Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Төрийн соёрхолт инженер Н.Нацагнямтай ярилцлаа.

-Судлаач, доктор, бизнесмэн гээд бултаараа эдийн засгийн таагүй байдлаас гарах гарцыг өөрсдийнхөөрөө хэлж байна. Таны хувьд санал болгох ямар гарц байна?

-Монголчуудын хөл, толгой нь солигдчихоод байгаа нь ердөө өнгөрсөн долоо хоногт Төрийн ордонд болсон дэлхийн технологийн парк хөгжүүлсэн улсуудын анхдугаар чуулганаар батлагдчихлаа. Технологид суурилсан эдийн засгаар хөгжье гэж бид 25 жил ярьж байгаа. Социалист дүрмээр эдийн засгийг удирдаад байгаа учраас хөл толгой нь солигдчихсон. Зүй нь капиталист нийгмийн давуу тал нь инженерийн яамгүйгээр Итгэл баяны дүрмээр хөгждөг. Доктор, профессорууд технологийн паркуудыг удирдах боломжгүй гэдгийг Солонгос, Хятад улс 20 жилийн гашуун туршлагаараа баталсан. Хятад коммунист улс учраас эхлээд социалист загвараараа, доктор, профессоруудаараа удирдуулж үзээд бүтэлтэй юм болоогүй. Эцэст нь аргаа бараад технологио олон жил баталсан оюунлаг хувийн компанид даатгаж амжилттай хөгжсөн. Солонгост гэхэд технологийн паркийнхаа захирал профессорыг хоёр сар тутамд сольсон ч ямар ч мундаг доктор профессор нь удирдаж чадаагүй. Аргаа бараад “Самсунг”-д даатгаад орхисон. Дээд сургууль болон технологийн паркийн удирдлагыг оюунлаг хувийн компани удирдана гэсэн үг. Удирдлага, бүх менежмэнтийг нь. Улсынх ч биш, хувийнх ч биш саармаг хэлбэр. Технологийн паркийг дур мэдэж элдэв үйлчилгээний газар болгох эрхгүй гэдэг утгаараа улсынх. Дарга цэрэг, солих, удирдах бүх эрх нь тухайн оюунлаг хувийн компанийн бүрэн эрх гэдэг утгаараа хувийнх. Технологийн паркаа доктор, профессорт биш, Стив Жобс шиг баялаг бүтээсэн оюунлаг хувийн компанид даатгаж өгсөн учраас хөгжсөн юм.

-Манайд тэр баялаг бүтээгчид нь байна уу?

-Салбар бүрт бий. Металлургийн салбарт автобус, тролейбусаа хийгээд баталчихсан Жаргалсайхан байна. Химийн салбарт “Мон химо” байна. Тэд адууны ясаар бүтээгдэхүүн хийж экспортолдог. “Монос”-ын Хүрэлбаатар, Амбага доктор байна. Эдний хийх ажлыг төр чадахгүй. Жишээ нь миний зохиосон үйлдлийн системийг төр шалгах боломжгүй. Харин практик шалгаж баталсан. Капитализмын түүхэнд төр технологийг шалгаж байгаагүй. Харин практикт шалгарсан компанид төр захиалгаа өгдөг захиалагч байсан түүхтэй.

-Үйлдлийн системийнхээ талаар энгийн тайлбар хэлээч. Асар их хэмжээний ам.долларын экспорт хийх боломжтой гэхээр хэрийн улс орны эрдэмтдийн хийчихдэг эд биш байх… ?

-Миний сурсан үйлдлийн системийг “Самсунг” хүртэл өөрсдөө хийгээгүй. Англичуудаар хийлгээд одоо болтол тэдэнд мөнгө төлдөг. Хоёр янзын үйлдлийн систем байдаг юм. Тэрийг нь Англиас сурсан. Ухаантай хүн бүхний бодоод хийчихдэг эд биш л дээ. Сая хэлсэн хоёр технологийг профессор, доктор биш баклаврын зэрэгтэй хоёр инженер хийсэн юм. Нэг нь итали, нөгөө нь грек. Ер нь Англи хүн хэзээ ч нээлт хийгээгүй шүү дээ. Хийсэн нь хэн бэ гээд харахаар еврей, итали, грек гаралтай байдаг. Эртний генилэг хүмүүс л дээ. Монголчууд ч ялгаагүй. Эртний хүннүчүүд бол генилэг. Хөл, толгойгоо байранд нь оруулчихвал тэднээс ч илүү хурдан хөгжих боломжтой. Япончууд хүртэл үйлдлийн системээ Англи, Америкаас авсан байхад бид азтай. Монголдоо өөрөө хийгээд баталчихсан. Англид ажиллаж байхдаа тэр хоёр хүнтэй азаар таарсан. Мэдээж тэр хоёр шууд зааж өгөөгүй. Тэр хоёрын хийсэн юман дээрээс өөрөө ухаж олсон зүйлс. Монгол хэлээр, монгол нэр дээр баталчихсан. Хэн ч хаанаас нь ч харсан монгол хүний оюуны өмч. Нөгөө нэг ашиглах зүйл нь интеграл, дифференциаль, RL, RC филтэр зэрэг үйлдэл. Тэр үйлдлийг микро-процессор ойлгохгүй тул энгийн нэмэх хасах үйлдлээр хийж сурсан. Монголын IT-гийн бүх инженер энэ хоёр техникийг ашиглаад Монголдоо Английн синёр инженерийн төвшинд ажиллаж болно. Миний Англи дахь карьер сениор инженерийн төвшинд хүрсэн байсан. Энэ нь Английн их хурлын гишүүний хэмжээний халамж хүртдэг ажлын байр.

-Манайхан үйлдвэр барихаараа гаднаас технологи импортолдог. Бүр нэлээд их мөнгөөр. Таны технологийг ашиглавал гадагшаа урсах ам.долларын урсгалыг зогсоож чадах уу?

-Миний NaNyam гэдэг технологийг ашиглаад технологийн бүх импортыг хориглож болно. Миний хийж байгаа хүчний удирдлагууд, хүчний электроникийн удирдлагууд, компьютержсэн удирдлагуудгүй аж үйлдвэр гэж байдаггүй. Тэгэхээр бүх юмаа Монголдоо хийх боломжтой гэсэн үг. Механикийн салбар аль социализмын үед Монголд хөгжчихсөн шүү дээ. АПУ-гийн фильтер сольсон хүн шууд гурван өрөө байраар шагнуулж байсан түүх бий. Тэр хүнд өнөөдөр ажил олдохгүй байна. Сүхбаатар дүүргийн наймдугаар хорооны даргын туслах төдий хийгээд сууж байх жишээний. Миний үйлдлийн системийг ашиглаад дотооддоо хийж болох программ болон техник хангамжийн ажлыг улс төржсөн олигархи компаниуд дамын наймаагаар шахдаг. Мэдлэгтэй, чадвартай инженерүүдээ ажилгүй болгодог. Миний хувьд гэхэд л NaNyam төхөөрөмжөө дөрвөн жил цалингүй зохион бүтээж батласан ч “Үгүй ээ, бид дамын наймаагаа л хийнэ” гээд хийсээр байна. Хоёр нүүр гаргадаг үнэг шиг засаглал Монголд оршиж байна л даа. Миний үг биш, зуун жилийн өмнө амьдарч байсан Парито гэж эрдэмтний онол. Английн улс төрийн онолын элит хүн. Үнэг, арслангийн онол гэж бий.

-Үндсэн сэдэвтээ оръё. Технологийн паркийг нийслэлээс зуу гаруй км газарт байгуулна гэж байгаа. Тэгэхээр технологид суурилсан эдийн засаг нэлээд хөрөнгө зарж байж хөгжих нь ээ дээ?

– Үндсэн хуулийг өөрчлөх хэрэггүй. Технологийн паркад нэг төгрөг ч зарцуулах хэрэггүй. Бүх юм байгаагаараа байг. Бүх технологийн парк, хүрээлэнг салбар, салбарт нь гавьяа байгуулсан Стив Жобсуудад өгчих хэрэгтэй. Төр дамын наймаа хийдгээ болиод, захиалга өгдөг болчихвол асуудалгүй хөгжинө. Онол, философио өөрчлөөд л Азийн бар болох боломжтой. Дахин хэлье. Нэг ч төгрөг зарахгүйгээр хөгжүүлэх бүрэн боломжтой. Саяхан төрийн ордонд болсон дэлхийн технологийн парк хөгжүүлсэн улсуудын анхдугаар чуулганд ирсэн Хятадын төлөөлөгч “Та нар яагаад Улаанбаатараас 130 км хол газар технологийн паркаа барих гээд байгаа юм бэ” гэж гайхаж байна. Хятадын хувьд Бээжинд, бүр Тянь-Ань-Миний талбайнхаа дэргэд нэг ч төгрөг зарцуулалгүйгээр технологийн паркаа байгуулж чадсан. Социализмын үеийн дэд бүтэцдээ тулгуурлаад л хөгжүүлчихсэн. Монголд ч тэр дэд бүтэц нь бий. Байр нь, тэнд ажиллах туршлагатай инженерүүд нь бэлэн байгаа. Тэнд ажиллах ХХК-иуд нь бүх аймгийнхаа захиалгыг аваад ажиллахад л хөгжинө. Чөлөөт өрсөлдөөний буруу зөрүү хуулиудаасаа татгалзаад Итгэлт баяны дүрмээр явах цаг ирсэн. Итгэлт баян эдийн засгаа авч явдаг болохоос, тэр хүний түлээг хагалдаг хүн Итгэлт баяныг удирдах боломжгүй. Гэтэл өнөөдөр түлээчин нь Итгэлт баяныг удирдах схемээр яваад байна. Инновацийн хууль бол яг энэ схем. Зөвхөн дээд сургуулийн профессор л гарааны компани байгуулаад удирдах эрхтэй байгаа. Үнэнийг хэлэхэд Английн доктор профессорууд баялаг бүтээж үзээгүй. Ер нь дэлхийн аль улс оронд яг ижил. Онолоо буруу ойлгоод буруу заадаг л хүмүүс. Солонгос, Хятадын хувьд Стив Жобс шиг инженерүүд технологио дээд сургуулиуддаа заадаг, дээд сургуулийн багш нар тэднээс юм сураад оюутнуудыг бэлдэж өгөх л үүрэгтэй.

– Хятад, Солонгост дээд сургуулийн багш нар нь Технологийн паркийн үйл ажиллагаанд оролцдоггүй гэсэн үг үү?

-Яг тийм. Яагаад гэвэл доктор, профессоруудад мэдлэг байхгүй. Нэг сонирхолтой нь Хятад, Солонгос зэрэг Азийн барууд, Европын улсууд, америкчууд яг ижил түүх, ижил замаар технологийн паркаа ажиллуулсан байдаг. Стив Жобс шиг баялаг бүтээсэн хүнд л удирдах эрхийг өгсөн. Харин хөрөнгө оруулалт нь улсынх. Улсаас лабораторийг нь бариад өгчихдөг. Гэтэл манайд троллейбус Жагааг тээврийн сайд удирддаг. Тэгээд хийсэн автобус, троллейбусыг нь тоохгүй, гаднаас өндөр үнэтэй автобус авдаг. Гаднаас акталсан автобус авчраад будаад зарах нь популист сайдад л ашигтай. IT, инженерийн салбарыг гэхэд үйлдлийн систем бүтээсэн хүн авч явах учиртай. Тээврийн, инженерийн яамны сайд гэж капиталист нийгэмд байдаггүй. Баялаг бүтээж үзсэн туршлагатай хүнд баялаг бүтээж үзээгүй төр баялаг бүтээх дүрмийг заана гэдэг социалист вирус арилахгүй байна.

– Та түрүүн технологи хөгжүүлэх байр нь бэлэн гэлээ. Байр асуудалгүй гэхэд санхүүжилт гэж том юм бий шүү дээ?

-Санхүүжилт нь бэлэн шүү дээ. Төрийн худалдан авалтын ерээд хувь нь IT-гийн бизнес. Төр өөрөө дамын наймаагаар, лобби-гоор, тендерийн хуулиар гаднаас авдаг юм. Тендерийн хуулиа гэхэд л өөрсдөдөө тааруулж хийдэг. Инновацийн хуулийг ч ялгаагүй. Өнөө эрдэмтэн докторууд нь хийсэн. Тэр хуулиар бол би хүн биш мал харин доктор, профессорууд бурхан. Үр дүнд нь хоосон цаасан бүтээл бас дамын наймаа л хөгждөг. Энэ хуулиар зөвхөн доктор, профессоруудад асар их халамж боломж өгсөн. Зүй нь тэр хуулийг баялаг бүтээж үзсэн хүн хийсэн бол үр дүн гарах байсан. Тэгэхээр Засгийн газар худалдан авалтынхаа 90 хувийг өгчихвөл бид улсаа Азийн бар болгож чадна. Гэхдээ бүр экологид ээлтэй технологи хөгжүүлнэ. Хэнд ч хэрэггүй ТҮЦ машин хийгээд бид хаашаа ч экспортолж чадахгүй. Манай коммунист хүнд суртлын аппаратанд л таарсан төхөөрөмж дэлхийд хэрэггүй. Олон улсын зах зээлд экспортлох боломжтой зүйлсийг л хийнэ. Мөнгөний төлөө биш ногоон экологийн төлөө үйлдвэрлэлээ хөгжүүлнэ.

-Экспортлох боломжтой, экологид ээлтэй технологиосоо сонирхуулаач. Жишээ нь яг одоо цагт эрэлттэй ямар технологи байна вэ?

– Эрчим хүч үнэгүй болгодог технологи байна. Эрчим хүчийг үнэгүй үйлдвэрлэх боломжийг “Тесла” анх хийсэн ч “GP Mor­gan” түүнийг нь дарсан. “JP Morgan” одоо бол банк. Дээр үед банк байгаагүй. Бүх уул уурхайг монопольдож, мафийн шугамаар дарамталж худалдаж авсан. Бүх эрчим хүчийг авсан. Тэгээд тэндээсээ орлого олох гэж байтал нөгөөхийг нь үнэгүй гэхээр яаж дуртай байхав, арчин хаяж таарна. Уг нь “GP Morgan” “Тесла”-гийн спонсор байсан юм. Ийм шалтгаанаар спонсороосоо татгалзсан. Хэрвээ “GP Mor­gan” АНУ-ын хаан байсан бол үүнийг зөвшөөрөх байсан. Учир нь улсын бүх мөнгө хааны өмч учраас экологид ээлтэй бодлого явуулдаг. Америкийн эрдэмтэд ардчилсан засаглал нь автоматаар авлига үүсгээд, тэр нь ногоон дэлхийг сөнөөсөн гэдгийг хүлээн зөвшөөрч, одоо ямар засаглалаар явах тухай ярьж байна. Ардчилсан засаглал руу орсон бүх улс оронд хууль гууль болдог, авлига автоматаар үүсдэг нь дэлхийн түүх. Ямар ч улс ялгаагүй. Монголчууд муухайдаа хийгээд байгаа юм биш. Тэр авлига нь дэлхий даяар тархаад дэлхийг цөлжүүлж байна л даа. Африкийг цөлжүүлсэн. Одоо хуучин соц орон байсан Киргиз, Монгол зэргийг цөлжүүлж байна. Бид ардчиллын буянаар уух ус, амьсгалах агааргүй болох өндөр эрсдэл дунд байна. Үр уршгаар нь Хойд мөсөн далай хайлж цагаан баавгайнууд усанд живж үхэж байна. Үүний эсрэг хүчтэй тэмцсэн хүмүүс баатар болж байна. Эдвард Сноуден, Жулиан Ассанж нарт хүмүүс хайртай байгаа нь ийм учиртай. Өөрсдийнхөө амь насыг үл тоогоод дэлхийн дулаарлын эсрэг, авлигын эсрэг тэмцэж байгаа учраас тэд дэлхийн баатрууд.

-Таныг саяхан дэлхийн эрдэмтдийн зөвлөл хүлээн зөвшөөрөөд НҮБ-ын Ерөнхий ассамблейн хуралдаанд оролцох эрх өгсөн гэж сонслоо…?

-Парламентын гишүүдийг хэдэн зуу хүргээд ч хөгжил урагшлахгүй. Учир нь энэ нь чанарын өөрчлөлт биш. Миний хувьд NaNyam гэж улс төрийн саармагжилтын онол гаргасан юм. Хэрвээ энэ онолоор явбал чанарын өөрчлөлт гарна. Энэ онол маань дэлхийн эрдэмтдийн зөвлөлөөр орж 90 хувийн саналаар ялсан. Улс төрийн саармагжилтаар ардчиллыг байгуулдаг түүхтэй, ардчилсан онолоор ардчиллыг байгуулах боломжгүй гэдгийг дэлхийн эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрөөд намайг дэмжсэн юм. Экс коммунист орнуудын эрдэмтдийн хувьд нь өмнө нь ийм боломж олдоогүй. Дэлхийн эрдэмтдийн зөвлөлөөс томилж байсан улс дандаа капиталист орныхон байсан түүхтэй. Тэдний сонгосон хүмүүс нь дэлхийн тоглоомын дүрмийг НҮБ-ын Ерөнхий ассамблейн хурлаар хэлэлцдэг. Тэрэнд анх удаа экс социалист нийгмээс оролцох гэж байгаа тохиолдол боллоо. Ганц би биш монгол эрдэмтэд оролцоосой гэж хүсч байна. Гэхдээ доктор профессорууд биш шүү. Дээд сургуулийн хууль зүйн эрдэмтэд ч биш. Хууль зүйгээр арав, хорин жил, насаараа ажилласан Ц.Нямдорж шиг “хатуу самар”-ууд, Дамдин сайд шиг, Содном дарга шиг чадвартай хүмүүст мэдлэг бий. Практик ажлын туршлагатай залуус надтай хамтарч энэ хуралд оролцож ажиллах боломжтой. Амжилттай оролцвол НҮБ-д ажиллах боломж ч олдоно. Учир нь дэлхийн Ардчилсан засаглалын дампуурал нь НҮБ -ыг эрэлд хайгуулд оруулсан байгаа. Монтесткегийн онолыг буруу гэдгийг математик загвараар баталж, мөн Монтесткегийн онол заадаг Харродс гээд Америкийн их, дээд сургуулиудын доктор, профессоруудыг гэрийн хорионд хийе гэдэг санал тавьж 90 хувийн саналаар дэмжигдсэн юм. Тэгэхээр тэд өөрсдийгөө хүлээн зөвшөөрч байна гэсэн үг.

-Таныг дэлхийн эрдэмтдийн зөвлөлөөс аль орныхон хамгийн их дэмжсэн бэ?

-Хятад, орос, америкууд. Хятад, Оросын хувьд засаглалын босоо тогтолцоотой. Миний онолоор бол тэр нь зөвхөн нэг хэсэг нь. Америкийн хувьд миний онолыг сонсоод гарцаа оллоо гэж байсан. Харин Америкийн эрдэмтэд нь диктатур луу орох хэрэгтэй гээд огт буруу гарц руу оруулах гээд байгаа. Бараг бүх эрдэмтэд нь нэг хүний диктатурт оръё гэж ярьж байна. Коммунизм руу оръё гээд коммунист хөдөлгөөнүүд хүртэл үүсчихсэн. “Баячуудын хорооллыг усанд живүүлье” гэдэг хөдөлгөөн хүртэл байна.

-Мэдээж монгол хүн бүр л эдийн засгаа хөгжөөсэй гэж хүсч байгаа. Гэхдээ илт зөрүү байр сууриуд сонсогдоод байх юм. Таныхаар шалтгаан нь юундаа байна вэ?

-Эдийн засгийг яаж хөгжүүлэх вэ гэдэг асуудал дээр монголчууд үзэл суртлаараа гурав хуваагдчихдаг. Учир нь Монгол гэдэг улс гурван янзын түүхтэй.

Нэг хэсэг нь Америкийн доктор, профессоруудаас чөлөөт өрсөлдөөн гэдэг хаана ч туршигдаагүй буруу онол сураад ирчихсэн. АНУ, Англи өөрсдөө одоо ч нууц монополь зах зээлээр хөгжиж байгаа. Хэзээ ч чөлөөт өрсөлдөөнөөр хөгжиж байгаагүй. Америкийн доктор, профессорууд баялаг бүтээж үзээгүй атлаа баялаг бүтээх дүрэм заадаг. Чөлөөт өрсөлдөөн гэдэг худлаа онол заадаг. Тэр онолыг сураад ирсэн хүмүүс Ерөнхий сайд, намын даргын зөвлөх хийдэг. Ямар ч практик туршлагагүй тэд яг гамин шиг бидэнд саад болоод байна. Харин Монгол банк, Сангийн яаманд олон жил ажилласан хүмүүст олон улсын монополь зах зээлийн мэдлэг мэдээлэл бий.

Хоёр дахь хэсэг нь Сүхбаатар жанжин шиг хүмүүс. Америкийн доктор, профессорууд чөлөөт өрсөлдөөн ярьж байхад олигархи том компаниуд нь огт өөр замаар гарч ирсэн. “Уучлаарай оюуны өмчөө хамгаалахын тулд, хөл дээрээ бат зогсч, эдийн засгаа хөгжүүлэхийн тулд монополь байх ёстой” гээд цус нөжөөр, мафийн шугамаар гарч ирсэн. Социализм үүнийг хуулиар хийсэн учраас мафийн систем үүсээгүй юм. Капитализмыг хууль бусаар, мафиар хийсэн учраас ардчилсан улсуудад мафийн систем сайн хөгжсөн. Тэр монополь компаниудад нь ажиллаад ирсэн хүмүүс өчнөөн бий. Женерал электрик, Alstom-д олон жил ажиллаад бүх юм нь монополь гэдгийг мэдэрч боолын вирус-ээсээ салсан азтай хувь заяандаа би баярлаж явдаг. Англид чөлөөт өрсөлдөөн гэж байдаггүй, импортоо хамгаалдаг дипломат арга байдгийг сураад ирсэн хүн. Яг тэр аргаар NaNyam гэдэг стандартаар Монголын бүх технологийн импортыг хамгаалж чадна. Бидний очиж сурсан газар өөр учраас хоорондоо дайсан болчихоод байна л даа. Гурав дахь хэсэг нь Барон Унгерн, атаман Семёнов шиг, цагаан армийнхан. Тэд коммунист вирустэй. Төр хүчтэй байхын тулд төр инженерийн яамны сайд байх ёстой гэж сэтгэдэг улс. Хулгай хийх гээд популист улсыг сайдаар аваачаад тавьчихдаг. Хулгай хийхээ боль гэхээр “Өөрийг чинь Ерөнхий сайдаас огцруулчихна шүү” гэж айлгадаг. Англи, Америк ардчилсан засаглалтай хэрнээ манайд байдаг ийм төрлийн авлига тэнд байдаггүй. АТГ гэж байхгүй. Яагаад гэвэл популист сонгуулиас өмнө лордын сонгуулиа хийгээд бүх зах зээл нь эзэнтэй болчихсон юм. Тэгэхээр популистуудад нь социалист аргаар инженерийн яам байгуулж дамын наймаа шахааны бизнес хийх орон зай боломж байхгүй гэсэн үг. Англид барилгыг нэг л компани барьдаг. Зах зээл болгон эзэнтэй учраас популистуудад хулгай хийх боломж байхгүй. Манай популистууд дэлхийн түүхэнд байгаагүй азтай популистууд.

-Цагаан армийнхан коммунист вирустэй юм бол гамингууд нь ямар вирустэй байж таарахав?

-Америкаас чөлөөт өрсөлдөөн гэж буруу юм сурсан нь боолын вирус. Үүний ачаар бид дэлхийн хэрэглэгч болчихоод сууж байна. Энэ хоёр вирусыг устгаж байж эдийн засгаа хөгжүүлнэ. Тэгвэл эдийн засаг автоматаар хөгжинө. Инженерийн яам гэж байхгүй болчихвол популистууд хулгай хийх боломжгүй болно.

Эцэст нь дүгнэхэд хоосон онол ярихын оронд буруу бодлогынхоо муу үр дүнг хараад бодлогоо философио өөрчилмөөр байна.

Хэнийг ч дуурайж хуулалгүй өөрсдөө бодоод хөгжсөн бүх улсын түүх яг ижил. Энэ бол монополь зах зээл. Миний хувьд Английн гурван том монополь глобал ХХК-д ажиллаж дэлхий монополь гэдгийг олж харсан. Гэтэл бид яагаад чөлөөт өрсөлдөөн гэдэг бусдын буруу онолоор дампуурах ёстой юм бэ?

Монголын алт корпораци (МАК)-ийн ерөнхийлөгч Б.Нямтайширтай ярилцлаа.

-МАК бүтээн байгуулалтын хэд хэдэн том төслүүдийг зэрэг хэрэгжүүлж байгаа ганц компани. Том хөрөнгө оруулалттай төслүүдийг зэрэг эхлүүлэх болсон шалтгаанаас яриагаа эхлүүлье.

-Шалтгаан гэхээсээ илүүтэй шаардлага, хэрэгцээ гэдэг талаас нь харж тайлбарлах нь зүйтэй болов уу. 2010-2012 он гэдэг бол уул уурхайн салбарын зах зээл, үнэ коньюктурын хувьд “оргил” үе байлаа. Манай компанийн гол үйлдвэрлэл болсон нүүрсний үнэ өндөр, экспортын зах зээлийн эрэлт, хэрэгцээ их байсан. Бид жилд дангаараа таван сая гаруй тонн нүүрс экспортод гаргаж байлаа шүү дээ.

Ийм цаг үед нүүрснээс олсон орлогоо идэж, уугаад, эсвэл хав дараад сууж болох л байсан. Харин бид тэгээгүй.

Монголынхоо ирээдүйд хэрэгтэй, улс орны эдийн засагт бодитой ач холбогдол болохуйц томоохон төсөл, хөтөлбөрт олсон ашгаа хөрөнгө оруулалт болгон хийх бодлогыг баримталж ирсэн.

Цемент бол барилга болон аж үйлдвэрийн салбарын “гурил” нь. Гурил нь ямар байна, талх нь тийм байх болно. Нөгөө талаасаа цемент гэдэг аливаа улс орны стратегийн гол нэрийн бүтээгдэхүүн байдаг. Гэтэл Монгол Улс цементийн хэрэглээнийхээ дийлэнх хувийг Хятадаас импортолж байсан.

Нөгөө талаас тухайн үед барилга, орон сууцжуулалт хурдацтай хөгжиж байсан. Олон улсын стандартад нийцсэн, чанартай барилгын материалын хэрэгцээ шаардлага тэр хэрээр нэмэгдэж байсан юм. Тиймээс Монголын бүтээн байгуулалтад эн тэргүүний эрэлт хэрэгцээтэй байгаа цемент болон барилгын материалын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулах үүднээс Хөх цавын цемент-шохойн үйлдвэрийн цогцолбор, Хийт бетоны үйлдвэрийн төслүүдийг эхлүүлсэн.

Мөн энэ үед Цагаан суваргын зэс, молибдений ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах нөхцөл бүрдсэн, өөрөөр хэлбэл олон улсын стандарт шаардлагад нийцсэн хайгуул, судалгааны ажил дуусаж, ТЭЗҮ бэлэн болсон учраас бүтээн байгуулалтын ажлыг нь 2012 оноос эхлүүлсэн юм.

-Гадны банк санхүүгийн байгууллагаас санхүүжилт босгоход монгол компаниудын өмнө ямар асуудлууд тулгардаг вэ? Монгол компани дэлхийн санхүүгийн зах зээлээс том хөрөнгө оруулалт татах чадвартай болохын тулд төр засгаас болон компаниудын зүгээс хийх ёстой шийдэл, алхам гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Бидний ярьж хэвшсэнээр санхүүжилтийг олон арга замаар “босгож” болно. Шууд хөрөнгө оруулалтаар, зээлээр, ирээдүйд гаргах бүтээгдэхүүнээ урьдчилан худалдах урт хугацааны худалдааны гэрээгээр, мөн гадаад орны экспортын даатгалд хамрагдах замаар технологи, тоног төхөөрөмжөө зээлээр авах зэрэг олон арга замууд бий.

Манай улсын хувьд дэд бүтцийн хөгжил сул учраас аливаа төслийг хэрэгжүүлэхэд эрчим хүч, зам харилцаа зэрэг дэд бүтцийн нэмэлт хөрөнгө оруулалт зайлшгүй хийх хүндрэл тулгардаг. Энэ нь төслийн хөрөнгө оруулалтын хэмжээг нэмэгдүүлэх, эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг муутгаж харагдуулах гол шалтгаан болдог.

Дэлхийн санхүүгийн зах зээлээс хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд юуны өмнө тухайн улс орны хууль эрхзүйн орчин тодорхой, ойлгомжтой, тогтвортой байх, төр засаг нь тухайн төслийг дэмжиж хөрөнгө оруулалтын тогтворжуулалтын гэрээг байгуулсан байхаас гадна мэдээж төсөл өөрөө олон улсын стандарт шаардлагад нийцсэн байх, тэрхүү стандарт шаардлагын дагуу баримт бичгүүд нь боловсруулагдсан байх, эдийн засгийн хувьд үр ашигтай, бүтээгдэхүүний чанар болон зах зээл найдвартай байх зэргээс хамаарна шүү дээ.

-МАК-ийн хэрэгжүүлж буй том төслийн нэг нь цементийн үйлдвэр. Монгол Улс цементийн хэрэглээгээ дотооддоо бүрэн хангах боломжтой юу. Жишээ нь МАК-ийн үйлдвэр Монголын дотоодын хэрэгцээний хэчнээн хувийг хангах хүчин чадалтай байх бол?

Монгол Улс цементийнхээ хэрэгцээг дотоодоосоо бүрэн хангахаас гадна цаашдаа ОХУ-ын хил залгаа бүсэд экспортлох ч боломж бүрдэнэ гэж би хувьдаа боддог.

Манай төслийн хувьд нэг сая тоннын хүчин чадалтай, ирэх онд ашиглалтад авна. Эрэлт хэрэгцээ бий болох тохиолдолд хоёр сая тонн хүртэл өргөтгөх байдлаар бид төсөлдөө тусгасан. Гэхдээ одоогоор Монгол Улсын цементийн хэрэгцээний хэдэн хувийг манай үйлдвэр хангахыг тооцох боломжгүй юм. Яагаад гэвэл аж үйлдвэр, дэд бүтэц, зам харилцаа, хот байгуулалтын томоохон төсөл, бүтээн байгуулалтын цементийн хэрэгцээг урьдчилан тооцоолж гаргасан статистик мэдээлэл, судалгаа одоогоор алга байна.

Энд нэг зүйлийг онцгой анхаарах ёстой. Гадны зээл, тусламж, хөрөнгө оруулалт, эсвэл уралдаант шалгаруулалтаар авсан томоохон бүтээн байгуулалтын цементийн хэрэглээг Монгол Улсаас, өөрөөр хэлбэл дотоодоос авдаг байх хатуу шаардлагыг төсөл хэрэгжүүлэгч аж ахуйн нэгжүүдэд төр засгийн зүгээс тавьдаг, хянадаг механизмыг бүрдүүлэх ёстой.

Бодит амьдрал дээр Монголд төсөл хэрэгжүүлж буй, эсвэл бүтээн байгуулалт хийж байгаа гадныхан өөрсдийн улс оронд үйлдвэрлэсэн барилгын материалыг тухайн төсөлд түлхүү шахаж ашиглах бодлого барьдаг нь тодорхой харагддаг. Үндсэндээ зээлийн эргэн төлөлт бидний нуруун дээр буудаг ч гадны улсууд өөрийн орныхоо үйлдвэрлэлийг тэрхүү зээлээр дэмждэг нь нууц биш.

-Гадны хөрөнгө оруулалттай цементийн том үйлдвэр дотоодод баригдвал цементийн үндэсний үйлдвэрүүдийн өрсөлдөх чадварт муугаар нөлөөлнө гэсэн тайлбар бий. Энэ тал дээр таны байр суурийг сонсъё.

-Дотоод гадаадын ямар ч үйлдвэр бай мэдээж бүтээгдэхүүний чанар, үйлдвэрлэж буй технологи, үнэ өртгөөрөө л өрсөлдөнө.

Ер нь бол цементийг өөрийн стратегийн бараа бүтээгдэхүүнд оруулдаг улс орон бий. Өөрийн улс орондоо үйлдвэрлэсэн, чанарын асуудал дээр бүрэн хяналтаа тогтоосон цементээр барилга байгууламжаа барьдаг нь цаанаа нарийн учиртай. Тухайн улс, үндэстэн аюулгүй байдлаа хангаж байна гэж үздэг юм.

Үйлдвэрийн шугам, технологи оруулж ирэх нь нэг асуудал байх. Гэхдээ гол асуудал бол цемент үйлдвэрлэхэд шаардлагатай таван төрлийн үндсэн эрдэс түүхий эдийн байршил, дэд бүтэц, бүтээгдэхүүний чанар, түүнийг борлуулах зах зээлд хэр ойр зэргээс өрсөлдөх чадвар хамаарна.

Гаднаас чулуунцар буюу клинкер оруулж ирээд цемент үйлдвэрлэнэ гэсэн тооцоотой баригдсан үйлдвэр, цементийн тээрмүүд мэр сэр байхыг үгүйсгэхгүй. Саяхан Засгийн газраас импортын татварыг нэмчихсэн болохоор импортын клинкерээр үйлдвэрлэсэн цемент их л өндөр өртөгтэй байх болов уу, эсвэл чанарын шаардлага хангах эсэх нь эргэлзээтэй.

Өнөөгийн нөхцөлд шинээр хөрөнгө оруулалт хийж, цементийн үйлдвэр барих нь эрсдэлтэй л байх болов уу. Иймд гадны үйлдвэр нэмж баригдахгүй байх гэсэн бодолтой байгаа.

-Танай цементийн үйлдвэрт Чингис бондоос өгсөн бондын мөнгөний талаар Н. Номтойбаяр гишүүнийг холбож харсан байр суурь өнгөрөгч долоо хоногт сайтуудаар нэлээд бичигдлээ…?

-Өвөг дээдсийнхээ нэрээр нэрлэж олон улсын санхүүгийн зах зээл дээрээс босгосон бондын мөнгөний асуудлаар сүүлийн үед хэт их улстөржүүлж байна даа гэж харж байгаа. Тухайн үед Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайд өөрийнхөө Засгийн газрын таван сайдтай очиж, газар дээр нь танилцаад “Импортыг орлох бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйлдвэр баригдаж байгаа юм байна” гэж дүгнээд ҮАБЗ-ийн зөвлөмжийн дагуу нийт хөрөнгө оруулалтын гуравны нэгтэй тэнцэх санхүүжилтийг олгож болох юм гэж үзсэн.

Энэ нь 87.5 сая ам доллар. Одоогоор 56.6 сая ам. долларыг нь авч бүтээн байгуулалтын ажилдаа зарцуулчихаад байгаа. Бондын Удирдах зөвлөл гэж байдаг. Энэ хурлаар орсон, бид төслөө танилцуулсан. Дараа нь Засгийн газрын хурлаар орж шийдвэрлэгдсэн. Ерөнхий сайд ч шийдвэрлэчихсэн юм биш. Сүүлд нь Хөгжлийн банкны ТУЗ-ийн хурлаар орсон. Бид өөрсдийн хөрөнгөө, хувьцаагаа барьцаалсан. Энэ зээлийг бид төлнө, бүх үүрэг хариуцлагыг бид үүрнэ.

Эдийн засгийн хувьд зээлээ өлхөн даах, барууны техник технологитой, технологийн шугам нь олон төрлийн марк бүхий бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд уян хатан үйлдвэр босож байгаа. Ганц жишээ дурдахад бүтээгдэхүүний чанарын хяналтын шинжилгээнд хүний хүчин зүйлийн нөлөө оруулахгүйн үүднээс технологийн дамжлага дээрээс робот өөрөө дээжээ авч, өөрөө шинжилгээгээ хийх лабораторитой.

Энэхүү бондын санхүүжилтийг авахад Номтойбаярын ямар ч оролцоо байгаагүй, хэнийг ч лоббидож яваагүй, хэнд ч хүсэлт тавиагүй, ямар нэгэн шийдвэр гаргахад хэнд ч нөлөөлөөгүй гэдгийг хариуцлагатай хэлье. Хэрэв ийм нотлох баримт хэн нэгэнд байгаа бол гаргаад тавихыг үнэхээр хүсэж байна.

Аав хүү хоёрын хооронд хэн хэнийхээ ажилд оролцохгүй байх, өөрөөр хэлбэл улс төр, аж ахуйн ажил, бизнест хандах хатуу зааг ялгаа байдаг.

-Энэ жил ашиглалтад орсон хийт бетоны үйлдвэрийн барилгын салбарт үзүүлж байгаа, цаашид үзүүлэх нөлөөг та юу гэж бодож байна вэ?

-Юуны өмнө барилгын материалын үйлдвэрлэлийн салбарт евростандарт, европ чанар Монголд нэвтрэх анхны алхам болсон. Хоёрт барилгын материалын импорт тодорхой хэмжээнд буурч байгаа, гуравт барилгын жин багасч улмаар хөрөнгө оруулалт буурах нөхцөл бүрдэхээр байгаа.

“Евроблок” нэрийн бүтээгдэхүүн нь эрс тэс, цаг агаарын нөхцөлтэй барилгын улирал богинотой манай орны хувьд хөдөлмөр зарцуулалт, цаг хугацааг хэмнэх, хөрөнгө оруулалтыг бууруулах боломжийг бий болгож байгаа.

Байгаль орчин, хүний эрүүл мэндэд ээлтэй, дулаан хадгалах чадвар өндөртэй гээд олон давуу тал бий.

-Цаашдаа барилгын салбарт өөр чиглэлийн үйлдвэрлэл явуулах төлөвлөгөө МАК-д бий юу?

-Хэтийн төлөвдөө бол хийх ажил бий. Гэхдээ монголчууд “Ажил хийвэл дуустал, давс хийвэл уустал” гэж ярьдаг шүү дээ. Тиймээс эн тэргүүнд нэгэнт эхлээд байгаа төслүүдээ ашиглалтад оруулах нь МАК-ийн ойрын 2-3 жилийн гол зорилт. Ирэх жил цементийн үйлдвэрээ, түүний дараагийн жил буюу 2017 онд Цагаан суваргаа ашиглалтад өгчихвөл, түүний дараа хийх зүйл бодол санаанд минь бий. Энэ талаар цаг нь ирэхээр ярилцъя даа.

-Цагаансуваргын ордын бүтээн байгуулалт ямар шатандаа яваа вэ. Энэ ордын бүтээн байгуулалтын дутуу байгаа хөрөнгө оруулалт, санхүүжилт хэдийгээр орж ирэх таамаг, төсөөлөл байна?

-Жилд 14,6 сая тонн хүдэр олборлон боловсруулж, 300 мянган тонн зэсийн, 5000 тонн молибдены баяжмал үйлдвэрлэх хүчин чадалтай Цагаан суваргын төслийн нийт хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нэг тэрбум 89 сая ам.доллар болох юм. Бүтээн байгуулалтын ажил 2012 оноос эхэлсэн.

Төслийн хэрэгжилт 46 хувьтай байгаа. Баяжуулах үндсэн механик тоног төхөөрөмжийн үйлдвэрлэл 92 хувь, зураг төслийн боловсруулалт 91 хувь, тоног төхөөрөмжийн нийлүүлэлт 25 хувь, барилгын ажлын гүйцэтгэл 18 хувь, хүдрийн ил уурхайн тоног төхөөрөмж 100 хувь нийлүүлэгдээд байна.

Зарим нэг улстөрч, улс төрийн захиалагчдын үйлдлээс болоод санхүүжүүлж байсан банк зээлээ зогсоосон. Тэгэхээр бидний өмнө ахиад санхүүжүүлэгч олох, санхүүжилт босгох асуудал тулгарч байгаа. Монголын улс төр, эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдал бол гадны санхүүжүүлэгчдийн сонирхлыг татаж төсөлд оролцуулахад тийм амар биш байгаа.

Одоо бид 2011 онд байгуулагдсан Монгол, Германы Засгийн газар хоорондын “Ашигт малтмал, аж үйлдвэр, технологийн салбарт хамтран ажиллах хэлэлцээр”-ийн хүрээнд санхүүжилтийн асуудлаа шийдвэрлэхээр ажиллаж байна.

Энэхүү хэлэлцээрт ХБНГУ-ын зүгээс Монголын аж үйлдвэрийн салбарыг дэмжих өргөн боломжууд тусгагдсан байдаг юм байна лээ. Манай компаниуд үүнийг сайн судалж, энэ боломжуудыг ашиглах ёстой гэж боддог. Түүний нэг нь “Зориулалтыг заагаагүй Зээлийн баталгаа” гаргах хэлбэр.

Герман улс боловсруулах үйлдвэр өндөр хөгжсөн гагцхүү түүхий эдийн хувьд асуудалтай орон. Хэрэв урт хугацаанд зөвхөн Германы боловсруулах үйлдвэрүүдэд түүхий эд болох бүтээгдэхүүн нийлүүлбэл Германы Засгийн газар баталгаа гаргаж, Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулж буй үйлдвэрлэлийг нь дэмжихээр энэ хэлэлцээрт заасан байгаа.

Ийм учраас Цагаан Суваргын төслийн хүлээгдэж буй санхүүжилтийг ХБНГУ-ын Засгийн газрын баталгаагаар олгогдох зориулалтыг заагаагүй зээлээр санхүүжүүлэхээр ажиллаж байна. Энэхүү зээлийг авахад нэлээд өндөр шалгуур тавьдаг юм билээ. Үүнийг нь манай төсөл хангаж байгаа.

Эхний үндсэн нэг нөхцөл болох Германы аж ахуйн нэгжид бүтээгдэхүүн нийлүүлэх гэрээгээ өнгөрсөн аравдугаар сарын 15-нд ХБНГУ-ын “Аурубис” компанитай байгуулсан. Одоо дараагийн шатны буюу санхүүжүүлэх банкуудтайгаа хэлцлийн ажиллагааны уулзалтуудаа хийж байна.

-Засгийн газар хоорондын хэлэлцээрийн дагуу гэж байгаа учраас энэ зээл Засгийн газрын зээл болно гэсэн үг үү?

-Би онцлон тэмдэглэж хэлэхийг хүсэж байна. Энэ зээл бол төслийн зээл, аж ахуйн нэгжийн авах зээл. Өөрөөр хэлбэл зээлийн эргэн төлөлтийг аж ахуйн нэгж өөрөө бүрэн хариуцна. Харин үүнийг Засгийн газрын авч байгаа зээл ч юм уу эсвэл Монголын Засгийн газар баталгаа гаргаж байгаа юм шиг зүйлүүдийг зарим нэг сайтууд бичээд байгаа юм билээ. Тийм зүйл биш гэдгийг хариуцлагатай хэлье.

Манайханд байгаа нэг муу зуршил бол юм хийх гэсэн гадныхныг болохоор хөөж туугаад, өөрсдийнхнийгөө болохоор татаж унагах гээд элдвээр бичих юм. Тэгээд энэ улс орныг чинь хэн хөгжүүлэх юм бэ?

Гадны нэг томоохон бизнесмэн надтай уулзаж байхдаа ийм үг хэлж байсан юм. “Ухаантай ард түмэн, улс орондоо юм хийлгэж, бүтээлгэчихээд шахах, гаргах бодлого барьдаг, танайхан юм хийж эхлээгүй байхад нь хөөж туугаад байх юм” гэж. Өнөөдрийн бидний дүр зураг нэг иймэрхүү л байгаа. “Үнэн үг хэлж байна даа” гэж бодогдсон шүү.

Харин энд би нэг зүйлийг зориуд яримаар байна. Саяхан манай аж үйлдвэрийн сайд баруун Европын орнуудаар дотоодын аж ахуйн нэгжүүдийн төлөөллөө дагуулан явж, олон төслийн ажлыг урагшлуулах маш амжилттай айлчлал хийсэн. Аж ахуйн нэгж хоорондын чухал чухал гэрээг Итали, Чехэд зурсан. Манай компаниуд ийм төсөл хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байна гэдгийг төр, засгийнх нь түвшинд танилцуулж дэмжлэг авч өгсөн. Бидний асуудлыг ч гэсэн Германы эдийн засаг, эрчим хүчний яамны удирдах нөхдөд тодорхой танилцуулж өгсөн. Урьд өмнө аж ахуйн нэгжүүдээ гараас нь хөтлөөд, дагуулаад манай компаниудыг дэмжиж өгөөч гээд төр засгийнхантай нь ярьж хэлж явсан сайд хэр олон байсан билээ. Ихэнх нь л айдаг, эмээдэг, хардуулдаг, эсвэл томорхдог, нэрэлхдэг л байсан шүү дээ. Бид Д.Эрдэнэбат сайдад чин сэтгэлээсээ талархаж байгаа, бизнесийг дэмжих чиглэлд энэ хүн гадна талдаа үнэхээр салхи хагалсан. Ийм л сайд Монголыг хөгжүүлэхэд ус агаар мэт хэрэгтэй дээ.

-Цагаан суварга, цементийн үйлдвэрийн хөрөнгө оруулалтын гэрээг Засгийн газартай байгуулсан. Ач холбогдлыг нь та юу гэж харж байна?

-Манай парламент 2013 онд Хөрөнгө оруулалтын хуулийг шинэчлэн баталж гаргасан. Энэ хуулийн нэг онцлог бол гадаад дотоодын хөрөнгө оруулагч гэж ялгаагүй. Нөгөө талаар, бид бүгд л мэдэж байгаа, Их хурлаас 68 хувийн татварын хууль гэж гаргасан, стратегийн салбар дахь хөрөнгө оруулалтын хууль гээд л гаргасан. Энэ бүхэн гадаад талдаа Монгол Улсын хууль эрх зүйн орчин тогтворгүй гэсэн ойлголт газар авахад хүргэж нэг тийм болгоомжилсон бүрхүүлтэй болгочихоод байгаа ш дээ.

Харин саяхан Монгол Улсын Засгийн газартай МАК болон түүний охин компаниудын байгуулсан хөрөнгө оруулалтын гэрээ бол Монгол Улс хөрөнгө оруулалтын орчноо тогтворжуулж байгаа юм байна гэсэн эерэг мессэж тарахад чухал үүрэгтэй болсон гэж би дүгнэж байгаа. Бидэнтэй хамтран ажилладаг, мөн миний таньдаг гадны олон түншүүд энэ гэрээний талаар надаас асууж сонирхсон нь ийм дүгнэлт хийхэд хүргэж байгаа юм. Энэ бол том ач холбогдол. Гэхдээ дотооддоо Засгийн газар хөрөнгө оруулалт хийхээр болчихсон ч юм шиг, бас л баталгаа гаргачихсан ч юм шиг буруу ойлголт яваад байна. Үнэнийг хэлэхэд манай зарим сэтгүүлчид энэ асуудлын талаар нийгэмд буруу ойлголт өгөөд, бас л улс төрийн будаг шунх түрхээд байх юм. Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийг уншаад үзчих хэрэгтэй л дээ. Хуульд заасны дагуу татварын орчныг буюу тодорхой яривал дөрвөн төрлийн татварыг, бүр тодруулбал аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвар, гааль, НӨАТ, ашигт малтмалын ашигласны төлбөрийг одоо байгаа хэмжээнд нь тогтворжуулж байгаа л хэрэг. Энэхүү тогтвортой татварын нөхцөл нь Цагаан суваргын төслийн хувьд 27 жил, Цементийн үйлдвэрийн хувьд 24 жилийн хугацаатай байх юм.

Хөрөнгө оруулалтын орчныг л баталгаажуулж өгсөн болохоос Засгаас хөрөнгө оруулах гэж байгаа, ямар нэгэн баталгаа гаргаж өгөх гэж байгаа гэсэн үүргийг Засгийн газар хүлээгээгүй.

Манай монголчуудын нэг том зовлон бол аливаа асуудлыг, ямар нэгэн төслийг улс төрийн өнцгөөс харж, улстөржүүлдэг. Ингэснээр тухайн бизнесийнх нь үйл ажиллагаа гацах, царцах, бусдын өмнө хүлээсэн итгэл найдвар хөсөрдөх байдалд хүргэдэг. Энэ нь нөгөө төслийнх нь хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх, эдийн засгийн үр өгөөж буурах байдал руу түлхэж эцсийн дүндээ улс орныхоо хөгжлийг сааруулахад хүргэдэг. Ийм байдал нь улс орноо гэсэн сэтгэлтэй монгол хүний хийх үйлдэл яав ч биш дээ. Гадны захиалгаар яваад байна уу гэсэн бодол ч заримдаа төрөх юм.

-Цагаан суваргын уурхай ажиллаж эхэлснээр эдийн засагт ямар нөлөө үзүүлэх вэ?

-Цагаан суваргын уулын баяжуулах үйлдвэр ашиглалтад орсноор шинээр 1200 орчим ажлын байр бий болно. Техник эдийн засгийн үндэслэлийн дагуу зэсийн үнийг тонн тутамд 5511 ам.доллар гэж тооцоолоход татвар хураамж хэлбэрээр жилд дунджаар 250 орчим тэрбум төгрөг, төслийн нийт хугацаанд 4.5 их наяд төгрөгийг улс, орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлнэ. Төслийн эдийн засгийн үр өгөөжийн 54 хувийг төр хүртэнэ. Нөөцийн хувьд Оюу толгойгоос 30 гаруй, Эрдэнэтээс 6-7 дахин бага юм шүү дээ.

Төсөл хэрэгжиж эхэлснээр уул уурхайн салбарын экспортын хэмжээ нэмэгдэж, гадаад худалдааны тэнцэлд эерэгээр нөлөөлж, валютын дотогшлох урсгал өссөнөөр ханш тогтворжиж, макро эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлт болох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлтөд бодитой хувь нэмэр болох учиртай.

-Зэс хайлуулах үйлдвэр барих ёстой, барих нь эдийн засгийн хувьд ашиггүй гэсэн эрс тэс байр сууриуд бий. Таны хувьд энэ асуудал дээр ямар байр суурьтай явдаг вэ?

-Зэс, зэсэн бүтээгдэхүүн орчин үеийн техник, технологи, ахуйн хэрэглээнд байнга өсөж байна. Зэсийн баяжмалаа хайлуулж цэвэр зэс үйлдвэрлэн зах зээлд нийлүүлэх нь мэдээж ашигтай байлгүй яахав.

Манай улсад зэс хайлуулах үйлдвэр байгуулах асуудал олон жилийн өмнөөс яригдсан, бид ч энэ талаар хангалттай тооцоо судалгаа хийж байсан, Эрдэнэт үйлдвэртэй хамтарсан ажлын хэсэг зохион байгуулан ажиллаж ч байлаа.

Ер нь бол зэс хайлуулах үйлдвэрт шийдвэрлэх гол асуудал бол дайвар бүтээгдэхүүн болох хүхрийн хүчлийн асуудал шүү дээ. Манай улсад зэс хайлуулах үйлдвэр барьж байгуулахад эхлээд дотоодын зах зээлд шингээж чадах хүхрийн хүчлийн хэрэглээг нарийн тооцож, үүнтэй уялдуулан зэс хайлуулах үйлдвэрийн хүчин чадлыг оновчтой сонгох хэрэгтэй. Хоёрдугаарт зэс хайлуулах үйлдвэрийн байршлыг олон талаас нь сайтар судалж тогтоох шаардлагатай. Миний бодлоор цэвэр зэс гаргах үйлдвэрийг дэд бүтэц харьцангуй сайн хөгжсөн Бор-Өндөрт байгуулах боломжтой гэж үздэг.

-Нүүрсээ боловсруулж шингэн түлш гаргаж авдаг болчихвол эдийн засагт нэмэртэй гэж өчнөөн жил ярьж байна. Энэ яриаг ажил болгож, төсөл хэрэгжүүлж байгаа компанийн нэг нь МАК. Нүүрснээс шингэн түлш гаргаж авах төслийнхөө явцыг сонирхуулаач?

-Тийм ээ. Нефтийн бүтээгдэхүүний импортоос зуун хувийн хамааралтай манай орны хувьд нүүрсээ боловсруулж өөрийн хэрэгцээгээ хангах нь улс орны эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хангах хамгийн чухал асуудал гэж үздэг. Тийм ч учраас МАК компани 2000 оноос эхлэн АНУ, Япон, Герман зэрэг өндөр хөгжилтэй орнуудад туршилт судалгааны олон ажлыг гүйцэтгүүлсэн, багагүй ч хөрөнгө мөнгө зарцуулсан.

Нүүрс шингэрүүлэх үйлдвэр нь асар их хөрөнгө оруулалт шаарддаг. Хайгуул судалгаа нь бүрэн хийгдэж, нөөц нь тогтоогдсон манай орны нүүрсний ордууд нь ил уурхайгаар ашиглах боломжтой учраас олборлолтын өртөг бага байна. Тийм болохоор нүүрснээс гарах бүтээгдэхүүний өөрийн өртөг хямд байх бүрэн боломжтой. Бидний хийсэн тооцоогоор нефть бүтээгдэхүүний үнэ нэг баррель нь 60 ам.доллараас дээш байх үед ажиллах боломжтой гэж гарсан.

Нүүрс шингэрүүлэх мега төслийн бэлтгэлийг хангасан Монголын хэд хэдэн компани бий. Энэ төслийг гагцхүү төр засгийн оролцоо, дэмжлэгтэйгээр хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтийг шийдвэрлэн хэрэгжүүлэх боломжтой.

Нефтийн үнийн бууралтын энэ цаг үеийг үл харгалзан, боломж байдаг бол нүүрс-химийн аж үйлдвэрийн бүтээн байгуулалтын ажлыг цаг алдалгүй эхлэх нь улс орны хөгжилд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Нефтийн үнэ өсөх нь гарцаагүй ээ.

-Манай нүүрсний гол худалдан авагч Хятад улс ногоон эдийн засгийг чухалчилж байна. Энэ бол нүүрсний үнэ унах нэг том шалтгаан. Нүүрсээ үнэ цэнэтэй, эдийн засгийнхаа нэг хөшүүрэг хэвээр байлгахын тулд бид яах ёстой вэ. Бодитой ямар гарц байна?

-Хятад улс агаарын бохирдолтой тэмцэх, ногоон эдийн засгийг хөгжүүлэх зорилт тавин түүхий нүүрсний хэрэглээнээс татгалзаж, чанарын өндөр стандарт тогтоосон энэ цаг үед нүүрсний чанараа дээшлүүлэх, үүний тулд угаах үйлдвэр байгуулах, мөн хямд өртөг бүхий ложистик тээвэрлэлтийг зохион байгуулах зайлшгүй шаардлага тулгарч байна.

Нүүрсний үнэ Хятадын зах зээл дээр улам л унаж байна. Бидний зүгээс зах зээл, худалдан авагчдаа хадгалах үүднээс өртөг зардлаа бууруулах чиглэлээр олон арга хэмжээ авч явуулж л байна. Төрийн зүгээс “нэг цонхны” бодлогыг яаралтай авч хэрэгжүүлэх нь Монголын нүүрсний өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх нэг гол арга зам байх болно гэж бодож байна. Ер нь бол бизнесийг хэт их улстөржүүлж, хутгалдан оролцсоны горыг л бид амсаж байна шүү дээ.

-Та уул уурхайн салбарын мэргэжлийн хүний хувьд Оюу толгой, Таван толгой төслийн талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

-Оюу толгой төслийг явуулах чиглэлээр Ерөнхий сайдын байр суурь, бодлого, үйл ажиллагааны талаар олон нийт ойр ойрхон шиг их тодорхой мэдээлэл авлаа шүү дээ.

Оюутолгой гэдэг компани өөрийнхөө уурхайн бүтээн байгуулалтын төлөвлөгөөгөө л Дубайд баталсан. Үүнтэй холбогдуулж Ерөнхий сайдыг, Засгийн газрыг буруутгах ямар ч шаардлага байхгүй.

Түүхий эдийн үнэ унасан, төсөв бүрдэхэд асар хүнд, дээр нь улс орны хөгжлийг бага ч атугай урагшлуулахын төлөө зорьж байгаа энэ Шийдлийн Засгийн газар бол төр, хувийнх гэдгээр нь ялгаварлахгүйгээр хандаж байгаагаараа өмнөх Засгийн газруудаас онцлог гэж би хувьдаа дүгнэдэг. Оюу толгойн талаар Ерөнхий сайдын, түүний Засгийн газрын авч хэрэгжүүлж буй үйл ажиллагаа бол цаг үеэ мэдэрсэн алхам, маневр байна гэж дэмжиж байгаа. Мэдээж бүх юм төгс төгөлдөр байна гэж байхгүй. Гэхдээ улс орны өнөөгийн эдийн засгийн нөхцөл байдал ямар байгаа билээ.

Таван толгой бол дэлхийн хэмжээний төсөл. Монголын ард түмний хувьцааг төлөөлөн эзэмшиж байгаа “Эрдэнэс Таван толгой” компани, мөн тэр бүсэд томоохон бүтээн байгуулалт хийсэн “Энержи Ресурс” компани дээрээ түшиглээд Монголын талынхаа 51 хувийг бүрдүүлэх асуудлаа юуны түрүүнд шийдвэрлэчих хэрэгтэй. Японы хөрөнгө оруулалт, техник технологийг түших үүднээс Японы компани байх нь зүйтэй. Мөн ложистик тээвэр, зах зээлээ бодолцон Хятадын компанийг 49 хувьдаа багтаах нь ч зөв. Зах зээл дээр нүүрсний үнэ асар их унасан байгаа. Гэхдээ хямралыг боломж болгодог туршлага улс орнуудад байдаг. Металл, болон металл хийцийн үнэ уналттай, хямд байгаа энэ цаг үед энэ төслийг явуулж бүтээн байгуулалтаа хийгээд авбал хөрөнгө оруулалт нилээд хэмжээгээр багасна. Ийм болохоор энэ төслийг урагш явуулах цаг үе нь болсон.

-Таван толгойн төсөлд МАК оролцох бодол байгаа юу?

-Ордыг ашиглах анхны сонгон шалгаруулалтад манайх материалаа бэлтгэн өгч оролцож байсан. Уул уурхайн мэргэжлийн компанийн хувьд дэлхий хэмжээний энэ том төсөлд оролцох, нэр холбогдох мэргэжлийн амбиц бол байгаа. Гэхдээ удирдлагын багийн түвшинд юм уу эсвэл бага хэмжээний хувьцаа эзэмших байдлаар оролцоход л болно. Адилхан баялаг бүтээж байгаа бусдынхаа өмнүүр хөндөлсөж болохгүй гэсэн ёс зүй бидэнд бас бий.

-Монгол Улсын өнөөгийн улс төрийн нөхцөл байдлыг та яаж харж байна. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт, намуудын төлөвшил, сонгуулийн тухай хууль гээд одоогийн өрнөж байгаа үйл явцын талаар таны байр суурийг сонирхмоор байна?

-Би бол улстөрч биш, аль нэг улс төрийн намд харьяалагддаггүй. Тийм болохоор жирийн иргэнийхээ л байр суурийг хэлье. Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулахдаа нэлээд тулхтай хандах хэрэгтэй гэж боддог. Энэ бол тэр бүр өөрчлөөд байх боломжгүй хууль. 1992 оны Үндсэн хууль бол шилжилтийн үеийн түүхэн үүргээ гүйцэтгэсэн сайн хууль. Ийм болохоор зарчмын өөрчлөлт хийх шаардлага байгаа гэж боддог.

Хувь хүний санаа бодол гэвэл Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар нийгмийн бүхий л төлөөлөл, шинэ Үндсэн хуулийг батлалцаж байсан хүмүүс, төр засгийн өндөр албан тушаал хашиж байсан ахмадуудаа оролцуулан томоохон зөвлөл байгуулан нухацтай ажиллах хэрэгтэй гэж боддог.

Одоогийн яригдаад байгаа өөрчлөлтүүд Үндсэн хуульд ороход ямар ямар сөрөг үр дагавар гарч болох вэ гэдгээ олон талаас хэлэлцэж, урьдчилан харж, тооцоолох нь чухал. Нөгөө талаас яригдаж байгаа эдгээр өөрчлөлт ийм асуудлыг шийдвэрлэнэ гэдэг дээр нийт ард түмнээрээ нэг ойлголттой болох ёстой гэж харж байгаа.

Ерөнхийлөгчийн санаачилсан хуулийн дор юуны өмнө улс төрийн намуудаа цэгцлэх шаардлага байна. Монголын гуравхан сая хүнд хорин дөрөв таван улс төрийн намын хэрэг гэж огт байхгүй гэж үздэг. Босго, шалгуураа өндөрсгөөд улс төрийн сонгуульд санал аваагүй намуудыг татан буулгахаар хуульчлах ёстой. Ядаж л өөр хоорондоо нэгдэх процесс явна ш дээ.

УИХ-ын бүрэн эрхийн хугацааны хувьд бүр зургаан жил болгож тогтвортой ажиллах нөхцөлийг нь бүрдүүлэх ёстой гэж боддог. Энэ нэг тогтворгүй, залгамж чанаргүй бодлогоос, байнгын засаг солигдох үйл явцаас ард түмэн ч тэр, гадаад талдаа ч тэр, үндсэндээ залхаж байна шүү дээ.

Их хурлын гишүүдийн тоог хүн амдаа тохируулах шаардлага байгаа байх. Харин тэдний хариуцлагыг өндөржүүлж, улс орныхоо нэр төр, эдийн засаг, үндэсний аюулгүй байдалд халтай популист хууль санаачилсан, ард иргэдийг буруу алхамд турхирсан үйлдэл гаргаж байгаа гишүүдэд хариуцлага тооцдог, эргүүлэн татдаг механизмтай болох ёстой.

Их хурлын гишүүдийн гуравны нэгийг нь гурван жил болоод ротаци хийж солигддог байхад ч болохгүй зүйлгүй шүү дээ.

Монголчууд бид улстөржих асуудлаа саармагжуулж, парламент нь хуулиа гаргадаг, гүйцэтгэх засаглал нь хийх ёстой ажлаа хийдэг, эв эеэ хичээхийг эрхэмлэмээр байна. Дэлхий нийтийн хөгжлийн жагсаалд орох цаг болчихоод байна. Хэдий болтол хоорондоо ингэж талцаж, толхилцож явах юм бэ? Хүрэх хугацаа, цаг үе гэж байдаг бол одоо түүндээ бид хүрчихээд байна шүү дээ.

-МАК бол бүтээн байгуулалт өрнүүлж буй Монголын үндэсний том компаниудын нэг. “Үйлдвэрлэлээ хөгжүүлж байж улс хөгжинө” гэдэг тайлбарын нөгөө талд “гаднаас технологи импортолж, үйлдвэр байгуулахын оронд өөр гарц хайя” гэх байр суурь ч сонсогддог. Таныхаар улсаа хөгжилд хүргэхийн тулд бид яах ёстой вэ?

-Ийм юм ярьж байгаа, бодож байгаа хүмүүсийн санал миний ой ухаанд багтахгүй юм байна. Үйлдвэржүүлэлтгүйгээр улс орон хөгжихгүй. Дэлхий нийтийн явж ирсэн сонгодог зам бол энэ.Үйлдвэр хөгжихгүйгээр ард түмнээ яаж ажлын байртай болгох вэ, төсвөө яаж бүрдүүлэх вэ гэх мэт олон асуудал байна.

Бид хүн, байгальдаа ээлтэй дэлхийн хамгийн шилдэг техник, технологийг Монголдоо нутагшуулах, түүнийг монголчууд бид өөрсдөө эзэмшиж баялаг бүтээх бодлогыг л баримталдаг. Ядаж өөрийн хоол хүнс, өргөн хэрэглээгээ дотооддоо зуун хувь хангадаг, илүүдлийг нь экспортлодог хэмжээнд аж үйлдвэрээ хөгжүүлж, улс орныхоо аюулгүй байдлыг хангах учиртай гэж боддог. Саяхан гэхэд Европын холбооноос ОХУ-ын эсрэг худалдааны хориг тавьсан гашуун түүхийг бид мэдэж байгаа шүү дээ.

Аливаа улс орон өөрийн хамгийн хүнд хэцүү цаг үедээ эвлэлдэн нэгдэж, бэрхшээл саадыг хамтын хүчээр даван туулж хөгжил цэцэглэлтэд хүрсэн түүх байдаг. Ийм болохоор улс орноо хөгжилд хүргэхийн тулд төр нь ч тэр, ард түмэн нь ч тэр нэг санаа зорилготой байж, эвлэлдэн нэгдэж, хүч, чармайлтаа хөгжлийн төлөө хандуулах ёстой.

Эв нэгдэл байхгүй бол хөгжил байхгүй. Танай сониноор дамжуулан нийт ард иргэд, улс төрийн хүчнийхэнд хандан эв нэгдэлтэй байж, улс орныхоо хөгжил цэцэглэлтийн төлөө хамтдаа зүтгэцгээе гэж хэлмээр байна.

АМГ-ын дарга Д.Үүрийнтуяатай ярилцлаа.

–Газар нутгаа тэр чигт нь ухаж сэндийлчихлээ гэж иргэний нийгмийнхэн шүүмжилдэг. Ингэхэд бид газар нутгийнхаа хичнээн хувийг уул уурхайгаар ашиглаж байгаа вэ?

-Ердөө 0.8-хан хувийг. Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгож эхэлсэн буюу 1997 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл 3000 гаруй тусгай зөвшөөрөл хүчинтэй яваад байгаа. Үүнээс ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй талбай нь 1500 орчим. Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл нь1500 буюу нийт нутаг дэвсгэрийн 7.8 хувь. Тэгэхээр тав, арван жилийн дараа л нийт газар нутгийнхаа нэг хувьд хүрч магадгүй.

–Цахимаар тусгай зөвшөөрлийн өргөдлийн дугаар өгөөд нэлээд хугацаа өнгөрлөө. Сонгон шалгаруулалтууд ямаршуу болж байна?

-АМГ хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг сонгон шалгаруулалтын журмаар, өргөдлөөр гэсэн хоёр төрлөөр олгож байна. Сонгон шалгаруулалтын журам батлагдсанаас хойш гурван удаагийн сонгон шалгаруулалт зарлалаа. Амжилттай болсон. 2012 оноос уул уурхайн салбарын эрх зүйн орчинд нэлээд сайн өөрчлөлтүүд хийгдсэн. Хамгийн том жишээ нь төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлого байна. Маш чухал бичиг баримт. Өмнө нь ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг ямар ч бодлогогүй, хаана ч хамаагүй олгодог байсан. Уурхайн хаалт хийлгүйгээр, нөхөн сэргээлтгүйгээр орхигдож хаягдсан талбай олширсныг бүгд мэдэж байгаа. Бодлого гаргах болсон шалтгааны нэг нь энэ. Хариуцлагатай болгоход анхаарсан. Мэдээж уул уурхайд ямар бодлого барих вэ гэдэг манай улсын хувьд амин чухал асуудал. Эдийн засгаа дэмжихийн тулд, хурдан эргэлтэд орно гэдэг утгаар нь хамгийн түрүүнд алтны чиглэлээр ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрөл олгож байна. Нийтдээ 30 сая га газрыг төрөөс тогтоож зарлаж өгсөн. Нийт нутаг дэвсгэрийн хорь хүртэлх хувийг ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлөөр ашиглах боломжтой гэж үзэж байгаа. Уурхай байгуулах хүртэл зөвхөн судалгааны ажил хийгддэг. Судалгааны ажил хийгддэг хугацаа нь есөн жил. Хэрвээ тэр талбайд ямар нэгэн эдийн засгийн үр ашиг, хэтийн төлөв ажиглагдахгүй бол тусгай зөвшөөрлөөр авсан талбайгаа буцааж өгдөг. Төрөөс тогтоож өгсөн талбайн хувьд сонгон шалгаруулалтын журмаар олгогдож байгаа нь нийтдээ 10 сая орчим га газар. Ямар ч гэсэн хэтийн төлөвтэй 300 гаруй тусгай зөвшөөрөл олгогдох болов уу гэсэн төсөөлөл бий. Гурван удаагийнх дээр дөчөөд талбайд сонгон шалгаруулалт явууллаа.

–Сонгон шалгаруулалтаар төсөвт багагүй мөнгө орсон байх шүү…?

-Зөвхөн сонгон шалгаруулалтаар гэж яривал 1.5 тэрбум төгрөг улсын төсөвт орсон. Бид энэ жил улсын төсөвт 47 тэрбум төгрөг төвлөрүүлэх үүрэгтэй байгаа. Одоогоор 42 тэрбум төгрөг төвлөрүүлээд байна. Төсөв бүрдүүлдэг төрийн байгууллагуудын орлого энэ жил нэлээд тасалдалтай байгаа. Харин бидний хувьд төлөвлөгөөгөө 100 хувь биелүүлэхээр байна. Нэгээс хоёр сонгон шалгаруулалтыг амжилттай явуулж чадвал төлөвлөснөөс илүү орлого орох ч боломжтой. Одоогоор зарлагдаад явж байгаа есөн талбай бий.

–Хичнээн аж ахуйн нэгж өргөдлөө өгсөн бэ, олгосон тусгай зөвшөөрлийн тоог бас сонирхмоор байна?

-Өргөдлөөр олгож буй үйл ажиллагааны хувьд өмнө нь ямар ч зохицуулалтгүй байсан. 20 сая орчим га газар дээр хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн өргөдөл авч байгаа. Одоогийн байдлаар 32 удаа цахимаар дугаар олгосон. Нийтдээ 3315 аж ахуйн нэгжид үйлчилгээ үзүүллээ. Үүнээс яг ирээд өргөдлөө өгч байгаа нь 2000 орчим. Бусдынх нь хувьд хугацаандаа ирээгүй гэх мэт шалтгаанууд бий. 2000 гаруй аж ахуйн нэгж материалаа өгснөөс одоогийн байдлаар 600 гаруй тусгай зөвшөөрөл олгоод байна. Засаг дарга нараас ирүүлсэн 620 гаруй шийдвэрлэгдээгүй, дэмжээгүй санал бий. Дэмжихгүй саналыг нь хуулийн хүрээнд судалж, зарим боломжтой саналыг нь шийдвэрлэнэ. Боломжгүйг нь төрөөс тогтоосон газраас хасуулах санал гаргаж таарах болов уу.

–Цахимаар тусгай зөвшөөрөл олгох явц эхэндээ нэлээд эргэлзээ, хэл ам дагуулсан. Одоо ямархуу байгаа вэ?

-Өргөдлөөр, цахимаар олгож буй үйл ажиллагаа өмнө нь АМГ дээр их хэцүү нөхцөлд явагдаж байсан. Тусгай зөвшөөрлийн талбай гарсан нөхцөлд АМГ-т эмх замбараагүй байдал үүсдэг байсан л даа. Гадаа дугаарлаж зогсоно. Аль хүч нөлөөтэй нь урдуур дайрч ороод өчнөөн талбайд өргөдөл өгөх боломжтой. 20 талбай зарлагдсан байлаа гэхэд нэг хүн шууд хорин талбайн материал өгчихөд л арын улсад ямар ч боломж гарахгүй. Бусдад нь тэгш боломж олдохгүй гэсэн үг. Одоо бол өөр. Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл явуулах үйл ажиллагаанд оролцож байгаа аж ахуйн нэгж 2700-2800 хүрчихсэн. Цахимаар олгосны бас нэг давуу тал гэвэл эмх замбараагүй байдлыг арилгаж чадсан.

–Хуульд цахимаар олгоно гэсэн заалт байхгүй гэсэн шүүмжлэл дуулдсан…?

-Дугаарлуулж өгнө гэсэн заалт ч байхгүй. Түрүүлж ирсэнд нь түрүүлж өгнө гэсэн зарчим бол бий. Нөгөөтэйгүүр төрийн байгууллагад өргөдөл гомдлыг шийдвэрлэх үйл ажиллагааг цахимаар авч болох хууль зүйн зохицуулалт бий. Засгийн газрын 11-11 гэхэд л цахимаар өргөдөл гомдол аваад, манайд харьяалагдахыг нь наашаа ирүүлдэг. Бид буцаагаад иргэнд хариу өгдөг. Өргөдөл гомдлыг цахимаар аваад шийдэж байгаа зарчим л даа. Хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн өргөдлийн дугаарыг цахимаар олгож байгаа нь яг энэ зарчмын дагуу өрнөж буй үйл явц.

–Тусгай зөвшөөрлийг шийдэх явц хэр нээлттэй байгаа вэ?

-Шийдвэрлэлтийн үйл явцыг нээлттэй ил тод болгож өгсөн. Өмнө нь хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг, өргөдлийг яг тэр хүний өгч буй талбай дээр бууж байгаа эсэхийг хэн ч хянадаггүй байсан. Кадастрын мэргэжилтэн аваад хэн ч харах боломжгүй нөхцөлд, магадгүй давхцалгүй байсан ч “Уучлаарай,таны өргөдөл давхцалтай байна” гээд буцаахад ямар нэг маргаан хийх боломж бүрдээгүй байсан. Харин одоо бол өөр. Төрөөс тогтоосон талбайг сонгоны, өргөдлийн гэдгээр нь бүх талбайгаар нь гаргаад зарлачихаж байгаа юм. Манай сайтан дээр бий. Аж ахуйн нэгжид давхцалтай эсэхийг харах боломж нээлттэй. Ил тод байгаа нь маш олон аж ахуйн нэгжид боломж бий болгож чадсан.

–Цахимаар дугаар авах ажил эхлэх үед техник гацсан асуудал үүссэн. Одоо гайгүй юу?

-Монголд анх удаа цаг минут секундээр уралдаж өргөдлийн дугаар авч байгаа. Тийм учраас эхний үед гацсан тал бий. Бусад газрууд шиг өндөр хүчин чадалтай техник байхгүй. Тусгайлан баталсан хөрөнгө оруулалт байгаагүй учраас АМГ өөрсдийнхөө нөөц боломжид тулгуурлаж, байгаа техникийнхээ боломжоор энэ үйл ажиллагааг явуулсан. Хандалт асар их байсан нь гацалт үүсэх шалтгаан болсон л доо. Эхний ганцхан секундэд гэхэд л гурван сая 500 мянган хандалт хийгдсэн гэсэн тооцоо бий. Хичнээн сайн техник ч ийм их хандалтад гацалт өгөх өндөр магадлалтай. Одоо бол ямар нэг гацалтгүй ажиллаж байгаа.

–Хайгуулын компаниуд Засаг дарга нар татгалзсан хариу их өгч байна гэсэн шалтгаан хэлээд эхэллээ. Гайгүй нөөц илрэх болов уу гэсэн газруудад орон нутаг нь ингэж хандаад байвал хайгуул урагшлахгүй байх?

-Тухайн орон нутгаас татгалзсан саналуудыг ангилж үздэг. Ямар нэг хуулийн үндэслэлгүйгээр, өвөлжөө хаваржааны газар гэх мэт шалтгаан хэлэх нэг өөр. Өвөлжөө, хаваржааны газарт хайгуул явуулж болохгүй гэсэн хуулийн заалт байхгүй. Судалгаа хийгдээд ашиглалт явуулахдаа тулбал өвөлжөө, хаваржааны газартай айлуудтай зөвшилцөөд, үнэ төлбөр, нүүлгэн шилжүүлэх зардлыг нь өгөөд тэр талбайг ашиглах хуулийн гарц бий. Шийдэж байгаа гэдэг нь энэ үндэслэл л дээ.

–Тэгвэл шийдэж болохгүй ямар үндэслэлүүд байна?

-Засаг захиргаа нутаг дэвсгэрийн нэгжийн хуулиар тухайн сум орон нутгийн нутаг дэвсгэр дээр ямар үйл ажиллагаа явуулахыг ИТХ нь шийддэг. Газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөг жил бүр баталдаг. Бидний явуулж байгаа талбай дээр иргэдийн хурал нь хуралдаад шийдвэр гаргаад ирүүлбэл нэг өөр. Эсвэл иргэдийн хурал нь хуралдаад орон нутгийн тусгай хэрэгцээнд авчихсан байвал бид тэднийг үгүйсгэх боломжгүй. Тэр газрыг нь төрөөс тогтоосон талбайгаас хасуулах, Засгийн газарт энэ аймгууд ингэж татгалзлаа гэдэг үндэслэлээр нь санал оруулж байж дараагийн шийдвэр гарна.

–Хайгуулыг хөгжүүлье гэвэл аймаг, сумдынхны сонирхлыг татах бодлого, шийдвэр гаргавал өөр зураг харагдах байх. Хайгуулын компанийн төсөвт оруулдаг мөнгөний төчнөөн хувийг танай нутгийн төсөвт өгнө гэдэг ч юм уу. Энэ тал дээр төлөвлөсөн хийсэн, зүйл бий юу?

-Хайгуулын, ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл авсан компаниудын улсын төсөвт оруулж буй мөнгөний тодорхой хувийг орон нутгийнх нь төсөвт үлдээхээр болж байгаа. Төсвийн тухай хуульд ий өөрчлөлт хийсэн. Жишээ нь тусгай зөвшөөрлийн төлбөрийн 50 хувь нь ирэх оны нэгдүгээр сарын 1-нээс тухайн орон нутгийн төсөвт орлого болж орно. Төсвийн тухай хуулийн нэмэлт батлагдсанаар аймгууд зарим газартаа тусгай зөвшөөрөл олгох боломжтой гэсэн шийдвэр ирүүлж байгаа.

–Компаниуд хайгуулын лицензээ авчихаад ямар ч хөрөнгө оруулалт хийхгүй дараад байх хандлага гарах эрсдэл бий юу?

-Тусгай зөвшөөрөл авсан компаниуд ажил хийхгүй хадгалаад байх боломжгүй. Эхний жил нь хайгуулын ажлын төлөвлөгөө авахгүй. Дараа жилээс нь хайгуулын ажлын төлөвлөгөөг заавал батлуулдаг. Тухайн жилд нь хайгуулын ажлын зардлын доод хэмжээг баталж өгдөг юм. Дор хаяж тэр хэмжээний зардал заавал гаргасан байх ёстой. Хайгуулын компаниуд жилийн эцэст манайд тайлангаа өгдөг. Манай газраас шуурхай хяналт гэж гардаг юм. Хувийн хөрөнгөөр гүйцэтгэсэн геологи хайгуулын ажлын хээрийн шуурхай хяналт гэж. Хавраас, намар сэрүү ортол төлөвлөгөөнд ирүүлсэн координат, хийсэн ажлуудын судалгааны материалууд үнэн зөв эсэхийг шалгадаг. Тайланд дурдсан ажлаа хийгээгүй компанийн тусгай зөвшөөрлийг цуцлах хариуцлага бий. Тусгай зөвшөөрлийн төлбөрөө хийгээгүй бол, байгаль орчны төлөвлөгөө батлуулаагүй тохиолдолд эрхийг нь цуцлах хуулийн хариуцлага байдаг. Ер нь хайгуул маш өндөр зардал шаарддаг. Гэтэл хүмүүс хайгуулын тусгай зөвшөөрөл авчихлаа гэнгүүт л бизнес гээд ойлгочихдог. Хөрөнгөтэй мөнгөтэй болчихлоо гээд хардаж сэрдээд эхэлдэг. Үнэн хэрэгтээ зөвшөөрөл авсан талбай нь эдийн засгийн үр ашигтай гэдгийг тогтоох хүртэл тухайн аж ахуйн нэгж байнга зардал гаргадаг. Хайгуул, судалгаа шинжилгээнийхээ ажилд хэдэн тэрбумыг зарцуулдаг. Аж ахуйн нэгждээ маш өндөр дарамт. Тийм учраас эдлийн засгийн үр ашигтай эсэхийг тогтоох хүртэл төрөөс, орон нутгаас нь дэмжээд явбал аль аль талдаа хэрэгтэй. АМГ-т байгаа 3000 тусгай зөвшөөрлийн 1500 нь ашиглалтынх. 1500 нь хайгуулынх. Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл нь нийт нутаг дэвсгэрийн 7.5 хувийг эзэлдэг. Арав орчим сая га газар гэж өмнө хэлсэн. Үлдсэн 1500 ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл нийт нутаг дэвсгэрийн 0.8 хувь гэж бас хэлсэн дээ. Дөнгөж нэг сая га газар. Ашиглалт болоод ирэхээрээ хэдэн зуу дахин багасч байгааг энэ харьцуулалтаас харж болно.

–Уул уурхайн компаниудыг орон нутгийн иргэд эсэргүүцэх тохиолдол олон гардаг. Тэр дундаа хайгуулын компаниудын ажлыг хийлгэхгүй хугацаа алдуулах эрсдэл өндөр. Хаа, хаанаа ойлголцоод ажиллах загвар байна уу?

-Өнгөрсөн есдүгээр сард Уул уурхайн сайд, АМГ-ын дарга, хэлтсийн дарга нарын бүрэлдэхүүнтэй баг Швейцарийн хөгжлийн агентлагаас хэрэгжүүлдэг “Тогтвортой бичил уурхай” төслийн хүрээнд Бразил, Колумбад бичил уурхай ямар зарчмаар явагддагийг судлаад ирсэн юм. Колумб 74 мянган бичил уурхайчинтай юм билээ. Бичил уурхайчдаа тухайн орон нутагт ажлын байр бий болгодог гэж үздэг юм байна. Алт, үнэт чулууны ордууддаа бичил уурхайчдыг ажиллуулдаг нь анзаарагдсан. Байгаль орчинд ээлтэй технологитой, хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагааг хангаж чадсан л бол албажуулна гээд сертификат өгчихдөг жишээ тэнд байна. Сертификат авсан хүмүүс нь улсад татвараа төлнө. Бичил уурхайнхан нь илүү томорч, шинэ технологи оруулж ирээд дунд уурхай болох боломжтой. Жижиг, дунд, том гэсэн гурван хэлбэрээр үйл ажиллагаа явуулдаг юм байна.

–Ойлгосонгүй. Нэг уурхай дээр ийм гурван хэлбэр зэрэгцэнэ гэж байх уу?

-Том уурхайтайгаа бичил, дунд уурхайгаа холбож өгсөн технологийг нь эндээ нэвтрүүлмээр санагдсан. Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч нь ажил олгогч болчихож байгаа юм. Бичил уурхайчид албажаад тухайн компанийн ажилтан болж байна гэсэн үг. Албан ёсны зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгжүүд орон нутагт үйл ажиллагаа явуулахад нутгийн иргэд, орон нутаг гээд тал талын эсэргүүцэлтэй тулдаг асуудал ингэж байж цэгцэрнэ. Яг энэ хэлбэрийг сонговол аль аль талдаа ашигтай. Орон нутгийн ажилгүй иргэдийг ажилтай болгочихоор эсэргүүцэх хүн гарахгүй.

Нүүрсний том уурхай байлаа гэж бодъё. 26 давхаргыг олборлохоор төлөвлөсөн гэж төсөөлье. Өнгөн хөрсийг нь хуулангуут шууд нүүрс гарч ирдэг дээ. Тэр хэсэг буюу 1-3 дахь давхаргыг нь бичил уурхайнханд өгчихдөг юм байна. 3-10 дахь давхаргыг нь дунд уурхайнханд, гүний уурхайн чиглэлдээ өөрсдөө ажилладаг юм билээ.

–Ашгаа яаж хуваана гэсэн үг вэ?

-Бичил уурхайчид орлогынхоо 50 хувийг өөрсдөө, 50 хувийг нь том компанидаа өгдөг юм байна. Дунд уурхайнхан ашгийнхаа 70 хувийг өөрсдөө, 30 хувийг аж ахуйн нэгждээ өгч байна. Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч том компанийн хувьд гүний уурхайн ашгаа өөрсдөө гэсэн зарчимтай ажилладаг.

–Манай компаниуд хэр хүлээж авч байна?

-Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл авах гээд явж байгаа иргэддээ санал болгож байна. Аж ахуйн нэгжүүд их дуртай хүлээж авсан. “Орон нутгийн иргэдийг ажлын байраар хангах нь компанийн нийгмийн хариуцлага. Нутгийн иргэдтэй ийм тохироо хийвэл дараа нь ямар нэг асуудал гарахгүй юм байна” гэцгээж байна. Үнэхээр хэтийн төлөв сайтай алтны уурхайнуудад нинжа нар орчихсон жишээ олон бий. Ийм газар тусгай зөвшөөрөл аваад үйл ажиллагаа явуулах гэхээр орон нутаг нь бичил уурхайнханд олгочихсон, эсвэл нинжа нар орчихсон байдаг. Ийм асуудлууд цэгцрэх учраас аж ахуйн нэгжүүд их сонирхож байгаа.

Тоонот гэрт толгой холбоод нэгэн жарныг хол давсан азай буурлууд очир эрдэнийн хуримыг бэлгэшээн хийсээр энэ цагийг хүрсэн уламжлалтай. Хуримын ордонд хоёр өдрийн өмнө “Очир эрдэнийн хурим”-аа хийсэн буурлуудыг “Өдрийн зочин”-доо онцолж байна. Ач, гуч, зээнцрээ үзсэн буянтай буурлуудын алдрыг Д.Сэд-Очир, Д.Энэбиш гэдэг юм байна. Тэд хоёр хүү, гурван охинтой. Ууган охин нь Түмэндэлгэр. Том хүү нь Чулуунбаатар. Дунд охин нь Жаргалсайхан бол бага охин нь Цэрэнчимэд. Энэ айлын отгон хүүг Дашдорж гэдэг аж. Хүүхдүүд нь инженер, багш гээд бүгд дээд боловсролтой, салбартаа амжилттай яваа юм байна.

Гэрийн эзэн Завханы Цагаанчулуутын уугуул. Насаараа үндэсний радио, телевизэд жолоо мушгисан Д.Сэд-Очир гуай нутгийнхаа бүсгүйтэй ханилжээ. Гэрийн эзэгтэйн төрж, өссөн газар нь Завханы Алдархаан сум. Очир эрдэнийн хуримаа хийсэн буурлууд гэрлэлтийн гэрчилгээ анх гарсан жил буюу 1950 онд гэрлэлтээ батлуулжээ. Үүнээс ч өмнө дэр нэгтгэсэн юм билээ. Д.Сэд-Очир гуай радио телевизийн анхны тэргүүний ажилтны нэг. Радиогийн жолооч гэдэг амаргүй алба. “Улаанбаатараас ярьж байна” гэсэн мэндчилгээтэй зэрэгцэн хар үүрээр ажил дээрээ ирдэг байж. Бүдүүн дуут Цэдэндамбаа зэрэг мундагчууд ид ажиллаж байсан үед Сэд-Очир гуай радиод жолоочоор ажиллаж байсан юм билээ. Хариуцлагатай, тулхтай учраас цаадуул нь хөдөө, гадаах чухал томилолтондоо хамт явдаг байж. Сүүлд явуулын станц гэж орж ирэхэд анхны жолооч нь болсон түүх гэрийн эзний намтарт бий. Наадмаас эхлээд чухал том арга хэмжээг шууд дамжуулдаг явуулын станцыг хамгийн хариуцлагатай хүндээ даатгасан хэрэг.

Саяхан МҮОНРТ-ийн тодорхойлолтоор “Алтан гадас” аваад жигтэйхэн баярласан гэж бага хүү нь ярив. Бага охин нь аавынхаа тухай “Аав барагтай л бол хатуу үг унагахгүй. Хааяа хэлсэн зэмлэл нь хоёр, гурван сардаа санаанаас гарахгүй. Биднийг багад алдаа гаргахад гэм хийснийг нь зэмлээд өнгөрдөггүй байлаа. Ах, эгчид нь дүүдээ хэлж ярьсангүй гэнэ, дүүд нь болохоор ах, эгчийнхээ алдааг давтаж болохгүй гэнэ. Одоо бодоход багаар ажиллахыг, гэр бүлсэг байхыг сургасан их ухаан байсан юм билээ. Зарим айлын хүүхдүүдийн нэг нь ядарч явахад нөгөө нь сайхан амьдарч яваа жишээ зөндөө бий. Аав үүнийг хүлээн зөвшөөрөхгүй. Дэм дэмэндээ, дээс эрчиндээ гэдгийг биеээрээ үлгэрлэдэг хүн дээ, миний аав. Юмыг их өргөн хүрээнд харна, хүн чанартай гээд яривал аавд минь хүндлэм чанар олон шүү” гэж ярилцаа.

Д.Энэбиш гуай насаараа тогооч хийжээ. Буузны гуанзанд баригдахаас нь эхлээд л ажилласан гэнэ. Отгон хүү нь “Тэр үеийн буузны гуанзны бууз хачин гоё амттай, том гэж жигтэйхэн байсан шүү” гэж ярианд оролцов. Д.Энэбиш гуай сайхан цайны уралдаан гэж анх болоход мэргэжлийн мундаг тогоочидтой өрсөлдөөд түрүүлж байж. 1999 онд болсон тэр уралдаанд нь 21 аймаг, гурван хот, гурван хийдийн урдаа барьдаг тогооч нар оролцсон аж. Гэрийн эзэгтэй үйлэнд уран гэж жигтэйхэн юм. Ханийнхаа, үр хүүхдүүдийнхээ дээлийг урладаг гол хүн гэнэ. Энэ жил бүх эмэгтэйчүүддээ хурган дээл хийж өгөхөөр болжээ. Өнгөрсөн жил ач, зээ нартаа дээл урлажээ. Хүүхдүүдийнхээ “Ээж ээ, одоо дээл оёх хэрэггүй, ядарна” гэсэн санаа зовсон үгэнд “Үйл шаглах тусам ухаан суудаг юм” гэсэн товхийсэн хариу өгчихдөг гэж байгаа. Залуудаа нүд унагам 32 угалзтай гутал хийчихдэг байж. Бага хүү нь “Хүн бүрт өөрийнх нь ээж сайхан л даа. Гэхдээ миний ээж гайхалтай цовоо. Уртын дууг цэгцтэй, гоё дуулна. Бидэнд зааж өгнө. Эр хүн “Эрдэнэ засгийн унага”-ыг дуулдаг байх ёстой, хийморьлог явдаг юм гэнэ. Бүсгүй хүн “Олом нь үгүй далай”-г аялчихдаг байх хэрэгтэй гэнэ. Дуу жаргал дагуулдаг гэж ярих дуртай. Ээж гэр орноо сайхан авч явна. Хүний төлөө чин сэтгэлээсээ залбирах нь их сайхан санагддаг. Хүнийг ялгаж харьцаж болохгүй, ялангуяа чадал дорой хүнд эрдэх биш туслах хэрэгтэй гэж байнга захина. Монголд гуйлгачин байх ёсгүй, хөдөлмөрлөвөл ажил шиг их юм алга гэдэг юм” хэмээн ярилаа.

Эднийх 2004 онд нийслэлийн тэргүүний хөдөлмөрч гэр бүлээр шалгарчээ. Хүмүүс малаа зараад хот бараадсан ерээд онд тэтгэврийн хоёр хөгшин хэдэн мал аваад фермерийн аж ахуй байгуулаад зүтгэжээ. Сүүлд хот руу дөхөж Хандгайт орчимд төвхнөсөн юм байна. Сүүг нь ахиу үнээр авъя гэсэн саналаас татгалзаж Хандгайтын ойролцоох хүүхдийн асрах газрын зусланд сүүгээ хямдхан нийлүүлдэг байжээ. “Хүүхдүүдийн гэдсийг цайлгая. Үнэ өртөг ямар байх нь хамаа алга” гэцгээдэг байж. “Аав, ээж хоёрын минь тэр сайхан сэтгэл буянаа өгч яваа гэж боддог юм” хэмээн отгон хүү нь ярилаа. Ач зээгээ монгол ахуйг мэдрүүлж, хөдөлмөрч хичээнгүй хүн болгож өсгөх гэж хэдэн малаасаа холдож чаддаггүй хоёр буурал энэ жил хотод өвөлжихөөр иржээ.

“Чингис лэнд девелопмент” группийн гүйцэтгэх захирал Ц.Гантулгатай ярилцлаа.

–Алтанбулаг–Замын–Үүд чиглэлийн хурдны замын төслийн ажлын явц хэр байна вэ гэдгээс ярилцлагаа эхэлье?

-Маш том төсөл учраас бэлтгэл ажил нь зам барилгын ажлаасаа их. Бэлтгэлээ сайн хангавал зам барилгын ажил нь тийм хэцүү биш л дээ. Инженерийн зураг дээрээ нарийвчилж ажиллаж байна. Хөрөнгө оруулалт болон бусад чиглэлдээ ч онцгой анхаарч байгаа. Барилгын ажил дууссан хойно буюу хурдны зам баригдсаны дараа арчилж хамгаалж явах асуудал бий. Арчилгаа тордолгооны асуудалдаа хүртэл анхаарч байна. Бэлтгэл ажил нь эхэлсэн гэсэн үг. Зам ашиглалтад орсны дараа замын арчилгаа тордолгоогоор зогсохгүй, хурдны зам тойрсон асуудлууд эрх зүйн орчинтой яаж уялдах эсэх нь ч өөрөө том асуудал.Гуч, түүнээс дээш жил энэ замыг яаж ашиглах вэ, эдийн засгийн үр ашгийг нь хэрхэн нэмэгдүүлэх вэ, яаж ашиглавал монголчуудад наалдах зүйл нь их байх бол гэдэгт илүү анхаарч төлөвлөлтөө хийж байна. Газ, нефтийн хоолой биднийг тойрч давхиад байна гэж ярьдагтай адил хоёр хөршийн бараа эргэлт, зорчигч тээврийн өөрчлөлт биднийг тойроод байна л даа. Сая есдүгээр сарын эхээр ОХУ-ын Владивосток хотод болсон Алс Дорнодыг хөгжүүлэх эдийн засгийн форумаар ОХУ-ын Приморскийн хязгаарт машинтайгаа аялж жуулчлах эрхийг нь хятадуудад нээгээд өгчихсөн. Энэ бол хоёр хөрш маань хоорондоо хийх аяллаа биднээс хамааралгүй шийдээд байгаагийн зөвхөн нэг жишээ. Толхилцох, биенийхээ санаачилсан ажлыг уяхгүйгээр хөдөлбөл бидэнд боломж бий.

–АН-3 гээд байгаа энэ хурдны замыг танай групп анхнаас нь санаачилж олон ажил хийснийг мэднэ.“Алтанбулагаас Замын–Үүд хүрсэн зам АН-3 биз дээ, ингэж давхцаж болох уу” гэсэн эргэлзээ бас бий. Энэ тал дээр тайлбар өгөөч?

-Монгол Улс Азийн авто замын сүлжээнд 2004 онд нэгдэн орсон юм. Ингэснээр нутаг дэвсгэр дээгүүрээ өнгөрч буй хэсгийг барьж байгуулах үүрэг хүлээсэн. Энэ үүргийнхээ хүрээнд одоогийн байгаа Алтанбулаг-Замын-Үүд чиглэлийн орон нутгийн замыг барьж гүйцээсэн л дээ. Үүнийг манай группийнхэн арван жилийн өмнөөс ярьж хөгжүүлж 2009 оноос бизнесийн модуль болгосон юм.

Олон улс дамжсан транзит зам байвал Монголд хэрэгтэй, хоёр хөрштэйгөө интеграцид ороход тустай, эдийн засгийн хувьд тогтвортой хөгжихөд өгөөжтэй юм байна гэж бодож эхлүүлсэн ажил. Энэ төслийг манай групп эхнээс нь санаачилсан. Тэр утгаараа оюуны өмчийн газарт бүртгүүлж гэрчилгээнүүдээ авсан. Бид эдийн засгийн модуль болгож, транзит тээвэртэй уялдуулаад хөгжүүлээд явж байгаа юм.

–Оюуны өмчийн гэрчилгээнүүд гэдгээ тодруулаач. Хурдны замынхаа трассийг оюуны өмчөөр баталгаажуулсан хэрэг үү?

– Манай групп замынхаа трассаас эхлээд хийсэн олон ажлаа оюуны өмч болгож баталгаажуулсан. Оюуны өмчийн газраас17 гэрчилгээ авсан байгаа. Тодруулж хэлбэл зохиогчийн эрхийн гэрчилгээ авсан гэсэн үг. Зураг төсөл дээр гэхэд л нийтдээ арваад гэрчилгээ бий.

–Зураг төсөл дээр гэрчилгээ авна гэдгээ энгийнээр тайлбарлавал…?

-Барих мянган км замаа тодорхой хэсгүүдэд хуваагаад, хэсэг бүрийнхээ зураг дээр гэрчилгээ авсан юм. “Энэ бол Чингис лэнд девелопмент” группийн оюуны өмч юм шүү, улсын болон хувийн ямар нэг аж ахуйн нэгж зөвшөөрөлгүйгээр ашиглаж болохгүй” гэдгийн баталгаа болсон гэрчилгээ. Замын зураг төслөөс гадна эдийн засгийн тооцоолол, баригдсаны дараахь арчлалт, хамгаалалт зэрэг дээрээ ч зохиогчийн эрхийн гэрчилгээтэй. Замын хөдөлгөөний анализаас эхлээд газар чөлөөлөх, газар зохион байгуулах асуудал дээр ямар аргачлалаар явах дээр хүртэл оюуны өмчийн гэрчилгээ авсан. Бидний Оюуны өмчийн газраас авсан гэрчилгээнүүд Монгол Улсын өмчлөлд үлдэнэ. Учир нь бид замаа бариад хэсэг хугацаанд ашиглаж байгаад улсад хүлээлгэж өгөх юм.

–Зам барихад зарцуулах хөрөнгө мөнгөн дээр Засгийн газар ямар нэг баталгаа гаргахгүй бил үү?

-Манай төсөлд Засгийн газраас нэг ч төгрөгийн эдийн засгийн болоод санхүүгийн баталгаа өгөөгүй, цаашдаа ч өгөхгүй. Өнөөдрийг хүртэл төсвөөс болон орон нутгийн өмчөөс нэг ч төгрөг гаргаагүй. Цаашид ч хөрөнгө гаргахгүй хийгдэх төсөл. Улсыг нэг ч төгрөгийн барьцаанд оруулахгүй, эсрэгээрээ ашгаа өгөх том бүтээн байгуулалт. Бондуудын хувьд улсаа барьцаалж байгаа нэг хэлбэр. Бидний барих хурдны зам түүний дагуу бий болох шинэ суурьшлын бүсүүд, аж үйлдвэр, ложистикийн төв болон аялал жуулчлалын цогцолборуудын санхүүжилт нийтдээ 12 тэрбум ам.доллар байхаар төлөвлөгдсөн. Их хэмжээний мөнгө л дөө. Гэхдээ улсыг нэг ч төгрөгийн барьцаанд оруулахгүй. Бүх эрсдэлээ манай групп болон хөрөнгө оруулагчид хүлээнэ. Манай компанийн Засгийн газартай байгуулсан концессын гэрээ бол төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд хийгдэж буй ажлуудын хамгийн том нь юм.

–Зам тээврийн сайд Хонгконгод болсон Монголд хөрөнгө оруулагчдын чуулга уулзалтын үеэр танай групптэй байгуулсан концессын гэрээг цуцлагдсан гэсэн мэдэгдэл хийсэн. Сайдын мэдэгдэл үнэн эсэхийг тодруулах гэж л төслийн чинь явцыг сонирхохоор танд хандсан юм…?

-Төрийн өндөр албан тушаалтнууд дотор юу ч хэлж мэдэх, юу ч хийж мэдэх тийм л хүмүүсийн нэг жишээ бол энэ. Олон улсын хөрөнгө оруулагчдын чуулга уулзалтан дээр хэлсэн хариуцлагагүй мэдэгдэл нь бизнес эрхлэгчид болон Монгол Улсад ямар хор хохиролтой, овилгогүй зүйл болсныг бид харж байна. Энэ нь хөрөнгө оруулагчдыг Монгол руу татах биш үргээж холдуулах олон жишээнүүдийн нэг юм.

Бидний хэрэгжүүлж байгаа төсөл маань том учраас мэдээллийн зөрүүнээс болоод ч юм уу, хангалттай мэдээлэл авч чадахгүй гэсэн шалтгаанаар биднийг сөрөг байдлаар ойлгох хүмүүс байгааг үгүйсгэхгүй. Евро-Азийг хуурай газраар холбох оролдлого Төв Азийн улсуудад олон тоогоор хийгдэж байгаа. Тэр олон сонирхлыг тээврийн бодлогодоо оруулж ирэхийн тулд бусадтай ойлголцох гэж том асуудал бий. Хөгжил дэвшлийн төлөө монголчууд нэгдэж чадна гэсэн итгэл дүүрэн байна. Бидний барихаар ажиллаж буй хурдны зам төр, хувийн хэвшил, иргэн, ерөөс монгол хүн бүрийн хүсч байгаа зүйл. Орон нутгийн удирдлагуудтай ажил хэргийн яриа өрнүүлэхэд их дуртай хүлээж авдаг. Эдийн засгаа солонгоруулах, боломжоо нэмэгдүүлэхийн тулд хэрэгжүүлж байгаа гэдэг утгаар нь хүн бүр энэ төслийг цаг алдалгүй амжилттай хэрэгжээсэй гэж хүсч байгаа. Зарим хүмүүс Монголыг бүс нутгийн эдийн засгийн хамтын ажиллагаанд идэвхтэй оролцогч байх боломжийг бүрдүүлэх энэ төслийн талаар зөрүү ойлголттой яваад байх шиг. Энэ бол байх л ёстой зүйл. Төслийн ач холбогдол, хэрэгжүүлж байгаа явцыг ойлгоод ирэхээр хандлага нь өөрчлөгдөнө гэдэгт итгэлтэй байна. Шинэ тутам ажил гэдэг утгаараа төслийн талаар мэдээлэл дутуу учраас зарим нь өрөөсгөл ойлголттой байж магадгүй. Монголчууд транзит тээврийн үйлчилгээг Евро Азийн түвшинд үзүүлж эхлэх гэж байгаа нь л манай төслийн давуу тал.

–Хурдны замтай болчихвол Хятадын боомтууд дээр төмөр замын тээвэр хүлээж гацдаг бараа, бүтээгдэхүүний урсгал саадгүй, чөлөөтэй болох нь ээ?

-Тэгнэ. Тянжинээс Улаанбаатар хүртэл галт тэргээ хүлээгээд 14 хонох тохиолдол гардаг. Хурдны замтай болчихвол тэгж хүлээх шаардлагагүй. Тяньжин дээр контейнор нь ирлээ л бол үндэсний тээвэрлэгчдэд маань бараагаа авто замаар хил дээр авчрах бүрэн боломж нээгдэнэ. Замын-Үүдээс Улаанбаатар руу авчрахад тав, зургаахан цаг зарцуулагдана гэсэн үг. Өөрсдийн тээврээ хямдаар, хурдан, найдвартай хийж эхэлнэ. Мөн бусдын тээвэрт сервис үзүүлээд тэндээс хураамж төлбөрүүд авч эхлэх юм. Тэр хэрээр эдийн засагт орлогын шинэ эх үүсвэр бий болно. Шинэ дэд бүтцийг дагаад хөрөнгө оруулалт орж ирнэ. Аялал жуулчлалыг дагаад дэлхийн том сүлжээ буудлууд орж ирж болно. Хамгийн том давуу тал гэвэл хоёр хөршид маань автомашины хэрэглээ асар өндөр. Хятадад гээд ярихад жилдээ 2.2 тэрбум аялал жуулчлалын маршрут хийгддэг гэсэн тоо гарсан байна лээ. Өнгөрсөн зуунд бараа эргэлт үнэ, чанар дээр өрсөлддөг байсан юм. Одоо бол өөр. Компаниуд хугацаан дээр л өрсөлдөж байна. Үнэ дэлхийн хаана ч адилхан болчихсон. Чанар ч технологийн глобалчлалаа дагаад жигдэрчихсэн. Хэн нь хурдан нийлүүлэх вэ гэдэг дээр бараа бүтээгдэхүүний өрсөлдөөн явж байна.

–Энэ том бүтээн байгуулалтын хөрөнгө оруулалт хэзээнээс орж ирэх вэ?

-Бэрхшээл ямар ч салбарт бий. Системийн маань байдал хөрөнгө оруулагчдад нөлөөлж буйг үгүйсгэхгүй. Асуудалгүй ажил гэж байдаггүй, асуудал үүсч тэрийг давах тоолонд ажил маань улам чамбай, нямбай болж байна. Эдгээр бэрхшээлүүдийг үл тооцоод хүрсэн үр дүнгээ яривал энэ оны арванхоёрдугаар сарын 15-нд багтаж хөрөнгө оруулалтын эхний багц Монгол Улсын арилжааны банкуудад байршиж эхэлнэ. Томоохон гүйцэтгэгчдийнхээ сонгон шалгаруулалтыг тэр хугацаандаа багтаагаад хийх боломжтой. Дэлхийд нэр хүндтэй байгууллагын дунд хийх сонгон шалгаруулалт ч тэр хавьцаа хийгдэх болов уу. Монголчуудын өмчлөлд хэчнээн зуун жилээр байх зам учраас хамгийн сайн юм хийхийг зорино.

–Тэгвэл замын газар шорооны ажил ирэх жил, дулаан оронгуут эхэлчих нь ээ?

-Ирэх жил барилгын улирал эхлэхээр эхэлнэ гэсэн төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна.

-“ЭРДЭНЭС ТАВАН ТОЛГОЙ” МИНИЙ ХУВЬД ШИНЭ ГАЗАР БИШ-

“Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн Гүйцэтгэх захирлын үүрэг гүйцэтгэгчээр шинээр томилогдсон Т.Билгээтэй ярилцлаа.

-“Эрдэнэс Таван толгой”-н ажилтан өөрийгөө шатаасан нь олны анхааралд байна.“TTJVCO” компанитай хийсэн гэрээнд ажилчдын эрхийг зөрчсөн заалт туссан гэдэг дээр та ямар тайлбар хэлэх вэ?

-Гэрээний талаар ярихын тулд түүх сөхөх хэрэгтэй байх. “Эрдэнэс Таван толгой” ХК Таван толгой ордын Зүүн Цанхийн уурхайд 2011 онд сонгон шалгаруулалт зарлахад Австралийн “Махмахон”компани оператороор шалгарсан юм. Энэ компани Монголд бүртгэлтэй “TTJVCO” гэдэг компаниараа дамжуулж үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн. “Эрдэнэс Таван толгой” “TTJVCO” компанид олборлолтын өртгийг нь төлдөг байсан юм. Зүүн Цанхид ажилладаг хүмүүс нь манай компанийн ажилчид. Харин оператор компанийн зүгээс техник хэрэгсэл, менежтентийг хариуцаж байсан. Дэлхийн зах зээл дээр нүүрсний үнийн уналт үргэлжилсэн хэвээр байна. Нүүрсний экспорт хийдэг олон компани олборлолтоо зогсоочихлоо. Оператор компанийн хувьд өндөр өртгөөр олборлолт явуулж байсан гэсэн шалтгаан бий. Ийм хүнд нөхцөлд өндөр өртгөөр олборлолт явуулах нь эдийн засаг талаасаа огт ашиггүй гэдэг нь хэнд ч тодорхой зүйл. Оператор компанитай анх байгуулсан гэрээгээ эргэж харах болсон хамгийн том шалтгаан нь энэ. Зах зээл дээрх нүүрсний үнийн уналт, өндөр өртөг бүхий олборлолт зэргээс шалтгаалан Зүүн Цанхийн олборлолт зогсохоос аргагүй байдалд хүрсэн. Өнөөдрийн байдлаар гэхэд 14 сарын зогсолт хийгээд байна.

–Зогсолт хийх хугацаанд танай компанийн ажилчид цалингийнхаа тодорхой хувийг авч байгаа юу, эсвэл цалингүй байна уу?

-Цалингийнх нь жаран хувийг өгч байгаа. Нэг ажилтан дунджаар 600-900 мянган төгрөгийн цалин авч байна гэсэн үг.

“Эрдэнэс таван толгой” ХК Зүүн Цанхийн уурхайгаас Хятадын “Чалко” компанид нүүрс нийлүүлэх үүрэгтэй. Өмнө нь энэ компаниас авсан урьдчилгаа төлбөрөө барагдуулж дуусаагүй байгаа. Нөгөө талаас ч гэсэн нүүрсээ нийлүүлээч гэсэн шаардлага тавиад эхэлчихсэн. Нэгэнт авчихсан мөнгөө төлж барагдуулахгүй удах тусам хүү, торгууль, алданги гэсэн том эрсдэл бий. Оператор компанитай удаан хугацаанд хэлэлцээр хийсний эцэст тохироонд хүрлээ. Манай компани гэрээг дангаараа дур мэдэн өөрчлөөгүй. УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хорооны ажлын хэсгийн дүгнэлт, компанийн санхүүгийн ачаалал зэрэг харгалзаж үзсэн зүйлс бий.Өмнө нь өртөгт тулгуурласан гэрээ байсныг ажлынх нь үр дүнд тулгуурласан гэрээ болгож өөрчилсөн гэсэн үг. Цэвэр эдийн засаг талаас нь харж гаргасан шийдвэр. Энэ гэрээ хэрэгжсэнээр зардал өмнөхөөсөө багасах давуу талтай. Өнгөрсөн сарын сүүлээр хүчин төгөлдөр болсон гэрээ ёсоор бол Зүүн Цанхийн уурхайн олборлолтыг жар хоногийн дотор эхлүүлэх учиртай. Олборлолт эхлүүлэхтэй холбоотой хэд хэдэн асуудлыг шийдэх шаардлагатай болсны нэг нь “Эв санааны нэгдэл” Үйлдвэрчний эвлэлийн яриад байгаа ажиллах хүчнийг шилжүүлэх тухай шийдвэр юм.

–Цалин хөлс нь багасах, ажлаас халах гэсэн эрсдэлүүдийг нь хааж өгсөн заалт гэрээнд байгаа юу?

-Бид хэлэлцээнийн явцад ажилчдын эрх ашгийг хамгаалах талаар “TTJVCO” компанитай онцгой ач холбогдол өгч ярилцсан. Өмнө нь өчнөөн асуудал байсан. Ажилтан нь манайх, техник тоног төхөөрөмж нь “TTJVCO” компанийнх байсан гэж түрүүн хэлсэн. Оператор компани ямар нэг хариуцлага алдахад “Танай ажилтнаас болсон” гэсэн тайлбар тавьдаг байсан. Нөгөө талаараа оператор компанийн тавьсан шаардлагын хариуд манай ажилтнууд “Бид танай компанийн ажилчин биш” гэсэн тайлбар хэлэх үндэс ч гараад ирж байгаа юм. Ийм тохиолдолд хариуцлага хүлээлгэхэд хэцүү. Тийм учраас оператор компани нь ажилтнуудыг компанийнхаа нэр дээр авч ажиллуулах нь зүйтэй гэж үзсэн.Яг энд ажиллаж байсан нөхцөлөөр, авдаг цалинг нь өөрчлөхгүйгээр ажиллуулах манай компанийн саналыг “TTJVCO” хүлээн зөвшөөрсөн. Багадаа 12 сарын хугацаанд тогтвортой ажлын байраар хангаж өгөх, орон тоо, бүтцийн өөрчлөлтөөр хөдөлмөрийн гэрээг цуцлахгүй байх гэсэн асуудлыг тавихад бас хүлээж авсан. Сахилгын юм уу, хөдөлмөрийн аюулгүй үйл ажиллагааны ноцтой зөрчил гаргахгүй л бол ажилтаныг тогтвортой ажиллуулна гэдгээ мэдэгдсэн байгаа.

–Жилийн дараа халчихна гэж болгоомжлоод байгаа юм болов уу?

-Ажилчдын төлөөлөл бидэнтэй уулзахдаа ийм болгоомжлол хэлсэн л дээ. Бид үүнийг нь харгалзаж үзээд “TTJVCO” компанитай ярилцсан. Тэгээд өнгөрсөн лхагва гаригт С.Эрдэнэ гуайд “12 сар гэснийг 33 сар болголоо. TTJVCO та бүхэнд 33 сарын хугацаанд ямар нэг зөрчил гаргахгүй л бол орон тооны өөрчлөлт хийхгүй байх баталгаа өглөө” гэсэн хариу хэлсэн.

–Үйлдвэрчний эвлэлийнхэн шаардлагыг нь хүлээж авахгүй цаг алдаж байна гэж мэдэгдсэн. Энэ асуудлыг анх шаардлага тавихад нь шийдээд өгөх боломж байгаагүй юу?

-Үйлдвэрчний эвлэлийнхний хувьд байнгын ажлын байран дээр хугацаатай гэрээ байгуулах гэж байна гэсэн шаардлагыг бүр сүүлд хэлсэн. Анх асуудал тавихдаа ийм шаардлага хэлээгүй. Хөдөлмөрийн харилцаатай холбоотой үүссэн асуудал гэхээсээ компанид хооронд байгуулсан гэрээний асуудлаар болон компанийн гүйцэтгэх удирдлага, ТУЗ-ийн үйл ажиллагаатай холбоотой асуудлаар шаардлага тавьж байсан. Хөдөлмөрийн хуулиар “TTJVCO” угаасаа эдгээр ажилчидтай хөдөлмөрийн гэрээ байгуулах учиртай. “Эрдэнэс Таван толгой”-н бүх ажилтан хугацаагүй хөдөлмөрийн гэрээтэй ажилладаг. Би өчигдөр (уржигдар) ажил олгогчдын төлөөлөлтэй уулзахдаа “TTJVCO компани та нартай хугацаагүй хөдлөлмөрийн гэрээ байгуулна, Хөдөлмөрийн гэрээн дээрээ 33 сарын хугацаанд бүтэц орон тооны өөрчлөлт зэрэг ямар нэг шалтгаанаар халахгүй гэсэн заалт оруулна” гэж хэлсэн. Ер нь гэрээн дотор хугацаатай хамаатай ийм зүйлийг тодотгож оруулна гэсэн заалт хуульд байхгүй. Ямар ч бизнес эрхлэгч орлогогүй болчихвол ажилчдаа цомхотгохоос аргагүйд хүрдэг. Эдийн засаг таагүй байгаа сүүлийн хоёр жилд яг ийм шалтгаанаар цомхотголд орсон өчнөөн хүн бий. Харин бид хэцүү байсан ч энэ хүмүүсийг цомхотголд оруулахгүй байж, тогтвортой ажлын байраар ажилчдыг хангахын тулд зарим шаардлагыг “TTJVCO”-д тавьж, зөвшөөрүүлсэн. Ажилчдаа бодож хийсэн алхам.

–Эсэргүүцээд байгаа ажилчдын хандлагаас анзаарахад 33 сар гэдэг хугацаанд ч тайвшрахгүй болов уу?

-Сая таны хэлсэн шиг асуудлыг ажилчдыг төлөөлж байгаа хүмүүс тавьсан л даа. Хариуд нь бид нэг үүрэг хүлээхээ амлаад байна. Хэрвээ 33 сарын дараа “TTJVCO” гэдэг компани Зүүн Цанхи дээр ажиллахаа боливол, өөрсдөөс нь хамаарахгүй шалтгаанаар энэ хүмүүс ажилгүй болбол “Эрдэнэс Таван толгой” эдгээр ажилчдыг ажлын байртай болгоход нь дэмжлэг үзүүлэх үүрэг хүлээсэн. Амралтын хоёр өдөр би ажилчдынхаа төлөөлөлтэй уулзлаа. “TTJVCO” –д ажиллана гэсэн хандлага давамгай байгаа нь анзаарагдсан. Үйлдвэрчний эвлэлийн зүгээс дөрвөн шаардлага тавьсан. Хүлээж авбал асуудалгүй гэж байна. Ням гаригийн өглөө ажилчдын ээлж солигддог. Тавь гаруй ажилчин амрахаар Улаанбаатарт ирж, мөн энэ хэмжээний ажилчид Өмнөговь руу явдаг юм. Ажилчдын сэтгэл санаа тайвширсан байна.

–Үйлдвэрчний эвлэлээс ямар шаардлагууд тавьсан бэ?

-Үйлдвэрчний эвлэлийн төлөөлөлтэй өчигдөр (уржигдар) өглөө 12.00 цагт уулзсан. “Үүссэн асуудлыг олон нийтийг цочролд автуулахгүйгээр эв зүйгээр шийдье, дахин ийм хүний эрүүл мэнд хохирох ноцтой үйлдэл гаргахгүй байхад анхааръя” гээд олон асуудлыг ярилцлаа.Үйлдвэрчний эвлэлийн дарга С.Эрдэнийн эрүүл мэндийн байдалд яаралтай анхаарлаа хандуулаач гэсэн шаардлага тавьсан. Бид энэ шаардлагыг бүрэн хүлээж авсан. С.Эрдэнэ гуайг Гэмтэл согог судлалын төвд очиход компанийн төлөөлөл ажилтнуудаа явуулсан. Санхүүгийн шаардлагатай дэмжлэгийг үзүүлж байна.Тогтмол цаг хугацаанд байнга очиж ар гэрийнхэнтэй нь, эмч нартай нь уулзаж байгаа.

–Эмч нар биеийн байдлынх нь талаар ямар мэдээлэл өгч байна?

-Өмнөхөөсөө бага зэрэг сайжирсан гэж ойлгосон. Цочролд орсон, шокийн эсрэг эмчилгээ хийлгэж байгаа гэсэн. Ойрын хоёр хоногтоо эмчилгээ нь дуусаад өөр эмчилгээ рүү шилжих юм билээ. Тэр үед тухайн хүний биеийн онцлогоос шалтгаалсан хүндрэл гарч болзошгүй гэж эмч хэлсэн байсан.

–Хоёр дахь шаардлага нь ….?

-“Эрдэнэс Таван толгой” ХК, “Эв санааны нэгдэл” ҮЭ хооронд хамтын гэрээ яаралтай байгуул гэсэн шаардлага тавьсан. Хамтын гэрээг ажилтнуудын хөдөлмөрийн гэрээ дуусгавар болохоос өмнө буюу “TTJVCO” компанид шилжихээс өмнө байгуул, ажилтнуудад гаргасан баталгаануудыг бичгээр өг гэсэн. Баталгаануудыг бичгээр өгчихсөн. Ажилтнуудын хөдөлмөрийн гэрээ дуусахаас өмнө хамтын гэрээ байгуулах тал дээр судалгаа хийж ажиллаж байна. Хамтын гэрээ гэдэг үйл ажиллагаа хууль тогтоомжоор зохицуулагдсан, хуулийн хүрээнд хийгдэх ёстой зүйл. Энэ асуудал дээр хоёр талаас төлөөлөл гаргаад ажиллаж байна. Миний хувьд энэ ажлыг аваад удаагүй учраас зарим нэг зүйлтэй танилцаж амжаагүй байгаа. Хамтын гэрээтэй холбогдолтой зүйлс судлаад сууж байна. Хамтын гэрээг компанийн эдийн засаг, санхүү хөрөнгө оруулалттай нягт холбоотой гэж харж байгаа. Өөрөөр хэлбэл хамтын гэрээ байгуулсны дараа бид ажилчдын өмнө тодорхой үүрэг хүлээнэ.

–Ямар үүрэг?

-Тодорхой ажилтнуудад тэтгэвэр, тэтгэмж, цалин урамшууллын асуудлыг шийдэж таарах байх. Компанийн санхүүгийн нөхцөл байдлын боломж гэх зэрэг судлах, тооцох зүйл байна. Ойрын хугацаанд уулзаад хэлэлцээрээ үргэлжлүүлье, шийдэлд хүрэх боломжуудыг хамтдаа хайя гэсэн байр суурьтай байна. Ажилчдын төлөөлөл компанийн үйл ажиллагаа эрхэлсэн зарим захирлыг менежмэнтийн багаас гаргах шаардлага тавьсан. Зарим хүмүүсийг мэргэжлийн бус, ажил үүргээ гүйцэтгэх чадваргүй, ёс суртахуунгүй гэж үзэж байгаа юм билээ. Бид судалж үзнэ гэсэн хариу өгсөн. Яг таг тогтоож байж шийдвэр гарах учиртай. Тийм учраас шууд хариу хэлэх боломжгүйгээ тайлбарласан. Сүүлийн шаардлага нь ЭТТ, “TTJVCO”-гийн байгуулсан хамтын ажиллагааны гэрээг монгол хэлээр байгуулж хувийг нь өг гэсэн. Энэ гэрээг англи хэлээр байгуулсан. “Эрдэнэс Таван толгой” ХХК нь дотоодын аж ахуйн нэгжээс гадна гадаадын хөрөнгө оруулагч, худалдан авагч олон компаниудтай хамтарч ажилладаг. Хөрөнгө оруулагч, худалдан авагчдын зүгээс гэрээгээ англи хэлээр байгуулах хүсэлт тавьдаг. Олон улсад баримталж байгаа стандарт нь ийм. Бид гэрээний шаардлагатай хэсгийг нь монгол хэлээр орчуулж ажил олгогчдын төлөөлөлд өгсөн. Одоо мэргэжлийн байгууллагаар орчуулгыг хянуулахаар ажиллаж байна.

–Асуудал тавиад өчнөөн сар болоход шийдвэртэй хариу хэлээгүй гэж С.Эрдэнэ ярьж байсан. Яг хэзээнээс хандаж эхэлсэн бэ?

-Гэрээ байгуулагдсан цагаас буюу сар хагасын өмнөөс ажилчидын төлөөлөл, үйлдвэрчний эвлэлээс энэ гэрээг буруу, эрх ашиг зөрчиж байна гэсэн шаардлага тавьж эхэлсэн. Үйлдвэрчний эвлэлийн зүгээс манай компанийн удирдлага, ТУЗ-д сар хагасын хугацаанд тав, зургаан бичиг өгсөн байдаг. Зарим бичигт хариуг амаар, заримд нь бичгээр болон нийт ажилчдын хурал хийж байгаад тайлбарлаж танилцуулсан. Тайлбар өгсөөр ирсэн.Үйлдвэрчний эвлэлээс тавьсан шаардлагуудын хувьд удирдлагуудын зүгээс шууд шийдвэрлэх боломж хязгаарлагдмал байсан болов уу гэж харж байгаа. Нэг ажилтан ажилгүй болчихлоо, хоол хүнс өгөхгүй байна, хувцсаар хангасангүй гэсэн тодорхой асуудал тавьж хөдөлмөрлөх эрхэнд нь саад болсон бол мэдээж тэр дор нь шийдчих байсан. Нэгэнт байгуулчихсан гэрээ хэлцлийн асуудалтай холбоотой шууд шаардлагыг тухай бүрт нь шийдэх боломж мэдээж байхгүй. “TTJVCO”-той маш удаан хугацаанд хэлэлцээр хийж байж байгуулсан гэрээ. Үйлдвэрчний эвлэлээс тавьсан асуудлын хувьд сар хагасын хугацаанд боломжит хэмжээндээ шийдвэрлэсэн гэж үзэж байгаа. Энэ гэрээ бол компанид эдийн засгийн агуулгаараа санхүүгийн ачаалал багатай, үр өгөөжтэй, зардал бууруулж чадсан гэж үзэж байгаа. Нөгөө талаас Зүүн Цанхийн уурхайгаас борлуулалтын гэрээ байгуулсан Хятадын “Чалко” компанийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэх боломж нээгдэж байгаа. Бид “TTJVCO”-д олборлолтын зардал гэж багагүй мөнгө төлөх өртэй. Өр төлбөрийн асуудлыг олборлосон нүүрсээрээ төлнө гэсэн тохироо хийсэн. Өмнө нь олборлолтын зардлыг бэлэн мөнгөөр төлдөг байсан юм. Бэлэн мөнгө муутай учраас банкнаас зээл авч өгдөг байсан. Банкнаас зээл авахаар хүү гэж том зардал бий. Одоо ийм асуудал байхгүй болсон. Нүүрсээрээ өрөө дарна. Энэ гэрээ хэрэгжээд явбал манай нүүрсний борлуулалт нэмэгдэнэ, Чалкогийн өрийг ч тодорхой хугацаанд барагдуулна гэж тооцож байгаа.

–С.Эрдэнэ та бүхэнтэй уулзахдаа өөрийгөө шатаана гэж сануулж байсан уу?

-Тэмцлийн өөр хэлбэрт шилжинэ гэж хэлсэн удаа бий. Өөрийгөө шатаана, эрүүл мэнддээ хохирол учруулахаар үйлдэл хийнэ гээгүй. Ийм үйлдэл хийсэнд нь харамсч байна.

–Зүүн Цанхийн уурхайн ачилтын хэсгийн 21 оператор ажил хаялаа гэж дуулдсан. Яаж шийдсэн бэ?

-Уржигдар (арваннэгдүгээр сарын 13) ажил хаяхаа мэдэгдээд 18.00 цагаас хойш ажлаа хаясан. “Эрдэнэс Таван толгой” борлуулалтын гэрээнийхээ дагуу олон компанид нийлүүлэлт хийх үүрэгтэй. Тухайн үед ачилт хийлгэхээр маш олон машин ирсэн байсан. Компанийн зүгээс хэвийн үйл ажиллагааг тасралтгүй хангах, санхүү, хөрөнгө оруулалтын учирч болох эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх зайлшгүй шаардлагатай байсан учраас ажилчдадаа хүсэлт илгээсэн. Ажил хаялт нь хууль тогтоомжийн дагуу зохион байгуулагдах ёстой, ажил хаялт компанийн хэвийн үйл ажиллагааг алдагдуулах өндөр эрсдэлтэй, хөдөлмөрийн гэрээнд заасан үүргээ биелүүлнэ үү гэсэн хүсэлт тавьсан юм. Энэ хүсэлтийг ажил олгогчдын төлөөлөл, үйлдвэрчний эвлэл хүлээж аваад өчигдрийн (уржигдар) 15.00 цагаас ажил хаялтаа зогсоосон. Одоо компанийн үйл ажиллагаа хэвийн явж байгаа.

–Танай компанид “Эв санааны нэгдэл”-ээс гадна өөр ч үйлдвэрчний эвлэл бий гэж сонсогдсон. Тэр ямар учиртай мэдээлэл вэ?

-“Эв санааны нэгдэл” үйлдвэрчний эвлэлийг 2011 оноос байгуулаад ажиллаж байгаа юм билээ. “Эрдэнэс Таван толгой” компанид бүрэн шийдэгдсэн эсэх нь тодорхойгүй хоёр үйлдвэрчний эвлэл байдаг гэж ажилтнууд ярьж байна. Нэгдсэн гэж ярьдаг ч тодруулахаар ажиллаж байна.

–Таны хувьд “Эрдэнэс Таван толгой” шинэ газар уу, эсвэл…?

-Би толгой компани “Эрдэнэс Монгол” ХХКд 2008 оноос өнөөдрийг хүртэл ажиллаж байна. “Эрдэнэс Таван толгой”-г байгуулах, Оюу толгойн гэрээ хэлэлцээр хийх бүх л үйл ажиллагаанд оролцож ажилласан. Таван толгойн хэлэлцээр, Таван толгойтой холбоотой тайлбар танилцуулгыг УИХ, Засгийн газарт хийх гээд бүх л ажилд оролцсон учраас миний хувьд шинэ газар биш л дээ.“TTJVCO”-той хийсэн гэрээ хэлцэл үргэлжлэх хугацаанд ч өөрийн зүгээс оролцоотой байсан. Өнгөрсөн тавдугаар сараас “Эрдэнэс Таван толгой”-н ТУЗ-ийн гишүүнээр ажиллаж байна.

–Ингэхэд “Таван толгой” төсөл ханган нийлүүлэлтээ тооцвол хэчнээн хүнийг ажилтай байлгаж байна?

– Таван толгойг дагасан 4500 гаруй ажлын байр бий. Зүүн Цанхийн олборлолт хийгдэхгүй, нүүрсний борлуулалт зогсонгуут олон ажлын байр байхгүй болж, үйлдвэрлэл үйлчилгээ зогссон. Үүнтэй холбоотойгоор зүүн Цанхийн нүүрс тээвэрлэгч “Монголын тээвэр нэгдэл” компаниас зүүн Цанхийн уурхайн ажлыг хурдан эхлүүлэхийг хүссэн албан бичгийг ирүүлсэн. 900 гаруй машин хагас жил сул зогслоо, 1500 гаруй ажилчид ажилгүй сууж байна гэж мэдэгдсэн.

Үндэсний статистикийн хорооноос аравдугаар сарын нийгэм, эдийн засгийн төлөвийг өнгөрсөн баасан гаригт мэдээллээ.

Монгол Улс энэ оны эхний арван сарын байдлаар дэлхийн 146 оронтой худалдаа хийжээ. Гадаад худалдааны нийт бараа эргэлт 7090.0 сая ам.доллар хүрсэн байна. Үүнээс 3926.7 сая ам.доллар нь экспорт, 3163.3 сая ам.доллар нь импорт.

Гадаад худалдааны тэнцэл өнгөрсөн оны өдийд эхний 130.4 сая ам.долларын ашигтай гарсан бол энэ онд 763.4 сая ам.долларын ашигтай гараад байна.

Экспортын хэмжээ өмнөх оны мөн үеийнхээс 677.8 сая ам.доллар буюу 14.7 хувиар буурахад эрдэс бүтээгдэхүүний экспорт 700.6 сая ам.доллараар буурсан нь голлон нөлөөлжээ. Импортын хэмжээ өнгөрсөн жилийн өдийгөөс 29.3 хувиар буурсан аж. Нийт экспортын 87.6 хувийг эрдэс бүтээгдэхүүн, үнэт, хагас үнэт чулуу, металл гоёлын зүйлсийн экспорт, импортын 54.3 хувийг эрдэс бүтээгдэхүүн, машин тоног төхөөрөмж, цахилгаан хэрэгсэл, тээврийн хэрэгсэл, тэдгээрийн эд ангийн импорт эзэлсэн байна.

Чанаргүй зээл жилийн өмнөхөөс дөчөөд хувиар өсөв

Аж ахуйн нэгж, байгууллага, иргэдэд олгосон нийт зээлийн өрийн үлдэгдэл 11.9 их наяд төгрөг болж, өмнөх сарынхаас 25.3 тэрбум төгрөгөөр, өмнөх оны мөн үеийнхээс 920.3 тэрбум төгрөгөөр буурчээ. Хугацаа хэтэрсэн зээлийн өрийн үлдэгдэл 860.8 тэрбум төгрөг болж, өмнөх сарынхаас 32.1 тэрбум төгрөгөөр, өнгөрсөн жилийн өдийгөөс 410.2 тэрбум төгрөгөөр өсчээ. Банкны системийн хэмжээгээр чанаргүй зээл 855.5 тэрбум төгрөг болж, өмнөх сарынхаас 18.6 тэрбум төгрөг буюу 2.2 хувь, өмнөх оны мөн үеийнхээс 249.2 тэрбум төгрөг буюу 41.1 хувиар өссөн байна.

Хоёр саяас дээш орлоготой айл нийт өрхийн 5.7 хувийг эзэлж байна

Гуравдугаар улирлын судалгаагаар нэг өрхийн сарын дундаж мөнгөн орлого 937.7 мянган төгрөг болж, өмнөх оны мөн үеийнхээс 24.6 мянган төгрөгөөр буурчээ.

Айлуудын орлого буурсны гол шалтгаан хөдөө аж ахуйн бус үйлдвэрлэл, үйлчилгээний орлого буурснаас үүджээ. Нэг өрхийн сарын дундаж бодит мөнгөн орлогын хэмжээ 893.9 мянган төгрөг болж, өмнөх оны мөн үеэс 68.4 мянган төгрөгөөр буурсан байна. Өрхийн зарлага ч орлогоо дагаад урууджээ. Нэг өрхийн сарын дундаж мөнгөн зарлага энэ оны гуравдугаар улиралд 936.6 мянган төгрөг болж, өмнөх оны мөн үеэс 25.5 мянган төгрөгөөр багасчээ. Хүнсний бус бараа үйлчилгээний зардал буурсан гэж статистикийнхан хэлж байна. 300 мянган төгрөгөөс доош орлоготой өрх нийт өрхийн 12.3 хувийг, мөн энэ хэмжээний зарлагатай өрх 9.8 хувийг, 300-900 мянган төгрөгийн орлоготой өрх нийт өрхийн 47.5 хувийг, мөн энэ хэмжээний зарлагатай өрх 49.9 хувийг эзэлжээ. Харин хоёр сая нэг зуун мянган төгрөгөөс дээш орлоготой өрх нийт өрхийн 5.7 хувийг, мөн хэмжээний зарлагатай өрх 5.7 хувийг эзэлсэн тоо гарчээ.

Нялхсын эндэгдэл буурчээ

Энэ оны эхний арван сард улсын хэмжээнд 67003 эх амаржиж, амьд төрсөн хүүхдийн тоо 67362 болжээ. Өмнөх оны мөн үеийнхээс амаржсан эхийн тоо 1355 буюу 2.0 хувь, амьд төрсөн хүүхдийн тоо 1402 буюу 2.0 хувиар буурсан байна. Энэ оны аравдугаар сард 6489 эх амаржиж, амьд төрсөн хүүхдийн тоо 6513 болсон байна. Амаржсан эхийн тоо өмнөх сарынхаас 300 буюу 4.4 хувиар, хүүхдийн тоо 326 буюу 4.8 хувиар буурчээ.Улсын хэмжээнд нялхсын эндэгдэл 1009 болж, өмнөх оны өдийгөөс гурван хүүхдээр буурсан байна. Тав хүртэлх насандаа 1207 хүүхэд эндэж, өмнөх оны мөн үеийнхээс 27 хүүхдээр цөөрсөн аж. Халдварт өвчнөөр өвчлөгсөд 51866 болж, түрүү жилийн өдийгөөс 23978 тохиолдол буюу 86 хувиар нэмэгджээ. Улаан бурхны өвчлөл огцом нэмэгдсэн нь халдварт өвчний хувь өсөхөд нөлөөлж. Вируст хепатитаар өвчлөгсөд 220 буюу 23.0 хувиар, гахайн хавдраар өвчлөгсөд 263 буюу 64.5 хувиар буурсан ч улаан бурхнаар 22254 хүн өвчилжээ.

Хүүхдүүдэд 204.8 тэрбум төгрөг тараав

Нийгмийн халамжийн сангаас 192.7 мянган хүнд 123.4 тэрбум төгрөгийн тэтгэвэр, тэтгэмж олгожээ. Өмнөх оны мөн үеэс тэтгэвэр, тэтгэмж авагчид 6.1 мянга буюу 3.1 хувиар буурсан бол олгосон тэтгэвэр, тэтгэмжийн хэмжээ 6.5 тэрбум төгрөг буюу 5.5 хувиар өссөн байна. “Хүний хөгжил” сангаас 18 хүртэлх насны 1023.4 мянган хүүхдэд 204.8 тэрбум төгрөгийг хүүхдийн мөнгөнд олгожээ.

Улаанбаатарт олон жилийн дунджаас дулаан байжээ

Ус цаг уур, орчны судалгаа, мэдээллийн хүрээлэнгийн мэдээгээр хамгийн их хур тунадас Дархан-Уул аймгийн Шарын гол суманд оржээ. 17.2 мм-т хүрсэн байна. Баянхонгор аймгийн Шинэжинст суманд хамгийн их температур 28 хэм, Баянхонгор аймгийн Баянбулаг суманд хамгийн бага температур -25.0 хэмд хүрчээ. Салхины хамгийн их хурд Увс аймгийн Улаангом суманд ажиглагдсан байна. Салхи минутанд 32 м/с хурдтай байж. Аймгийн төв болон Улаанбаатар хотын агаарын дундаж хэм олон жилийн дунджаас 1.7 хэмээр, өмнөх сарынхаас 1.4 хэмээр дулаан байсан гэнэ.

Таван хүн уулын ослоор амь эрсэджээ

Аюулт үзэгдэл, осол 4815 удаа гарч, 175 хүн амь насаа алдаж, 163.9 мянган толгой мал, амьтан хорогджээ. Харин объектын түймэр 4007 удаа, мал, амьтны халдварт галзуу өвчин 153 удаа бүртгэгдсэн байна. Ой хээрийн түймрийн улмаас 35.5 тэрбум төгрөг, объектын түймрийн улмаас 10.4 тэрбум төгрөг, хүчтэй салхи, шуурганы улмаас 5.3 тэрбум төрөг, мал, амьтны халдварт галзуу өвчний улмаас 56.7 сая төгрөгийн хохирол учирчээ. Аюулт үзэгдэл, осолд нийт 682.4 сая төгрөг зарцуулсан гэж статистикийнхан мэдээллээ. 92 хүн усанд, 47 хүн объектын түймэрт, 18 хүн бичил уурхайн нурангины осолд, таван хүн уулын ослоос болж амь эрсэдсэн байна. Хүчтэй салхи, шуурганы улмаас гурван хүн, хүйтэн бороо, тарваган тахал, сум, галт зэвсгийн ослоор тус бүр хоёр хүн амиа алджээ.

Өвчин “үйлдвэрлэдэг” дотор өөх

Таны элэг өөхөлжээ, жингээ хасаарай гэсэн зөвлөгөөг маш олон хүн эмчээс сонссон байх. Гэсэн хэрнээ жингээ яаж хасах талаар тодорхой, яг таг зөвлөгөө өгдөггүй учраас ихэнх нь зөвхөн сонсоод л өнгөрдөг. Дотор өөхөө шатаахгүй, арилгахгүй бол алсдаа элэгний чинь ажиллагаа муудна, илүүдэл жингээ тээгээд яваад байвал хавдрын эрсдэлд ч хүргэж мэднэ гэсэн сэрэмжлүүлгийг ой тойнд нь ортол хэлж өгдөг эмч ховор байх шиг анзаарагддаг. Үүнээс болж хэчнээн хүн оройтсон хойно нь амаа барьж байгааг багцаалдах аргагүй. Элэгний хорт хавдрын өвчлөл өндөр байгаагийн бас нэг шалтгаан нь жингийн илүүдэл гэдгийг эмч нар үгүйсгэдэггүй. Ганц элэг ч биш бусад төрлийн хавдар ч удаан хугацаанд жингийн илүүдэлтэй явснаас буюу биед хорт бодис хуримтлагдсанаас үүддэг. Таргалалт хорт хавдраас гадна чимээгүй тахал гэгддэг чихрийн шижин, зүрх судасны эмгэг, харвалт, үений эмгэг, хоол боловсруулах эрхтний эмгэг, церроз, амьсгалын архаг бөглөрөл зэрэг өвчний шалтгаан болдог.

Дотор өөх гэж юу вэ?

Дотор өөх гэдгийг энгийнээр хэлбэл хэвлийн хэсгийн эрхтний эргэн тойрны өөхлөлт. Дотор өөх ихтэй байх эрсдэл нь бүсгүйчүүдийн хувьд эрс өндөр гэж эмч нар хэлдэг. Эмэгтэйчүүд нас ахих тусам, жин нь хэчнээн хэвийн байсан ч дотор өөх ихтэй байх нь элбэг гэдгийг судалгаагаар тогтоожээ. Дотор өөх буюу хэвлийн хэсгийн өөхлөлтийг багасгаснаар өмнө дурдсан өвчнүүдээс өөрийгөө сэргийлж чадна. Хэт туранхай хүнд бөөр чинь өөхгүй болжээ, жин нэм гэж зөвлөдөг нь бас учиртай. Дотор өөхийг гадны нөлөөнөөс дотор эрхтнийг хамгаалж хэвлийн гүнд байдаг өөхөн эд гэж тодорхойлох нь бий. Дотор өөх хүний биед их хэмжээгээр хуримтлагдвал тун аюултай гэж эмч нар сануулж байна. Дотор өөх арьсан доорх өөхийг бодвол их идэвхтэй. Өөхний хүчлүүд нь цусанд орж, элэгний тусламжтайгаар муу холестеринийг үүсгэдэг юм. Ер нь гэдсээрээ таргалах нь олдмол чихрийн шижин тусах эрсдэлийг хэд дахин нэмэгдүүлдэг гэдэг.

Тарган монголчууд

Насанд хүрэгчдийн талаас илүү хувь нь жингийн илүүдэлтэй гэсэн тооцоо бий. Сүүлийн арван жилд л ингэж огцом нэмэгдсэн гэж байгаа. Насанд хүрэгчдээс гадна хүүхдүүдийн дунд илүүдэл жин буюу таргалалт тогтмол арван хувиас илүү ажиглагдах боллоо гэж эмч нар сэрэмжлүүлж байна. Өөр нэг анхаармаар статистик бий. Намхан, тарган хүүхдүүд нийт хүүхдүүдийн 10-15 хувь нь гэсэн тоог судлаачид гаргачихаж. Намхан байх нь оюуны чадавхийг бууруулдаг, тарган байх нь халдварт бус өвчний суурь шалтгаан болдог гэнэ. Таргалалт ганц Монголын ч зовлон биш, дэлхий даяар жингийн илүүдэлтэй тэмцэж байна. Америкчууд гэхэд л эрэгтэй, эмэгтэй хүний таргалалтаараа нэг, хоёрдугаар байранд орох жишээний. Ямар сайндаа л Америкийн Ерөнхийлөгчийн эрүүл мэндийн зөвлөх нь таргалалт бол манай улсын хувьд терроризмоос аюултай гэж мэдэгдэхэв. Эрдэмтэд таргалалттай тэмцэхийн тулд тураах элдэв арга хэрэглээд хэрэггүй, ерөөсөө л хөдөлгөөн, зөв хооллолтоор жингийн илүүдлээ шийдэж болно гэж хүн төрөлхтөнд зөвлөж эхэлж. Хүчээр хоолоо хорих, өөх соруулах мэс ажилбар хийх нь тархинд стресс үүсгэдгийг тоо баримттайгаар тогтоочихож. Жин ихтэй хүмүүсийн хувьд дотор өөхний үзүүлэлт өндөр гэсэн үг.

Дотор өөхтэйгөө яаж мэдэх вэ?

Эход харуулаад мэдчихэж болно. Дотор эрхтнээ харуулахаар элэг өөхлөлттэй гэдгээс эхлээд өөхлөлт чинь хэр байгааг эмч нар хэлээд өгнө. Фитнесс клубуудэд ашигладаг танита аппаратаар дотор өөхөө мэдэх боломжтой. Танита аппаратын хувьд дотор өөхний үзүүлэлтийг гаргаад ирдэг. Дэлхийн улс орнуудад түгээмэл хэрэглэдэг энэ аппаратан дээр дотор өөхний үзүүлэлтийг 1-59 гэсэн тоогоор хэмждэг. 1-12 бол эрүүл, 13-59 бол дотор өөхлөлт их гэж үздэг. Ази хүний хувьд есөөс их бол дотор өөх их байна, өндөр эрсдэлтэй гэдэг. Тэгэхээр танита аппаратаар дотор өөхний үзүүлэлтээ хэмжчихэд гэмгүй. Ийм аппаратыг фитнесс клубуудээс гадна жин зардаг дэлгүүрүүдээр ч худалдаалдаг. Үнийн хувьд 90-120 мянган төгрөг байдаг юм билээ. Танита аппаратаар дотор өөхнөөсөө гадна биеийнхээ өөх, булчингийн жин, кальцийн хэмжээ, усны хувь, биологийн нас гээд бүх үзүүлэлтээ мэдчих бололцоотой. Та 30 настай байсан ч биологийн чинь нас 52-ыг зааж мэднэ. Бие чинь бохирдож, илүүдэл жин тээж, бодисын солилцоо чинь хөгшин хүнийх шиг удааширсан гэдгийг сануулж байгаа хэрэг. Хүний биеийн 70 хувь нь ус байдаг гэж анатомийн хичээл дээр заадаг. Зүй нь эмэгтэй хүний биеийн усны хувь 45-60, эрэгтэй хүнийх 50-65 байвал эрүүл гэж үздэг аж. Танита аппаратанд ороход таны биеийн усны хувь энэ хэмжээнээс хамаагүй бага гарвал уух юмаа нэмэгдүүлэхгүй бол горьгүй нь гэсэн дохио. Биед хуримтлагдсан хорт бодисыг гадагшлуулж, цэвэрлэх үүрэгтэй зүйлсийн нэг нь ус. Тэгэхээр усны хувь багасна гэдэг таны бие хортой бодисоо гадагшлуулж чадахаа байж эхэлсэн гэсэн үг. Усаа нөхөхийн тулд цагт 250 грамм усыг бага багаар шимж уувал усаа нөхнө, тэр хэрээр бие чинь хортой бодисоо хэвийн гадагшлуулж эхэлнэ гэж эмч нар зөвлөдөг. Ер нь хүний биеийн ус, кальци багасч, бодисын солилцооны нас нь паспортын наснаас нь илүү гарч, танита аппаратан дээр биеийнх нь бүх л үзүүлэлт муу гараад эхэлбэл дотор өөхөө хайлуулж илүүдэл жингээ хас гэсний хамгийн том дохио.

Дотор өөхний “мангас”-ууд

Хортой өөхнөөсөө салах хамгийн үр дүнтэй арга бол хөдөлгөөн, эрүүл хооллолт гэж өмнө хэлсэн. Юуны өмнө гурван цагийн зайтай, бага хэмжээгээр хооллох хэрэгтэй гэж эмч нар зөвлөдөг. Ингэж зөвлөдөг нь цаанаа учиртай. Гурван цаг бол хоол шингэхэд хангалттай хугацаа. Тэр үед нь хооллохгүй бол хүний бие өөхөө хуримтлуулж эхэлдэг аж. Тэгэхээр хоолоо сойно гэдэг тийм ч сайн арга биш гэсэн үг. Хүн өдөрт дор хаяж 2-3 литр шингэн уух ёстой гэж үздэг. Гэхдээ кофе, жүүсээ шингэний хэмжээнд тооцож болохгүй. Аль болох цэвэр ус ууж, шингэнээ нөхөхийг хичээгээрэй. Өөхний “мангас”-уудын нэг нь ногоон цай. Ногоон цай нь зөвхөн арьсан доорх өнгөн өөхийг хайлуулаад зогсохгүй хамгийн аюултай гэгддэг дотор өөхийг ч бас хөөдөг. Ногоон цайны найрлаганд байгаа бодисууд бодисын солилцоог сайжруулдаг учраас өөхнөөсөө хялбар салах энгийн арга болно. Байгалийн кофеины өндөр агууламжтай учраас биеийн бодисын солилцоог 15-20 хувиар өсгөдөг гэсэн судалгаа бий. Өдөрт гурван аяга ногоон цай уугаад хэвшсэн хэн ч жингийн асуудлаа шийдэж чадна. Хэвлийн өөхийг хайлуулдаг хүнсэнд гадил, иогурт, өргөст хэмх, папайя жимс багтдаг. Папайя жимсэнд папаин гэдэг цагаан бодис ихээр агуулагддагийг судалгаагаар тогтоожээ. Энэ бодис гэдэсний гүрвэлзэх хөдөлгөөнийг тогтворжуулдаг аж.

Уураг, уураг бас дахин уураг

Булчинлаг биетэй бол өөх шатаах асуудал биш. Идээд байгаа хэрнээ таргалдаггүйн нууц ердөө энэ. Өөх шатаагч булчин уургаас тогтдог. Уг нь хүний биеийн далан хувь нь булчин байх ёстой. Гэтэл сүүлийн үед өөхний хувь нь ихэсч, булчингийн хувь нь буурсан хүмүүс олшроод байгаа. Тэгэхээр өөхөө шатаахын тулд булчингаа бүтээх учиртай. Дахин хэлэхэд булчингийн хоол нь уураг. Өөхийг биеэс үлдэн хөөх бас нэг “мангас” нь уураг гэсэн үг. Хүн өдөрт нэг кг жин тутамдаа 2.2 грамм уураг хэрэглэх ёстой гэсэн тооцоо бий. Мах, өндөг, тараг, сүү, тахианы цээж мах гэж ирээд жагсаавал уураглаг хүнс олон байгаа. Бас шар буурцганд уураг өндөр хувьтай агуулагддаг. Нэг зүйлийг сануулахад уураг амьтны болон ургамлын гэж хоёр янз байдаг. Амьтны уургийг төгс, ургамлынхыг төгс бус уураг гэж нэрлэх нь бий. Амьтны гаралтай уургийг мэдээж мах, өндөг, сүү гэх мэтээс, ургамлынхыг шар буурцаг, самар зэргээс авна гэсэн үг. Өдөрт хэрэглэж буй нийт уургийн далан хувийг ургамлаас, 30 хувийг амьтнаас авах хэрэгтэй гэж эмч нар зөвлөж байна.

Ханаагүй өөх тосноос татгалз

Дотор өөхөө шатаая гэвэл ханаагүй өөх тосноос татгалзах хэрэгтэй. Өөх тос мэдээж хэрэгтэй. Гэхдээ ханасан өөх нь. Өөх хүний эсийн мембран бүрхүүлийн бүтцэд ордог учраас хүнснээсээ ор тас хасаж болохгүй хоол. Ханасанд нь амьтны гаралтай царцаж хатуурдаг өөх, тос ордог. Малын өөхийг хайлуулж гаргасан тосонд боорцог хайрч идэх нь хүний биед холестерилийн нийлэгжлийг идэвхжүүлдэг. Холестерин судас бөглөж, даралт ихэсгэдэг аюултай. Ханаагүй өөх гэдэгт ургамлын гаралтай тос багтдаг. Omega-3 ангилалд багтах тосны хүчлээр баялаг хоол хүнс хэрэглэвэл дотор өөхөндөө баяртай гэж хэлэх боломжтой. Загас, далайн хясаа, маалингын үрний тос гээд өчнөөн сонголт бий. Маргариныг болж өгвөл хэрэглэхгүй байхыг зөвлөе. Маргариныг энгийнээр хэлбэл химийн аргаар хатууруулсан ургамлын тос. Хүний эрүүл мэндэд жирийн амьтны гаралтай тосноосоо илүү хор хөнөөлтэйг саяхнаас тогтоосон. Нью Иорк хотын мэр ресторанд маргарин хэрэглэхийг хориглосон нь ийм учиртай. Ер нь тос худалдаж авахдаа hydrogenated plant oil, transfat зэргийг агуулсан эсэхийг нь шалгаад үзчихэд гэмгүй.

Эслэгтэй найзал

Дотор өөхийг хайлуулахад гол үүрэг гүйцэтгэдэг зүйл бол яах аргагүй эслэг. Өтгөн нь хатаад гардаггүй хүмүүс жингийн илүүдэл ихтэй байдаг. Ийм зовиуртай хүмүүс эслэгийн хэмжээгээ нэмээд үзээрэй, үр дүн нь тэр дороо гарна гэдэгт эргэлзэх хэрэггүй. Эслэг уусдаг болон уусдаггүй гэсэн хоёр янз байдаг. Уусдаг эслэг нь цусны холестерилийг бууруулдаг. Өөрөөр хэлбэл цусыг цэвэрлэдэг онцгой зүйл. Уусдаг эслэг нь вандуй, шар буурцаг, хөх тариа, овъёос, арвай, чавга, гадил, алим, чавганы дотор зөөлөн хэсэг, брокколи, лууван, амтат төмс, сонгино, таван салааны үрийн хальсанд агуулагддаг. Уусдаггүй эслэг нь гэдэс цэвэрлэх үүрэгтэй. Үр тарианы бүтээгдэхүүнүүд, буудай, эрдэнэ шишийн хивэг, самар, үр, төмсний хальс, маалингын үр, хулуу, гадил зэргийн найрлагад ордог. Хамгийн энгийн уусдаггүй эслэг бол лууван. Өдөрт 5-7 ширхэг лууванг түүхийгээр нь идвэл уусдаггүй эслэгээ авчихаж байна гэсэн үг. Зарим ургамал уусдаг, уусдаггүй эслэгүүдийг хамтад нь агуулдаг. Чавганы хальс нь уусдаггүй эслэгийг агуулдаг бол доторх зөөлөн жимс нь уусдаг эслэг. Эслэг хамгийн бага хүнс гэвэл дээд гурилан бүтээгдэхүүн, хөндий гоймон. Ийм хүнс ихээр хэрэглэвэл өтгөн гарч бие цэвэрлэгдэхгүй, дотор өөхнөөсөө сална гэж санахын ч хэрэггүй болно гэсэн үг. Эслэгийг тогтмол хэрэглэж заншвал дотор өөхнөөсөө салах шиг амархан зүйл үгүй.

Дотор өөхнөөсөө салахын тулд хүнсээ ингэж засахаас гадна дасгал хөдөлгөөн хийхийг эмч нар зөвлөж байна. Фитнесст явж амжихгүй бол өдөрт 10 мянган алхам хийгээрэй.