зураг бага харагдаж байна.
Нүүрсний хувьд ганц Хятад ч гэлтгүй нүүрс экспортолдог улсуудын зардаг хэмжээ
нь буурсан. Эрэлт тал нь ойлгомжтой. Хятад нүүрсний хэрэглээгээ хумих бодлого
хэрэгжүүлээд эхэлчихсэн. Нүүрсний хэрэглээг хумихтай холбоотойгоор хоёр бодлого
явж байгаа. Нэг нь агаарын бохирдлыг бууруулах бодлого. Нөгөө нь нүүрсийг орлох
технологийн бодлого. Усан цахилгаан станц, цөмийн цахилгаан станц зэрэг
нүүрсийг орлох технологиудыг илэрхий дэмжсэн бодлого хэрэгжүүлж байна л даа.
Энэ бодлогынх нь үр дүн тоон үзүүлэлт дээрээ тусгалаа олоод явж байгаа.

-Зэсийн үнэ ч
Хятадын эдийн засгаас хамаараад тааруухан байна гэсэн таамгууд гараад
эхэлчихсэн. Хэр бодитой таамаг вэ?

-Хятадын эдийн
засгийн байдлаас шалтгаалахаас аргагүй. Хятад улс зэсийн 45 хувийг өөрөө
олборлодог. Нийт хэрэглээний 70 орчим хувийг эзэлдэг. Тэгэхээр зэсийн зах
зээлийн гол тоглогч хэн бэ гэдэг нь ойлгомжтой. Хятад бодлогын хүүгээ бууруулах замаар эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих
оролдлогыг өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сараас эрчимтэй хийлээ л дээ. Үүний үр
дүнд нэг жилийн хугацаатай банк хоорондын хүү нь 4.8 хувь болтлоо буурлаа. Гэвч
эдийн засагт нөлөөлж байгаа эффект нь чамлалттай гарсан. Үр дүн муутай байсан
гэсэн үг. Дараагийн хийсэн алхам нь валютын ханшаа суллах гэж үзсэн. Тэглээ
гээд сайн үр дүн гарна гэж хэлэхэд эрт байна.

-Алтны үнэ дажгүй байх нь уу, яах бол?

-Алтны зах зээл дээр өмнө нь нийтлэг ажиглагдаад байсан зүй тогтол
сүүлийн үед ажиглагдахаа больсон. Өнгөрсөн жилээс эхэлсэн дүр зураг л даа.
Жишээ нь Хятадын уламжлалт баярын үеэр алтны үнэ өсдөг байсан. Өсөөгүй.
Энэтхэгт болдог баярын үеэр бас өсдөг байлаа. Гэтэл тэр үеэр өсөөгүй. Ер нь
алтанд итгэх итгэл массаараа муудаж байна. Дэлхийн улсуудын том гэж хэлэхээр
төв банкууд алтныхаа нөөцөөс зарж эхэлсэн. Үр дүнд нь алтны эрэлт буураад
эхэлчихсэн. Алтны нийлүүлэлтийг харьцангуй тогтвортой гэж үздэг. Нөгөө талаас
эрэлт багассанаас үүдэлтэйгээр одоогийн ханш өртгөө нөхөх үнэ биш болсон. Тийм
учраас цаашдаа алтны олборлолт багасах байх. Олон улсын банк санхүүгийн
байгууллагуудын ерөнхий зураглалыг харахаар алтан дээр өөдрөг таамаг тавихгүй
байна л даа.

-Төмрийн хүдрийн зах зээл манайд бол огцом муугаар нөлөөлчихсөн. Цаашдаа
үнэ өсөх магадлал байна уу?

-Нийлүүлэлт давам­гайлсан байдал энэ зах зээл дээр ажиглагдаж байгаа.
Үнийн хувьд өртгөө нөхөж чадахгүй хэмжээнд уначихсан. Тэгэхээр бизнес
эрхлэгчдэд сануулахад түүхий эдийн үнэ өснө гэж төсөөлөх хэрэггүй болчихоод
байна л даа. Төсөв ч ялгаагүй.

-Энэ оны төсөвт төлөвлөсөн зэсийн үнэ өнөөгийн ханшаас 2000 ам.доллараар
их байгаа нь хэтэрхий бодитой биш тооцоолол. Төсөвт эрдсийн үнийг яаж тооцох
ёстой талаар шинжээчийн хувьд байр сууриа хэлээч?

-Нэгэн үе төсвийн бараг 20 хувийг уул уурхайн салбар бүрдүүлж байсан.
Энэ хувь хэмжээ буурсаар 16 руу уруудсан л даа. Үүнээс ч бууна. 12-13 хувийг л
эзлэх байх. Голлох түүхий эдийн ханш өсөх найдвар тун бага байгаа талаар та бид
хоёр сая ярилаа. Төсөв дээр сценариудыг манайх нэг их хийдэггүй. Уг нь хэд
хэдэн янзаар хийвэл зүгээр. Муу тохиолдолд гэж бий. Үнэ ханш огт өсөхгүй гэсэн
үг. Арай гайгүй, сайн тохиолдол гэсэн байдлаар тусгаж өгөх учиртай. Өмнөх шигээ
тооцоолоод байвал хэцүү. Өнөөгийн байдлаар гэхэд л төсвийн алдагдал 769 тэрбум
төгрөг болчихоод байна. Энэ янзаараа явбал өлхөн их наяд давах эрсдэлтэй.

-Хөрөнгө оруулалт орж ирж байж л ам.долларын ханш суларна. Гадаадын
хөрөнгө оруулалт хэдийнээс идэвхжих бол. Энэ тал дээр таамаг тооцоо хийсэн үү?

-Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт хасах руугаа орж явж байгаад сая нэмэх
рүүгээ орох дүр зураг ажиглагдлаа. Манайхаас гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын
таамаглалыг хийсэн. Гадаадын хөрөнгө оруулалт идэвхжих үе 2018 оны зургадугаар
сараас наашгүй гэсэн тоо бий. Тэр болтол гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт ДНБ-ий
хасах таван хувь хүртэл муудаж магадгүй гэсэн эрсдэл байгаа.

-Оюу толгойн далд уурхайн санхүүжилт үргэлжиллээ гэж бодъё. Тэгвэл долларын ханшид шууд
утгаараа эерэг нөлөө үзүүлэх үү?

-Оюу толгойг дэмжсэн ямар нэг хөшүүрэг байгаа тохиолдолд шууд утгаараа
эерэг нөлөө үзүүлнэ. Таван толгой төслийг хөдөлгөх гэх мэт мэдрэгдэхээр алхам
хийх хэрэгтэй. Тэгж байж хөрөнгө
оруулагчдын итгэлийг олж авах болов уу. Хөрөнгө оруулагчид наад зах нь л төр засгийн
шийдвэр тогтвортой байх эсэхийг харж байгаа. Бид хэт өөдрөгөөр таамагласан байж
магадгүй. Нэг гэгээтэй таамаглал бий. Хэрвээ Оюу толгой, Таван толгой хоёр
зэрэг хөдөлбөл, энэ том төслүүдийг дагасан хөрөнгө оруулалтыг нэмээд нийтдээ
2.1 тэрбум ам.доллар Монголд ороод ирвэл ам.долларын ханш 1550 төгрөг хүртэл
бууж болно гэсэн математик тооцоо гаргасан.

-Эсрэгээрээ энэ том хоёр төслийн аль алинд нь ахиц гарахгүй бол
ам.долларын ханш яах бол?

-Байдал энэ янзаараа үргэлжилбэл ам.доллар чангарах оргил үе нь тэд байх
болов уу гэсэн таамаг бий. 2060 гэсэн ханш байгаа. Оргил үедээ хүрээд эдийн
засгийнхаа жамаар аяндаа засагдаж эхлэх болов уу. Өөрөөр хэлбэл ханшийн өндөр
өсөлт үргэлжлээд байвал нэг талаасаа экспортыг дэмжиж байгаа юм. Нөгөө талаасаа
импортын бууралтыг дэмжиж таарна. Үр дүнд нь гадаад худалдааны ашиг ханшийн
өсөлтөөр бага багаар хуримтлагдана гэсэн үг. Сая л гэхэд гадаад худалдааны ашиг
704 сая ам.долларт хүрсэн.

Энэ янзаараа оны эцэс хүртэл явбал нэг тэрбум ам.долларын ашигтай гарах
боломж харагдаад байгаа юм. Гадаад худалдааны ашиг нэмэгдэх хэрээр валютын нөөц
тэр хэмжээгээр өснө. Ханшид ийм маягаар нөлөөлөх бололцоо гарч ирнэ гэсэн үг.

-Тэгэхээр ам.доллар 2060
төгрөгөөс дээшээ гарах боломжгүй гэсэн үг үү?

-Шууд боломжгүй гэж хэлэх аргагүй. Давж болно. Одоогийн нөхцөлийг хараад
гаргасан таамаглалыг би сая хэллээ.

-Ирэх оны эдийн засагт энэ л гэгээтэй
байна даа гэж онцлохоор зүйл байна уу?

-Сонгуультай жил эдийн засгийг таамаглахад хэцүү байдаг. Өмнөх
сонгуулийн жилүүд ч тийм байсан. Сонгуулийн жилд бүх зүйл идэвхгүй төлөв рүү
шилжчихдэг. Бизнесийн байгууллагын хөрөнгө оруулалт идэвхгүй болдог. Ийм
идэвхгүй байдалд ийм тийм гэсэн таамаглал гаргах төвөгтэй. Яахав ирэх оны эдийн
засгийн байдлыг арай жаахан өөдрөгөөр харахын тулд бид нэг зүйлийг хүлээгээд
байна л даа. Монгол банк ямар шийдвэр гаргах бол гэдгийг. Бодлогын хүүгээ яах
бол гэдгээс шалтгаалаад байна. Шийдвэр гарчихвал ирэх оны эдийн засгийн ерөнхий дүр зураг
ямархуу байх бол гэдгийг таамаглах боломжтой болно.

-Та бүхэн шиг прогноз таамаг хийдэг улсын хувьд Монгол банк ямар шийдвэр
гаргавал зүгээр бол. Тодорхой төсөөлөл бий байх?

-Мөнгөний нийлүүлэлт хасах руугаа ороод нийт эх үүсвэрүүд маань
хумигдаад ирж буй тохиолдолд эдийн засгийн гурван хувийн өсөлтийг хасах руу
оруулчихгүйн тулд хариу үйлдэл хийх шаардлага Монгол банкинд тулгараад байгаа.

Тэр шаардлага нь юу вэ гэсэн асуулт гарч ирнэ. Товчхон хэлэхэд бодлогын
хүүгээ бууруулах шаардлага гарч ирээд байна л даа. Ингэснээр эдийн засагт
мөнгийг нийлүүлж эхэлнэ гэсэн үг. Зээл олголтын гацчихаад байгаа байдлыг арай
жаахан өөрчилж, сэргээх хандлага руу нь чиглүүлнэ гэсэн үг. Гэхдээ Монгол банк
нэг зүйл хүлээгээд байх шиг байна. Оюу толгойгоос эхлээд бусад дэмжлэг болох
хөшүүргүүдийг хараад байх шиг байна л даа. Тийм хөшүүргүүд найдваргүй байгаа
тохиолдолд Монгол банк бодлогын хүүгээ бууруулах нь эргээд эрсдэл учруулах
магадлалтай.

Ам.долларын ханш дахиад л 2000 төгрөг давчихлаа. Дэлхийн эдийн засаг
угаасаа хэцүүдчихсэн, барууныхан хөгжиж буй орнуудаас хөрөнгө оруулалтаа татаж
байгаа юм чинь аргагүй шүү дээ гэх мэт
тайлбар хэлж болно л доо. Ер нь бол тийм. Гэхдээ долларын ханш өсөхөөс
аргагүй өөр нэг шалтгаан бий. Сүүлийн
хэдэн жил гадаадын хөрөнгө оруулалтыг адалж хийрхсэний гор өнөөдөр гарч байна.
Яг нарийндаа эх орончид олширсны шагналыг ард түмэн нуруундаа үүрээд явж байна.
Доллар өсөх хэрээр авдаг хэдэн төгрөгийнх нь үнэ цэнэ буурах нь тодорхой. Өмнө
нь сарын хүнсний хэрэглээгээ зуун мянган төгрөгөөр бэлддэг байсан айл одоо бол
хүнсэндээ 150 мянган төгрөг зарахаас наашгүй болчихож байгаа юм. Сүүлийн үеийн
судалгаагаар ядуурлын хувь өндөр гараад байгаагийн цаад шалтгаан нь энэ. Эх
орончид Оюу толгойгоо “Рио”-д өгөхгүй, Таван толгойгоо Хятад, Япончуудад
алдахгүй, гадаадын хөрөнгө оруулагчид шиг муухай амьтад байхгүй, бид өөрсдөө
бүхнийг чадна гэж цээжээ дэлдсээр байгаад гаднаас орж ирэх долларын урсгалыг
тасалчихсан. Одоо тэд Монголыг итгэж ядсан харцаар харж байна. Заримынх нь
итгэл бүр алдарчихсан. Мяньмараас эхлээд Монгол шиг баялагтай, хөгжиж буй
орнууд “Бид ийм таатай орчин амлая. Манай улсад тавтай морил” гээд байхад тэнэг
л биш бол ямар ч хөрөнгө оруулагч оруулсан доллараа атгаад тийшээ зүглэх нь
ойлгомжтой. Тэд Монголоос доллараа татаад эхэлчихсэн. Гэхдээ нэг нь ч оруулсан
доллараа бүтнээр нь авч чадахгүй
алдагдал хүлээж байгааг саяхан болсон “Дисковер Монголиа” –гийн үеэр судлаачид
иш татан ярина лээ.

Харамсмаар нэг үнэн бий. Доллар улс төрийн зэвсэг болчихсныг сүүлийн үед
өрнөж байгаа үйл явдлууд бэлхнээ хэлээд
өгч байна. Засгаас МАН гарна гэсэн өдөр
долларын ханш өсчихөж байгаа юм. Цаад зорилго нь тодорхой. АН-аас
болж доллар өслөө, засгаас зарим сайд нараа гаргаагүй бол юу гэж ийм юм
болох вэ гэсэн мэссэжийг нийгэмд өгөхийн тулд МАН-ын доллартай нөхдүүд зах
зээлийг удирдсан хэрэг. Эсрэгээрээ засагт МАН нэгдэнэ гэсэн өдөр ам.долларын
ханш унасныг бид бултаараа харсан. Одоо сөрөг хүчин доллар өсөөсэй гэж залбирч
суугаа. Өсөхөд нь дэм болоод явж байгаа. Доллар өсөх хэрээр МАН-ын онилоод буй
АН хохирдог бол хамаа алга. Хохирч байгаа нь жирийн иргэд гэдэгт л хамаг учир
байгаа юм. Уг нь сөрөг хүчнийхэн
иргэдийг төлөөлж тэдний төлөө
ажиллах гэж УИХ-д сонгогдсон. Тэд иргэдийн
халаасан дахь хэдэн төгрөгийг цаас болгохгүйн төлөө, долларын ханшийг барихын
төлөө ажиллах үүрэгтэй.

Өдрөөс өдөрт ханш нь чангарч буй долларын галзуурлыг барих бодитой
ганцхан арга бий. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татаж байж л ноён ногоон номхорно.
Энгийн хэн ч ойлгохоор гаргалгаа. Бид ямар доллар үйлдвэрлэх биш, доллартай
хүмүүс л мөнгөө атгаад орж ирвэл төгрөг чангарна. Авдаг хэдэн бор төгрөгийн
маань ханш өсч, амьжиргаанд хүрэлцэхүйц болно. Эдийн засаг өснө. Бүтээн
байгуулалт өрнөнө. Цахилгаан станц, үйлдвэрийн том төслүүд хэрэгжих боломж
нээгдэнэ. Доллартай болж байж л бид хүчирхэгжинэ. Тэгэхээр эх орончид, засагт
багтаагүйдээ шаралхсан намынхан, засаг барьж байгаа нь гээд ялгаагүй бүгдээрээ
гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын төлөө ажиллах учиртай. Гадаадын хөрөнгө
оруулагчид хадны мангаа биш ажлын байр бий болгодог баялаг бүтээгчид гэж
сэтгэж ажиллахгүй бол ам.доллар өндрөө
авсан хэвээр байна. Үр дүн нь тодорхой.
Иргэд туйлдана, эдийн засгийн хямрал гүнзгийрнэ.

Монголын
уул уурхайн үндэсний ассоциацийн гүйцэтгэх захирал Д.Энхболдтой ярилцлаа.

-Зэсийн үнэ
огцом уруудсан, нүүрсний үнэ ч уруудсан хэвээр гэж ирээд яривал уул уурхай
хэцүүхэн байна. Бодит байдал яг ямар байна вэ?

-Уул уурхайн
бодит байдал гэхээр салбарын яам, АМГ-аас төчнөөн тонныг олборлолоо, тэдийг нь
борлууллаа гэх мэт статистик голдуу мэдээлэл өгдөг л дөө. Тоо нь их бол сайн,
бага бол муу гэсэн хэмжүүртэй. Яг энэ салбарт ажиллаж буй хүмүүсийн хувьд ажиллахад хэр байгаа вэ гэдгээр л нөхцөл
байдал нь илүү бодитой гарч ирэх болов уу. Саяхан нэг сэтгүүлч надаас зэсийн
үнэ буурсаар байгаад Эрдэнэт, Оюу толгой зогсолт хийхдээ тулбал яах вэ гэж
асуусан л даа. Том төслүүд зогсоно гэж байхгүй. Эрдэнэт өртгөө нөхсөн. Бас ч
гэж амиа аваад яваад байна. Оюу толгой асуудалтай ч зогсвол бүр их алдагдал
хүлээнэ. Байнга ажиллахаас аргагүй. Одоогийн байдлаар голлох ганц бүтээгдэхүүн
зэс л байна. Гурван жилийн өмнө нүүрсний зах зээл гэнэт сайхан болсон. Хятадын
гол нийлүүлэгч Австралид үер болж, манай нүүрс үнэд орсон хэрэг. Ёстой
сохорсон биш завшив гээч л болсон. Тэр үеэр улай үзсэн хэрээ шиг хоорондоо
баахан толхилцож, овоо хэдэн төгрөг олсноо улс даяараа хувааж идээд дууссан л
даа. Нүүрсний үнэ үргэлж өндөр байх юм шиг санаж буруу бодлого явуулсан, буруу
нөлөөнд автсан.

-Буруу нөлөөнд
автсан гэдгийг төмөр зам барих ажлыг дундаас нь гацаасан явдлыг хэлж байна уу?

-Ер нь бол тийм.
2008 онд төмөр замын анхны зөвшөөрлүүдийг олгож эхэлсэн. Тухайн үед нүүрсний
үнэ 2011 оных шиг сайн байгаагүй. Нарийн, өргөн
ямар цариг нь хамаагүй, уурхайгаас төмөр замаа барь гэж байсан. Гэтэл
нүүрсний үнэ дараа жилээс нь аажмаар биш огцом өсөөд эхэлсэн. Төмөр замаа бас л
нэг бизнес гэж хараад зогсонги байдалд оруулчихсан л даа. Үүнийхээ горыг одоо
амсаж байна. Тухайн үед төмөр замаа барьсансан бол нүүрс олборлолт,
тээвэрлэлтийн өртөг огт өөр, илүү хямд байх байсан. Өнөөдрийнх шиг нүүрсний
хэдэн уурхайгаа нам зогсоохгүй боломж байсан.

-Нүүрсний
олборлолт бүр таг зогсчихсон уу?

-Олборлолт хийж
байгаа ганц ч компани алга. Олборлосон овоолгоо энэ жилдээ ачаад дуусгах байх.
Дараа жилээс ямар нэг гайхамшиг,
Австрали шиг нүүрсний гол нийлүүлэгч улсад байгалийн гамшиг болохгүй л
бол нүүрсний үнэ өсөхгүй. Хятадад сар бүр нүүрсний мэдээ гэж гардаг. Эрчим
хүчний нүүрсэн дээр илүү анхаардаг. Гэхдээ коксжих нүүрсний мэдээлэл ч явуулдаг
юм. Тэр мэдээнээс харж суухад коксжих нүүрсний үнэ сард 1.4-1.9 хувийн уналттай
байна. Энэ байдал тогтворжвол сайн мэдээ. Харамсалтай нь нүүрсний үнэ цаашдаа ч унах магадлалтай гэсэн
таамаг санаа зовоож байна.

-Алт арай
гайгүй байна уу, татварыг нь хөнгөлчихсөн, одоо зээл өгнө гэж яриад байгаа…?

-Алтан дээр бид
нүүрс шиг мөн л алдаатай бодлого явуулсан.
2006 оноос эхлээд алтны үнэ гайхалтай гэмээр өссөн. Гэтэл манайханд гэнэтхэн нэг гоё санаа төрчихсөн. Тэр санаа
нь 68 хувийн татвар авах хууль. Гэнэтийн ашгийн татвар гэсэн айхавтар нэртэй.
Дараахан нь урт нэртэй хууль гээд баталчихсан. Монголын алтны салбар нэг
онцлогтой. Үндсэн ордын илэрц маш ховор. Ихэнх нь шороон орд байсан. Урт нэртэй
хууль гэж гаргаад 2009 онд хэдэн шороон
ордоо тэр чигт нь нам зогсоосон. Тэгээд ч хуулиа хэрэгжүүлж чадаагүй. Сүүлдээ
бүр түдгэлзүүлсэн л дээ. Ийм шийдвэр гарангуут өнөө лицензтэй талбайнууд
компани, улсын алиных нь ч биш болчихсон. Байгаль орчныг хамгаалах биш
сүйтгэдэг хуультай болсон доо. Энэ жилээс урт нэртэй хуулийг дагаж мөрдөх
журмын тухай хууль гэж гаргасан. Удаан хугацаанд зогсолт хийж, үндсэн хөрөнгө
нь бараг үгүй болсон компаниудад улсаас зээлийн дэмжлэг үзүүлнэ гэж амлаад
байгаа. Ингэж ярьж байгаа ч ажил болсон
нь бага. Үүнээс ч том асуудал байна. Урт нэртэй хуулийг дагаж мөрдөх журмын
дагуу лицензээ сэргээх гэсэн компаниуд өнөөдөр яах ч аргагүй байдалд орчихлоо.
Тэд БОНХАЖЯ дээр очоод гацчихсан. Координатын зөрүү гараад байна гэсэн ганц
тайлбартай. Засгийн газар, УИХ-аас уул уурхайн салбарт үүссэн нөхцөл байдлыг бодолцоод
хөрөнгө оруулагчдад таатай, ажиллахад
дөхөм орчин бүрдүүлэхийг хичээж байгаа ч процедурын хувьд бодитой үр дүн
гарахгүй байна л даа. Хууль, журам, дүрэм гардаг ч хэрэгжих явцад хүнд суртал
их байна. Хүнд суртлаас гадна үл ойлголцол гэж том шалтгаан бий.

-Жишээ нь ямар
үл ойлголцол гараад байна вэ?

-Саяны онцолсон
координатын зөрүүний асуудал. АМГ, БОНХАЖЯ-ны кадастрын координатын зөрүүг
хэлээд байна л даа. Миний сонссоноор аль өнгөрсөн жил л нэгдсэн системтэй болох
гэж байгаа дуулдсан. Удаан хугацааны ажил байх. Гэхдээ энэ маягаар компаниудын
ажилд саад тушаа болоод байгаа нь цаанаа том
хохиролтой.

-Төмрийн
хүдрийн зах зээл ямар байгаа вэ?

-Жилд ганц, хоёр
зуун мянган тонныг гаргадаг байснаа хоёр сая тонн болтлоо өссөн үе бий. Гэхдээ
одоо буцаад зогсч байна. Төмрийн хүдэр дэлхийн зах зээл дээр байхгүй болж байна
л даа. Манайхан нэг зүйл дээр анхаарах хэрэгтэй. Эрдсийн үнэ сайн байхад
маргалдаж, элдэв янз болж байгаад татварыг нь нэмчихдэг. Үнэ буурангуут болохоо
байлаа гэж сандралдаад татвараа буцаагаад буулгадаг. Бидний гол алдаа энэ.
Ашигт малтмалын үнэ өгсөж уруудсаар өнөөг хүрсэн. Манай эрх зүйн орчин ашигт
малтмалын үнийн өөрчлөлтийг дагаж явдаг хошин шог шиг хандлага байна. Үүндээ
анхаарах цаг болсон.

-Шинээр лиценз
олгож эхэлсний дараахан салбарын яамнаас хайгуулын чиглэлээр хөрөнгө оруулалт
нэмэгдэнэ гэсэн өөдрөг мэдээ дуулгаж байсан. Ер нь лиценз олголт ямаршуухан
байна?

-Эдийн засгийн
сайн мэдээний нэг л дээ. Гацдаг нь яахав, техникийн асуудал байх. Хоёрдугаарт
лиценз өгч байгаа онлайн процедур олон хүнд сэжигтэй харагдаж байж магадгүй.
Нэг минут 12 секундэд 120 лицензийг бүгдийг нь аваад дуусчихсан гээд бодохоор
санаанд багтамгүй л дээ. Хэчнээн хурдан шивээд ой тойнд багтахгүй хугацаа.
Манай ассоциаци АМГ-аас тайлбар авсан. Бүртгэл эхлээгүй байхад систем рүү нь
нэвтрээд, мэдээллээ хийж хакердахгүй л бол хууль бус гэж тооцохгүй гэсэн хариу
өгсөн. Зэрлэг ч гэсэн шууд хэлчихсэн нь их юм даа гэж бодоод сууж байна. Нөгөө
талаас компаниуд АМГ-аас онлайн эрх авах гэж мөнгө төлдөг. Өнөө эрхээ сар бүр
сунгуулахдаа бас мөнгө төлнө. Мөнгөн тоогоор яривал хэдэн тэрбумаар тоологдох
байх. Мөнгөө төлсөөр байгаад эрхээ авчихвал өөр хэрэг. Гэтэл Ашигт малтмалын
хуульд шинээр орсон “Орон нутгаас санал асууна” гэсэн заалт асуудал үүсгэж
байна. Орон нутгийн саналыг авъя гээд 150 хүсэлт явуулахаар 149-ийг нь
татгалзчихдаг. Орон нутгийнхан татгалзсан хариу бичингүүтээ маргааш нь тухайн
талбайг тусгай хэрэгцээнд авна гэсэн тушаал гаргачих жишээний. Дээрээ сайн
сайхан шийдвэр гаргалаа ч доороо ийм л байна.

-Аймаг, сумын
дарга нар нь ийм хандлага гаргадаг юм байж, гэхдээ төрийн бодлого гэдэг утгаар
нь Засгийн газраас ямар нэг алхам хийх ёстой байх…?

-Бид Засгийн
газарт хандсан. Засгаас чиглэл өгнө гээд удаж байна. Хуульдаа орон нутгийн
саналыг авна гээд заачихсан учраас засаг нөлөөлөхөд хэцүү. Хуулийнхаа дагуу
саналаа өгсөн, татгалзсан.

– Мөнгө босгох
боломжтой, туршлагатай компанид лиценз ирэхгүй байна, дандаа шинэ компаниудын
нэр байна гэсэн шүүмжлэл бий. Энэ хэр
ортой шүүмжлэл вэ?

-Лиценз авсан
компаниудын дунд хэвлэлийн компани ч явж байх шиг. Хамгийн гол нь бараг 99 хувь
нь огт мэдэхгүй компани байна. Тэгэхээр лиценз наймаалцах явдал гарч магадгүй.
Гэхдээ тэглээ гээд буруу юмгүй л дээ.
Үнэхээр нөөцтэй газрыг АМГ-ынхан мэдэж байгаа. Тэд мэдээллийн асар их суурин
дээр сууж байгаа. Тийм учраас “Хэрэгтэй лицензүүдээ өөрсдөө хуваагаад авчихаж
байгаа юм биш үү” гэсэн хардлага төрж байгааг үгүйсгэх аргагүй. Эцэст нь хэлэхэд УИХ, Засгийн газраас эрх
зүйн орчныг нь бүрдүүлээд өгчихлөө. Одоо хэрэгжүүлэх асуудал л байна. Гацууртыг стратегийн ордод
оруулсан ч хувь дээрээ тохирч чадахгүй гацаанд оруулчихлаа. Оюу толгой, Таван
толгойн асуудал байна. Ер нь бол нэгэнт эхэлсэн ажлаа бодит болгомоор байна.
Том төслүүдийн ийм асуудал хэмжээгээрээ бага боловч бусад төсөл дээр бууж ирээд
байна л даа.

-Хөрөнгө
оруулалт сэргэх найдвар байна уу. Дэлхийн ихэнх хөрөнгө хөгжиж буй орнуудаас
хөгжилтэй орнууд руу татагдаж байна гэх юм?

-Хөрөнгө
оруулалтын хувьд оройтсон бороо гэдэг шиг юм болоод байна л даа. Эдийн засгийн
бүх л хямралын үед дэлхийн ихэнх хөрөнгө илүү суурьтай эдийн засагтай орнууд
руу татагддаг. Монголын хувьд Мьянмар гэх мэт Африкийн улсуудад хаягдчихсан.
Өмнө нь тэднийг тэргүүлж, тэдэнд жишиг болохуйц хэмжээнд байсан. Харин одоо
манай улс найдваргүй гэсэн жагсаалтад орчихлоо. Европ, Хойд Америк зэрэг
классик маягаар хөрөнгө оруулалт хийж, үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудын хар
жагсаалтад Монгол орсон нь харамсалтай хэрэг. Манай улсын хувьд классик биш,
уламжлалт бус аргаар хөрөнгө оруулалт хийдэг Хятад, Орос зэрэг улсад таатай
болж байж магадгүй. Гэхдээ бас ч гэж
найдвар байгаа. Хойд Америкийн хувьд Монголыг хөрөнгө оруулах ямар ч найдваргүй
гэж үзээгүй. Европын хувьд үргэлж болгоомжтой хандаж ирсэн. Хятадын эдийн засаг
удааширч байна. Бэлэн мөнгөний илүүдэл болж байгаа. Тэр мөнгийг хаашаа хийх вэ
гэж бодож байгаа нь тодорхой. Сүүлийн хоёр, гурван жил Африк руу асар их
хөрөнгө оруулалт хийсэн. Энэ хүрээнд манай улс руу ч хөрөнгө оруулалт хийж
таарах байх. Гэхдээ Орос, Хятадын харилцаан дунд манайх бараг л хаягдаж эхэлснийг
бүгд харж байгаа. Казахстаны хувьд хоёр орны хооронд гүүр болоод явчихлаа. Хийн
хоолойг анх ярьж эхлэхэд л манайхан улс төр хийж, бөөн юм болсон. Тэгсээр
байгаад Монголын газар нутаг дээгүүр хийн хоолой тавих Оросын сонирхол
багассан. Зах зээл рүү хий нийлүүлэх гэж байгаа бол гуравдагч орноор хоолойгоо
дамжуулах хэрэггүй гэсэн жишээ Украйнаас эхлээд гараад ирчихсэн. Тийм учраас
Монголын газар нутгаар хийн хоолой тавих асуудал бараг л байхгүй болсон болов
уу.

-Хятадын шинэ
торгоны замд манайх дажгүй оролцоотой байж чадах болов уу?

-Хятадын шинэ
торгоны зам төсөлд Монгол үндсэндээ байхгүй. Одоо яриад байгаа нь ердөө салбар
төсөл нь. Үндсэн улс нь Казахстан, тэгээд бага Ази шүү дээ.

Уншигч тантай уулзуулж байгаа энэ хүнийг А.Чулуун гэдэг. Шил, лааз түүж амьжиргаагаа залгуулдаг, тэтгэврийн хэдээ хадгалж байгаад хувьцаа худалдаж авдаг, хөрөнгийн зах зээл дээр аль ерээд оноос тоглож эхэлсэн, ном унших дуртай гэж ирээд яривал сонирхмоор намтартай эрхэм. Хөрөнгийн бирж дээр арилжааны мэдээ авах гэж ирэхэд нь өчигдөр уулзаж ярилцлага авсан юм.

-Улс төрийн товчооны Төмөр-Очир гуайн орчуулсан “Мөнгө” зохиолоос хөрөнгийн зах зээлтэй анх танилцсан гэж сонссон. Тэр чинь хэдэн он билээ?

-Өө их эрт, 1968 он. Анх уншаад хөрөнгөтөн оронд л ийм сүрхий сайхан зүйл хөгжсөн байх нь гэж бодоод өнгөрсөн. Эмиль Золягийн зохиол л доо. “Мөнгө” гэдэг тэр номонд 1850-иад оны үеийн хөрөнгийн зах зээлийн тухай гардаг юм. Элдэв юм гарна. Хувьцаа аваад баяжсан хүн ч гарна. Хувьцаа аваад юу ч үгүй болсон дүр ч бий.

-Эдийн засагч болохоор хөрөнгийн зах зээлийг сонирхож харсан байх нь?

-Тэр үед би их сургуульд сурч байсан л даа. Ах нь Дорнод аймгийн хүн. Аав, ээж минь хоёулаа тэндхийн уугуул. Арваа онц төгсөөд МУИС-ийн эдийн засгийн ангид орсон юм. 1970 онд сургуулиа төгсөөд Төв аймгийн Барилга конторт эдийн засагчаар очсон. Тэндээ дөрвөн жил ажилласан.

-Өөр ажилд томилогдсон хэрэг үү?

-Үгүй ээ, яах аргагүй болоод саналаараа гарсан юм. Тэр үе чинь социалист нийгэм. Өмнө нь хэзээ ч байгаагүй шударга сайхан, агуу их Октябрийн хувьсгалын нөлөөгөөр хүн нь хүнээ дарлан мөлжих ёсыг үүрд устгасан шинэ нийгэм байгуулж эхэлсэн гэдэг байлаа. Үнэн хэрэгтээ тийм байгаагүй. Манай даргын ах нь Намын төв хороонд ажиллана. Тэгж байтал Увс аймгийн Чандмань сумын нэг хүн манайд ерөнхий нягтлангаар ирлээ. Арын хаалга нь Улстөрийн товчооны гишүүн хавьцаа. Ер нь өнгөрсөн нийгэм чинь тэр чигтээ арын хаалганых байсан шүү. Арын хаалгатай хүн гайгүй алба хашна. Манай дарга, ерөнхий нягтлан хоёр надад талгүй. Яамнаас хүн ирэхээр энэ хүн юу ч хийдэггүй, шинэ санаа гаргадаггүй гэж танилцуулна. Ажлаасаа цэрэгт явна гээд гарсан л даа. Чих муу учраас цэрэгт тэнцээгүй. Ажил нэлээд хайсан. Он гарсан хойно Усны аж ахуйн яаман дээр очлоо. Азаар Борнуурт эдийн засагчийн орон тоо байна гээд тийшээ очсон. Тэндээ долоон жил ажиллаад хотод ирсэн хүн дээ. Дахиад л ажил олдоогүй хэсэг таваргасан.

-Яагаад, уг нь номыг нь үзсэн эдийн засагч хүнд ажил олдмоор юм?

-Арын хаалганы нийгэм байсан гэж би хэлсэн дээ. Тийм л шалтгаанаар олдоогүй хэрэг. Би танд нэг жишээ ярья. Сүхбаатар дүүргийн хөдөлмөр нийгмийн хангамжийн хэлтэс гэж байлаа. Ганц хүний орон тоо гарч л дээ. Өчнөөн хүн очиж. Тэгсэн тэндхийн намын хороонд ажилладаг мэргэжилтэн миний таньдаг нэг хүний бичиг баримтыг барьж гүйж байгаад оруулсан юм билээ. Ажилдаа ороод хэдхэн хонож байтал буцаагаад гаргачихсан байгаа юм. Илүү том ар талтай хүн гарч ирсэн учраас гэсэн тайлбар хэлсэн гэдэг. Ах нь ийм л нийгэмд амьдарч байсан хүн. Сүүлдээ нам дагахгүй бол болохгүй нь гэж бодсон л доо. Тэгээд цэргийн газар дагавал намд орох нь гайгүй юм билээ гээд нормчин хийж үзлээ. Тэнд очоод ч бараагүй. Бас л арын хаалгагүй бол мэргэжлээрээ ажиллахгүйг ойлгоод 1985 онд гарсан.

-Ажлаасаа гараад самар түүж зардаг болсон гэж дуулсан. Орлого хэр байв?

-Сард 1200 төгрөгийн орлоготой. Тэр үеийнхээр бол орлогч сайдын цалин (инээв). Богд ууланд самар түүхээр гардаг хориод хүн байсан юм. Аягыг нь нэг төгрөг гээд самар зарж эхэллээ. Ардчилал ялтал самраа зарсан. Намар нь зүгээр суухгүй хөдөө явж тарвага өвчинө. Анчдын байнгын бригад гэж байсан юм. Тэдэнтэй явж өвчинө л дөө. Нэг анчинг тарвага өвчдөг нэг хүн дагана. Тарвага олноор нь агнадаг хүнийг гурван өвчигч дагана. Цэрэнчимэд гэдэг анчин бүр өдөрт 70 тарвага агнана. Нэг тарвага өвчихөд хоёр төгрөг. Хоёр сар шахуу яваад 1200 төгрөг, хоёр дөчийн бедон тарваганы махтай хотод орж ирнэ. Ардчилал эхлээд тарвага, самрын аль аль нь алга болсон л доо. Ажилгүй болсон хүмүүс олноороо Богд ууланд гарчихсан. Бие биеийнхээ самрыг хулгайлна, дээрэмдэнэ, есөн жорын л юм гарч эхэлсэн. Хэтрүүлж хэлбэл хүн бүр тарваганд явсан даа.

-Ардчилал эхлээд шууд хөрөнгийн зах зээл рүү оръё гэж бодсон уу?

-Шууд ч үгүй л дээ. Нэг хэсэг ундаа зарсан. Төгрөг 20 мөнгөний ундааг зах дээр наймаа хийж байгаа улсад таван төгрөгөөр зардаг байлаа. Гэтэл ундаа үйлдвэрлэгчид ундаагаа машинаар нь зах дээр аваачаад бөөний үнээр нь зараад эхэлсэн. Ингээд амь зуудаг бизнес маань алга болж байгаа юм. Тэгээд хөрөнгийн зах зээл рүү орсон доо.

-Эхлээд ямар компанийн хувьцаа авч байв?

-Тэр үед чинь ямар ч хувьцаа авсан гүйдэг байсан. Хувьцаа аваад байж байтал дараахнаас нь өсөөд эхэлсэн. Тэгж байгаад овоо мөнгөтэй боллоо. Гэхдээ авсан хувьцааны маань ихэнх нь дампуурсан. Одоо хувьцааны шинэ үе эхэлж байна. Хөрөнгийн бирж дээр оршин тогтнох бололцоогүй компаниудын хувьцааг бүгдийг нь хасчихлаа. Бололцооны компаниуд нь үлдсэн. Тэгэхээр энэ зах дээр тоглох боломж тэр үеийнхээс ч илүү байгаа гэсэн үг. Би Хөрөнгийн бирж дээр заримдаа сардаа нэг, зарим үед долоо хоногт нэг удаа ирдэг. Ер нь долоо хоногтоо нэг удаа ирээд арилжааны мэдээ авчихвал болчихдог.

-Хувьцааг нь авах компаниа яаж сонгодог вэ, олон жил ажиллаад ирэхээр арилжааны мэдээгээ төвөггүй уншаад, мэдрээд сурчихдаг уу?

-Компаниудаа мэднэ л дээ. Арилжааны мэдээгээ цуглуулаад гурван жилийн өмнө ямар байсан, одоо хэд байна гэх мэтээр харьцуулаад уншчихна. “Улаанбаатар” зочид буудлын хувьцаа 250 төгрөгөөр эхэлж байсан юм. Гэтэл одоо 100 мянган төгрөг. Тэр үед би ямар нэг аргаар “Улаанбаатар” зочид буудлын 5000 хувьцаа авсан бол өнөөдөр 500 сая төгрөгтэй болох байсан юм билээ.

-Хувьцаанаас хамгийн их ашиг хийсэн тохиолдлоо сонирхуулаач?

-Их олж байсан үе бий. Гэхдээ сайн наймаа хийдэг хүнийг яаж гүйцэхэв. 4000 төгрөгөөр авсан хувьцаагаа 64 мянган төгрөг болгосон удаа байгаа. Хувьцааны ашиг гэж нэлээд юм авдаг байсан. Одоо ч авч байгаа. Хувьцааны ашгийг жилээр ярина л даа. Бид хувьцаагаа зарж ашиг олохгүй. Хувьцааны үнийн өсөлтөөс нэлээд юм олдог. Бэлэн мөнгөний хувьд жилд гурван сая төгрөгөөр л шинэ хувьцаа авч байгаа юм. Өнөөх маань жилдээ зургаа, долоон сая болоод үржчихнэ. Урьд нь авчихсан хувьцааны үнийн өсөлт гэж бий. Авсан хувьцаагаа зарна гэхээс илүү улам өсөхийг нь хүлээнэ. Ер нь хувьцааны захаас ашиг олно гэдэг урт удаан хугацааны үйл явдал шүү дээ. Хувьцааны томчууд чинь өсөх хувьцааг дарсаар байгаад мөнгөждөг. Би тэр аргаар явж байна л даа.

-Жилдээ арваад саяыг бол чөлөөтэй л олдог юм байна даа?

-Бараг тийм байх. Гэхдээ хувьцааны зах чинь нууцлалтай байх ёстой шиг байгаа юм. Томчуудаас та ямар компанид хувьцаа эзэмшдэг вэ гэж асуухад хариулдаггүй биз дээ (жуумалзав).

-Та одоо хаана амьдарч байгаа вэ?

-Гэр хороололд амьдарч байгаа. Хүмүүс байр аваач гэдэг л юм. Хувьцааны зах зээл дээр тоглож байгаа хүнд чинь эргэлтийн хөрөнгө хэрэгтэй. Хувьцаагаа зараад байр авчихвал цаашдаа ямар ч бизнес эрхлэх аргагүй болж таарна. Би 1945 онд төрсөн хүн. Дал гараад явж байна. Нас дээр гарсан ч мөнгөө өсгөж хүссэн зүйлдээ заръя гэсэн бодол, хүсэл маань хэвээрээ.

-Хувьцааны зах дээр тоглож багагүй мөнгө олдог хүн лааз, шил цуглуулаад явна гэхээр гайхах хүн гарч мэдэх л юм. Хувьцааны ашгаараа өөр бизнес эрхэлье гэж бодож байсан уу?

– Ер нь тэгээд хувьцааны арилжаа амьдрал маань болчихож. Шил, лааз цуглуулах чинь их нэмэртэй. Тэтгэврийнхээ мөнгөнд хүрэхгүй шүү дээ. Унших ном, өмсөх хувцас, хоол ундаа бол шил, лааз тушааж олсон мөнгөөрөө аргалчихдаг. Тэтгэвэр гэж сард 280 мянган төгрөг авна. Тэрийгээ хувьцаандаа оруулдаг юм. Тэгээд ч зүгээр сууснаас амьдрал дунд явна, хөдөлмөрлөнө гэдэг сайхан. Шил, лааз цуглуулахаас гадна амралтын өдрүүдээр сонин, ном зардаг юм. Дэлгүүрт сууж байгаа улс сонин, ном их харна. Авдаг хүмүүсээ мэддэг болохоор яваад зарчихдаг. Ер нь амрах дургүй. Болж л өгвөл хөдөлж, ажиллаж байх дуртай.

-Гэхдээ л мөнгөө ийм юманд ингээд зарчих юмсан гэсэн бодол төрнө биз?

-Хүссэн хэмжээндээ хүрсэн үед л зарна даа. Дор хаяж 300 сая төгрөгтэй байж хүссэн зүйлээ эхлэх боломжтой болно. Тэр хүртэл нэлээд үзэх байх аа.

-Таныг хувьцаа эзэмшигчдийн хуралд идэвх­тэй суудаг гэж сонссон. Компанийн захирлуудтай яриа хөөрөө үүсгэнэ биз?

-Тэдэнтэй ярих дуртай. Хувьцаа эзэмшигчдийн хуралд зах зээлд хөлөө олчихсон сүрхий улс очдог. Танилцаад хууч хөөрөхөд урамтай, хэрэгтэй. Хувьцаа эзэмшигчийн хурлын мэдээллийг “Өдрийн сонин”, “Өнөөдөр”-өөс харна. Олж чадаагүй зараа брокероосоо авчихна. Хуулиараа бол компаниуд хувьцаа эзэмшигчдийнхээ хурлын зарыг сониноор зарлах ёстой л доо. Бидэнд чинь хуралдаа сууна гэдэг хамгийн сайхан үе. Том сайд дарга нар хувьцааныхаа хуралд ирдэггүй юм. Хувьцаа эзэмшигчдийн хуралд орохыг хориглосон байдаг юм шиг билээ. Төлөөний хүнээ явуулаад байх шиг харагддаг.

-Хөрөнгийн бирж дээр тан шиг тууштай арилжаа хийдэг хүн хэчнээн байгаа бол?

-Байнгын хувьцаа зардаг нь гэвэл тавь, жараад бий байх шүү. Хувьцааны арилжаанд оролцогчид насны хувьд янз бүр. Залуус их оролцож байна. Халиад нэг юм ярихад сүүлийн үед нэг олзуурхмаар мэдээ дуулдаж байна. Ямар нэг компанийн хувьцаанаас эзэмших нэг хүний хувьцааны дээд хязгаарыг тогтоож өгнө гэсэн агуулгатай хуулийн төсөл явж байгаа дуулдсан. Гэхдээ их хурлын гишүүд хувиа бодсон улс учраас ард түмэнд хэрэгтэй ийм санаачилгыг дэмжихгүй л болов уу гэж урам хугарах юм. Уг нь энэ заалт батлагдчихвал энгийн иргэд хувьцааны зах руу орж мөнгөө өсгөхөд их нэмэртэй.

-Та хэчнээн компанийн хувьцаа худалдаж авсан бэ?

-Жараад компанийн хувьцаа худалдаж авсан байдаг юм. Гэхдээ ашигтай нь арав гаруй.

-Хөрөнгийн зах зээл рүү орох хэр хэцүү вэ?

-Эхлээд 5000 төгрөгөөр дансаа нээлгэнэ. Дараа нь бас нэг данс нээлгэж мөнгөө хийнэ. Брокертоо би энэ хувьцааг авна гэж захиалгаа өгөөд л болоо. Хамгийн гол нь арилжааны мэдээгээ сайн харж байх хэрэгтэй.

-Арилжаа хийх идэвхтэй үе гэж байх уу?

-Байлгүй яахав. Би гэхэд л зун мөнгөө хурааж байгаад хувьцааны зах руугаа өвөл ордог. Өвөл хувьцааны үнэ унадаг юм. Компаниуд мөнгөөр дутагдаж эхэлдэг үе л дээ. Одоо хувьцааны үнэ уналттай байгаа нь үнэн. Гэхдээ эргээд өснө л дөө. Америкт хямралын үеэр ханш нь унасан хувьцаа авсан улс одоо хожиж байна.

-Та аль чигийн ном сонирхож уншдаг вэ?

-Түүхийн номонд дуртай. Бизнесийн ухааны номонд гар татахгүй. Сүүлд “Наполеон” гэдэг ном уншлаа. Энх-Амгалан хааны тухай нэг ном авсан. Уншиж амжаагүй байгаа. Сүүлийн үед сонирхолтой номнууд хэвлэлтээс гарангуутаа алга болж байна шүү. Анзаараад байхад амжилттай яваа хүмүүс ном их уншдаг. Ном уншдаг учраас л бусдаас давуу амьдарч байна л даа. Тийм байх чадвараа номноос авч байна.

-Хамгийн үнэтэй авч байсан ном гэвэл…?

-“Коммунизмын хар ном”-ыг 50 мянган төгрөгөөр авч байсан.

-Уншсан номныхоо тоог багцаалдаад хэлэх боломжтой юу?

-Өө, тоогоо алдсан. Ах нь номгүйгээр амьдрах аргагүй болчихсон хүн л дээ. Зав гарвал ном бариад авдаг дадалтай болчихсон. Манай гэрийн хогшил, эд гэвэл ном л байна. Хуучин цагт унших ном ховор байсан. Үзэл суртлын шүүлтүүр гэж айхавтар юм байлаа. Тэр дундаа миний унших дуртай түүхийн, хаад, ноёдын ном их ховор байсан цаг. Одоо бол мөнгө л байвал хүссэн номнууд байна шүү. Гэхдээ хүний шунал барагдах биш. Уншмаар номнууд орчуулагдаж өгөхгүй л байна. Жишээ нь Суворовын тухай ном огт алга. Линкольн, Вашингтоны тухай ном уншмаар санагдах юм. Уг нь аль дээр үед “Жизнь замечательных людей” гэдэг том цувралаар орос хэл дээр гарчихсан л даа. Орос хэлэндээ сайн биш учраас орчуулагдчих болов уу гэж хүлээж суух юм.