Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч, эдийн засгийн ухааны доктор Г.Янсанжавтай ярилцлаа.

-Ирэх оны төсөв ид яригдаж байгаа энэ үед мэргэжлийн хүний хувьд шийдвэр гаргагчдад анхааруулж хэлэхээр зүйл байна уу?

-2016 оны Монгол Улсын төсвийн тооцоонд төгрөгийн ханшийг унагахаар авсан нь хэлэхгүй өнгөрч болохгүй асуудал. Урьд онуудад төсвийн тооцоонд нэг ам.доллар ойролцоогоор 1500 төгрөгийн орчимд хэлбэлздэг байсан. Гэтэл ирэх жил нэг ам.долларыг 2030 төгрөгөөр тогтоох гэж байна. Эндээс төгрөгийн ханшийг хэт унагаж болзошгүй байдал анзаарагдаж байна. Үндэсний валютынхаа үнэ цэнийг ингэж унагаж болохгүй.

Мөнгөний ханшийг төрийн мөнгөний бодлого, төсөв хоёр бие бие рүүгээ чихээд байна л даа. Монголбанкны зүгээс төсвөөс шийдэх асуудал дээрээ хөдөлж өгөхгүй юм, хэрвээ шийдчихвэл бид асуудлаа ойлгомжтой болгомоор байна гэсэн тайлбар хийдэг. Төсөв нь болохоор шийдэж чадахгүй дүр зураг ажиглагдаад байгаа. Зарим зүйлийг баримттайгаар хэлмээр байна. Сард 500 мянган төгрөгийн цалинтай хүнээр жишээлье. Тэр хүний цалин 2012 онд ам.доллар 1350 төгрөг байхад 370 ам.доллар, доллар 2000 дөхсөн энэ үед 250 ам.доллар болсон гэсэн үг. Дундаас нь зөвхөн ам.долларын ханшийн зөрүүгээр л 120 ам.доллар алга болчихсон гэж ойлгож болно. Үүнийг төгрөгт шилжүүлэхэд 240 мянган төгрөг. Энэ хэмжээний мөнгө ханшийн зөрүүнээс болж тэр хүний халааснаас алга болчихсон байх жишээний. Гэтэл хүмүүсийн цалингийн хэмжээ энэ хугацаанд нэмэгдээгүй. Долларын ханшийн өсөлт иргэдэд ингэж нөлөөлсөн. Үүнийг төв банкинд хэлж, ханшаа тогтоож барихын төлөө ажиллах ёстой. Гэтэл тэгэхгүй байна л даа.

-Долларын ханшийн өсөлт гаднаас орж ирэх ам.долларын урсгал багассанаас болсон. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хэн үргээсэн бэ, эхлэл нь хаанаа байна вэ гээд харахаар гол буруутан нь УИХ, Засгийн газар гээд явчих юм биш үү?

-Ямар нэг хэргийг эзэнгүй болгож хаяад байна. Төгрөгийн ханшийг тогтвортой байлгах нь төв банкны үндсэн зорилт. Үүнийг хуулиар заагаад өгчихсөн. Тэгэхээр Монголбанк энэ тал дээр асуудал боловсруулах хэрэгтэй. Гэтэл ямар ч асуудал боловсруулахгүй байна.

-Таныхаар төв банк яах ёстой вэ, тодорхой гарц санал болгооч?

-Яг хуулийн дагуу хэрэглэх нэг том арга бий. Бодлогын хүүг нэмэх хэрэгтэй. Бодлогын хүүг бууруулж байгаад долларын ханшийг өсгөчихсөн шүү дээ. Тэгэхээр нарийн үндэслэл, тооцоотойгоор бодлогын хүүг нэмэх хэрэгтэй. Зээлийн хүү нэмэгдэхээр хадгаламжийн хүү дагаад өснө. Хадгаламжийн хүү нэмэгдэхээр төгрөгийн хадгаламж өснө. Одоо бол төгрөгийн хадгаламж буураад, ам.долларын хадгаламж нэмэгдчихсэн. Гэтэл төв банк доллар байхгүй гэсэн тайлбар хэлээд байгаа. Ам.долларын хадгаламж өсчихөөд байхад доллар байхгүй гэдэг бол ташаа тайлбар. Надад тодорхой мэдээлэл алга байна. Гэхдээ УИХ-ын гишүүдийн ярьж байгааг сонсоход Монголбанк гурван их наяд төгрөгийг үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрт өгсөн юм билээ. Уг нь хуулиараа төв банк зөвхөн арилжааны банкуудтай л харилцах эрхтэй. Мэргэжлийн хүний хувьд харамсч байна. Монголбанкинд өртэй улс байна гэж мэдээлээд эхэллээ. Монголбанк энэ хүмүүсээс өрөө авах хэрэгтэй.

-Төсвөө таная, бага зардалтай амьдаръя гэцгээж байна. Үүн дээр таны байр суурийг сонсъё?

-Төсвийг танахаас аргагүй. Байшин барилга замбараагүй болсон. Яам, төрийн өмчийн агентлагууд гэхэд л дандаа өндөр байшингууд. Дүүрэг гэхэд л өөрийн гэсэн байртай хэрнээ тусдаа өндөр байшин бариулчихаж байна. Сангийн яаманд бүр орж ч болохоо байсан. Давхар бүр нь тусгай түгжээтэй, их тансаг барилгад ажиллах юм. Тэдний ажиллаад байгаа шинэ, тансаг барилгуудыг төсвөөс мөнгө гаргаж барьдаг. Төсвийн мөнгө хамаагүй урссаны ил баримтууд гэвэл энэ барилгууд байна. Ирэх жилийн төсөвт ийм хэрэггүй зүйлд мөнгө зарах хэрэггүй. Барилгын салбарт мөнгө хиймээргүй байна. Одоо гэхэд л баахан орон сууцны хороолол баригдчихсан. Ямар ч захиалгагүй. Орон сууцанд орох боломжтой нь орчихсон шүү дээ. Орон сууц зарагдахгүй болохоор барихад зарцуулсан мөнгө нь түгжигдэж таарна. Түгжигдсэн мөнгийг яаж тайлах вэ гэдэг хамгийн чухал асуудал болоод байна. Нэг хэсэгтээ гарахгүй байх. Орон нутгийнхан хот руу их ирж байна. Зарим нь бүр малаа туугаад ирчихсэн. Мал нь хотын захад борлогдохгүй байж байна. Бүх юмны харьцаа алдагдсаны нэг жишээ л дээ. Хот тойрсон малыг төрийн бодлогоор л зохицуулах хэрэгтэй байх. Малын үнэ буураад махны үнэ үнэмших аргагүй байдал руу орчихлоо. Ийм байдал газар авбал цаашдаа мах олдохоо байна. Тийм учраас энэ асуудлуудыг төсөв, төрийн мөнгөний бодлогоор л зохицуулж өгөх хэрэгтэй. Төрөөс гардаг мөнгө нэг бол төсвийн эсвэл зээлийн мөнгө байдаг. Хотын зах руу байгаа малыг яах вэ гэдгийг төсвөөс мөнгө гаргаж шийдэх хэрэгтэй.

-Жишээ нь та ямар гарц санал болгомоор байна?

-Махны томоохон үйлдвэр алга. Ийм үйлдвэртэй бол бөөндөж авах арга зам байж болно. Махыг экспортод гаргая гэж олон жил ярьж байгаа. Ажил болгох хэрэгтэй.

-Төсвөөс таначихмаар өөр юу байна вэ?

-Хавтгайрсан халамж. Ерөнхийлөгч өөрөө хүртэл сонгуульд идэвхтэй ажилласан хүмүүсийг халамжид хамруулдаг гэж ярьсан шүү дээ. Сонгуульд идэвхтэй ажилласан хүмүүсийн зарим нь группт орсон, гадаадад амьдардаг хүний халамжийн мөнгийг энд авдаг, нас барсан хүний тэтгэврийг үлдсэн нь авцгаадаг гээд өчнөөн жишээ сонсогддог. Нэгэнт жишээ нь яригдаад эхэлчихсэн энэ асуудлыг цэгцлэх хэрэгтэй. Аль дүүрэгт хэн гэдэг иргэн нас барсан хүний мөнгө аваад байна гэдгийг нарийн тогтоох ёстой. Бүхэл бүтэн улс байж ийм асуудлыг зүгээр хараад сууж таарахгүй л дээ.

-Эдийн засаг таагүй байгаа энэ үед онцолж хэлчихээр өөр санаа, оноо байна уу?

-Сүүлийн үед хүмүүсийн хэрэглээ тансаг болсон. Харамсалтай нь бүгдийг нь зээлээр авчихсан гэдгийг статитистикийн баримтаас харж болно. Лизингийн, тэтгэврийн, орон сууцны зээл гээд яривал олон зээл байна. Зээлийг журмаар биш хуулиар зохицуулж өгөх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол нэг хүн машины, нөгөө нь утасны, гурав дахь нь байрны зээлтэй байхаар сүүлдээ яах вэ гэдэг том асуудал. Өвдөж зовбол яах вэ, эдийн засаг хямарвал яах вэ.

Төрийн
соёрхолт Н.Нацагнямтай ярилцлаа.

-Парламентад
лордуудыг оруулж ирэх цаг болсон гэсэн
санаа чинь содон дуулдсан. Лордууд орж ирснээр популистуудыг хазаарлаж
чадна гэдэгт та итгэлтэй байна уу?

-Итгэлтэй байна.
Ерөнхий сайд байсан Д.Бямбасүрэн гуай
“Аль ч нам нь гарсан ялгаагүй болчихлоо” гэж ярьж байна лээ. Учир мэдэх
хүмүүс “Монгол эдийн засгийн хувьд гаднаас хараат болчихлоо” гэж яриад эхэллээ.
Киргиз шиг болохгүйн тулд олон нам болж хуваагдалгүйгээр тодорхой гарц эрмээр
байна. Гурван сая хүнийг тэжээх боломж бий. Энэ боломжийг популист сонгуулиар
гарч ирсэн хүмүүс бий болгодоггүй.
Итгэлт баяны засаглал, Итгэлт баян шиг ухаалаг хүмүүс бий болгодог. Бид монголоо алдчихаад социалист дүрмээр
яваад байна. Үнэхээр социализмаас татгалзсан юм бол эхлээд Итгэлт баяны
сонгууль хийх ёстой байсан. Дараа нь
популистууд гарч ирсэн ч хулгай хийх орон зайгүй болох байлаа. Англи, Америкт
нэг хүн засгийн эрх барингуутаа Эрчим хүчний яам, Барилгын яам гэж байгуулаад
хулгай хийх боломжгүй. Англид гэхэд
барилгыг нэг компани л барьдаг. Ганцхан хувийн компани эрчим хүчний бүх асуудлыг нь шийдэж байна.
Үйлдвэрлэх, түгээх гээд бүгдийг нь. Хулгай хийх боломжгүй гээд байгаа нь энэ.
Бүх зах зээл лордуудын хараанд, төрөөс үл хамаардаг болчихож байгаа юм.

-Ийм болгохын
тулд лордын сонгууль хийх ёстой гэж та хэлэх гээд байна уу?

-Яг тийм.
Популистууд хувьсгал хийж чадна. Тэд гартаа бяртай улс. Талбай дээр жагсаад
хувьсгалаа хийчихсэн. Сүүлийн 25 жил МАНАН-гаас 30 хүн л төр барьж байна. Эд
бол сэтгэлийн дуудлагаараа ардчилал руу орсон, сүүлийн хорин жил төр барьж
байгаа хүмүүс. Дараагийн сонгуулиар парламентын 50 хувьд лордууд буюу Итгэлт баян шиг хүмүүсийг гаргаж
ирэх цаг болсон. Дараагийн сонгуулиар гарч ирэх хүмүүсийн 50 хувь нь лордууд,
50 хувь нь популистууд байх ёстой гэх гээд байна л даа. Миний хувьд ийм гарцыг санал болгож байна. Ер нь бид ерэн
оноос хойш лордын сонгууль явуулаагүй. Популист сонгууль хийсээр ирсэн. Уг нь олон зуун жил лордын сонгууль явуулаад
дараа нь популист сонгууль явуулдаг монгол дүрэм бий. Модун Шаньюйгийн үед
популист доод танхимаас гадна лордын танхим
гэж байж. Модун Шаньюй мянган заан хөлслөөд Энэтхэгт очиж байсан гэдэг.
Энэтхэгүүд тэр үед засаглалыг нь цаасан
дээр буулгаад авч үлдсэн юм билээ. Амгаа гэдэг залуу Энэтхэгт очоод кино зохиол
бичсэн байна лээ. Ардчиллын хуулийг хараад байхад популистууд лордуудын хийж
чадахгүй юмыг хийдэг. Жишээ нь мэдлэгтэй, элитүүд болох лордууд талбай дээр
жагсаад, зодолдоод хувьсгал хийж чадахгүй. Популистууд бол өөр. Мэдлэг нимгэн ч
гэсэн зоригтой. Харин одоо бол зуун хувь популистууд байж болмооргүй цаг
ирчихлээ.

-Итгэлт баян
шиг хүмүүс гэхээр хэн байж таарах вэ?

-Мэдлэгтэй улсыг
хэлээд байна л даа. Популист гэхээр хэн ч байж болно. Популистууд “Би та нарт
хайртай” гэж байгаад УИХ-д
сонгогдонгуутаа ярьснаасаа эсрэгээр ажилладаг. Импортыг орлуулах бүтээгдэхүүн
гаргая гэж ярьж байсан хэрнээ эрх мэдэлд хүрэнгүүтээ импорт хийж, дамын
наймаагаар хөлжөөд унадаг. 25 жил ингэж явлаа. Цэг тавих цаг ирсэн. Хэрвээ Стив
Жобс шиг хүн төрд гараад ирвэл автоматаар Тайванийн хувьсгал шиг алхам хийнэ.
Тайваньд өрнөсөн электроникийн хувьсгал шиг хувьсгалыг. Тэнд яг Стив Жобс шиг
хүмүүс сонгуульд өрсөлдөж ялаад электроникийн хувьсгал хийсэн. Баялаг бүтээж
үзээгүй хүмүүс эрх мэдэлд хүрээд буруу хууль гаргадаг. Инновацийн хууль гэхэд л
буруу. Жишээ нь энэ хуулиар бол Стив Жобс шиг хүнд ямар ч боломж байхгүй. Ийм
нөхдийг эрдэм шинжилгээний байгууллагад тооцохгүй. Харин юу ч хийдэггүй, хоосон
цаас үйлдвэрлэдэг, доктор профессоруудад эерэгээр ханддаг. Өнөөг хүртэл коммунист дүрмээр ажиллаж байгаагийн
нэг тод илрэл л дээ. Инновацийн хуулийн үйлчлэл нь нэг иймэрхүү. Товчхондоо
капиталист баялгийг бүтээж чаддаг хүмүүсийг л Итгэлт баян гээд байгаа юм.

-Та түрүүн
монополь компаниуд хүчирхэг улсуудын зах
зээлийг авч яваа гэж ярилаа. Гэтэл
манайд хэт монополь байж болохгүй гэж ирээд ярьдаг шүү дээ?

-Английн эдийн
засаг хүчирхэгжсэн нууц нь монополь компаниуд. Нэг компани гэхэд л “Би гучин
жилийн захиалгаа авчихлаа” гээд инээгээд гүйж байсан жишээ тэнд яригддаг. Нэг үгээр хэлбэл төлөвлөгөөт эдийн засаг
гэдэг зүйл Англид байж. Ялгаатай нь үүнийг төр биш хувийн компани хийсэн. Төр
зөвхөн захиалга л өгдөг. Гурван сая хүний эрэлт нийлүүлэлтэн дээр бүхнийг
тооцоолж бодож чадах сэхээтнүүд манайд бий. Лорд болох хэмжээний хүмүүс Монголд
байгаа.

-Лорд байж
болох хүмүүс гэнэ ээ. Нэрлэх боломжтой юу?

-Дамдин сайд,
Содном дарга гэх мэт томчуудын дор ажиллаж байсан жараад настай сэхээтнүүд. Энэ
хүмүүс Лордын танхимд суух учиртай. П.Дамдин сайдын удирдлаган дор ажиллаж байсан Бадрахын Алзахгүй гэж хүн
байна. Хөнгөн хүнсний сайдаар бэлтгэж байсан юм. Энэ хүн Монголын хаана ямар
үйлдвэрүүд байсныг мэднэ. Хэр нөөц
боломжтой байсныг нь андахгүй. Ирээдүйд юу юу барих ёстой гээд бүгдийг нь
цээжээрээ ярьдаг. Далан жил хийсэн ажил нь учраас мэдэхгүй байхаас аргагүй л
дээ. Ийм өгөгдлийн сантай, мэдлэгтэй лордууд бий. Чимид гуай байна. Сайханбилэг
Ерөнхий сайдын аав нь. Тэдэнтэй өрсөлдөх хүмүүс байхгүй. Шалгуурыг нь тавьчихад гараад ирэх улс.
Бямбажав гээд Ноосны нэгдлийн орлогч дарга байсан хүн бий. Манай аав гэхэд
хуучнаар Найрамдлын районы бүх үйлдвэрлэл, үйлчилгээний газруудыг хариуцсан
хэлтсийн дарга байсан. Тэр үйлдвэрт тийм юм дутжээ тэрэн рүү ярь гэх мэтээр зохицуулалт хийдэг байлаа. Хуучин нийгэмд төр
нь энэ маягаар зохицуулж тусалдаг байсан юм. Түүнээс биш өнөөдрийн төр шиг юм
хийж байгаагаа дарамталж мөнгө нэхдэггүй байсан. Лорд болох шалгуурыг нэгэнт
хангачихсан ийм хүмүүс хаана, ямар үйлдвэр байсныг мэдэх учраас яаж босгож,
хаашаа экспорт хийхээ андахгүй. Экспорт гэснээс экспортыг хувийн компани хийж
болдоггүй юм.

-Яагаад. Зах зээлийн нийгэмд чинь төр биш хувийн
компаниуд л экспорт хийдэг…?

– Хуучин нийгмийн
үед төр хоёр хөрштэй наймаа хийдэг байсан. Англи, Америк гээд эдийн засгаараа
хүчирхэг улсууд ч энэ зарчмаар борлуулалтаа хийдэг. Төрөөс нь “Бид тийм юм
авъя, та нар манай энэ бүтээгдэхүүнийг ав” гэж массаар нь тохиролцдог.
Ноолуурын компаниудаар жишээлье. Цагаан сараар л бүтээгдэхүүнээ дажгүй зардаг юм
билээ. Бусад үед борлуулалт муутай байдаг. Би захирлуудад нь хичээл зааж байсан
юм, “Лектор” төвд. Тэд үнэнээ хэлсэн.
Таван удаа зээл авлаа, зээлээ төлж
чадахгүй нь гэж ярих жишээний. Зээлээ дарах гэж ахиад зээл авч, хэзээ мөдгүй
“амиа хорлоход” бэлэн байгааг нь анзаарсан. Тэдний үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг
массаар нь, хэдэн контейнороор нь зарж өгдөг механизм хуучин нийгмийн үед
байсан. Төр нь компаниуддаа ингэж
туслахгүй бол тэд дангаараа чадахгүй. “Номин” манай улсын том компаниудын нэг.
Тэд “Эрдэнэт” хивсийг экспортолдог.
Орос, Хятад л чанар өндөртэй хивс авдаг юм билээ. Барууныхан хямд, чанар муутайг нь авдаг
гэсэн. Орос, хятадууд авчихаараа мөнгийг нь өгдөггүй зовлон байдаг гэж
дуулдсан. Капиталист буюу Итгэлт баяны дүрмээр
бол экспорт хийдэг хүмүүс нь элчин сайдаа томилдог.

-Тэгэхээр
“Номин” шиг экспортлогчид элчин сайдаа томилно гэсэн үг үү. Гадаад бодлого,
дипломат ёс энэ тэр гээд харахаар санаанд нэг л бууж өгөхгүй юм.

-“Номин” шиг
экспорт хийдэг компани хүнээ томилох учиртай. Махыг Иран руу экспортолдог нэг
бүсгүй бий. Зүй нь тэр бүсгүй Иранд Монголоо төлөөлж элчин сайдаар ажиллах
ёстой. Ингэх нь ард түмэнд ашигтай хэлбэр. Элчин сайдуудаар ямар хүмүүсийг
томилдог гэж санана. Тангадын Галсангийн хэлдгээр аймаар тэвчээртэй “алкаш”
явдаг нь үнэн. Ердийн “алкаш”-аас ялгаатай нь маш тэвчээртэй, соёлтой. Идэж
уухыг үзүүлнэ, гэхдээ тасрахгүй. Ний нуугүй хэлэхэд дийлэнх нь тэндээ очоод хийх ажилгүй, казино тоглоод явж
байдаг. Хийх ажилтай элчин сайдтай байя гэвэл Итгэлт баяны дүрмээр явах ёстой.
Гэтэл өнөөдөр ард түмний мөнгөөр хэргээр бага хэдэн нөхдийг гадны улсуудад
элчин сайдаар томилж, социалист дүрмээр яваад байна.

-Лордууд бэлэн
байгаа юм байна. Тэднийг залгамжлах ч юм уу, эсвэл тэдэнтэй лордын түвшинд
ажиллахаар залуус бэлтгэгдэж чадсан уу?

– Лордын танхим
насны хувьд холимог байх учиртай. Лордуудтай зэрэгцээд ажиллахаар залуус
бий. Зулзаган лордууд ч гэмээр юмуу. Тэр
хэсэг нь салбар бүрийн инженерүүд. Олон тэрбум ам.долларын импортыг орлосон
бүтээл хийсэн монгол инженерүүд бий. Жишээ нь миний IT-гийн бүтээл байна.
Төрийн худалдан авалтын бараг ерэн хувь нь IT-гийн бизнес байдаг. Зуун
тэрбумаар хийх зүйлийг нь би нэг тэрбумаар хийж өгч чадна. Материалын өртөг гэж
бараг байдаггүй юм. Анх ингэж хэлэхэд
надад итгээгүй. Эргэлзээд байхаар нь дөрвөн жил цалингүй гүрийгээд зөв
гэдгээ баталчихсан. Гэтэл одоо надтай уулзахгүй зугтаад байна. Өөрсдийнх нь
хувийн бизнес болчихсон учраас хариу өгч
чадахгүй зугтаад байна л даа. Би IT-гийн салбарт хардвэйрээ баталчихлаа. Бусад
салбарт ч ялгаагүй, инженерүүд сайн ажиллаж байна. Өрөмдлөг хийдэг монголчууд
“Хоёр тэрбум ам.долларын захиалгыг хятадуудаар хийлгээд байна, бид хийж чадна”
гэж байгаа юм. Тэгэхээр импортыг орлоё гэж хорин жил молигдсоныг нь биш, импортыг орлочихсон хүмүүсийг сонгох цаг
ирсэн.

-Тэгэхээр
лордууд дотроо насаараа хоёр хуваагдах нь ээ?

-Тэгнэ, хөгшчүүл
залуус гэсэн хоёр төрөл байх ёстой.

-Том
компаниудын захирлууд, үйлдвэрлэл эрхлэгч гээд нийгэмд баялаг бүтээгч гэж
харагдаж байгаа хэсэг залуу лордуудад
багтах уу?

-Батсуурь гэж
эдийн засагч залуу бий. Америкт IT-гийн монополь компанид эдийн засагчаар
ажиллаж байгаад ирсэн юм. Яг борлуулалтан дээр нь ажиллаж байсан хүн. Мань эр “Америк чинь монополь юм байна” гэж
ярина лээ. Би Английг хараад ирсэн хүн.
Бүх зүйл нь монополь гэдгийг бас мэдэрсэн. Батсуурь “Баялаг бүтээгч нэрийн дор
дамын наймаачид бүлгэм байгуулчихжээ” гэж ярьж байсан. Миний хувьд яг таг ийм
тийм гэж хэлэх жишээ алга. Өөрийн мэдэх нэг жишээг хэлье. Нэрийг нь хэлээд яахав. Нэг эдийн засагч хүн
бизнес хийж байгаа юм. 47 сая ам.доллараар үйлдвэр барьчихаж байна. Уг нь бид
тэр үйлдвэрийг нь 100 сая төгрөгөөр хийж чадна. Ганц л үнэн бий. Бүх үйлдвэрээ
гаднаас импортлоод байвал бид хэзээ ч баян сайхан амьдрахгүй. Хэрвээ энэ
янзаараа яваад байвал бидэнд инженер
болсны хэрэг байгаа юм уу.

-Тэгэхээр таны
хамаагүй бага зардлаар хийчихэж чадах үйлдвэрийг гаднаас өчнөөн өртгөөр оруулж
ирээд байна гэсэн үг үү?

-Ерөөсөө л тийм,
миний хийж чадах юмыг гаднаас авчраад
байна. Авчирсан хойно нь биднийг цалин муутай засварчнаар тавих гээд байна л
даа.

-Үйлдвэрүүд
барихдаа инженерүүдээ ашиглая гэвэл тийм
хүч боломж, нөөц манайд бий юу?

-Хангалттай нөөц
бий. Социализмын үед ургамлын тосны үйлдвэрийг монгол инженерүүд өөрсдөө хийж
байсан. Гэтэл одоо ажиллаж байгаа
ургамлын тосны үйлдвэр барьсан залуу үйлдвэрээ гаднаас оруулж ирсэн.
Дээр нь өчнөөн өртэй. Хэдэн арван жил ажиллаад өртгөө нөхнө гэж байгаа юм.
Зардлаа нөхөөд ашгаа олж эхлэх гэнгүүт өнөө үйлдвэр нь эвдэрч таарна. Ингээд
харахаар мөнхөд гадагшаа мөнгө төлдөг улс болж хувирах гээд байна л даа. Энэ
бол дампуурал. Хөгжиж эхлээгүй гэсэн үг.
Сүүлийн хорин жилийн хөгжил маань үнэндээ дампуурал байсан. Монголбанкны
ерөнхийлөгч асан Л.Пүрэвдорж “Хөгжил гэдэг хэтрэхээрээ аюул болох юм
байна” гэж ярина лээ. Үнэн хэрэгтээ төрийн эрх барьж байсан хүмүүс хөгжил
хийгээгүй. Нэг тэрбумаар үйлдвэр бариад өгье гэхээр таван зуун тэрбумаар оруулаад ирж байгаа
улсыг улсаа хөгжүүлсэн гэхэд хэцүү. Хөгжлийг явуулж мэддэггүй хүмүүс төр бариад байна.

-Популистууд
энэ янзаараа төр бариад явбал яах вэ?

-Хоёрдугаар
ээлжийн популистууд орж ирнэ. Хоёрдугаар ээлжийн хоолонд орох гэж байгаа
“мангас”-ууд цөм авдаг. Одоогийн популистууд хорь, гучин жилийн дараа
тэтгэвэртээ гарна. Тэр үед өнөөдрийн гуч гарсан залуус төрийн эрхэнд гарч ирж
таарна. Харамсалтай нь тэд хайр найргүй иднэ. Учир нь тэд мөнгөний дуудлагаар
орж ирж байгаа юм. Өнөөгийн төр барьж байгаа популистууд бол тэднээс өөр.
Сэтгэлийн дуудлагаараа, юугаа ч мэдэхгүй залуус ерэн онд хувьсгал хийгээд улс
төр рүү орчихсон. Явсаар байгаад нийгмийн хар буруу руу орсон хүмүүс. Хүслээрээ биш хувь заяаны эрхээр орсон.
Системийнх нь онцлог гээд ойлгочихож
болно. Тэгэхээр зуун хувь тэдний буруу биш. Одоо өнөөдүүл маань буруу гэдгээ ойлгоод
“Яах вэ?” гээд паникт орчихсон. Яах ёстойг нь би яриад байна л даа. Парламентын тавин хувьд Ч.Сайханбилэгийн аав шиг
хүмүүсийг гаргаж ирэх хэрэгтэй. Сонгуулийн хуулиа ингэж өөрчлөх цаг нь болсон.
Нэг жишээ хэлье. Швейдэд сүүлийн зуун жилд социал демократууд төр барьж байгаа.
1972 онд гудамжны популистуудад өгөөд болохгүй юм байна гээд буцаагаад
авчихсан.

-Элитүүдийг
яаж гаргаж ирэх ёстой гэж та бодож байна. Одоогийнх шиг мөнгө хаяж өрсөлдөөд
гарч ирэхгүй нь тодорхой…?

-Элитүүд хэзээ ч
улаан цагаан өрсөлдөж гарч ирж чадахгүй. Шалгуурыг нь л тавиад өгчих хэрэгтэй.
Тэгэхээр тэднээс өөр хүн орж ирэх боломж угаасаа байхгүй. Тэдний дор бүтээлээ
практик дээр баталсан хүмүүсийг бүх салбараас оруулж ирэх хэрэгтэй. Би түрүүн
зулзаган лордууд гэж ярьсан даа.

-Лордуудыг
парламентад оруулж ирэхгүй цаг алдвал яах бол. Улс үндэстний хувьд сэрэмжлэхээр
аюул нь юу вэ?

-Нэг диктатур
гарч ирээд Малайз шиг болох аюул бий. Ерөнхийлөгч нь хүний наймаа хийдэг улс
шүү дээ. Учир нь зуун хувийн популист засаглал эдийн засгийг ядууруулдаг.
Популистуудад эдийн засгийг сэргээх ухаан байдаггүй. Өөр нэг том аюул бий. Шинэ
популистууд гараад ирвэл хүний наймаа, хар тамхины наймаа цэцэглэж, эдийн засаг
тэг рүү уруудаж, эцэстээ иргэний дайн болдог. Жишээ түүх бэлхнээ байна. Бас нэг
аюул нь юу ч мэдэхгүй популистууд гарч ирж хулгай хийгээд улсаа унагах эрсдэл
байгаа. Эсрэгээрээ бүр коммунист
диктатур гарч ирэх ч магадлал өндөр. Тэд гарч ирвэл ард түмнийг тэжээж байгаа
хэдэн үйлдвэрийг “муусайн олигархиуд“ гэж булааж аваад улсын өмч болгоно. Үр дүнд нь үйлдвэр дампуурна. Захирлыг нь шоронд хийхэд
л том үйлдвэрүүд төмрийн хог болдог.
Хохирогч нь ард түмэн. Тэгэхээр коммунист лидер бидэнд хэрэггүй. Хамгийн
аюултай нь Сталин шиг коммунист удирдагч автоматаар, байгалийн хуулиар гарч ирдэг. Популист засаглал
дампуурангуут Сталин шиг хүн гарч ирдэг
нь байгалийн хууль. Афины ардчилал хүртэл тэгсэн шүү дээ.

-Байгалийн
хууль гэдгээ тодруулаач?

-Байгаль дээр
хаант, парламентын, ардчилсан гэсэн
гурван засаглал ээлжилж байдаг.
Хаант засаглал нь нөгөө хоёрыгоо бодвол 2000 жил болдог. Лордын засаглал нь 500
жил, ардчилсан засаглал нь 200 жил болдог. Засах арга нь энэ гурвыг
эрлийзжүүлэх. Модун Шаньюйгийн үед эрлийзэжсэн хэрэг. Ерөнхийлөгч, парламент,
ардчилсан засаглал гурвуулаа байсан гэсэн үг.
Гуравны нэг нь лордууд. Гуравны нэг нь популистууд. Гуравны нэг нь
Ерөнхийлөгч. Ерөнхийлөгчийн хувьд нөгөө хоёрыг зохицуулах эрх мэдэлтэй. Бүх
шүүх, цагдааг ерөнхийлөгч барихаас аргагүй. Өнөөдөр Америкийн засаглалыг
Kingdom of money гэж байна. Мөнгөний хаант улс болсон гэсэн үг. Таван жилийн
өмнө намайг ингэж ярихаар хүмүүс хүлээж авдаггүй байсан. Гэтэл өнөөдөр намайг
дуудаад лекц уншуулж байна. Учир нь америкчууд өөрсдөө миний хэлж байсныг яриад
эхэллээ л дээ. Мөнгөний хаант улс болчихлоо, ногоон дэлхий сөнөлөө энэ тэр
гээд. Арваннэгдүгээр сард Парист болох НҮБ-ын хуралд би илтгэл тавина. Яг энэ
сэдвээр илтгэл тавих юм. Энэ дэлхийн улс орнууд
улс төрийн ямар тогтолцоотой байвал ногоон дэлхийг хамгаалах вэ гэдгийг
ярьж, шийдлийг нь олох зорилготой хурал. Учир нь хүн төрөлхтөн сүүлийн зуун жил
ардчилсан засаглалаар явсан чинь ногоон дэлхий сөнөх дээрээ тулаад байна.

Монголыг
эрчим хүчний хараат байдлаас гарахад мэдрэгдэхээр нөлөө үзүүлэх Эгийн голын
усан цахилгаан станц төслийн ажил урагштай байна. Засгийн газар энэ долоо
хоногийн эхний өдөр станцын бүтээн байгуулалтын өмнөх шатны ажлыг концессийн
гэрээгээр гүйцэтгэе гэсэн шийдвэр гаргасан нь эдийн засаг хүндхэн байгаа энэ
өдрүүдэд таатай мэдээ болж чадлаа. Эгийн голын усан цахилгаан станц төслийн
ТЭЗҮ-ийг Эрчим хүчний салбарын Шинжлэх ухаан, технологийн зөвлөл өнгөрсөн онд
хэлэлцээд дэмжсэн юм. ТЭЗҮ-д төслийн
нийт өртгийг 827 сая ам.доллар гэж тооцоолжээ.Эгийн голын Усан цахилгаан
станцыг Улаанбаатар хотоос авто замаар
450 км гаруй зайд Булган аймгийн Хутаг өндөр сумын нутагт, Эг-Сэлэнгийн
бэлчрээс дээш 2.5 км зайд Эгийн гол дээр барих юм. Суурилагдах хүчин чадал нь 315 МВт. Жилд дунджаар 606 сая кВт.ц
цахилгаан үйлдвэрлэнэ. Тэр хавьд 5.7
тэрбум м3 эзэлхүүнтэй цэвэр усны сан үүсэх юм. Эгийн голын усан цахилгаан станц
төслийн нэгжийн холбогдох хүмүүстэй уулзаж дэлгэрэнгүй мэдээлэл авснаа хүргэе.

Төслийг
Хятадын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлээр бүрэн санхүүжүүлнэ

Эгийн голын
усан цахилгаан станц төслийн нэгжийн Эрх зүй, хөрөнгө оруулалтын албаны дарга
Д.Одсүрэнтэй ярилцлаа.

-Төслийн
санхүүжилтийн талаар сүүлийн үеийн мэдээллээс яриагаа эхэлье?

-Төслийн
санхүүжилт дээр олон төрлийн эх үүсвэрийг судалж үзсэн л дээ. Дотоодоос төсвийн
хөрөнгө оруулалт, гадаадаас гэхэд Засгийн газар хоорондын зээл, арилжааны зээл,
хүлэмжийн хийг бууруулсны төлбөр гээд бүх л шат дамжлага, эх үүсвэрийг судлаад
эцэст нь Хятадын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлээр төслийг санхүүжүүлэх
шийдэлд хүрсэн. Монголын Засгийн газар энэ оны гуравдугаар сард Хятадын Засгийн газраас амласан нэг тэрбум
ам.долларын зээлээр төслийг бүрэн санхүүжүүлэх шийдвэр гаргасан юм. Нэг тэрбум
ам.долларын зээлийн хувьд БНХАУ-ын даргын өнгөрсөн онд манай улсад айлчлах
үедээ өгсөн амлалт. Засгийн газар гуравдугаар сард баталсан тогтоолоо гэрээний
төслийн хамт ердөө сарын дараа Хятадын
Засгийн газарт хүргүүлсэн. Хятадын талаас гэрээний төслийг судалж хариу ирүүлэх
дээр цаг хугацаа зарж байгаа тал бий. Бид
Хятадын Сангийн яам, Худалдааны яам, хөнгөлөлттэй зээлийг санхүүжүүлэх
“Экзим” банкны холбогдох албан тушаалтнуудад энэ асуудлыг байнга тавьж байгаа.

-Зээлийн
нөхцөл нь хэр ашигтай вэ?

-Монголд нэлээд
ашигтай. Жилийн хүү гэхэд л хоёр хувь. Зээлийг эргэн төлөх хугацаа их урт.
Хятадын тал хорин жил гэснийг бид тодорхой түвшинд ярилцаад хугацааг нь
уртасгасан. Ерөнхий сайд өнгөрсөн сард Хятадад
болсон Эдийн засгийн чуулга уулзалтад оролцоод гучин жил болгож өгөөч
гэсэн санал хүсэлтийг Хятадын Төрийн зөвлөлийн даргад тавьсан юм. Хятадын тал Ерөнхий сайдын саналыг хүлээж
авсан. Энэ зээлийг төлсний дараа эрчим хүчний үнэ 1.4 цент хүртэл буурах эдийн
засгийн ач холбогдолтой. Иргэд хямд үнэтэй эрчим хүч хэрэглэнэ гэсэн үг.

-Төслийн
урьдчилсан шатны ажил болох дэд бүтэц барьж байгуулахад багагүй мөнгө зарцуулж
таарна. Хятадын талаас энэ ажилд хэчнээн ам.доллар гаргах бол?

-Урьдчилсан шатны
ажлыг концессийн гэрээгээр хийе гэсэн
Засгийн газрын шийдвэр цаанаа нарийн учиртай. Төслийн урьдчилсан шатны
ажил гэж бий. Зам, гүүр, цахилгаан дамжуулах агаарын шугам зэрэг дэд бүтцийн
ажлуудыг урьдчилж эхлүүлэхийг Засгийн
газрын түвшинд яриад дэмжлээ. Энэ ажлыг урьдчилж эхлүүлэх нь том ач
холбогдолтой. Хятадын Засгийн газрын
зээлийн төлөх хугацааг наашлуулах, станцын бүтээн байгуулалтын ажилд нэмэр
болох зэрэг сайн талтай. Наад зах нь станцын
трубин генератор зэрэг томоохон техник, тоног төхөөрөмжийг тээвэрлэж зөөхөөс эхлээд хүндрэл гарах учраас
дэд бүтцийн асуудлыг урьдчилж шийдье гээд байгаа юм. Энэ ажлыг Хятадын компани
богино хугацаанд чанартай, үр дүнтэй гүйцэтгэнэ. Хамгийн гол нь энэ ажлыг
гүйцэтгэхдээ Хятадын тал 98 сая ам.доллар гаргах юм. Зээл бүтэх хүртэл зам,
гүүр, шугамын ажлуудыг хийж гүйцэтгэх боломжтой байгаа.

-Зээлийн
хэлэлцээрийг УИХ-аар хэлэлцсэний дараа эрх зүйн хувьд асуудалгүй болох байх?

-Хятадын талын
827 сая ам.долларын зээлийн ерөнхий хэлэлцээрийг УИХ-аар зөвшилцөх ёстой.
Аюулгүй байдал гадаад бодлогын, Төсвийн, Эдийн засгийн гэсэн гурван байнгын
хороогоор зөвшилцөөд энэ гэрээг үзэглэх эрхээ авна. Дараа нь Зээлийн ерөнхий
хэлэлцээрийг УИХ-ын нэгдсэн чуулганд оруулж соёрхон батлуулсны дараа эрх зүйн
баримт бичиг бүрэн бүрдэх юм.

Хантай багийг
нүүлгэн шилжүүлэх газрыг тодорхой болгожээ

Эгийн голын
усан цахилгаан станц төслийн нэгжийн Байгаль орчин, орон нутгийн албаны дарга
Ч.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

-Нутгийн иргэд
Эгийн голд усан цахилгаан станц барихыг хэр дэмжиж байгаа вэ?

-Төслийн нэгж
дөнгөж байгуулагдсаны дараа буюу 2013 оны арванхоёрдугаар сарын эхээр Булган
аймгийн Хутаг-Өндөр сумын Иргэдийн хуралд танилцуулга хийж байсан. Тэр үед
иргэд “Наад төслийг чинь хорин жил ярилаа. Ахиад ярих юм биш биз дээ. Үнэхээр
хэрэгжүүлж чадах юм уу” гэж болгоомжилж байсан. Түүнээс хойш нутгийн иргэдэд
усан цахилгаан станцын талаар зөв ойлголт өгч, орон нутгийн иргэд, удирдлагатай
хамтран ажиллаж байна. Энэ хүрээнд Хутаг-Өндөр сум, Хантай багийн иргэдийн
төлөөллийг үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа Тайшир, Дөргөний усан цахилгаан
станцуудтай танилцуулсан. Нутгийн иргэдийн хандлага өөрчлөгдөж, энэ бүтээн
байгуулалт улс оронд хэрэгтэй гэдгийг ойлгож байгаа. Одоо иргэд маань бушуухан
ажлаа эхлүүлж, шинэ багийн төв барих газрыг тодорхой болгож цаг алдалгүй
нүүлгээч гэсэн асуудал тавьж байгаа.

-Хантай багийг
нүүлгэн шилжүүлэх газар тодорхой болсон уу?

-Хантай баг
байгаа газар усанд автах учраас нүүлгэн суурьшуулах асуудал яригдсаар ирсэн.
Хантай багийн төв одоогоор 80 орчим өрхтэй. Шинэ багийн төвийг нутгийн иргэдийн
саналыг үндэслэн одоогийн багийн төвөөс дөрвөн километр орчим зайд Дамирангийн
энгэрт товлосон. Аймаг, сумын иргэдийн хурлынх нь тогтоол гарчихсан. Газар нь
баталгаажсан. Хантай баг тэр газарт яаж хөгжих үү, ямар баг болох нь вэ гэдэг
ерөнхий төлөвлөгөөг хийлгэж байна. Ерөнхий төлөвлөгөө батлагдсаны дараа нүүлгэн
суурьшуулах ажил эхэлнэ.

-Байгаль орчны
нарийвчилсан үнэлгээг нь хийчихсэн юм байна. Экологид хэр нөлөөтэй гэж гарсан
бэ?

-Байгальд огт сөрөг нөлөө үзүүлдэггүй бүтээн байгуулалт
гэж байхгүй л дээ. Нэг давхар байшин барьсан ч тодорхой хэмжээгээр нөлөөлдөг.
Аливаа бүтээн байгуулалтыг хийхэд байгальд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг хамгийн
бага түвшинд байлгах асуудал л яригддаг. Эгийн голын усан цахилгаан станцын
тухайд Байгаль орчны үнэлгээнд тусгагдсан Байгаль орчны менежментийн төлөвлөгөө
түүний дотор байгаль хамгаалах арга хэмжээ, байгаль орчны хяналт
шинжилгээний хөтөлбөрүүдийг цаг тухайд
нь авч хэрэгжүүлснээр гарч болзошгүй сөрөг нөлөөллүүдийг хамгийн бага түвшинд
байлгаж төслийг хэрэгжүүлэх бүрэн боломжтой гэсэн дүгнэлт гарсан.

-Загасны
судалгаа нь эхэлсэн үү?

-Загасны
судалгааг гурван үе шаттай хийхээр төлөвлөж байгаа. Төслийн өмнөх үе шат,
барилгын үе шат, станц байгуулагдсаны дараахь үе шатуудад нийт 5-7 жил загасны судалгааг цогцоор нь хийх юм.
Өөрөөр хэлбэл бүтээн байгуулалт эхлэхээс өмнө ямар байсан, өрнөх явцад яасан,
бүтээн байгуулалт дууссаны дараа байдал яаж өөрчлөгдсөнийг харьцуулж судлах
зорилготой. Судалгаа эхэлсэн. “Байгаль хамгаалах Монголын тул сан” төрийн бус
байгууллага энэ судалгааг хийж байгаа.

-Эгийн голын
загасыг ер нь яах ёстой бол. Шилжүүлэхээс аргагүй гэсэн байр суурь сонсогддог.
Энэ талаар урьдчилсан таамаг багцаа гарсан уу?

-Цаашид энэ голд
амьдарч байгаа загасыг яах ёстой юм, нууранд нь үржүүлэх үү, шилжилт хөдөлгөөнд
нь далан үнэхээр саад болох уу зэрэг асуултын хариулт, эцсийн шийдэл судалгааны
үр дүнд гарч ирнэ л дээ. Бидний хамтран ажиллаж байгаа төрийн бус байгууллага
НҮБ-ын Хүнс хөдөө аж ахуйн байгууллагатай хамтраад Эгийн голын усан цахилгаан
станцын далан дээр загас өнгөрүүлэх ямар төрлийн байгууламж тохиромжтой вэ
гэдэг сэдвээр семинар хийсэн юм. Олон орны загас судлаачид, усны барилга
байгууламжийн инженерүүд оролцсон энэ семинараас зөвлөмж гарсан байдаг. Эгийн
голын усан цахилгаан станцынх шиг өндөр далангийн тухайд цуглуулах- зөөх арга
тохирно гэсэн эхний зөвлөмж гарсан. Энэ зөвлөмжийн дагуу ТЭЗҮ-д загас
өнгөрүүлэх байгууламж тусчихсан явж байгаа.

-Ойролцоох ойн
моддыг шилжүүлэх, ашиглах асуудал яригдаж байгаа гэсэн. Энэ талаар тодорхой
мэдээлэл өгөөч?

-Усан сан
үүссэнээр нэг хэсэг газрын мод, бут, сөөг усанд автахаар байгаа. Судалгааг нь
БОНХАЖЯ-ны харьяа Ойн судалгаа хөгжлийн төвөөс хийсэн. Зургаан га зулзаган ойг ойролцоо газарт нь
шилжүүлэн суулгах, арван дөрвөн га-д байгаа унанги, шатсан ойг цэвэрлэх
хэрэгтэй гэсэн дүгнэлт гарсан.Ойн цэвэрлэгээг удахгүй эхлүүлэхээр ажиллаж
байна. Мөн энэ намар зургаан га зулзаган ойг шилжүүлэх зураг гарчихсан. Нэг га
моносыг Булган аймагт шилжүүлэн суулгаж, моносын цэцэрлэг гэж байгуулах юм.
Таван га-г нь шинээр байгуулагдах багийн төвийн ойролцоо цэцэрлэгт хүрээлэн
байгуулж шилжүүлэн суулгахаар болсон. Эдийн засгийн эргэлтэд орох нарс, шинэс
зэрэг ойг үндсэн ашиглалтаар ашиглаж, дүйцүүлэн хамгаалалт хийх хэрэгтэй гэсэн
дүгнэлт гаргасан.

– Эгийн голын
хөндий археологийн дурсгал ихтэй гэж яригддаг. Археологийн судалгаа хийж байгаа
гэл үү?

– Эгийн голын
хөндийд ерээд оноос буюу манай төслийн нэгж байгуулагдахаас өмнө археологийн
судалгаа хийгдэж байсан байдаг. Төслийн нэгж байгуулагдсанаас хойш өнөөдрийг
хүртэл хоёр жилийн хугацаанд авран хамгаалах ажил хийсэн. Монгол Улсад
археологийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг тав, зургаан баг бий. ШУА-ийн Түүх
Археологийн хүрээлэн, Улаанбаатар сургуулийн Археологийн тэнхим, ШУТИС-ийн
Археологийн баг, Монголын үндэсний музейн археологичидтой бүгдтэй нь хамтарч
ажилласан. Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа археологийн бүх багийг
нэгтгэж ажиллуулснаараа онцлог алхам болсон. Өнгөрсөн оны намар олдворуудаараа
үзэсгэлэн гаргасан. Удахгүй хоёр жилийн ажлынхаа тайлангаар үзэсгэлэн гаргаж,
эрдэм шинжилгээний бага хурал зохион байгуулахаар ажиллаж байна. Усан цахилгаан
станц орчим цаашдаа аялал жуулчлалын бүс болно. Энэ утгаараа хажуудаа түүх
археологийн музейтэй байх юм. Тэндээ Эгийн голын хөндийгөөс олдсон олдворуудыг
дэлгэнэ гэсэн төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна.

Эгийн голын
станц Монголыг эрчим хүчний хувьд бие даалгах давуу талтай

Эгийн голын
усан цахилгаан станц төслийн нэгжийн зөвлөх, Монгол Улсын зөвлөх инженер
Б.Очиржавтай ярилцлаа.

-Эгийн голын
станц ажиллаж эхэлбэл Монголын эрчим хүчний салбарт ямар нөлөө үзүүлэх вэ?

-Эгийн голын усан
цахилгаан станц манай төвийн эрчим хүчний системийн бүтцийг боловсронгуй, зөв
болгоно. Төвийн эрчим хүчний систем хэдэн дулааны станц, ОХУ-аас орж ирсэн
шугамууд гэсэн хоёр бүтэцтэй. Цахилгааны ачаалал хоног тутам, сар жил тутамд
хувьсч өөрчлөгдөж байдаг. Бүх айлууд хөргөгч, цахилгаан зуух, телевизээ асаах
цагаар буюу ачаалал гэнэт өсөх, эсвэл ачаалал гэнэт буурахад зохицсон уян хатан
бүтэц байх ёстой. Манай дулааны станцуудад ийм онцлогтой хэрэгцээг хурдан
хугацаанд маневрлах чадал, чадвар байхгүй. Өөрчлөгдөхгүй хэсгийг нь хэдэн
дулааны станцаараа хангадаг. Хурдан хувьсах хэсгийг нь эх үүсвэргүй учраас хаа
нэг газраас авахаас аргагүй. Оросоос хүссэн хүсээгүй эрчим хүч авна гэсэн үг.
Олон улсын жишгээр ярихад энэ бол буруу бүтэц. Хэрвээ тухайн улс жинхэнэ утгаараа тусгаар тогтносон байя гэвэл
эрчим хүчний бүтэц нь хэнээс ч үл хамаарсан бүтэц рүү орсон байх ёстой. Бид
тусгаар тогтносон улс гээд хорь гаруй жил хэнээс ч юу ч асуухгүй явсаар ирсэн.
Эдийн засгийн үндэс суурь нь болсон эрчим хүчнийхээ хувьд хараат хэвээр байгаа.
Эгийн голын усан цахилгаан станц бидний энэ дутагдлыг нөхөж өгнө. Монгол улсын
эрчим хүчний систем биеэ дааж эхлэхэд чухал үүрэгтэй бүтээн байгуулалт.
Цахилгааны хэрэглээ нэмэгдэнгүүт хувь нэмрээ оруулах төдий үүрэгтэй станц биш.
Монголын эрчим хүчний бүтцийг боловсронгуй болгож, эрчим хүчний биеэ даасан,
найдвартай ажиллагааг хангахад чухал нөлөөтэй.

-Усан
цахилгаан станц ажиллуулахад бэрхшээлтэй, давуу талууд гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Монголд барихад
ийм бэрхшээлтэй гэсэн асуудал байхгүй. Цахилгаан станцуудын зардал түлш, ажиллуулж
байгаа хүмүүсийн цалин, сэлбэг хэрэгсэл зэргээс бүрддэг. Дулааны цахилгаан
станцын ашиглалтын зардал өндөр байдаг нь ганцхан шалтгаантай. Зардлынх нь
ихэнх хэсэг түлшиндээ явдаг. Усан цахилгаан станц бол өөр. Түлш нь ус учраас
зардал нь маш бага. Ажилчдын цалин, ашиглалт, засварын зардал л бий. Барьчихсан
байхад зээлээ төлсний дараа эрчим хүчний тариф буурна гэж яриад байгаа нь ийм
учиртай. Авсан зээлээ төлбөл бараг үнэгүй цахилгаантай болно гэсэн үг.

-Эрчим хүчний
салбартаа усан цахилгаан станцыг жинхэнэ утгаар нь хөгжүүлсэн улсууд гэвэл ямар
орнууд байна?

-Усныхаа эрчим
хүчийг бүрэн ашигласан улсууд байна. Жишээ нь Франц, Герман. Норвегийн эрчим
хүчний 98 хувь нь усан цахилгаан станц байх жишээний. Усны эрчим хүч хамгийн үр
ашигтай гэдгийн л илрэл. Манайд усан цахилгаан станц ажиллуулах боломж нөөц
бүрэн байна. Нэг том станц барьчихад л үр өгөөжийг нь нийтээрээ ойлгоно.

“Эрдэнэс Монгол” ком­панийн гүйцэтгэх захирал, “Оюу толгой” ком­па­нийн ТУЗ-ийн гишүүн Б.Бямбасайхантай ярилцлаа.

-Оюу толгой төслийн гүний уурхайн бүтээн бай­гуулалт үргэлжилж байгаа гэсэн мэдээ хөрөнгө оруу­лалтад эерэгээр нөлөөлөх байх. Гүний уурхайн бүтээн байгуулалт түр зогсоход ажилгүй болсон хүмүүс ажилтай болохоос эхлээд нааштай өөрчлөлтүүд гараад эхэлчихсэн гэж ойлгож болох уу?

-Оюу толгой төслийн гүний уурхайн бүтээн байгуулалт тавдугаар сард баталсан төлөвлөгөөнийхөө дагуу явж байгаа. Бүх ажил нь нарийн графикийн дагуу өрнөж байна. Энгийнээр хэлбэл гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын ажил эхэлчихсэн. Хоёр жилийн өмнө гүний уурхайн бүтээн байгуулалтыг зогсоож, царцаасан байсныг эргээд гэсгээсэн гэсэн үг. Өмнө нь ажлаасаа халагдаж, цомхотголд орсон хүмүүс ажилтай болох зэрэг эерэг алхмууд хийгдээд эхэлсэн. Нарийн техник төлөвлөгөөнүүдээ ТУЗ-өөрөө батлуулсан байгаа.

-Гүний уурхайн бүтээн байгуулалт ямар нэг саадгүй үргэлжилж байна гэж ойлголоо?

-Оюу толгой дээр ажил өөдрөг байгаа. Зорьж очсон хэн ч тэнд бүтээн байгуулалт тасралтгүй өрнөж байгааг харж болно. Оюу толгойн хувьд олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн том уурхай болж чадсан. Олон улсын стандартын дагуу дэлхийн жишигт нийцсэн үйл ажиллагаа явуулдаг. Аюулгүй байдлыг дээд зэргээр сахьдаг, технологийн горим, бусад үйл ажиллагаа нь дэлхийн хамгийн сайн уурхайн түвшинд явагдаж байгаа.

-Олон улсын банк санхүүгийн байгууллагаас төслийн санхүүжилт босгох ажил ямар шатандаа явна вэ. Оны өмнө шийдэгдэх боломж байна уу?

-Арваннэгдүгээр сардаа багтаагаад олон улсын хорь орчим банктай зээлийн гэрээгээ хийнэ. Банкны тооны хувьд 17, 18 байх уу гэдэг нь ойрын хугацаанд тодорхой болчих байх. Өмнө нь Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтыг санхүүжүүлэхэд 4.2 тэрбум ам.долларыг банкнаас зээлж авна гэж байсан. Оюу толгой компанийн санхүүжилтийн өртөг багасч байна. Өөрөөр хэлбэл энэ том бүтээн байгуулалтыг хувь нийлүүлэгч болох Монгол Улсын Засгийн газар, Монголын иргэдийн өмнөөс хамгийн үр ашигтай хэлбэрээр үргэлжлүүлж байгаа. Оны өмнө шийдэгдэх боломж бий. Одоо процедурын асуудал л үлдсэн.

-Дэлхийн томоохон банкуудтай байгуулах зээлийн гэрээнд хоёр талаас бие биедээ тавьж байгаа шаардлагууд байна уу. Шийдэгдээгүй ямар нэг асуудал бий юу?

-Шийдэгдээгүй ямар ч асуудал байхгүй. Монгол Улсын Засгийн газар Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтыг үргэлжлүүлэхэд тодорхой дэмжлэг үзүүлж байгаа. Шууд дэмжлэг биш л дээ. Шууд бусаар дэмжиж байна. Зээлд нь баталгаа гаргаж өгөх асуудлаар банк санхүүгийн байгууллагуудтай харилцаж байгаа. Санхүүжилт хийхэд нь баталгаа өгөхөд татгалзах зүйлгүй гэдгээ илэрхийлчихсэн. Тэгэхээр Монголын Засгийн газар хүлээсэн үүргүүдээ цаг тухайд нь биелүүлж байна. Хоёр тал хүлээсэн үүргээ цагт нь биелүүлэхээс аргагүй шалтгаан бий. Цаг хугацаа мөнгөөр хэмжигдэж байна. Ажлаа хурдан явуулбал эдийн засагт үр нөлөө нь түргэн мэдрэгдэнэ. Тэр хэрээр хөрөнгө оруулалт нь цаг алдахгүй орж ирнэ. Зээл бүтвэл үйл ажиллагааных нь далайц түргэн нэмэгдэнэ. Цаашлаад Оюу толгойтой холбоотой шинэ туслан гүйцэтгэх компани, ханган нийлүүлэгчдийн хувьд бизнесийн шинэ боломжууд гарч ирнэ. Ингэж байж хөрөнгө оруулалтын үр нөлөө төгс утгаараа мэдрэгдэнэ. Оюу толгойтой хамтардаг компаниуд гэрээ хийж ажлаа эхлэх нь л хамгийн гол зүйл.

Энэ зээл яагаад сайн бэ гэдгийг энгийнээр тайлбарлая. Сүүлийн үед Монголд хөрөнгө оруулахад эрсдэлтэй гэж их ярилаа. Хөрөнгө оруулагчдад итгэл төрөх нь энэ зээлийн бас нэг сайн тал. Өнөөдөр олон улсын арилжааны болон хөгжлийн банкууд хамтраад уул уурхайн салбар дахь хамгийн том төслийн санхүүжилтийн зээлийн багцыг Монголд өгч байгаа. Тэд Монголд, Оюу толгой гэдэг том төсөлд итгэж байна гэсэн үг. Дээр нь “Рио тинто” баталгаа гаргачихаар бид энэ том зээлийг Монгол руугаа татаж чадаж байгаа юм. Ингэснээр Оюу толгой төсөл урагшилна, компанийн санхүүжилтийн өртөг буурна гээд олон давуу тал гарч ирнэ. Шууд бус эерэг нөлөөлөл ч бий.

-Шууд бус нөлөө гэдгээ тодруулаач?

-Товчхондоо Монгол гэдэг хаалттай зах зээл Оюу толгойг дагаад нээгдэж байгаа нь маш том боломж. Төслийн санхүүжилт хийж буй банкууд Монголыг өөртөө нээчихэж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл Монголын өөр бизнес төслүүдэд энэ банкууд руу очиж яриа хэлцэл хийх боломж нээгдэж байгаа гэсэн үг. Төмөр зам, цахилгаан станц зэрэг том төслүүд дээр олон улсын банкуудтай ярих боломж Оюу толгойн төслийн санхүүжилтийг дагаад нээгдэнэ гэж харж байгаа. Дэлхийн ийм олон банк Монголд итгээд зээл өгөхөөр манай зах зээлд итгэх итгэл тэр хэрээр нэмэгдэх сайн тал бий. Зээлжих зэрэглэл тогтоодог байгууллагууд ч өөрөөр хүлээж авна.

-Олон улсын банкууд Оюу толгойн төслийн санхүүжилтийг энэ онд хийгээд эхэллээ гэхэд хөрөнгө оруулалтын шууд бус өгөөж нь ийм байна гэсэн таамаг тооцоо төсөөлөл гаргаж үзсэн үү. Жишээ нь ирэх жилийн эдийн засагт ямар эерэг өөрчлөлт гарах вэ?

-Оюу толгойн үйл ажиллагаа жигд явж байгаа, бүтээн байгуулалтын ажил нь эргээд сэргэсэн учраас шинэ бизнес олноороо бий болно. Монгол руу ирдэг гадаадын компаниудын тоо ч нэмэгдэж байна. Бизнесийн боломж гарч ирлээ гээд ирж байна л даа. Ийм сонирхолтой гадаадын компаниуд монгол түншүүдтэйгээ уулзаад хамтарч ажиллах бизнес төлөвлөгөөгөө тохироод эхэлсэн шиг байна. Мэдээж энэ харилцаа олны нүдэнд ил харагдахгүй. Оюу толгойн гүний уурхайтай холбоотой шинэ бизнесийн боломж хайсан улс олон бий. Наад захын жишээ гэхэд би өдөрт хоёр компанийн төлөөлөлтэй уулзаж байна.

-Ирэх сард Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын ханган нийлүүлэгч, туслан гүйцэтгэгчдийн форум болно гэж сонссон. Шинэ бизнес, шинэ боломж хайсан хүмүүс очиж мэдээлэл авч болох нь ээ?

-Арваннэгдүгээр сарын 4-нд томоохон экспо зохион байгуулна. Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын үйл ажиллагаатай холбоотой ямар бизнесийн боломжууд байна вэ гэдгийг хүн бүрт тайлбарлаж өгөх юм. Оюу толгойд нэг давуу тал бий. Энэ компанийн худалдан авалтын болон туслан гүйцэтгэгчийг сонгон шалгаруулах үйл ажиллагаа нээлттэй байдаг. Оюу толгойн хувьд чадаж байгаа нь өрсөлдөөд бизнесээ олдог зарчмаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг учраас бүх боломжоо нээлттэй дэлгэнэ. Өмнө нь хамтарч ажиллаж байсан компаниуд нь ч орж ирнэ. Шинэ компаниуд ч орж ирэх боломжтой.

-Гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын хөрөнгө оруулалт эхнээсээ ороод эхэлчихсэн гэсэн таатай мэдээ бий. Ирэх жилүүдэд хэр хэмжээний мөнгө зах зээлд орж ирэхээр байгаа вэ?

-Жил бүр тэрбум гаруй ам.долларын хөрөнгө оруулалт ойрын зургаан жилд хийгдэнэ. Энэ бол гадаадаас хөрөнгө оруулалт гэж орж ирэх мөнгө. 2015 онд Оюу толгой дотоодын эдийн засагт нийтдээ 800 гаруй сая ам.долларыг оруулж ирнэ гэсэн төлөвлөгөө бий. Багцаагаар 1.6 их наяд төгрөг гэсэн үг. Есдүгээр сарын байдлаар 75 хувийн гүйцэтгэлтэй байна. Хөрөнгө оруулагчийн оруулж ирсэн ам.доллар дотоодын зах зээлд цалин, татвар болоод зарцуулагдаж байгаа. Оюу толгойн үйл ажиллагаа тогтвортой явж байгаа нь сайн хэрэг. Ялангуяа өнөөдрийнх шиг эдийн засгийн хүндрэлтэй үед том компаниудын зарим нь хөл дээрээ зогсоод, үйл ажиллагаагаа таслахгүй явуулах нь бидэнд л хэрэгтэй.

-Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалт саадгүй урагшлахад Засгийн газрын зүгээс шалтгаалах бүхнээ хийж байна уу. Эсвэл цаг авахаар ямар нэг шийдвэр байна уу?

-Засгийн газрын зүгээс шаардлагатай бүх алхмаа цаг хугацаанд нь хийгээд явж байна. ТЭЗҮ-ийг нь Эрдэс баялгийн мэргэжлийн зөвлөл хүлээгээд авчихсан. ТЭЗҮ-ээс болж удаашрах асуудал байхгүй болсон. Ер нь бид нэг зүйлийг сайн ойлгох учиртай. Оюу толгой Монголын компани. Бид нэг эзэн нь, хувь нийлүүлэгч нь. Төслийн ажил саадгүй урагшилбал наад зах нь тэнд ажиллаж байгаа хүмүүст хэрэгтэй. Нөгөө талаар олон компани Оюу толгойтой хамтарч ажиллаж, үйлчилгээ үзүүлж орлого олдог учраас бүх зүйл цагтаа явах нь хамгийн зөв шийдэл. Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын үйл ажиллагаа удааширснаас, энэ ажлыг зогсоосноос болоод алдагдсан боломжийн тухай бид өмнө нь хангалттай ярьсан. Ам.доллараар бодоход олон тэрбумын алдагдал хүлээснийг эдийн засагчид тооцож гаргасан байдаг. Тэгэхээр цаг алдах эрх бидэнд байхгүй.

-Оюу толгойд нэмэлт хайгуул хийгдэж байгаа юу?

-Уул уурхайн ямар ч компани олборлолттойгоо зэрэгцүүлээд хайгуулын үйл ажиллагаа явуулж байдаг. Нэмэлт хайгуулыг жил бүр графикийн дагуу хийж байгаа. Оюу толгой шиг том ордын нөөц нэмэгдэх нь бидэнд л хэрэгтэй. Нөөц нь өсөхийн хэрээр энэ компанийн үнэ цэн нэмэгдэнэ. Оюу толгойн хувьцаа олон улсын зах зээл дээр арилжаалагддаг. Мөн энэ төсөл Монголд бусад хөрөнгө оруулалтыг ч нээж өгч байгаа. Энэ утгаараа Оюу толгойн нөөц нэмэгдэх тусам бидэнд өөр олон боломж нээгдэнэ гэсэн үг.

-Зэсийн үнэ яг одоо бол таагүй байна. Цаашдаа уруудаж ч магадгүй гэсэн таамаг дуулдах юм. Өөдрөг, гэгээтэй таамаг сонсогдох нь уу?

-Зэсийн зах зээл ойрын үед боломжийн байх нь гэсэн шинжээчдийн төсөөлөл гарсан. Хоёр, гурван жилийн дараа зэсийн үнэ тогтворжино, цаашид өсөх хандлагатай гэсэн тооцоо таамаг бий. Тэгэхээр Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтыг зөв үедээ хийж байна. Зах зээл унаж байгаа үед бүтээн байгуулалтаа хийгээд гүний уурхайгаа барьчихвал зэсийн үнэ өссөн үед том ашиг олох боломж бүрдэнэ. Дэлхий даяар зах зээл хүндрэлтэй ийм үед барьж байгуулах боломжийг л хайх хэрэгтэй. Тэгвэл үнэ өссөн үед ашгаа хүртэж эдийн засаг хурдан сэргэх боломжтой.

-“Рио”-гийн талаас гүний уурхай ашиглалтад орох үед зэсийн үнэ эргээд өснө гэсэн таамгийг онцолж байгаа…?

-Зах зээл хүнд үед нь бүтээн байгуулалтаа хийх хэрэгтэй гээд байгаа нь энэ л дээ. Гүний уурхай ашиглалтад орчихвол Оюу толгой олон улсын зах зээл дээр хамгийн өрсөлдөх чадвартай зэсийн уурхай болно. Өөрөөр хэлбэл зардал нь багасна. Бага зардлаар илүү их орлого олдог компани болно. Зэсийн үнэ нэмэгдвэл энэ компани илүү ашигтай ажиллана. Илүү ашигтай ажиллавал энэ том төслийн хувь эзэмшигч болсон бидэнд бас сайнаар тусна.

-Хувь нийлүүлэгчдийн хооронд яригддаг асуудлууд шийдлээ олсон гэж ойлгож болох уу?

-ТУЗ-ийн зүгээс Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын явцад зардлыг маш нарийн хянана. Жишээ нь Монголын тал Оюу толгой компанийн санхүү, аудит, худалдан авалтыг хариуцсан ТУЗ-ийн байнгын хороог даргалдаг болсон. Өмнө нь хувь нийлүүлэгчдийн хооронд олон асуудал үүссэн байсан. Эдгээр асуудлыг бизнесийнхээ зарчмаар ярьж тохироод шаардлагатай тохиолдолд шинэчлэл хийгээд явж байна. Оюу толгой компани Монголын санхүү, нягтлан бодох бүртгэлийн хуулиудыг дагаж мөрдөх талаар тодорхой зөвлөмжүүд гаргасан. Үүнийг компанийнхаа ТУЗ-өөр дамжуулж гүйцэтгэх удирдлагадаа даалгавар өгөөд явж байгаа. Өмнө нь гарсан алдаануудаас суралцаад дахин алдахгүй байхын тулд хяналтаа тогтмол хийгээд явж байна.

-Монголын компани, монголчуудын хувьд Оюу толгой төслөөс ашиг хүртэх, энэ төслийг дагасан шинэ бизнес хийх сонирхол өндөр байгаа. Энэ тал дээр Оюу толгойн ТУЗ-ийн гишүүд хэр анхаарч байгаа вэ?

-Хувь нийлүүлэгчдийн үүднээс яривал ТУЗ-өөрөө дамжуулаад компанийнхаа бодлогын хүрээнд энэ тал дээр анхаарч байгаа. Тэр дундаа худалдан авалт, санхүүгийн тал дээр өөрийн гэсэн тодорхой байр суурийн хүрээнд тодорхой шийдвэрүүдийг компанидаа ашигтайгаар гаргана гэж үзэж байна. Үүнийг дагаад Монголын компаниуд, Монголын бизнесүүдэд боломж нээгдэнэ. Гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын төлөвлөгөөн дээр ч дотоодын худалдан авалтыг системтэйгээр нэмэгдүүлнэ гэж тусгаж өгсөн. Өөрөөр хэлбэл Оюу толгойн авах бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ Монголд байвал Монголоос түрүүлж авах боломжийг нээж байгаа.

Ототакэ
Хиротадаг ганц Япон ч биш дэлхий андахгүй. “Амьдрал ямар сайхан гээч” ном нь
Япондоо гэхэд л зургаан саяас дээш хувиар хэвлэгдэж бестселлер болжээ. Дэлхийн
дөчөөд оронд номынхоо шугамаар зочилж байж. Түүний ном арваад оронд
орчуулагджээ. Энэ эрхмийн ном монгол хэлнээ орчуулагдаад байна. “Амьдрах ямар
сайхан гээч” номыг Монголд хэвлүүлэх эрхийг авсан “Аз хур” компани Ототакэ Хиротаг номынх нь
нээлтэд урьжээ. Дэлхийд бестселлер
болсон энэ номын нээлтийн дараа түүнтэй уулзаж ярилцлаа.

-Таныг анх
төрөхөд ээжид чинь харуулаагүй сар болсон гэл үү?

-Тиймээ, би тетра
амелия синдром буюу хөл гаргүй төрсөн юм. Намайг дөнгөж төрсний дараа хэт
цочролд орно гээд ээжид харуулаагүй юм билээ. Хэт шарлалттай тул жаахан харзнах
хэрэгтэй гээд байж. Тэгж байгаад сарын дараа эмнэлгийнхэн намайг харуулахдаа их
бэлдсэн байгаа юм. Цусны даралтыг нь үзэж, ухаан алдах байх гэж болгоомжилж ор
хүртэл бэлдсэн гэдэг. Гэтэл санаанд оромгүй юм болж. Ээж намайг харангуутаа
“Ямар хөөрхөн юм бэ” гэж дуу алдаж л дээ. Тэнд байсан хүн бүр л гайхсан гэж
аав, ээж хоёр хожим ярьдаг байсан. Мэдээж төрүүлсэн хүүхэд нь хөл, гаргүй,
хөгжлийн бэрхшээлтэй төрвөл хэн л баяртай байв гэж. Ихэнх ээжүүд шоконд орох
байх. Гэтэл ээж минь “Ямар хөөрхөн юм бэ” гэж дуу алдан хүлээж авсан нь миний
амьдралын зөв, гоё эхлэл байсан. Миний ном хэвлэлтэд гарснаас хойш ээжийг их
олон хүн магтдаг юм. Ээж магтаал бүрд их даруухан хариу өгнө. “Би тийм
гайхамшигтай, тусгай хүн биш ээ. Зүгээр л чи бид хоёрын дунд эх, үрийн нандин
холбоо байсан учраас л тэр. Ямар ч ээж үрээ хайрлаж угтана” гэхээс өөр үг
унагахгүй шүү. Ээж минь өнөөдөр ч энх тунх амьдарч байгаа.

-Аав тань бас
гайхалтай хүн байсан байх?

-Миний аав
биширмээр сайхан хүн байсан. Одоо аавыгаа боджээ суухад тэр үеийн япон
хүмүүстэй харьцуулах аргагүй өөр хүн байсан санагддаг. Сэтгэлийн хөдөлгөөнөө
хачин гоё илэрхийлнэ. Аав ээж бид хоёрт өглөө орой бүр хайраа илчилдэг байсан
юм. Аав минь надад хайртай гэдгийг хүчтэйгээр мэдэрч өссөндөө баярладаг. Тэр
мэдрэмж намайг зоримог дайчин болгосон байх шүү. Намайг бага байхад хөгжлийн
бэрхшээлтэй хүүхэдтэй айлууд хүүхдээ гэрээсээ гаргахгүй, зарим нь бүр нуудаг
байсан гэдэг. Аав, ээж хоёр харин тэгэхгүй. Намайг хүн бүртэй танилцуулах гэж
гудамжаар дагуулан явна. Би дөрөвтэйдөө цэцэрлэгт орсон юм. Жирийн хүүхдийн
цэцэрлэг л дээ. Автомат тэргэнцэртэй надад мангасаас зугтдаг тоглоом гунигтай
санагддаг байж билээ. Өнөөдүүлээ гүйцэхгүй. Гэхдээ их зальтай. Тэргэнцэр дээрээ
суучихаад “Элсэн дээр тоглох нь наашаа” гэхээр ангийнхан маань бүгдээрээ хүрээд
ирнэ. Гаргүй болохоор найзууддаа “Цайз барь” гэж “тушаана”. Зарим нь үгүй ээ
өөр юм барья гэвэл “Цайз барь гэсэн биз дээ, чадахгүй бол тэнд очоод ганцаараа
тогло” гэнэ. Гайхалтай нь миний үгнээс хэн ч гарахгүй. Дураараа ааштай гээд
найзлахаас татгалзахгүй.

-Их зөрүүд
нөхөр байж. Ангийнхнаа ингэж командалсаар байгаад цэцэрлэгээ төгссөн үү?

-Арай ч үгүй ээ
(инээв). Ангийнхнаа, багшийгаа гээд бүгдийг өөрийнхөөрөө байлгах гэсэн дураараа
хүүдээ ээж, аав хоёр санаа зовж байсан гэдэг. Гэхдээ нэг явдлын дараа тэд маань
санаа зовохоо больсон л доо. Цэцэрлэгийн ахлах ангид жүжигчилсэн тайлан тоглолт
хийх болов оо. Машин засварын газрын өвөөгийн дүрд тоглох хүүхэд олдоггүй.
Голоод байхгүй юу. Гэтэл тэр үед миний сайн найз Шинго “Би тоглоё” гэдэг
байгаа. Сүртэй харагдаж байна гэж жигтэйхэн. Найзтайгаа өөрийгөө харьцуулаад их
ичиж билээ. Би цэцэрлэгт ангийнхантайгаа тоглож, бужигнаж, өөрийгөө жирийн л
хүүхдүүдийн нэг гэдгээ мэдэрч хүмүүжсэн.

-Хөл гаргүй
хүүхдийг энгийн сургуульд авахгүй ч гэдэг юм уу, тийм хандлага байсан уу?

-Аав, ээж хоёр
хүүгээ цэцэрлэгт дажгүй явчихаар энгийн сургуульд оруулъя гэж хичээж зүтгэсэн
байдаг. Мэдээж ямар ч сургууль хүнд хэлбэрийн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийг хүлээж авахыг хүсэхгүй. Татгалзсан
хариу өчнөөн сонссон ч шантраагүйд нь аав, ээждээ баярладаг юм. Эцэст нь нэг
сургууль асран хамгаалагч дагалдуулбал сургая гэсэн хариу өгсөн дөө. Бага
ангийн Такаги багш намайг ангийнхаа ердийн л нэг хүүхэд гэж үзнэ. Хэцүү үе байсан
ч багш тоохгүй. “Ототакэд аймаар багш гэж бодогдуулж байсандаа ч зүгээр. Такаги
багшийн гараар орсондоо баярладаг гэж хэлбэл болох нь тэр” гэж хэлдэг байлаа.
Одоо багшийгаа дурсахаар жинхэнэ хатуу байна гэдэг хүнлэг байхын нэр гэдэг
үгийн үнэ цэнийг мэдэрдэг шүү. Би спортод их дуртай хүүхэд байлаа. Тэр дундаа
бейсболд. Хөл, гаргүй байж яаж тоглох вэ гэж гайхах байх л даа. Мэдээж надад
тохирсон онцгой дүрэм байсан. Бейсболын цохиурыг салтаандаа хавчуулаад биеэ
хөдөлгөж цохих нь миний савалт. Тэгж шидэхээрээ ононо гэж янзтай.

-Бейсболоос
өөр ямар спортоор хичээллэдэг байв?

-Сагсан
бөмбөгөөр. Ингэж хэлэхээр хүмүүс гайхдаг л даа. Дунд сургуульд ороод спортын
аль нэг клубыг сонгох хэрэг гарсан юм. Би ч эргэлзэлгүйгээр “сагсан бөмбөг”
гэчихлээ. Баргийн зүйлд намайг дэмждэг аав минь
“пөөх яадаг билээ” гэж дуу алдсан юмдаг. Ээж ч их гайхсан. Энэ талаар
бүр багштай ярилцсан байсан. Эцэст нь би ялсан л даа. Ингээд ярихаар
тэргэнцэртэй сагсан бөмбөг гэж төсөөлж магадгүй. Тэргэнцрээсээ буугаад булцуут
хөлөөрөө гүйж, өөрөө бөмбөгөө залж жинхэнэ сагс тоглосон. Сүүлдээ баруун
зүүнээрээ залдаг болж, сагсан бөмбөгийн тэмцээнд дамжуулагчаар оролцож байлаа.
Ингээд ярихаар хүмүүст төсөөлөгдөхгүй байх. Гайхсан хүн бүрд сагс тоглож
чаддагаа үзүүлж чадах боломжоор тааруу байгаа нь харамсалтай хэрэг. Ахлах
сургуульдаа америк хөлбөмбөгийн клубт орсон.

-Америк
хөлбөмбөгийн клуб ээ. Том биетэй нөхдүүд мөргөлдөж тоглодог спортыг хэлээд байна уу…?

-Хүмүүс их
гайхдаг юм. Сүүлдээ ч таны яг одоо над руу ширтэж байгаа харцыг хараад дасчихжээ(инээв). Би 1992 онд Токиогийн Рицү Тояма ахлах
сургуульд орсон юм. Манай сургууль клубээрээ их алдартай. Тоямагийн америк
хөлбөмбөгийн клубт дандаа сүрхий хүүхдүүд цуглардаг гэж хот даяар яригддаг
байсан цаг. Таны гайхдаг үнэн л дээ, америк хөлбөмбөг бол сагсан бөмбөгөөс илүү
мөргөлдөж гүйх шаардлагатай спорт. Ер нь хүмүүс америк хөл бөмбөг гэхээр том
биетэй хүмүүс хоорондоо мөргөлддөг спорт мэтээр төсөөлдөг. Тийм байх. Би багтаа
мэдээллийн бааз үүсгэх үүрэгтэй. Миний үүсгэсэн мэдээллийн баазыг дараа
дараагийн тэмцээнд ашигладаг байсан юм.
Баруун талын тоглогч төчнөөн хувь, зүүн талынх нь тэдэн хувь, энэ үед
дамжуулагч төчнөөн хувь байсан гэж ирээд
тооцно. Зарим үед эсрэг багийнхаа бичлэгийг үзэж нойргүй хононо, дасгалын үеэр
зааварчилгаа өгөх тохиолдол ч олон гарна. Америк хөлбөмбөгийг сайн мэдэрдэгтээ
биш, зарим үед тамирчдаасаа илүү мэдрэх тохиолдол гардаг болохоор тэр л дээ.

-Багаасаа
спортод дуртай болохоороо л спортын сэтгүүлч болж, Сидней, Афины олимпийг
сурвалжилсан байх нь. Таныг тамирчин хүнийг мэдэрч бичдэгээрээ алдартай гэж
дуулсан. Нууц нь юундаа байна?

-Алдартай
тамирчдын талаар хүмүүст тодорхой төсөөлөл байдаг даа. Энэ хүн ийм л байх гэсэн
төсөөллийг дотроо бүтээчихдэг. Мундаг л бол мундаг, амжилт гаргах нь тодорхой ч
гэдэг юм уу нэг тийм шууд мэдрэмж байдаг. Миний хувьд олонхийн таамаг,
төсөөллөөс өөр өнцгөөс тамирчдыг харахыг эрмэлздэг. Олимпийг, ДАШТ-үүдийг сурвалжилж бичихдээ яг ийм зарчим барьдаг
байсан. Японы нэг алдартай жудогийн бөх
байдаг юм. 2000 онд алт авсан сайн тамирчин. 2004 онд ч алт авах магадлалтай
гэж яригдаж байсан. Гэтэл тэр тамирчин 2004 оны олимпийн үеэр хоёрдугаар шатанд
уначихдаг байгаа. Хүн бүр л гарцаагүй алдаа байна гэж харцгаасан. Тэр үед
хэчнээн сайн тамирчин байгаад заавал ялна гэж үгүй, тааруу даа энэ гэж харсан
нь ялахыг үгүйсгэхгүй гэсэн мэдрэмж хүчтэй төрж билээ. Спортоос ийм агшнууд
зөндөө мэдрэгддэг. Бидэнд ч ялгаагүй. Бэрхшээл, зовлонтой ч гэсэн хүн бүрд боломж байдгийг мартаж болохгүй. Тэр боломжоо
бүрэн дүүрэн ашиглая гэвэл өөртөө
итгэлтэй байх хэрэгтэй л гэж боддог.

-Та өнөө орой
(өчигдөр) “Амьдрах ямар сайхан гээч” сэдвээр монголчуудад лекц уншина. Японд
бол лекц таны амьдралын нэг хэсэг. Ямар хүмүүст лекц унших илүү сайхан мэдрэмж
төрүүлдэг вэ?

-Хүүхдүүдэд.
Тэдэнтэй байх их хөгжилтэй. Үргэлж гайхшруулж, инээд хүргэнэ. Би хүүхдүүдэд лекц уншихаараа хагас цагаас
нэг цаг хэртэй яриад асуулт тавих цаг гаргадаг юм. Цагаан цайлган, харах өнцөг
нь их сонирхолтой санагддаг. Нэг удаа Токиогийн бага сургуульд лекц уншлаа.
Гэтэл нэг хүү гараа өргөөд “Та нүдний шилээ яаж авдаг вэ” гэж асууж байна. Би
жижигхэн хоёр гараараа нүдний шилнийхээ бариулаас авч, зүүж үзүүлсэн юм.
Өнөөдүүл чинь шуугилдаад сүйд. Бүгд л аман дотроо хөөх ямар мундаг ах вэ
гэцгээгээд. Токиогийн бас нэг сургууль дээр лекц унштал хүүхдүүд асуултаар булж
гардаг юм. Сүүлдээ багш нь “За хүүхдүүдээ цаг дуусч байна. Зайлшгүй чухал гэсэн
ганц асуулт авъя” гэлээ. Нэг хүү гараа өргөөд жигтэйхэн. Багш нь асуух
зөвшөөрөл өгтөл өнөө хүү хэсэг гацаж байснаа “Дрифтерчдээс хэнд нь хамгийн
дуртай вэ” гэдэг байгаа. Багшийг нь хартал микрофонтой гар нь чичирч байсан шүү
(инээв). Би их сургуульд байхаасаа л
лекц уншиж эхэлсэн. Сард хамгийн ихдээ арван лекц уншсан үе ч бий.

-Ном бичих
санаа яаж төрсөн бэ?

-Би оюутан
байхдаа сайн дурын үйл ажиллагаа их зохиодог байсан л даа. Сая хэлсэн дээ, энд тэнд очиж илтгэл тавина. Миний хийдэг
ажил цахим ертөнц, телевиз сониноор гарч олны анхаарлыг татаж эхэлсэн л дээ.
Тэр үед танил маань амьдралаараа ном
бичвэл ямар вэ гэсэн санаа өгсөн. Ном маань ингэтлээ зарагдана гэж төсөөлөөгүй.
Хүмүүст хүрэх болов уу гэж эмээж байсан шүү. Гэтэл ном гарсаны дараа миний
амьдрал өөрчлөгдсөн. Өмнө нь зүгээр нэг энгийн оюутан сургууль хичээлдээ яваад
дажгүй амьдарч байсан чинь ном гарснаас хойш гудамжинд хүмүүс зүгээр явуулахаа
байсан. Хамт зургаа татуулъя, гарын үсгээ өгөөч гэж хүсэх болсон. Танихгүй
хүмүүс хүртэл ирээд ярилцана. Гэр рүүгээ орох гэхээр фото зураг авдаг улс
хөлхөөд. Хэрэггүй ч ном гаргав уу даа
гэж харамсах тохиолдол ч байсан. Одоо
бол өөр л дөө. Номынхоо ачаар олон сайхан хүнтэй уулзсан. Дөчөөд улсад
очлоо. Өнгөрсөн жил Өмнөд Африкт очсон юм. Нельсон Манделагийн нас барсан үе
таарсан л даа. Тэр хүн хар, цагаан арьсаар ялгарсан нийгмийн хандлагыг өөрчлөх
гэж насаараа зүтгэсэн. Би нийгэмдээ эерэг нөлөө үзүүлэх гэж, иргэнийхээ хувьд
хувь нэмрээ оруулах гэж зүтгэж яваа. Яагаад ч юм энэ талаараа төстэй юм шиг
санагдсан шүү.

-Эхнэртэйгээ
танилцсан түүхээ сонирхуулаач?

-Би Васадагийн их
сургууль төгссөн юм. Эхнэр маань манай доод курсийн оюутан байлаа. Төгсөхөд нь
гэрлэсэн. 15 жил хамтдаа амьдарч байна. Гурван хүүхэдтэй.

-Та зарим
асуултад их товч хариулах юм. Лавлаад асуухаар бас л товч хариу өгөөд. ..?

– Япончууд ямар
нэг юмыг шууд ийм тийм гэхээс илүү “намайг хэлээгүй байсан ч ойлгоосой” гэж
боддог улс. Нас ахих тусам энэ хандлага нь хүчтэй болдог. Тэр тусмаа эрэгтэй
хүнд.

-Таны номыг
Японы нийгмийг өөрчилсөн, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүнд хандах хандлагыг өөрчилсөн
гэж үнэлдэг юм билээ. Монголын хувьд ийм өөрчлөлт хийхийн тулд яах ёстой вэ?

-Ер нь хөгжлийн
бэрхшээлтэй хүмүүстэй нэг газар амьдрах, хамтдаа байх давтамжийг ойртуулмаар
санагддаг. Жишээ нь би өөрийгөө хэзээ ч өрөвдөж, өөртөө хэзээ ч гутарч
байгаагүй. Хүмүүс биенээ өндөр, нам, нарийн, бүдүүн гэж хачирхаж адалдаггүйтэй
л адилхан, би зүгээр л хөл, гаргүй хүн. Би жирийн хүмүүстэй ойр амьдарч, жирийн
сургууль, цэцэрлэгт хүмүүжиж сурсан учраас хүмүүст өөрийгөө ойлгуулж мэдрүүлж
чадсан. Надад ямар асуудал байгааг ангийнхан маань, намайг хүрээлсэн хүмүүс,
япончууд мэдэрсэн учраас ийм хүмүүсийн
төлөө юу хийхээ мэдсэн. Бүх зүйл ийм энгийн зүйлээс эхэлнэ. Би нэг зүйлд их
олзуурхаж байгаа. Миний номыг Монголд худалдах эрх авсан компани
борлуулалтынхаа арван хувийн орлогоор хараагүйчүүдэд зориулсан брайл үсгийн ном
хэвлэх юм билээ. Бас л гоё эхлэл.

Энэ сард хоёр ч цахилгаан станцад
хөрөнгө оруулах гэрээ зурагдсан нь ирэх жилүүдийн эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлэхээр
том шийдвэр байлаа. Урд хөршийн Далиан хотод болсон Дэлхийн эдийн засгийн зуны чуулга
уулзалтын үеэр Хятадын “Пауэрчайна ресурсес” компани Монголын Бөөрөлжүүтийн станцад
хөрөнгө оруулах сонирхлоо албан ёсоор баталгаажуулсан юм. Монголын талаас гэрээнд
гарын үсэг зурсан компани нь “Бодь интернэшнл”. Тэд Бөөрөлжүүтийн цахилгаан станцын
төсөлд хамтран хөрөнгө оруулах хамтын ажиллагааны гэрээнд гарын үсэг зураад байна.
Ерөнхий сайд Эрчим хүчний сайдтайгаа оролцсон эдийн засгийн чуулганы үеэр гарын
үсэг зурцгаасан учраас Бөөрөлжүүтийн бүтээн байгуулалт нэг их саадгүйгээр өрнөх
болов уу гэж учир мэдэх улс хэлж байна. Яг ийм гэрээг “Могул пауэр” “Сэнко III”
компаниуд ч урд хөршид байгуулсан юм. Тэд Тэвшийн говийн цахилгаан станцыг хамтран
босгоно.

Тэвшийн станцын хөрөнгө оруулалтнэг
тэрбум ам.доллар

Тусгай зөвшөөрлөө авчихсан Тэвшийн
говийн цахилгаан станцын хүчин чадал нь 600 МВт. 150 МВт-ын дөрвөн блокоос бүрдэнэ.
Тэвшийн говийн хүрэн нүүрсний ордод түшиглэн барихаар төлөвлөж буй. Энэ орд Дундговь
аймгийн Сайнцагаан суманд оршдог. Тэвшийн говийн цахилгаан станц Мандалговиос баруун
хойд зүгт 25 км зайд баригдах юм билээ. Төв, зүүн болон өмнөд бүсэд шинээр нэмэгдэх
уул уурхай, аж үйлдвэрийн төвүүдийн эрчим хүчний хэрэглээг хангах зорилготой гэж
төсөл хэрэгжүүлэгчид онцолж байгаа. Тодруулж хэлбэл Улаанбаатар, Сайншандын аж үйлдвэрийн
цогцолбор, томоохон уурхайнуудад эрчим хүч нийлүүлэх боломжтой. Төвийн эрчим хүчний
системтэй зэрэгцээ ажиллана. Жилд хамгийн ихдээ 4016 сая кВт/ц цахилгаан нийлүүлэх
боломжтой.

Хөрөнгө оруулалт нь нэг тэрбум ам.доллараар
хэмжигдэх юм билээ. Дөрвөн жил хамтран ажиллаж байж хөрөнгө оруулалт хамтын ажиллагааны
гэрээг зураад байгаа нь энэ. Хөрөнгө оруулалтын ажил удахгүй эхэлнэ гэдгийг хэрэгжүүлэгч
компаниудын зүгээс албан ёсоор илэрхийлээд байгаа.

“Могул пауэр”-ын тухайд
АНУ-ын “Firebird” сангийн салбарын хөрөнгө оруулалттай Монгол компани.
“Firebird” сан Америкийн Нью-Йорк хотод төвтэй. Энэ сангийн үүсгэн
байгуулсан хөрөнгө оруулалтын хоёр сан “Могул пауэр”-ыг санхүүжүүлдэг
юм. “Firebird” сан 2006 оноос манай улсад ажиллаж эхэлсэн. Монголын Хөрөнгийн бирж
дээр ажиллаж байгаа гадаадын том хөрөнгө оруулагч. Хятадын төрийн өмчит “SEPCO
III” корпорацитай Тэвшийн говийн цахилгаан станцын төслийн хэрэгжүүлэлт, санхүүжүүлэлт
дээр хамтран ажиллахаар ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зурсныг өмнө онцолсон.

Хөрөнгө оруулагчдын нэг SEPCO
III корпораци 1985 онд байгуулагдсан олон улсын эрчим хүчний төслийн контрактор.
Урд хөршийн эрчим хүчний барилгын тэргүүлэх корпораци “Power China”-гийн охин
компани. “Power China”-гийн хувьд олон оронд эрчим хүчний барилга байгууламж барьсан туршлагатай.
Хий, нүүрсний цахилгаан станц, салхи, нарны эрчим хүч гэж ирээд яривал эрчим хүч
талаасаа их өргөн хүрээнд ажилладаг. Эрчим хүчний барилга байгууламжийг чанарын
өндөр түвшинд барьж байгуулдаг гэж үнэлэгддэг. Хоёр жилийн өмнө гэхэд олон улсад
33500 МВт хүчин чадлын ажил хийжээ. 2013 оны статистикийг харахад 13.5 тэрбум юанийн
орлоготой ажилласан юм билээ. Ам.долларт шилжүүлбэл хоёр тэрбум гаруй ногооны орлоготой
ажилласан гэсэн үг. “SEPCO III” корпорацийн дэд ерөнхийлөгч Жанг Хонгсонг “Бээжинд
болсон Азийн орнуудын APEC уулзалтын үеэр Монголын УИХ-ын дарга
З.Энхболд, БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин нар энэ сэдвийг хөндөж ярилцсан” гэж онцолсон
нь бий. Хөрөнгө оруулалт хамтын ажиллагааны гэрээг үзэглэх үеэр гэрчээр оролцсон
Хятадад суугаа элчин сайд Ц.Сүхбаатар ч “Монгол Улсын Засгийн газар энэ төслийг
дэмжиж байгаа” гэж засгийн байр суурийг илэрхийлсэн. Тэгэхээр Тэвшийн говийн цахилгаан
станц төсөл бодлогын дэмжлэгтэй хэрэгжинэ гэсэн үг.

Бөөрөлжүүтийн бүтээн байгуулалт ирэх онд
эхэлнэ

Бөөрөлжүүтийн дулааны цахилгаан
станцын төслийн хөрөнгө оруулалт мөн л нэг тэрбум гаруй ам.доллараар хэмжигдэж байгаа.
Гучаад жил хэрэгжих төсөл. Хүчин чадал нь 600 МВт. Станцын бүтээн байгуулалтын явцад
70 км урттай хоёр хэлхээт 220 кВ-ын цахилгаан дамжуулах агаарын шугамыг
татна. Жилд гурван сая тонн нүүрс олборлох уурхай барих төлөвлөгөө бий. Бөөрөлжүүтийн
цахилгаан станц Улаанбаатар хотоос 120 км зайд Төв аймгийн Баянжаргалан сумын нутагт
орших Бөөрөлжүүтийн хүрэн нүүрсний ордын дэргэд баригдана. Улаанбаатар-Чойрын төмөр
замаас 24 км зайд орших энэ орд 10 гаруй тэрбум тонн хүрэн нүүрсний нөөцтэй.

Газар зүйн байршлын хувьд дэд бүтэцдээ
ойрхон, уул уурхай олборлолтын таатай нөхцөлтэй гэх мэт давуу талууд бий. Ийм давуу
талуудтай учраас хямд цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэж нийлүүлэх бүрэн боломжтой гэж
мэргэжилтнүүд онцолдог. Станцын барилгын ажлыг 2016 онд эхлүүлнэ гэж төлөвлөжээ.
Цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэж төвийн эрчим хүчний системд нийлүүлэх хугацаагаа
2019 он гэж товложээ. 2019 оноос жилд 1.6 тэрбум кВт-цаг цахилгаан
үйлдвэрлэх бол 2022 оноос 3.2 тэрбум кВт-цаг цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх
нь.

Энэ станцад хөрөнгө оруулах сонирхлоо
илэрхийлээд ажиллаж байгаа “Пауэрчайна ресурсес”-ийн хувьд
Хятадын төрийн өмчит “Пауэрчайна” корпорацийн гадаадад хөрөнгө оруулалт хийх эрхтэй
салбар компани. “Пауэрчайна” цахилгаан станц барих өндөр туршлагатай. Хятадын усан
цахилгаан станцын нийт хүчин чадлын 70 хувь, дулааны цахилгаан станцын 48.7 хувийг
дангаараа хийж гүйцэтгэсэн компани. Дэлхийн 71 улсад ажилладаг 148 салбар нь нийлээд
728 төсөл хэрэгжүүлсэн, ажилтных нь тоо 200 мянга давсан аварга компани. Төсөл,
төлөвлөлт, судалгаа, барилга угсралт, дэд бүтэц, усан цахилгаан станц, дулааны цахилгаан
станц, сэргээгдэх эрчим хүч, цахилгаан дамжуулах шугам, хөрөнгө оруулалтын чиглэлээр
ажилладаг. Хамтран ажиллах “Бодь интернэшнл”-ийн хувьд ч дутахааргүй туршлагатай.
Хориод жилийн турш банк санхүү, хэвлэл мэдээлэл, үл хөдлөх хөрөнгийн удирдлага,
барилга угсралт, барилгын удирдлага, уул уурхай, хөрөнгө оруулалт, эрчим хүчний
чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг манай улсын томоохон компаниудын нэг.

“Цэцэнс Майнинг энд энержи” компани
энэ төслийн судалгааны ажлыг 2011 оноос эхлүүлсэн түүхтэй. Инженер геологи, гидрогеологи,
байгаль орчин, техник эдийн засгийн иж бүрэн, цогц судалгааг нь дэлхийд гэж яригддаг
Германы RWE, БНСУ-ын Samsung Engineering зэрэг компаниудтай хамтран гүйцэтгэж байв.
Станцын судалгааны ажил дуусч, ТЭЗҮ, зураг төслийн ажил нь бэлэн болж, зөвшөөрлөө
авсан гэсэн давуу талуудтай.

Бөөрөлжүүт, Тэвшийн говийн дулааны
цахилгаан станцууд ашиглалтад орвол гаднаас цахилгаан авахгүйгээр дотоодын хэрэглээгээ
бүрэн хангах боломж нээгдэнэ гэсэн олзуурхал бий. Үйлдвэрлэсэн эрчим хүчээ урагш
нь экспортолж мөнгө олох боломж ч бүрдэнэ. Урд хөршийн томоохон компаниудтай хамтран
хэрэгжүүлэх учраас дажгүй үнээр эрчим хүчээ худалдаад амьдрах бүрэн боломж байгаа.

Эдийн засаг тэлэх хэрээр эрчим хүчний
хэрэглээ өсч таарна. 2030 он гэхэд эрчим хүчний хэрэглээ 510 дахин өснө гэсэн таамаг
тооцоо дуулддаг. Энэ салбарт цөөнгүй том төслүүд яригддаг ч хөрөнгө оруулалтын асуудлаас
болоод хэрэгжихгүй цаг алдаж байгаа. Бөөрөлжүүт, Тэвшийн говийн станцын хувьд хөрөнгө
оруулалт нь тодорхой болно гэдэг том давуу тал.

Дэлхийн эрчим хүчний балансын багагүй
хувь нь 2030 он гэхэд Зүүн хойд Азид төвлөрөх таамаг тооцоо бий. Энэ бүсэд хэрэглээний
том орон зай байгааг баталсан иймэрхүү тооцоо өчнөөн дуулддаг. Монголын хувьд
173.3 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэйгөөс нарийвчилсан хайгуулаар батлагдсан нь
23.5 тэрбум тонн гэдэг. Энэ бол 2015 оны тооцоо. Тэгэхээр бидэнд Бөөрөлжүүт, Тэвшийн
говь шиг нүүрсний томоохон ордууддаа түшиглэсэн дулааны цахилгаан станц барьж дэлхийн
том хэрэглэгч Ази руу үйлдвэрлэсэн эрчим хүчээ зарах бүрэн бололцоо байна.

Долларын ханшийн дөчин хувийн өсөлтийг дааж ядан яваа нийслэлчүүд өнөөдрөөс идсэн хоол, уусан шар айраг, амарсан амралтын газрынхаа хөлсөн дээр нэг хувийн татвар нэмж төлнө. Ногоон валютын өсөлтөөс болж халаасан дахь 100 мянган төгрөгийнх нь үнэ цэн аль хэдийнэ 60 мянга руу уруудчихсан иргэдэд энэ татвар ахадсан ачаа мөнөөсөө мөн. НИТХ-ын төлөөлөгчдийн хоёр өдрийн өмнө баталсан Нийслэл хотын татварын хувь хэмжээг тогтоох шийдвэрийг хэлээд байна л даа. Хотын удирдлагууд иргэдийнхээ халааснаас авах мөнгөндөө нийслэлийн татвар гээд гоё нэр өгчихсөн. Нэг хувь гэдэг сонсоход өчүүхэн бага юм шиг хэрнээ жилдээ нэг иргэнээс 100 мянган төгрөг татчих юм билээ. Тэдний хийсэн тооцоо л доо. Яг нарийндаа нэг иргэнээс жилдээ үүнээс ч илүү мөнгө төвлөрөхөөр зураг харагдаж байна. Хүүхдүүдийг хасаад, хотод амьдарч байгаа оюутнуудаа нэмээд багцаалдаж тооцлоо гэхэд энэ татварыг дор хаяж сая иргэн төлж таарна. Хөдөөнөөс хотод ирээд ресторанд хооллоод гарсан иргэд, Улаанбаатарт ажлаар, аяллаар буусан гадныхныг тооцвол татвар төлөх иргэд элбэг сая дөхнө.

Улаанбаатарын ресторанд хооллож, зочид буудлаар үйлчлүүлсэн иргэн бүр нэг хувийн татвар төлнө гэж бодоход наад зах нь 100 тэрбум төгрөг төвлөрөхөөр зураг харагдаж байна. Нийслэлийнхэн нэг хувийн татвараас жилд 13 тэрбум төгрөг хотын төсөвт орно гэж тооцсон байна лээ. Хэтэрхий танасан тооцоо. Гэхдээ 13 тэрбум төгрөг байлаа ч бага мөнгө биш. Жирийн иргэдийн халааснаас гарч байгаа гэдэг утгаараа ихээс их мөнгө. Нийслэлийн дарга нар энэ татварыг зөвхөн амьдралын боломжтой, тансаг хэрэглээтэй иргэд төлнө гэсэн тайлбар хийнэ лээ. Тэд тансаг хэрэглээнээс л татвар авна гэж учирлаж байгаа. Тансаг хэрэглээ гэдэгт нь архи, тамхи орж буй. Бас зочид буудал, баар, ресторан ч багтана.

Амралтын газраар ихэнхдээ гадаадынхан үйлчлүүлдэг тул эгэл жирийн иргэдэд дарамт болохгүй гэж хотын удирдлагууд тайлбарлаж харагдсан. Тийм биш л дээ. Нийслэлчүүдийн ихэнх нь гэр бүлээрээ хагас, бүтэн сайнаар салхинд гардаг болсон. Тэр дундаа утаа униартай өвлийн өдрүүдэд цэвэр агаар амьсгалах гэж амралтын газар бараадах иргэдийн тоо эрс өсдөг. Тэгэхээр амралтын газрыг тансаг хэрэглээ гэхэд хэцүү. Амралтын газар очиж алжаалаа тайлдаг гэр бүлүүд мөнгөө багтааж ядсан хэсэг лав биш. Сарын цалингаа байр, машины лизинг, хоол унд, хувцас хэрэглээндээ арай гэж хүргэдэг хотынхон амралтын газрын ор хоногийн мөнгөнөөс эхлээд тэндээс худалдаж авсан хоол, үйлчлүүлсэн үйлчилгээ бүрийнхээ хөлсөн дээр нэг хувийн татвар нэмж төлнө. Батаа сард нэг удаа гэр бүлээрээ амралтын газарт очиж амардаг. Хүү, охиноо хотын утаанаас холдуулах гэж жирийн нэг амралтын газар амарлаа гэхэд л Батаагийн халааснаас 150 мянган төгрөг өлхөн гарна. Нэг гэрийн хамгийн хямд хөлс гэхэд л 60 мянган төгрөг. Тэнд очоод хооллоно, шатахууны хэдэн төгрөг гээд багагүй зардал хэрэгтэй. Жилээр тооцвол нэг сая 800 мянган төгрөг. Энэ мөнгөний нэг хувь нь 18 мянган төгрөг болно. Нийслэлийн 50 мянган гэр бүл Батаагийнх шиг аж төрдөг гэж бодъё. Нэг хувийн татварыг нь нэмээд үзэхээр 900 сая төгрөг. Нийслэлчүүд сард нэг удаа алжаалаа тайлах гэж гэр бүлээрээ амралтын газраар үйлчлүүлснийхээ төлөө бараг тэрбум төгрөгийг хотын төсөвт зүгээр л хийчихэж байна.

Ресторан ч яг нарийндаа тансаг хэрэглээ биш. Үдийнхээ хоолыг ресторанд идээд гардаг хүмүүсийн ихэнх нь цалингаас цалингийн хооронд амьдардаг эгэл иргэд. Хотын дарга нар энэтхэг, хятад, солонгос, монгол хоолны ресторануудаар явж тэнд хоолож байгаа хүмүүсийг нэг харчихад гэмгүй. Мөнгөө багтааж ядсан, толгойноосоо хөл хүртлээ брэнд болсон нь цөөхөн дөө. Нэг хувийн татварыг хэлэлцэх үеэр “Эдийн засаг хүнд байгаа энэ үед” гэж НИТХ-ын зарим төлөөлөгч эсэргүүцсэн байна лээ. Тэдний эсэргүүцсэний учрыг захын ресторанд ороход л ойлгоно.

“Шангрила” энэ тэр гэж томроод яахав. Жирийн иргэд ордог дундаж рестораны нэг хоолны дундаж үнэ гэхэд л дор хаяж арван мянган төгрөг. Ажлын таван өдөртөө ресторанд хооллодог Батаа долоо хоногт 50 мянган төгрөг хоолондоо зарцуулдаг гэж бодъё. Сард 20 өдөр хооллолоо гэхэд 200 мянган төгрөг халааснаас нь гараад явчихна. Жилээр тооцвол хоёр сая 400 мянган төгрөг. Энэ мөнгөний нэг хувь нь 24 мянган төгрөг. Батаа шиг 200 мянган эгэл жирийн ажилтны зөвхөн өдрийн хоолондоо төлөх татвар гэхэд л дөрвөн тэрбум 800 сая төгрөг болж байна. Төр эдийн засаг хүндэрсэн таагүй үед иргэдийнхээ халааснаас энэ хэмжээний мөнгийг зүгээр л “дээрэмдчихэж” байна гэсэн үг. Зөвхөн өлсөж ядрахгүйн тулд хооллосных нь төлөө шүү дээ.

Үргэлжлүүлж тооцъё. Батаа өдөрт нэг хайрцаг тамхи татдаг. Нэг хайрцаг парламент 4000 төгрөг. Ингэж тооцоход сард 30 хайрцаг, жилд 360 хайрцаг тамхи татна. Батаагийн жилд тамхиндаа зарцуулдаг мөнгө нь 144000 төгрөг болж байна. Энэ мөнгөний нэг хувь нь 14400 төгрөг. Батаа шиг 500 мянган хүн байлаа гэж бодоход 70 сая төгрөг. За тэгээд архи, шар айрагны хэрэглээг тооцвол үүнээс хэд нугарсан их мөнгө хотын төсөвт орох нь тодорхой.

Баар ресторан дээр нэг жижиг тооцоо хийе. Хотын төвийн дундаж рестораны цэсийг сонирхож үзлээ. Нэг шил архи авлаа гэхэд л 50000-135000 төгрөг. Нэг хувийн татвар нь 500-1350 төгрөг гэсэн үг. Хамт олноороо төрсөн өдөр, амралтын үе, элдэв баяраар ширээ тойрч суугаад нэг архи захиалахад л энэ хэмжээний мөнгө нэмж төлөх нь. Виски энэ тэр гээд ахивал 140000-420000 төгрөг. Нэг хувийн татвар нь 1400-4200 болоод явчихна. Ямартай ч зүгээр л найз нөхөд, ажил, хамт олноороо ширээ тойроод суусныхаа төлөө захиалсан архи, шар айрагныхаа ширхэг тутамд төрд иймэрхүү татвар төлөөд явах нь тодорхой болчихлоо.

Татварыг тансаг гэж онцолсон баар, ресторан, амралтын газар, архи тамхи зарж байгаа дэлгүүрүүд төрд дамжуулна. Иргэдээс авч өгнө гэсэн үг. Тэгэхээр тэд үйлчилгээнийхээ хөлсийг нэмж таарна. Зардаг хоол, шар айраг, архиныхаа үнийг нэг хувиар нэмэх нь гарцаагүй. Амралтын газрууд ч гэр, хоол, үзүүлдэг үйлчилгээний үнээ ч нэмнэ. Тэгж байж төрд татвараа төлнө. Товчхондоо энэ сараас сая дурдсан газрууд үнээ нэмэх нь тодорхой болчихлоо.

Нийслэл учиргүй мөнгөгүйдсэндээ ийм шийдвэр гаргалаа гэхэд бас хэцүү. Наадамчдыг Хүй долоон худаг руу үнэгүй автобус гаргаж зөөлгөөд автобусны компаниудад тэрбум тэрбумаар нь төлдөг нийслэл шүү дээ. Баярлаж наадах хүмүүс автобусанд 500 төгрөг төлөөд явахыг эсэргүүцнэ гэж байхгүй. Иргэдийнхээ өмнөөс, хүсээгүй байхад нь ийм “гэнэн” шийдвэр гаргадаг нийслэлийн удирдлагууд мөн л хүсээгүй байхад нь хоол идэж, амарсных нь төлөө иргэдээсээ татвар авч эхлэх нь тодорхой болоод байна даа.

“Нийслэл хотын албан татвар тооцох үнэлгээг харьяалах татварын алба тухайн үеийн зах зээлийн бодит үнэд үндэслэн тодорхойлно”, “Нийслэл хотын”, “Албан татвар суутгагч нь нийслэл хотын албан татварыг бараа борлуулсан, үйлчилгээ үзүүлсэн тухай бүрт суутган авч, төлбөрийн баримт дээр нийслэл хотын албан татварын хувь, хэмжээг тусгана”, “Албан татвар суутгагч тухайн сард борлуулсан бараа, үзүүлсэн үйлчилгээнд ногдох албан татварыг дараа сарын 10-ны өдрийн дотор төсөвт төлж, тайланг батлагдсан маягтын дагуу дараа улирлын эхний сарын 20-ны өдрийн дотор харьяалах татварын албанд тушаана” гэх мэт хатуу заалтуудтай НИТХ-ын шийдвэр өнөөдрөөс хэрэгжиж эхэлж байгаа.