Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

“Эрдэнэс Монгол” ХХК–ийн Гүйцэтгэх захирал Б.Бямбасайхантай ярилцлаа.

–Том төслүүд урагшлахгүй байна гэсэн шүүмжлэл сонсогддог. Шалтгаан нь юундаа байна?

-Төслийг боловсруулах үе судалгаа, урьдчилсан ТЭЗҮ, ТЭЗҮ гээд их олон шат дамждаг. Энэ бүх шатанд зарцуулах мөнгө тухайн төслийн нийт төсвийн хөрөнгө оруулалтын 5-10 хувь болдог юм.100 сая ам.долларын төсөл байлаа гэхэд 10 сая ам.долларыг нь зарж байж төслийн санхүүжилтийг босгох боломж нээгдэнэ гэсэн үг. Том төслүүд явдаггүй гол шалтгаан нь төсөл боловсруулах шатандаа мөнгө зарж чаддаггүйд л байгаа юм. Энэ үе шатанд зарцуулах арван сая ам.доллар нь байхгүй учраас том төслүүд урагшилдаггүй.

–Тэгэхээр арван саяыг гаргаж чадахгүй бол ерэн сая ам.доллар босгож чадахгүй гэж ойлгож болох нь ээ?

-Тэгж ойлгож болно. “Эрдэнэс Монгол” компанийн хийж байгаа хоёр ажлын нэг нь энэ. Нөгөөх нь компаниа компани шиг болгох. Хоёулаа мөнгө зарж байж хийх ажил. Үүнд зарцуулах мөнгийг босгох шатандаа явж байна.

–Хаанаас яаж босгоно гэж…?

-Азийн хөгжлийн банк бол сүүлийн хорин жилд Монголын бүх л том дэд бүтцийн төслүүдийг санхүүжүүлсэн газар. Монгол Улс энэ банкны хувь эзэмшигч. Тэр утгаараа тус банкнаас хөнгөлөлттэй зээл авч том төслүүдээ боловсруулах процессыг санхүүжүүлэхээр зорьж байна. Компанийг компани шиг болгоход зарцуулах хөрөнгийг ч энэ шугамаар шийдэхээр ажиллаж байгаа.

–Хятад руу цахилгаан экспортлох “Шивээ энержи” төсөл удахгүй хэрэгжих нь гэсэн мэдээлэл цацагдаад эхэлчихсэн. Энэ төслийн хувьд ямар шатандаа яваа вэ?

-Шивээ Овоогийн Хятад руу эрчим хүч экспортлох “Шивээ энержи” төслийн хувьд төсөл боловсруулах шатандаа явж байгаа. Тодруулж хэлбэл урьдчилсан ТЭЗҮ-ээс ТЭЗҮ боловсруулах шат руугаа орсон. Төсөл боловсруулах шатанд өрнөх ёстой процессын аль нэгийг нь алгасч болдоггүй.Тэгэхээр “Шивээ энержи”-гийн хувьд төсөл боловсруулах шатанд мөнгө хэрэгтэй гэж ойлгож болно.

–Таван толгой төсөл яаж шийдэгдэх, энэ ордоо хэрхэн ашигтай ажиллуулах бол гэсэн хүлээлт нийгэмд бий. Таван толгой төслийг амжилттай үргэлжлүүлэх талаар сонгуулийн өмнө тодорхой шийдэл гарах болов уу?

-“Эрдэнэс Таван толгой”-н бизнесийн хувьд уурхайн аман дээрээсээ борлуулалтаа хийдэг. Тэр ч утгаараа нүүрсээ олон улсын зах зээлийн үнэд хүргэж борлуулах боломж муу. Бид уурхайн амнаас цааш, тэр дундаа хилийн цаана юу болж байгаа талаар боддоггүй. Уг нь хамгийн чухал нь маркетинг борлуулалт. Харин одоо хилийн цаадахаа сайн ойлгохыг зорьж байна. Тэгж байж Таван толгойн нүүрсийг яаж үнэд хүргэх вэ гэдэг асуултад хариу олно. Нөгөө талаас энэ компанийг яаж үр ашигтай ажиллуулах вэ гэдэгт анхааран ажиллаж байна. Муу бизнестэй бол орж ирсэн хүн бүхэн бүтээгдэхүүнийг маань хямдхан авахыг бодно. Харин сайн бизнестэй хүн хэнтэй ч ашигтай наймаа ярих боломжтой. Тэгэхээр “Эрдэнэс Таван толгой” гэдэг компанийн бизнесийг шинээр буюу дэлхийн стандартын дагуу явуулж байж бид хүнд байдлаас гарна. Дэлхийн зах зээлийг харвал хүн бүр л нүүрсний уурхайгаа зарж байна. Бидний хувьд зардлаа багасгаад бизнесээ сайжруулж, борлуулалтаа зөв хийвэл энэ хүнд үеийг давж чадна. Түүний дараа л том наймаа ярих болов уу. Таван толгойн хувьд Австралийн нүүрстэй чанарын хувьд өрсөлдөж чадах ч логистик тээвэр борлуулалтын гинжин хэлхээний хувьд тэдэн шиг сайн биш. Шинэ стандартаар бизнес явуулах хэрэгтэй гээд байгаа нь ийм учиртай. “Эрдэнэс Таван толгой” төрийн өмчит компани гэдэг утгаараа үр ашиггүй зүйл өчнөөн хийсэн байсан. Бүтэц нь гэхэд хэтэрхий данхайсан гэж ирээд шүүмжилж ярих зүйл олон бий. Гэтэл “Эрдэнэс Монгол” дэлхийн хэмжээний бизнес шүү дээ. Тэрбум гаруй ам.доллараар үнэлэгдэх том компани хэрнээ дэлхийн хэмжээнд ажиллахгүй бол хоцроод хожигдоод дуусах аюултай. Тэгэхээр юуны өмнө шинэ технологи, шинэ менежментийн арга барил зайлшгүй шаардлагатай байгаа.

–Таван толгойн нүүрсийг Хятад руу дажгүй үнээр гаргахын тулд заавал энэ улсын хөрөнгө оруулагчидтай хамтрах ёстой гэдэг. Дангаараа аваад явах боломжтой орд уу, эсвэл заавал хамтрах ёстой юу?

-Аливаа юманд хамтрахын тухайд хардаг гол зарчим бол ерөөсөө л бизнесийн ашиг. Бизнесийг хурдан томруулж, илүү ашигтай байлгахын тулд өөр хүнтэй хамтрах шийд гаргадаг. Нарийн тооцож үзсэний эцэст үнэхээр ашигтай бол хамтрах шийдвэр гаргахад ямар ч асуудалгүй. Бизнес томрох тусам эхлээд хийх хөрөнгө оруулалт нь их байдаг. Хөрөнгө оруулалтыг ганцаараа хийж чадахгүй бол өөр бусадтай хамтрахаас аргагүй. Ямар ч төсөлд мөрдөгдөх зарчим л даа. Уул уурхай гэдэг их урт процесстой бизнес. Судална, урьдчилсан ТЭЗҮ боловсруулна, дараа нь ТЭЗҮ-гээ жинхэнэ утгаар нь хийнэ, өчнөөн судалгаа, тооцоо, стандарт хангасны дараа хөрөнгө, санхүүжилт босгоно гэж ирээд яривал маш олон шаттай. Гэтэл бид зөвхөн нэг хэсгийг нь уул уурхай гэж төсөөлсөөр ирсэн. Энэ бүх процессыг хийж чаддаг болох ёстой л доо. Чадахгүй бол чадах хүнтэй нь хамтрах хэрэгтэй.

–Том төслийг хөдөлгөхөд өчнөөн жил шаардана гэж ярьдаг. Жишээ нь Таван толгой байна. Энэ төслийг хэрэгжүүлэхийн тулд судалгаанд өчнөөн жил зарцуулах асуудал биш гэх юм?

-Оюу толгой 4.4 тэрбум ам.долларыг банкнаас зээлсэн. Маш их мөнгө. Төслийнхөө бүх процессыг амжилттайгаар хэрэгжүүлж, давж гарсан учраас энэ хэмжээний мөнгө босгож чадсан. Таван толгойн хувьд ч ялгаагүй, Оюу толгой төслийн туулсан бүх шатыг давж туулж байж хөрөнгө босгох боломжтой болно.

-“Эрдэнэс Таван толгой”-г компани шиг компани болгохын тулд хийх зүйл ч их байгаа шүү. Улс төрөөс хараат бус байлгахаас эхлээд…?

-Энэ компанийн эзэн нь Засгийн газар. Өнөөгийн засгийн хувьд “Эрдэнэс Монгол”-ыг компани шиг компани болгохыг маш их дэмжиж байгаа. Ний нуугүй хэлэхэд миний хувьд ийм боломж бий учраас л энд ажиллаж байгаа юм. Өмнө дурдсан хоёр ажлыг жинхэнэ утгаар нь амжуулж чадвал Монголын ирэх гуч, дөч, тавин жилийн эдийн засгийн суурийг зөв тавих том давуу талтай. Төрийн өмчит компани гэхээр давуу эрхтэй ч юм шиг, эсвэл хязгаарлагдмал ч юм шиг ойлгомжгүй дүр зураг ажиглагдаад байдаг л даа. Аль болох хурдан хугацаанд компани шиг компани болчихвол хэн хэндээ амар. Хувь нийлүүлэгч болох иргэдэд ч ашигтай. Компанийн хувьд улс төр гэж санаа зовохгүйгээр бизнесээ хийгээд явах юм. Компанийн захирлын тухайд компани нь хэр ашигтай ажилласнаар л үнэлэгддэг болно. Түүнээс компанийн захирал хэн болох нь өнөөдрийнх шиг аль нам засаг барихаас хамаарахгүй. Ийм зарчим руу очих гээд үзээд л байна.

–Төрийн өмчит уул уурхайн компаниуд улс төрөөс хараат биш байх хууль эрх зүйн орчин нь бүрдчихсэн гэж ойлгож байгаа. Хууль эрх зүйн орчны хувьд өөр хийх зүйл үлдсэн үү?

-Хүний хөгжил сангийн тухай хуульд өөрчлөлт орсон. “Эрдэнэс Монгол”-ын хувьд Компанийн хуулийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулна гэсэн заалт багтсан. Энэ бол том шинэчлэл. Энгийнээр хэлбэл монгол стандартаар үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа компанийг олон улсын стандартад аваачих ажлыг дэс дараатай хийж эхэлсэн гэсэн үг. Дахин хэлэхэд “Эрдэнэс Монгол”-ыг компанийн хуулийн дагуу ажиллуулна гэж байгаа нь маш том өөрчлөлт. Улс төрөөс хараат бус, бизнесийн зарчмаар үйл ажиллагаа явуулж чадах эсэхээ үзнэ дээ.

–Хуулийн хэрэгжилт хэр байхаас шалтгаалах нь ээ?

-Ер нь тийм. Төрийн өмчтэй компани ядуу, зардал өндөр, олон хүнтэй байх ёстой гэх мэт янз бүрийн яриа бий. Энэ хандлагаасаа салах цаг болсон. Захирал нь компанийнхаа ашигтай үйл ажиллагаагаараа хариуцлага хүлээдэг болохын төлөө ажиллаж эхэлж байна. Компани ашигтай ажиллавал ТУЗ нь захиралтайгаа гэрээгээ сунгадаг, тохирсноо хийгээгүй, ашиг багатай ажилласан бол захирал нь хариуцлагаа хүлээгээд явах учиртай. Товчхондоо “Эрдэнэс Монгол”-ыг компани шиг компани болгох ажил эхэлсэн гэж ойлгож болно.

-“Эрдэнэс Монгол” гэснээс танай компанийг бэлээхэн байртай байж үнэ өндөртэй оффис руу нүүж их зардал гаргалаа гэсэн мэдээлэл цацагдсан. Зардал хэмнэх талаасаа хэрэггүй шийдвэр байсан юм биш үү?

-Шинэ стандартаар бизнес хийхийн эхлэл нь аюулгүй орчинд ажиллах, энэ ч утгаараа хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн наад захын стандартыг хангасан оффист саяхнаас ажиллаж байна. Уурхай ч ялгаагүй аюулгүй байдал номер нэгт байх ёстой. Мэргэжлийн хяналтын газраас хуучин оффисыг газар хөдлөлтөд тэсвэргүй, хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн хувьд шаардлага хангахгүй гэсэн дүгнэлтийг хэдэн жилийн өмнө гаргаад, акталсан. Тэр байранд Монголын хамгийн том хөрөнгүүдэд менежмент хийнэ гээд суухаар ажил хэргийн яриа хийхээр ирсэн хүмүүс ойлгодоггүй байсан л даа. Олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагуудтай компанийн үйл ажиллагааг сайжруулах, зээл авах талаар яриа өрнүүлж байх үеэр нэг хүн “Та нар том хөрөнгө босгоод арвижуулж өгнө гэж яриад байдаг. Гэтэл дээрээс чинь тааз нураад таны амь эрсэдвэл яах вэ” гэж асууж байлаа. Бизнес гэдэг ийм нарийн, зээл олгож санхүүжилт хийх гэж байгаа компанийнхаа дотоод орчин, оффисыг хүртэл судалдаг байгаа юм.

–Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжлэх болсон нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдад эерэг мэдээ болж чадаж байгаа болов уу?

-Дэлхий дээр уул уурхайн салбарт хэрэгжиж байгаа хамгийн том төсөл бол Оюу толгой. Тэр төслийн талыг нь барьчихсан. Одоо нөгөө талыг нь барих гэж байна. Оюу толгой дээр маш олон эерэг зүйл ажиглагдаж байгаа. Би сүүлийн хоёр сард нэлээд хэдэн улсад очлоо. Монгол гэхээр Оюу толгойг ярьж байна. Мэдээж Оюу толгойн хувьд дандаа эерэг жишээ болж яригдаж байгаа. Өмнө нь сөрөг жишээ болж яригддаг байсныг бид мэднэ. Эерэгээр яригдаж эхэлсэн нь Засгийн газрын сүүлийн хоёр, гурван жилд хийсэн ажлын үр дүн. Одоогийн байдлаар Оюу толгой төслийн хоёр дахь шатны бүтээн байгуулалтын хувьд төлөвлөлт нь ид явагдаж байна. Барилгын ажил хийхийн тулд том гэрээнүүд хийгддэг. Өөрөөр хэлбэл бүтээн байгуулалт хийх компаниуд материалаа өгч, сонгон шалгаруулалтын процесс явагдаж байгаа. Тендерийн процесс явагдаж гэрээнд гарын үсэг зурж байж ажил эхэлнэ. Ил уурхайн үйл ажиллагаа тогтвортой явж байгаа. Энэ жил алтны агуулга багасч байгаа ч зардлаа аль болох танаж, компанийг алдагдалгүй явуулахад гол анхаарлаа хандуулж байна. Зэс, алтны үнэ унасан ийм үед зардал дээр онцгой анхаарахаас аргагүй. Энэ чиглэлээр олон ажил эхлүүлсэн.

–Оюу толгой хөдөлчихлөө. Эдийн засагт нэлээд эерэг өөрчлөлт мэдрэгдэх болов уу гэсэн хүлээлт өндөр байна…?

-Хөрөнгө оруулалт гаднаас орж ирэх бүрт эерэг өөрчлөлт мэдрэгдэх нь тодорхой. Гэхдээ нэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй байх. Монголын эдийн засаг 2010 онд өнөөдрийнхтэй харьцуулахад гурав дахин бага байсан. Гаднаас 100 сая ам.доллар орж ирэхэд мэдрэгддэг байсан гэж болно. Өнөөдөр гурав дахин томорсон учраас энэ хэмжээний мөнгө орж ирэхэд мэдрэгдэхгүй л дээ. Тэгэхээр бүх юм нэг өдрийн дотор өөрчлөгдөнө гэсэн хүлээлт нэг талдаа гэнэн хандлага. Бизнес хийж байгаа хүмүүсийн тухайд бол мэдрэгдэж байгаа. Бизнес хийж байгаа хүний хувьд хамгийн гол зүйл нь мөнгөн урсгал. Компани нь орлого олж, тогтмол мөнгөн урсгалтай байвал цалингаа тавьж, татвараа төлж, боломжтой бол ашигтай ажиллана. Бид компаниудын мөнгөн урсгалыг тогтвортой байлгахын төлөө ажиллаж байгаа. Оюу толгойн бизнес томорсон учраас тэндээс маш олон бизнес мөнгөн урсгалаа хангах боломжтой. Гүний уурхайн бүтээн байгуулалтад зургаан тэрбум ам.доллар зарна гэж төсөвлөсөн. Гүний уурхай дээр зарж байгаа нэг ам.доллар бүрийн 80 центийг монголын компаниудад, монголд зарна гэсэн зорилго тавиад ажиллаж байна.Таван жилийн өмнө Монголд байдаггүй бизнесүүд өнөөдөр бий болчихсон. Таван жилийн дараа бүр ч өөр болно. Тэгэхээр жил ирэх тусам гаднаас авах нь багасч, Оюу толгойгоос хүртэх өгөөж тэр хэрээр өснө гэсэн үг.

–Манай улсын эдийн засагт нааштай зүйл ажиглагдаж байна уу?

-Бизнесүүд эдийн засаг дээшээ, доошоо болдгийг ойлгочихсон нь бидний маш том давуу тал. Тэд яаж амжилттай бизнес хийхийг ухаарч байна. Зардлаа багасгаж, мөнгөн урсгалаа тогтвортой байлгах тал дээр илүү сайжирч байна. Бүтээмжээ нэмэгдүүлнэ гэдэг олзуурхмаар сайн зүйл.

–Та саяхан Торонтогийн уул уурхайн чуулга уулзалтад оролцоод ирсэн. Хөрөнгө оруулагчдын Монголын талаарх сэтгэгдэл ямаршуу байна вэ?

-Хөрөнгийн зах зээл дээр байгаа уул уурхайн компаниудын хувьцаа сүүлийн гурван долоо хоногийн турш харьцангуй тогтвортой, бага хэмжээний өсөлттэй байна. Канадад янз бүрийн мэргэжлийн хүмүүстэй санал солилцож явахад хүнд байдал эргэж байгаа эерэг сигналууд уул уурхайн зах зээл дээр гарч ирлээ гэцгээж байна. Хөрөнгийн зах зээлийн өсөлтийг онцолж байна. Өмнө нь маш олон компани үйл ажиллагаагаа зогсоож, санхүүжилтийнхээ бүтцийг өөрчлөх янз бүрийн хэлцэл хийдэг байсан бол өнөөдөр байдал өөрчлөгджээ гэж ярих хүнтэй олон таарлаа. Компаниуд шинэ хөрөнгө оруулалтын хэлцлүүд хийдэг болж. Дэлхийн уул уурхайн зах зээлтэй холбоотой ийм сайн мэдээ түгээд эхэлчихэж. Монголтой холбож ярихад манай улсын нэрийн хуудас бол мэдээж Оюу толгой. Засгийн газрын сүүлийн нэг, хоёр жилд явуулсан хөрөнгө оруулалт, бизнесийг дэмжсэн бодлогуудыг сайшаах хүн олон байна. Тогтвортой өсөлт, бизнесийг дэмжсэн бодлого явуулаад байвал болдог гэдгийг хөрөнгө оруулагчид зах зухаас нь харж эхэлж байна л даа. Уулзсан хүн бүр ерөнхий дүр зураг сайн гэдгийг хүлээн зөвшөөрч байгаа ч сонгуулийн үр дүнг харж шийдвэрээ гаргана гэж байна. Өмнөх сонгуулиудын дараа бодлогод нэлээд өөрчлөлт гардаг учраас болгоомжилж байгаа юм билээ.

“Монголын эдийн засгийн форум-2016” энэ сарын 30, 31-нд болох гэж байна. Форумын талаар “Монголын эдийн засгийн форум” ТББ-ын гүйцэтгэх захирал Б.Лакшмитай ярилцлаа.

Дэлхийн томоохон компаниудад ажиллаж байгаа монголчуудаас “Эдийн засгийн форум”-ын тусгай салбар хуралдаанд оролцоно гэж сонслоо. Ямар улсаас, ямар ямар компаниудад ажилладаг хүмүүс ирэх гэж байгаа юм бол?

-АНУ-д ажилладаг монголчуудыг оролцуулах талаар АНУ-д суугаа Монгол Улсын Элчин сайдын яамныхантай хамтарч ажиллаж байна. Тэд нийлээд нэг салбар хуралдаан хийх юм. Ихэнх нь мэдээллийн технологийн чиглэлээр ажилладаг хүмүүс байгаа. “Google”, “Facebook”, “Yahoo”-д ажилладаг залуус. Биотехнологийн чиглэлийн хүмүүсийг ч урьсан. Монголчууд гадаадын том лабораториуд, генетикийн салбарт бас олноороо ажилладаг. Гадаадын том компаниудад ажиллах боломжтой гэдэг талыг нь чухалчлах гээгүй юм. Монгол хүний оюуны чадамж дэлхийд өрсөлдөхөөр шүү, зарим салбараа дэлхийн хэмжээнд хөгжүүлэх хүний нөөц нь бидэнд бий гэдгийг харуулахыг зорьж байна. Гадаадад ажилладаг монголчуудын салбар хуралдаанд оролцох хүмүүсийн дийлэнх нь мэдээллийн технологи чигийнх учраас энэ салбарыг Монголд хэрхэн хөгжүүлэх боломж, гарцыг хайна. Дэлхийн мэдээллийн технологийн том компаниудад монголчууд ажилладаг нь энэ салбарыг Монголдоо хөгжүүлэх том боломж гэж харж байгаа. Мэдээллийн технологийн салбараа зөв дэмжээд хөгжүүлээд явчихвал алсдаа экспортоос их мөнгө олох боломж ч бий. Импортыг орлох бүтээгдэхүүн гэсэн яриатай би хувьдаа санал нийлдэггүй. Манайх шиг гуравхан сая хүнтэй зах зээлд импортыг орлоод байх шаардлагагүй. Экспорт л хэрэгтэй. Гадаадад хямд үйлдвэрлэж байгаа юмыг дотооддоо үйлдвэрлэх гэж зүтгээд ашиг өгөхгүй. Тэгэхээр Монголдоо нэмүү өртөг шингэсэн, дэлхийд илүү эрэлттэй зүйл үйлдвэрлэх хэрэгтэй. Ингэж байж уул уурхайгаас хараат байдлаас гарч чадна. Мэдээллийн технологи бол өөр. Элдэв хөрөнгө оруулалт шаардлагагүй. Зөв дэд бүтцийг, хөшүүргийг нь бий болгоод өгчихөд л цаашаа хөгжөөд явчих боломжтой салбар.

-“Google”, “Facebook”-т ажилладаг монголчууддаа боломжийн цалин өгөөд ажиллуулбал IT-гийн салбарыг дэлхийд гэж яригдахаар хөгжүүлэх боломжтой гэж харж байгаа байх нь ээ?

-Гадаадад мэдээллийн технологийн чиглэлээр ажилладаг монголчууд байна гэдэг хүний нөөц талаасаа том боломж. Авдаг цалинг чинь өгье, эх орондоо ажиллаач гэхэд хэн нь ч үгүй гэхгүй. Мэдээллийн технологийн чиглэлээр гадны том компаниудад ажилладаг зочдоороо энэ чигийн сургуулиудад лекц уншуулахаар төлөвлөж байна. Мэдээллийн технологийн чиглэлээр сурах ямар хэрэгтэй, боломжтой гэдгийг нь ойлгуулъя. Эдийн засгийн бүхий л салбарт тулгамдаж буй асуудал бол мэргэшсэн боловсон хүчин. Хэт алсын зүйл ярихаас илүү цаг алдахгүй ашгаа өгөхөөр бодитой боломжтой зүйлд анхаарах цаг болсон. Сүүлийн үед үйлдвэрлэлийн бүх салбар ухаалаг горимд шилжиж байгаа. Ийм үед мэдээллийн технологи чиглэлээр сураад бүх л салбарт ажиллах боломж бий гэдгийг бас харуулахыг зорьж байна.

-Гаднаас ямар хүмүүс оролцох вэ, томоохон экспертүүд ирнэ гэсэн сураг байсан…?

-Азийн хөгжлийн банкны Зүүн Азийн бүсийн дарга форумд үг хэлж оролцоно. Дэлхийн төрийн өмчит компаниудын засаглалыг харьцуулж гаргадаг судалгаа хийдэг Байгалийн баялгийн засаглалын институт гэж байгууллага бий. Энэ байгууллагын ерөнхийлөгч форумд оролцож үг хэлэхээс гадна олон нийтэд нээлттэй лекц уншина. Хувь хүн нь их сонирхолтой. Дэлхийн банкинд өмнө нь ажиллаж байсан хүн л дээ. Ажиллаж байхдаа засаглалын үзүүлэлтүүдийг нь боловсруулж гаргасан юм. Монголын хувьд засаглалын асуудал, индикаторууд нь сонирхолтой санагдаад байгаа юм. Сүүлийн үед энэ хүн авлигын талаар их ярьж байгаа. Бас ОУСК-ийн Ази, Номхон далайн бүсийн захирал оролцоно. Бусад зочдын хувьд одоохондоо дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөх боломж алга байна.

-Төр компаниудын бизнес рүү орж, хувийн хэвшлийнхнээ хүнд байдалд оруулаад байна гэсэн шүүмжлэл хүчтэй сонсогддог. “Эдийн засгийн форум” энэ сэдвийг хөндөнө гэсэн, бизнесүүд төр засгийнхантай хамт оролцох уу?

-Төр засаг, бизнесийн зааг нь ямар байх талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлэхээр төлөвлөсөн. Мэдээж төр засгийн төлөөлөл, бизнесийнхэн хамт суугаад энэ сэдвээр хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ. Төр засаг бизнесийнхэнтэй өрсөлдөөд байгаа нь бодит үнэн болчихоод байна. Зүй нь төр хувийн хэвшлийнхэнд бизнесийн өрсөлдөх орчныг нь бий болгож өгөөд зах зээлийн жамд нь даатгаад орхих ёстой юм. Тэр зааг нь хаана байх вэ, хэн тогтоох юм гэдгийг онцолж ярихаар төлөвлөсөн. Төр компаниудтайгаа өрсөлдөөд байгаагийн наад захын жишээ гэхэд л ТОСК байна. Үнэгүй газар дээр, төрөөс өгсөн мөнгөөр дэд бүтэц татуулаад барилга бариулаад худалдан авагч буюу төрийн албан хаагчдад онцгой нөхцөлөөр зарахаар хувийн компаниуд хэцүү байдалд орох нь ойлгомжтой. Хувийн хэвшлийнхэн газраа үнэтэй авна, дэд бүтцээ их мөнгөөр татна, барилгаа зардал ихтэй босгоно. Байр барьсан мөнгө нь банкны чамгүй хүүтэй зээл. Ийм өндөр зардлаар боссон барилгаа ТОСК шиг хямдхан зарвал дампуурч таарна. Зах зээлийн эдийн засгийн зарчимд үл нийцэх байдлыг бий болгож байгаа гаж тогтолцоо. Бизнесийнхэн энэ мэт тулгараад байгаа асуудлаа форумын үеэр ярих боломжтой.

-Энэ жилийн форумаар өөр ямар асуудлуудыг хөндөх вэ?

-Энэ жилийн форум “Сургамж, сорилт шийдэл” гэсэн уриан дор болох юм. Монгол Улс төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн засагт шилжээд 25 жил болж байна. Ерээд онд эдийн засаг хүнд байсан. 2000 оноос л эдийн засаг өсч эхэлсэн. Эдийн засаг өссөн сүүлийн 15 жилд бид их юм үзсэн. Уул уурхай өсч, буурахыг харж мэдэрлээ. Энэ хугацаанд ямар алдаа хийв, оноо нь юу байв, одоо ямар асуудал тулгарч байна, асуудлаа яаж шийдэх вэ гэдэг дээр төвлөрч хэлэлцүүлэг өрнүүлье гэж зорьж байна. “Монголын эдийн засгийн форум” сүүлийн хоёр, гурван жилд хууль эрх зүйн орчны талаар их ярьж байгаа. Өнгөрсөн жил гэхэд л Арбитрын асуудлыг онцолсон. Бас зээлжих зэрэглэлийг хөндсөн. Энэ жилийн хувьд “Хуульчдын өрсөлдөх чадвар” гэсэн сонирхолтой сэдэв орж ирж байна. Хуульчид гэхээр зөвхөн өмгөөлөгч биш, шүүгч прокурор гээд шүүхийн бүх байгууллагынхан хамрагдаад явчихаж байгаа юм. Энэ хүмүүс эдийн засгийн хөгжлөөсөө хоцрогдчихоод байна. Олон улсын нэр томьёо, олон улсад хэрэглэдэг аргачлалуудаа мэддэг хүн тун цөөхөн гэхэд хийлсдэхгүй байх. Уг нь даяарчлагдаж байгаа ийм үед дэлхийтэйгээ хөл нийлж алхах ёстой. Өнөөдөр хуульчдын тун цөөхөн нь л олон улсын түвшинд ажиллаж байна. Гэрээ байгуулах асуудал дээр гэхэд л ямар байгааг нь Оюу толгойн жишээ харуулдаг. Энэ гэрээг зөв, буруу хийсэн гэх маргаан өнөөдөр ч тасраагүй байгаа. Гадаадынхан манайд ажиллахдаа гэрээ хэлцэл хийхдээ олон улсын хуулийн компаниудтай хамтардаг. Тэдэнд мөнгө төлж үйлчлүүлдэг. Тэгэхээр олон улсад өрсөлдөхийн тулд, тэдэнтэй харилцан ашигтай харилцахын тулд хуульчдаа чадваржуулах хэрэгцээ бий.

-Ер нь өнгөрсөн жилүүдэд “Эдийн засгийн форум” монголчуудад юу өгсөн гэж та боддог вэ?

-Монголын эдийн засгийн форум энэ оны хувьд долоо дахь жилдээ болох гэж байна. Анх зохион байгуулсан шалтгаан нь их энгийн. Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн хэлбэр л дээ. Төр засаг, иргэний нийгэм, бизнес, олон улсын байгууллага гээд олон талын оролцоо хангасан индэр бий болгоё, энэ индэр нь форум байя гэсэн зорилгоор эхлүүлсэн арга хэмжээ. Эдийн засгийн форумын үеэр хэлэлцүүлэг өрнөдөг. Манайхан хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ гэдгээ сайн ойлгохгүй байна л даа. Энд тэндэхийн арга хэмжээнд очихоор тулгамдсан асуудлуудаа ярьдаг ч шийдэл нь сонсогддоггүй. Шийдэл, гарц нь юу вэ гэдгийг хэлчих хэрэгтэй байгаа юм. Форумын гол онцлог ерөөсөө энэ. Асуудлаа хэлэлцдэг, шийдэл, гарцыг нь бас гаргадаг. Нөгөө талаас “Эдийн засгийн форум” бол төрийн бус байгууллага. Тэр утгаараа шийдвэр гаргах түвшний эрх бүхий байгууллага биш. Нэг төрийн бус байгууллагаас юу хийв гэж асуух биш, УИХ-аас, эрх мэдэлтэй, шийдвэр гаргадаг хүмүүсээс ингэж асуувал илүү үр дүнтэй л дээ. УИХ-аас сонгуульт жилдээ юу хийв гэвэл тодорхой хариу сонсоно. Жишээ нь “Эдийн засгийн форум дээр та энэ асуудлыг ингэж шийднэ гэж амласан, тэр юу болсон бэ” гэж шийдвэр гаргагчдаас асуувал илүү бодитой хандлага болно.

МХЕГ–ын даргын үүрэг гүйцэтгэгч Ц.Шаравдоржтой ярилцлаа.

–АТГ танд хаягласан сануулга явуулсан байна лээ. Шуудхан хэлэхэд халаа сэлгээндээ ашиг сонирхлын зөрчилтэй хандаж болохгүй шүү гэсэн анхааруулга гэмээр бичиг харагдсан. Тэр бичгийг хүлээж аваад ямар бодол төрөв?

-Тэр бичгийг хараад л сууж байна. Үнэнийг хэлэхэд АТГавлигын эсрэг олон нийтийг соён гэгээрүүлэх, авлигаас урьдчилан сэргийлэх, авлигын гэмт хэрэгтэй тэмцэх гэсэн үндсэн чиг үүрэгтэй. Хууль харахаар АТГ-ын чиг үүрэгт байгууллагын дотоод ажилд оролцох, тэр дундаа боловсон хүчний халаа сэлгээ, томилгоотой холбоотой асуудал байдаггүй. Энэ албан бичгийг би хувьдаа гайхаж байгаа. АТГажил хэргийнхээ шугамаар маш олон албан бичиг гаргадаг байлгүй. Гэтэл надад явуулсан бичгээ л сайтдаа байрлуулаад хэвлэл мэдээллээр шуугиулаад байгаа нь ямар учиртай юм бол доо. 2015 онд 460 гаруй хүнийг халсан байна лээ. Энэ он гарсаар 40 гаруй хүнийг халж өөрчилсөн гэсэн тоо бий. Би МХЕГ-ын даргын ажлыг нэгдүгээр сарын 21-нээс авсан. Үүнээс хойш зургаа, долоон хүний ажлын асуудлыг шийдэж байгаа. Гэхдээ ажлаас үндэсгүй халагдсан, шүүхийн гурван шатны шийдвэр гарчихсан хүмүүсийг ажилд нь эргүүлж авсан. Миний өөрчилж, томилж буй хүний асуудал арвын дотор эргэлдэнэ. Өмнөх асуудлыг үнэнийг хэлэхэд мэдэхгүй юм. Хэрвээ АТГэнэ асуудалд тэгж их санаа зовж байгаа бол өнгөрсөн жил 460 гаруй хүн халж сольж байхад юу хийж байсан юм бэ. Тэр үеийн удирдлагад хандсан юм байдаг болов уу. Ийм бодол төрж байна. Сүүлийн үед над руу сошиал ертөнцийнхөн, хэвлэл мэдээллийнхэн анхаарлаа их хандуулж байх шиг. Санаа зовж, сандарч мэгдэх зүйл алга. Хийдэг ажлаа хийж явна. Мэргэжлийн хяналтын ажлыг аль болох голдрилоор нь явуулахын төлөө зүтгэж байна. Надад хэн ч саад болж чадахгүй. Би хийдгээ л хийнэ, байгууллагаа удирдана. Манай хамт олон хяналт шалгалтынхаа үүргийг гүйцэтгээд явах бүрэн боломжтой. Ганц хоёрхон хүний хийж байгаа ажил нэг их газар авахгүй байх. Дашрамд хэлэх`эд АТГч бай, хэвлэл мэдээллийнхэн ч бай энэ асуудлыг бичихийн өмнө надтай ирээд уулзсан бол бодит тайлбар сонсох л байсан.

–Таныг халаа сэлгээ хийж багаа бүрдүүлж байна гэсэн шүүмжлэл яваад байх юм. Дэлгэрэнгүй тайлбар өгөх боломж байна уу?

-Юун баг бүрдүүлэх байхав дээ. Түүнтэй манатай л байна. Намайг ажлаа хүлээж авахад МХЕГ-ын төв аппаратад 20, НМХГ-т 20 нийт 40 хүн батлагдсан орон тооноос илүү ажиллаж байсан. Үүнээс гадна ажлаас үндэслэлгүй халагдсан тул гурван шатны шүүхийн шийдвэр гарч, ажилд нь эргүүлэн томилох учиртай арваад хүн байна. Цаана нь ч ийм үндэслэлээр нэлээд хүн шүүхээр явж байгаа дуулдана. Энэ асуудлыг зохицуулах гэж л хамаг цагаа барж байна. Илүү орон тоон дээр байгаа хүмүүст учрыг нь ойлгуулан хэлж чөлөөлөхийг нь чөлөөлж, заримынх нь ажлыг зохицуулах гэж оролдож байна. Өнгөрөгч хоёрдугаар сард Төрийн албаны зөвлөлөөс манайд хийсэн шалгалтаар “МХЕГорон тооны дээд хязгаарыг 129 албан хаагчаар тогтоосон байхад 20 албан хаагч хэтрүүлсэн” гэсэн. Энэ нь Засгийн газрын 387 дугаар тогтоолоор баталсан орон тооны хязгаарыг зөрчсөн гэсэн үг. МХЕГөөрөө хууль зөрчихгүй байх ёстой.

–Халгаа сэлгээ ярьсных нэмж тодруулах зүйл байна. МХЕГ–ын дэд дарга Б.Бат–Эрдэнэ, захиргаа удирдлагын газрын дарга Л.Бямбасүрэнг халж оронд нь өөрийнхөө хүмүүсийг тавьсан, аймаг нийслэлийн Мэргэжлийн хяналтын газрууд халгаа солионд өртөж байна, цагаан сарын үеэр аймаг нийслэлийн МХГ–ын дарга нарыг дуудан ирүүлж ажлаа өгөхөд бэлтгэхийг шаардсан гэх мэдээлэл цацагдсан. Үнэхээр тийм зүйл болсон юм уу?

-Цагаан сар аль хэдийнэ өнгөрсөн биз дээ. Ахмадуудаа хүндэтгэж золголт хийсэн. Энэ арга хэмжээнд аймаг нийслэлийн Мэргэжлийн хяналтын газрын дарга нар ирээгүй, тэднийг дуудаа ч үгүй. Ийм үндэсгүй юм бичүүлээд байгаа нөхдийг мэдэж байгаа. Тэр байтугай над руу янз бүрийн мессэж бичиж, заналхийлэх маягийн юм гаргаж л байна. Б.Бат-Эрдэнийн хувьд удаан хугацааны сургалтад явах хүсэлтээ гаргасан юм. Харин Л.Бямбасүрэнгийн хувьд урьд ажиллаж байсан хүн нь ажлаас үндэслэлгүй халагдсан гэж гурван шатны шүүхийн шийдвэр гарсан тул түнийг чөлөөлж шүүхийн шийдвэрийг л биелүүлсэн.

–Та нийслэлийн Мэргэжлийн хяналтынханд төсвийн орлого бүрдүүлэхийн төлөө ажиллахаа болих тухай үүрэг өгсөн гэх юм. Уг нь дарга нар төсөв бүрдүүл гэж шахмаар юм…?

-Хяналт шалгалтын хуулиар мэргэжлийн хяналтын байгууллагыг төсвийн орлого бүрдүүлж ажиллахыг хориглосон. Гэтэл нийслэлийн удирдлагаас төсвийн орлого бүрдүүлэх үүргийг НМХГ-т өгсөн байна. Ингэснээр Мэргэжлийн хяналтын газрыг хууль зөрчиж ажиллахыг шаардсан гэж ойлгож болно. Хэрэв энэ үүргийг биелүүлнэ гэвэл зориудаар торгууль ногдуулж, иргэд, аж ахуйн нэгжийг хохирооно гэсэн үг. Тиймээс “Хуулийн дагуу ажиллахаас биш, төсвийн орлого бүрдүүлэхийн төлөө ажиллаж болохгүй” гэж нийслэлийн Мэргэжлийн хяналтынхандаа үүрэг өгсөн. Учир нь ердөө л энэ.

–Мэргэжлийн хяналтын ихэнх ажил шалгах хянах байсан бол одоо зөвлөх урьдчилан сэргийлэхэд анхаарна гэж байгаа. Та ийм чигээр ажиллах уу?

-Урьд нь ч одоо ч мэргэжлийн хяналтын байгууллага хяналт шалгалтад голчлон анхаараад, урьдчилан сэргийлэх, зөвлөх, туслах ажлаа хоёрдугаар зэрэгт тавьж ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, нийт ажлын 70 хувийг хяналт шалгалтад, 30 хувийг зөвлөн туслах, урьдчилан сэргийлэх ажилд зарцуулдаг байсан юм. Харин одоо 70 хувийг зөвлөн туслах, урьдчилан сэргийлэхэд, 30 хувийг хянаж шалгахад чиглүүлнэ. Мэргэжлийн хяналтын байгууллагад иргэд, аж ахуйн нэгж, үйлчлүүлэгч итгэж ирдэг, зөвлөгөө авдаг, итгэлтэй түнш нь байх ёстой. Илэрхий хууль, норм стандарт зөрчсөн, санаатай үйлдлийн улмаас хор хохирол учруулж байгаа бол төрийн олгогдсон бүрэн эрхийн дагуу хянаж, шалгаж хариуцлага тооцоохоос өөр арга байхгүй.

–Өвлийн морин уралдааныг хориглох асуудалд МХЕГ нэлээд хатуу байр суурьтай байх шиг байна. Амтай бүхэн л буруу гэдэг ч бодитой ажил хийдэггүй. Бодитой, мэдрэгдэхээр ажил хийх бодол байгаа юу?

-Монголчуудын хувьд хурдан морин уралдаан нь уламжлалт сайхан наадам. Гэхдээ мориндоо хайртай монголчууд өвөл хаврын хахир хүйтэнд морь урлдуулдаг ёс заншил байсан уу. Хамгийн гол аюул нь цастай мөстэй, газар хатуурч хөлдсөн үед уралдааныг явуулж байгаагаас хүүхэд унаж бэртэх, морь малд ч халгаатай ноцтой үр дагавар гардаг юм байна. Монголчууд сүүлийн үед зугаа цэнгэлд хэт их анхаарч, гарч болох эрсдэлийг тооцоолж, хор хохирлоос сургамж авах нь бага байх шиг. 2014 онд морин уралдааны үед 466 хүүхэд мориноос унаж, 28 нь хүнд, 438 нь хөнгөн гэмтсэн байдаг. 2015 онд гэхэд 319 хүүхэд мориноос унаж, нэг хүүхэд нас барж, 12 нь хүнд, 91 нь хөнгөн гэмтсэн гэх тоо баримт бий. Үүнээс гадна стандартын хамгаалалтын хувцас хэрэглэл өмсүүлэхгүйгээр хүүхдийг уралдуулж байгаа нь элбэг. Энэ бүхэн өвөл хаврын цагт морин уралдаан хийхийн хор уршгийг хэлээд байгаа юм. МХЕГ-аас Монголын морин спорт уяачдын холбоонд гуравдугаар сард болох хурдан морины уралдаанд насанд хүрээгүй хүүхдээр морь унуулахгүй байх, хэрэв насанд хүрсэн унаачид оролцсон уралдааныг зохион байгуулсан нөхцөлд унаачийн болон уралдааны аюулгүй байдлыг хангаж ажиллахыг үүрэг болгосон албан бичгийг хүргүүлсэн. Аймаг, орон нутгийн мэргэжлийн хяналтын газрын удирдлагуудад холбогдох хууль журмын дагуу ажиллахыг хатуу сануулж, удаа дараа зөвлөсөөр байхад хууль зөрчсөн албан тушаалтнуудад хариуцлага тооцохыг үүрэг болгосон байгаа.

–Нийслэлийн болон МХЕГ төв аппаратын ажилтнуудтай уулзалт хийхдээ “МХЕГ дарга агентлаг байж болохгүй, улсын ахлах байцаагчдын агентлаг баймааргүй байна” гэж хэлсэн чинь их содон сонсогдсон. Яагаад ингэж хэлсэн юм бэ?

-Засгийн газрын 2014 оны арванхоёрдугаар сарын 15-ны өдрийн “Засгийн газрын агентлагийн талаар авах арга хэмжээнүүдийн тухай” 387 дугаар тогтоол бий. Үүнд “…. агентлагийн зохион байгуулалтын бүтцийн нэгжийг орлогч даргагүй, газар нь дотроо хэлтэсгүй, хэлтэс нь дотроо тасаг албагүй, газар хэлтэс нь орлогч даргагүй, нэгжийн орон тоог долоогоос доошгүй байх чиглэл баримтлах, Засгийн газрын агентлагийн зохион байгуулалтын бүтцийг нэгж, ажилтны чиг үүргийг хариуцах ажил нь давхардалгүй байх” гээд заачихсан. Энэ тогтоолыг л бид биелүүлж ажиллах ёстой. Гэтэл манай агентлагийн төв болон нийслэлийн аппаратын хувьд үнэнийг хэлэхэд хэт олон хэлтэстэй байна. Үүнийг дагаад хэлтсийн дарга гэж олон орон тоо, ажлын давхардал үүссэн. Ийм учраас л дарга агентлаг болж харагдмааргүй байна гэсэн юм. Гуравхан хүнтэй хэлтэс, нэг хэлтсийн дарга, улсын ахлах байцаагч, улсын байцаагч байх хэрэггүй биз дээ. “Улсын ахлах байцаагчдын агентлаг”баймааргүй байна гэсний хувьд улсын ахлах байцаагчийн эрхийг шагналын журмаар өгөхгүй гэсэн санаагаар хэлсэн юм. Бид дотроо бодож цэгцлэх асуудал нэлээд байна.

–Та антибиотикийн эмийн зохиостой хэрэглээ үндсэндээ алдагдаж, монголчууд антибиотикт живж байна гэж мэдэгдсэн. Үүнийг та ямар үндэслэлээр хэлэв. Засч залруулахад МХЕГ юу хийх вэ?

-МХЕГ-аас зохиож байгаа “Эмийн зохистой хэрэглээ” сарын аяны нээлтээр хэлсэн үг л дээ. Манай улсад эмийн үндэсний бодлого үндсэндээ алдагдчихаад байна. Дэлхийн бусад орнуудад антибиотикийг эмчийн хяналт дор туйлын болгоомжтой хэрэглэдэг бол монголчууд дуртай эмийн сангаасаа аль болох хүчтэй антибиотикийг хүссэнээрээ авч хэрэглэдэг. Манай эмийн сангийн ажилтнууд ч хэлснээр нь эм олгоод сурчихсан. Эмээ л борлуулж, орлого олж байвал цаад хор хөнөөлийг нь тоохгүй байна. Антибиотикийг болгоомжтой хэрэглэх нь нянд тэсвэртэй, хоруу чанар, өндөр дархлаа үүсэхээс сэргийлэх чухал нөхцөл юм. Тиймээс МХЕГ “Эмийн зохистой хэрэглээ” сарын аяны хүрээнд хяналт шалгалтын болон урьдчилан сэргийлэх нэлээд ажлыг хийж гүйцэтгэхээр ажиллаж байна. Монгол Улсад нийт 33 улсын 58 нэр төрлийн 802 янзын антибиотик эм эмийн бүртгэлд бүртгэгдсэн байдаг. Энэ бүгдийг зохистой хэрэглэх, болзошгүй аюулаас урьдчилан сэргийлэхэд эмийн үйлдвэр, эм ханган нийлүүлэх байгууллага, эмийн сан, мэргэжлийн байгууллагууд хамтарч ажиллах ёстой.

–Монгол Улсаас мах махан бүтээгдэхүүн экспортлохын төлөө авч явуулж байгаа арга хэмжээнд аж ахуйн нэгжүүд ам сайтай байна. Энэ тал дээр МХЕГ ямар оролцоотой ажиллаж байна вэ?

-Бургастайн боомтоор БНХАУ руу малын мах экспортлох шийдвэр гарч, тодорхой арга хэмжээ авагдаж, зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгжүүд малын махаа гаргаад эхэлчихсэн. Цаашид ийм аж ахуйн нэгжийн тоог нэмэх боломж бий. МХЕГ болон БНХАУ-ын чанарын хяналт шалгалт, хорио цээрийн ерөнхий газар хооронд хүнсний бүтээгдэхүүний импорт, экспортын аюулгүй байдлын газрын даргын түвшний ажлын хэсгийн уулзалтаар Монгол Улсаас БНХАУ-д адууны ясны гурил болон адууны махан бүтээгдэхүүн (адууны махан бууз, банш) экспортлох үеийн хяналт шалгалт, хорио цээрийн хамтын ажиллагааны протоколуудад гарын үсэг зурж баталгаажуулсан. Хоёр тал идэвхтэй ажилласны үр дүнд 2015 оны арваннэгдүгээр дүгээр сард Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үеэр Монгол Улсаас БНХАУ-д дулааны аргаар боловсруулсан мах махан бүтээгдэхүүнийг ариун цэврийн гэрчилгээнд гарын үсэг зурж баталгаажуулснаар экспорт хийх боломж бүрдлээ.

Мөн БНСВУ-ын хөдөө аж ахуй, хөдөөг хөгжүүлэх яамны мэргэжилтнүүд гүйцэд боловсруулсан болон гүн хөлдөөсөн бүх төрлийн мах, махан бүтээгдэхүүний 20 үйлдвэрт МХЕГ-тай хамтарсан хянан магадлагаа хийснээс дөрвөн аж ахуйн нэгж хиам, лаазалсан болон гүйцэд боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг вьетнамчууд экспортлох, дөрвөн аж ахуйн нэгжид Вьетнамын талаас шалгаж, олж илрүүлсэн дутагдлыг засан, НАССР, эсвэл ISO 2200 стандартыг нэвтрүүлсэн тохиолдолд гүн хөлдөөлтийн аргаар боловсруулсан хонь, ямааны махыг экспортлох эрхийг тус тус олгосон.Энэ бүгдэд Монголын тал анхаарч ажиллах, дамжин өнгөрөх асуудал шийдэгдсэнээр мах махан бүтээгдэхүүн БНСВУ-д экспортлогдож эхлэх юм.

–Та МХЕГ–т ирээд удаагүй байна. Энэ байгууллагыг удирдах хугацаандаа заавал хийнэ гэж төлөвлөсөн ажил гэвэл юуг онцлох вэ?

-Үнэнийг хэлэхэд МХЕГ-т ажиллагсдын нийгмийн асуудал сайн биш. Одоогоор шийдвэрлэгдсэн байдал адил түвшинд мөр зэрэгцэн ажиллаж байгаа гааль, хилийн болон бусад агентлагуудаас нэлээн хоцорсон байдалтай байна. Хяналт шалгалт хийхийг шахаж шаардах, юм болгонд “мэргэжлийн хяналт” ийм тийм байх ёстой гэж нэхэх, шаардахаас биш төрийн зүгээс шийдвэрлэсэн зүйл, анхаарал халамж сул байна. Хилийн боомтод ажиллаж байгаа ажилтнуудын дүрэмт хувцасны норм хэдэн жилийн өмнө дууссан. 4-5 жил хувцсаа сольж чадахгүй байгаагаас манай ажилтнууд арга буюу хувийнхаа мөнгөөр дүрэмт хувцсаа захиалж өмсөөд явж байна. Тэр ч байтугай улсын байцаагчийн тамгаа өөрсдийн мөнгөөрөө хийлгэсээр өдийг хүрчээ. Энэ мэт яривал зовлон их байна. Улс орны эдийн засгийн чадал, боломж сул байгааг бид ойлгож, төрийн өмнө хүлээсэн үүрэгт ажлаа шат шатандаа сайн хийж, гүйцэтгэхийг хичээн ажиллаж байна. Гэхдээ бодит байдлыг ойлгож шийдвэрлэх хэрэгтэй байгааг Засгийн газар, УИХ анхаараасай гэж хүсч байна.

–МАХН–аас нэр дэвшээд ялалт байгуулах өндөр магадлалтай, УИХ–д арваад жил гишүүн байсан хүн нэр дэвшихгүй ийм хэл амтай албанд ирсэнд гайхаж л байна. Яагаад ийм шийдвэр гаргасан юм бэ?

-Намайг мэргэжлийн хяналтад байлгахгүй нь зарим хүнд ашигтай байж магадгүй л юм (инээв). Хүн ямар ч албан тушаал хашиж болно. Тэр дундаа улс төрөөс ёс зүй цэвэр гарч чаддаг байх ёстой. Би 16 жил УИХ-ын гишүүн явлаа. Улс төрд ёстой тоосон дунд нь явсан хүн.Одоо болно оо.

–Ийм учраас л яагаад гэж асуугаад байна л даа?

-Цөөхөн хүн ингэж бодож байж магадгүй. Ер нь намайг улс төрөөс яваасай гэж боддог нь олон байх. Улс төрд надад орон зай бий. Гэхдээ улс төрөөс толгой өндөр, нэр цэвэр, зай барьж чаддаг байх ёстой. Тийм учраас намынхаа нөхдөд ирэх сонгуульд нэр дэвшихгүй гэдгээ хэлсэн.

–О.Баасанхүүгийн элдэв үйлдэл мэдэгдэл, Г.Шийлэгдамбын сүүлд хийсэн алхам гээд харахаар МАХН–ын даргатай холбоотой таагүй шүүмжлэлүүд өрнөөд байдаг. МАХН тойрсон элдэв яриаг та яаж хүлээж авдаг вэ?

-Би МХЕГ-ын дарга. Улс төрөөс түдгэлзсэн албан тушаалтан. Тэгэхээр нэг улс төрийн намын талаар яримааргүй байна. Хэлбэл олон зүйл бий. Хөндөж яривал та нарын сонирхол татсан асуудлыг ч хөндөж магадгүй. Гэхдээ яриад хэрэггүйг ойлгох биз ээ.

–Тэгвэл намынхаа даргын тухай бодож явдгаа хэлээч?

-Н.Энхбаяр даргын тухайд бол цөөн үг хэлж болох юм. Нэг намын тухай биш, Монгол орны хөгжил, Монголын ард түмний сайн сайхны төлөө юу ярьж хэлээд байгааг хараа биз ээ. Өнөөгийн улстөрчдөөс хувь илүү, толгой дээгүүр хүн юм даа гэж боддог. Саявтар хоёр намын хамтарсан хурал болсон доо. Тэр үед тавьсан илтгэлээс харахад л андашгүй байсан. МАН-ын даргын хэлсэн үгнээс хэд дахин илүү өндөр ач холбогдолтой үг хэлнэ лээ.

–МАН–ын зүгээс МАХН хүсвэл нэгдэхэд асуудалгүй гэдгээ удаа дараа илэрхийлж байгаа. Хоёр намын нэгдэл дээр та ямар байр суурьтай явдаг вэ?

-Намын гишүүн байсан хүний хувьд гэж яривал, дунд болон доод шатанд энэ хоёр намыг хамтарч сонгуульд ороосой гэсэн хүсэл байдаг юм билээ. Бараг зуун хувь. Үүнийг олж харах мэдрэмж дээд түвшинд хэр байгаагаас л шалтгаалах болов уу. Түүнээс биш би ингэх, тэгэх ёстой гэж хэлэх хүн биш.

Хятадын хамгийн олон үзэгчтэй, хамгийн том “Su­per Brain” шоунд түрүүлсэн монгол хүү энэ удаагийн маань “Өдрийн зочин”. Арван долоон настай Э.Энхмөнх ой тогтоолтын олон улсын их мастер, өсвөрийн дэлхийн аварга, Монголын оюун ухааны академийн тамирчин. Түүнийг монгол бүргэд хэмээдэг. “The Brain” TV Show-ны хувьд Хятадын хамгийн сонирхолтой шоунуудын нэг. Урд хөршийн оюуны их мастерууд, улс, улсын шилдгийг урьж санаанд орохооргүй даалгавруудыг гүйцэтгүүлэн өрсөлдүүлдгээрээ алдартай шоу. Хятадын мастеруудын тухайд өмнө нь улс улсын шилдгүүдтэй хүний санаанд орохооргүй даалгаврууд биелүүлж өрсөлдөөд Герман, Англи, Америк гэх мэт олон орны шилдгүүдийг ялж байв. Оюунтнуудын шоуг гарах орой нь 300 сая хүн үздэг гэсэн статистик байдаг аж. Энэ шоунд тэрээр Испани, Перу, Швед, Австралийн тамирчидтай нэг баг болж өрсөлдөн ялалт байгуулжээ. Өөрөөр хэлбэл “X-Team” буюу дэлхийн баг Хятадын багийг 5:1 харьцаагаар илүүрхэн хожсон юм. Австрали тивээс шооны дэлхийн аварга Fe­liks Zemdegs, Испанийн судокугийн дэлхийн аварга Martin Lopez Norses, Өмнөд Америкийн Перу улсын шоог харахгүйгээр эвлүүлдэг Gian­franco Huanqui, Швед улсын дэлхийн ой тогтоолтын хошой аварга Jonas Von Essen нартай нэг баг болж Хятадын шилдэг тамирчдаас бүрдсэн багийн эсрэг өрсөлджээ.

Дэлхийн багийн гишүүн “монгол бүргэд” 15х15 хүснэгтийн нүд бүрд секунд тутамд анивчих 225 цифрийг харгалзах нүдтэй нь хамт тогтоох даалгаврыг амжилттай гүйцэтгэжээ. Тэмцээний даалгаврыг гурван долоо хоногийн өмнө танилцуулах дүрэмтэй ч гэрээгээ дагаагүй юм байна. Даалгаврыг өнгөрсөн долоо хоногт л танилцуулж, тэмцээний өмнөхөн гэхэд л өөр даалгавар гүйцэтгэх болсныг Монголын оюун ухааны академийн захирал Х.Хатанбаатарт дуулгажээ. Хатанбаатар тэмцээнд оролцохоор Хятадыг зорих үедээ цахим хуудсандаа энэ талаар дурдаад “Бид хоёр онгоцондоо маш сайн бэлдээд тэмцээндээ оролцоно. Хамгийн гол нь ялах ч бай, ялагдах ч бай энэ тв шоунд оролцсоноороо Монгол Улс бол тусгаар тогтносон улс, Хятадын хараат биш гэдгийг олон арван сая хүнд мэдрүүлэхээрээ соёлын маш том ажил болно” хэмээн бичиж байж. Энхмөнх даалгаврынхаа тухай “15х15 харьцаатай 225 ширхэг нүдэнд секунд бүрт нэг тоо гараад алга болно. Тэгэхдээ дэс дарааллаар биш аль ч нүдэнд, ямар ч тоо гарч ирнэ гэсэн үг. Үүний дараа таван минут дахин дотроо бодож боловсруулаад төв тайз руугаа очно. Тэнд ч гэсэн адилхан 225 ширхэг дотроо гэрэлтэй шоонууд байх юм. Гэрэл нь энд, тэнд анивчиж байгаад удааширсаар нэг шоон дээр зогсоход гурван секундын дотор тэнд ямар тоо гарсныг санаж олонгуутаа өмнөө байрлах 1-9 хүртэлх тоог наасан лаазан ханыг нурааж зөв тоогоо олох ёстой. Ийм л даалгавар гүйцэтгэлээ” хэмээн ярьж байна.

Дашрамд дурдахад Энмөнх өнгөрсөн жил Хятадад болж байсан Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс алтан медаль хүртэж байсан юм. Тэр ой тогтоолтоор хичээллээд хоёр жил, тэмцээнд оролцож эхэлснээс хойш жил зургаан сар болж байгаа аж. 2014 онд өсвөрийн дэлхийн аварга, Азийн өсвөрийн дэд аварга, 2015 онд өсвөрийн дэлхийн дэд аварга болсон амжилттай тамирчин.

Дэлхийн ой тогтоолтын холбооноос нас насны ангилалд эрэмбэ гаргадаг. Бүх цаг үеийн бүх насны ангиллаар байр эзлүүлэхэд тэрээр 17-д жагссан байна. Харин насныхаа ангилалд хоёрт бичигддэг юм байна. Найзууд нь түүнийг “Энхмөнх өө, чиний тархи чинь машин болчихсон юм уу” гэж гайхацгаадаг гэнэ. Энхмөнх хэрвээ хүсвэл долоон жилийн өмнө хаана хэнтэй ямар хоол идсэн бэ гэдгээ ч санаж чадна гэж ярьсан удаатай. Тэрээр саяхан өгсөн ярилцлагадаа цээжлэх тогтоохын нууцыг “Ой тогтоолт ихэвчлэн хүний төсөөлөл дээр явагддаг. Ингэж төсөөллөө ашиглана гэдэг нь хүний тархин дахь депокус гэсэн бодис сэтгэл хөөрөл шаардсан үед ялгардаг. Ингэснээр аливааг хурдан цээжилдэг. Хүмүүс сайхан төрсөн өдрийн баяр, эсвэл уй гашуутай өдрийг хэзээ ч мартдаггүй. Яг үүнтэй адил гэсэн үг” хэмээн дэлгэсэн нь бий. “Монгол бүргэд” 52 ширхэг хөзрийг 22-хон секундэд цээжилж байжээ. Хүү сургуулиа төгсөөд эдийн засаг, бизнесийн чиглэлээр сурахаар төлөвлөжээ.

Тэр ирэх зун АНУ-д болох шилдэг 24 тамирчны халз тэмцээнд оролцох юм байна. Америкт өрсөлдөх 24 тамирчны долоо нь монгол гэсэн таатай мэдээ байна. Ирэх намар Улаанбаатарт болон олон улсын тэмцээнд ч оролцохоор төлөвлөжээ. Бас “Оюуны олимп” буюу дөрвөн жилд нэг удаа болдог жинхэнэ гоц хүмүүсийн цугладаг тэмцээнд ч улсаа төлөөлөн оролцох юм.

Хүйтний улирлаас дулааны улиралд шилжихэд хүний бие махбод орчиндоо дасан өөрчлөгдөн зохицдог. Өөрөөр хэлбэл хавар нарны тусгал хурц болж цаг агаар дулаарахад хүний бие дасах гэж нэлээд зүдэрдэг аж. Товчхондоо үүнийг л хаврын ядаргаа гэж нэрлэдэг байна. Барууны эрдэмтэд бүхий л өвчний үндэс нь ядаргаа гэж тайлбарладаг. Ядарч сульдсан махбод ямар ч дархлаагүй болж гадны бүхий л нөлөөнд автамтгай болдог. Иймээс эмч, мэргэжилтнүүд ядрахгүй байхыг, ядарсан бол түүнийгээ тэр дор нь тайлж байхыг анхааруулж байна.

Хаврын ядаргаа гуравдугаар сарын дундаас дөрөвдүгээр сарын дунд хүртэл үргэлжилдэг. Шинж тэмдэг нь тун энгийн. Ханатлаа унтсан ч нойр хүрч толгой өвдөөд байвал ядаргаанд орсны дохио. Ямар ч юманд дур сонирхолгүй хандах, хүчгүй болох, үе мөч өвдөх зэргээр шинж илэрч байвал биедээ анхаарахыг зөвлөе. Нойр хүрээд байгаа нь цаанаа нарийн учиртай. Өвлийн улиралд хүний биед мелатонин ихэсдэг юм байна. Өвлийн өдөр богино шөнө урт учраас тэр гэж эмч нар тайлбарладаг. Өөрөөр хэлбэл хүний бие “ичээндээ орж” байгаа гэсэн үг. Харин сэтгэл сэргээдэг гормон болох сератонин гэгч нь нарны гэрлийн нөлөөлөөр идэвхждэг гэнэ. Нэгэнт ичээндээ орчихсон бие дулаан ороод, нарны гэрэл хурц болоод ирэхээр сэргэх нь тодорхой. Энгийнээр хэлбэр удаан хугацаагаар унтаж байсан бие махбод энэ сэргэлтийг шууд хүлээж авахгүй. “Шилжилтийн хямрал” явагдаж таарна. Тэр шинж тэмдэг нь нойрмог байдал.

Энэ дашрамд хавартай холбоотой нэг зүйл сонирхуулъя. Хаврыг хайрын улирал гэдгийг шинжлэх ухаан талаас тайлбарлахад ядах юмгүй аж. Хаврын цагт нарны тусгалын хүч нэмэгдэж, тусах хугацаа нь ихсэх хэрээр тархинд нөлөөлж хүний биеийн гормоны ялгаралт ихэсдэг гэж судлаачид онцолдог. Жишээ нь сэтгэл хөөрлийн шалтгаан болсон эндорфин, эр хүйсийн тестостерон болон эм хүйсийн эстроген даавар урин хаврын өдрүүдэд илүү хэмжээгээр ялгардаг. Ийм шалтгаанаар л хавар хайраар дүүрэн өрнөдөг байх нь. Одоо хаврын ядаргаа сэдвээ үргэлжлүүлье. Цаг агаар дулаарч, нэмэх хэм дээшлэх хэрээр цусны судасны хана тэлж даралт буурах өөрчлөлт хүний биед илэрдэг. Даарин дээр давс гэгчээр хаврын тэнгэрийн тогтворгүй араншин даралтыг дээш доош савлуулж бие тавгүйрхэх шалтгаан болдог. Ингээд бодохоор хаврын ядаргаа өвчин биш хүйтнээс дулаан руу шилжих үед хүний биеийн бодисын солилцоо өөрчлөгдөж буй хэрэг болж таарч байна. Хүмүүсийн 50-70 хувь нь хаврын ядаргааг давахаас аргагүй болдог гэсэн судалгаа бий.

Ядаргааг ерөнхийд нь бие махбод, сэтгэл хөдлөлийн гэсэн хоёр шалтгаанаас үүдэлтэй гэж ангилдаг аж.Оюуны хөдөлмөр эрхэлдэг, өдрийн турш бичиг, цаастай ноцолдож, компьютерийн ард удаан суудаг хүмүүс стресст орохдоо амархан гэнэ. Тэд хөдөлгөөн, агаарын дутагдалд ажилладаг нь ядрах шалтгаан болдог байна. Даамжирвал хүзүү мөр хөших, толгой өвдөж, нүд чилэх, гар, хөлийн шөрмөс татах гэх эмгэгүүдтэй болдог гэнэ. Ийм шинж илрээд байхад тоохгүй ажиллавал архаг ядаргаанд хүргэдэг гэж эмч нар анхааруулдаг.

Олон цагаар ажиллаж, хийж буй ажлаасаа уйдаж, тогтмол цагт хооллохгүй, жижиг гэлтгүй зүйлд уурлаж бухимдаж, сэтгэл гутрах, түгших мэдрэмж төрж, ирээдүйдээ санаа зовдог болж, нойрон дундаа эсвэл өглөө эрт сэрж, хар дарсан зүүд зүүдлэх тань ихэсч, биеийнхээ аль нэг хэсгээр таргалж байвал та ядаргаанд орж эхэлсэн гэсэн үг. Архаг ядаргаанд орсон бол нойр нь хулжиж, яльгүй зүйлд амархан уурлаж, уцаарлаж, дуу чимээ бүхэн яршигтай санагдаж, халуун хүйтнийг хэт мэдрэх болж, заримдаа шөрмөс татаж, толгой эргэж, огиудас хүрч, хоолны шингэц муудаж, ирээдүйг бүрхэг баргараар төсөөлж, бэлгийн дур хүсэл буурдаг байна.

Ядаргааны шинж тэмдгүүд их бага хэмжээгээр илэрч л байвал яаралтай арга хэмжээ авч ядаргаагаа тайлах хэрэгтэй.

Витамин+уураг

Хүний бие хаврын урин цагт дасан зохицож эхэлтлээ ойролцоогоор дөрвөн долоо хоног болдог гэнэ. Сар орчим хугацаанд таагүй байдаг гэсэн үг. Хаврын ядаргааг давах арга ч тийм хэцүү биш. Хооллолт, хөдөлгөөн, цэвэр агаарт гарахад л болно.

Хүйтний улиралд шинэ ногоо жимс ховор байдаг учраас хүн хаврын улирал гэхэд нөөц витамин, эрдэс бодисоо алдчихсан байдаг аж. Тийм учраас л дархлаа нь суларч, өвчинд ээрэгдэхдээ амархан болдог байна. Тэгэхээр хаврын улиралд витамин дээр нэмэх нь уураг гэсэн зарчмыг хооллолтдоо мөрдөөрэй. Шинэ ногооны салат, витаминтай, хөнгөн. Учир нь хүнд хоол боловсруулах гэж энергиэ барах эрсдэл бий. Биеийн багахан энергийн ихэнх нь зөвхөн идсэн хоолоо боловсруулахын тулд “үрэгдвэл” ямар олиг байхав. Товчхондоо гурван удаа хүнд хоол идэж биеэ ядрааснаас таван удаа витаминлаг хөнгөхөн хооллох нь танд хэрэгтэй. Бас шингэнээ сайн нөхөөрэй. Өдөрт дор хаяж 1,5 литр шингэн уух учиртай. Гэхдээ жүүс, кофе, газтай ундаа шингэнд орохгүй. Хүний биед бодисын солилцоог сайжруулан энерги авахад В витамины төрлүүд хэрэгтэй. Витамин B1 мах, төмс, буудайнд, B2 сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, элэг, загас, өндөг, бууцайнд, B6 мах, загас, байцаа, төмс, вандуй, гадил жимсэнд, B12 загас, элэг, өндөгний шаранд агуулагддаг. С витамин, төмөрлөг, магниз агуулсан хүнс ч хаврын ядаргааг ялахад тань туслах эрдэс, амин дэмүүд. С витамин жимс,тэр дундаа жүрж, нимбэгэнд ихээр агуулагддаг аж. Мөн ногоон ногоо, амтат улаан чинжүү, улаан лооль, төмс ч С витаминаар баялаг. Мах, дотор мах, ногоон ногоонд төмөр агуулагддаг. Магнизын хувьд бүтэн үр тариагаар хийсэн бүтээгдэхүүн, сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, төмс, маханд баялаг бий.

Долоо хоногтоо нэг удаа махтай хоолноос татгалзахыг хичээгээрэй. Мах идэхгүй, өдрийнхөө хоолны цэсэнд будаа, жимс ногоо, шар сүү хэрэглэвэл зүгээр. Ингэж долоо хоногийн нэг өдөр ч гэсэн цагаан хоол хэрэглэхэд бие тань илүү хөнгөрөх болно. Махны оронд загас хэрэглэвэл биед сайн. Хүний биед зайлшгүй шаардлагатай, судсыг цэвэрлэдэг омего төрлийн тос зөвхөн загасанд л их хэмжээгээр агуулагддаг.

Хөдөлгөөн хөдөлгөөн бас дахин хөдөлгөөн

Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас явуулсан судалгаагаар ядаргаанд өртдөггүй, стресст ордоггүй хүмүүсээр тамирчид шалгарчээ. Тэд бэлтгэлийн явцад бүхий л бие, булчин шөрмөсөө ажиллуулж, дотоод сэтгэлдээ байгаа бухимдал, стресс зэргээ хөлсөөрөө гадагшлуулдаг байна. Ийм учраас тамирчид дунд амиа хорлох явдал барагтай бол гардаггүй гэсэн сонирхолтой судалгаа ч гарч. Тэгэхээр фитнесст явж хөлсөө гаргах нь хаврын ядаргаанд баяртай гэж хэлэх нэг шилдэг арга байх нь. Бас орчин их чухал. Гэр орон, албан тасалгаандаа цэцэг тарих, зун хашаандаа ногоо тарьж, хүлэмжинд өргөст хэмх, улаан лооль ургуулж, арчилж, тордох нь ядаргаа тайлах гайхмаар шилдэг арга гэнэ.

Ядаргаатай тэмцэхэд нойр их чухал. Насанд хүрсэн хүн хоногт 6-8 цаг унтах ёстой аж. Шөнө хэт оройтохгүй, болж өгвөл 22:00 цаг гэхэд орондоо ороорой. Учир нь энэ цагаас хойш эсийн нөхөн сэргээлт явагддаг байна.

Ядаргаа тайлахуламжлалт аргуудыг туршаарай

Эртний монголчууд ядаргаанд орж сульдсан хүнийг хонины чанасан толгойн шөл, шийртэй цай, шар будаатай хийцтэй цай зэргээр тордож, тэнхээ оруулдаг байжээ. Хонины толгой, шийрийг хуйлхалж, хярваслах үед ядаргаанд орсон хүнийг утаагаар нь утдаг байж. Таван цулын шөл, битүү шөлөөр ядаргаа тайлдаг арга ч бий. Цулхир, халгайн үр, хонины толгойн гавлын яс, тойг, дунд чөмөг, бажууны замбага, тасалсан гурил, шар тос, өрөм самарсан, хонины сүүл, өндөгтэй цай гээд олон төрлийн цайгаар ядаргаа тайлдаг. Уламжлалт аргаар ядаргааг хоол ундаар ийн тай-лахдаа хамгийн гол нь салхи авахуулахгүй, гам сайн барих хэрэгтэй байдаг. Уламжлалт анагаах ухаанд гам барина гэдэг нь тан уухаас илүү ач холбогдолтой хэмээдэг.

“Оюу толгой” урд хөршөөс цахилгаан худалдаж авахад 200 орчим сая ам.доллар зардаг гэдэг. Нэг КВт/цаг цахилгааныг 12 цент орчмоор авч байгаа гэсэн тоо бий. “Марубени”-гийн хөрөнгө оруулах Таван толгойн цахилгаан станц ажиллаж эхэлбэл энэ мөнгө манай улсад үлдэх юм.

Өмнийн говьд ирэх жилүүдэд ажиллах уурхайнуудын хэрэглээ, орон нутгийн хэрэгцээ, цаашлаад яривал цахилгаан экспортлох эдийн засгийн ашигтай энэ станцын хүчин чадлыг 450 МВт-аар тооцоход л төслийн тооцоолсон зардал нь нэг тэрбум ам.доллараар хэмжигдэж байна. 30 хувийг нь хөрөнгө оруулагч болох “Марубени” бэлэн мөнгөөр гаргах бол, 70 хувийг нь олон улсын зах зээлээс босгоно гэсэн зураг гарчихсан. Засгийн газраас ямар нэг хөрөнгө гаргахгүй гэсэн үг.

Ойролцоогоор 30 жилийн хугацаанд цахилгаан нийлүүлэх гэрээ хийхээр төлөвлөж буй. Хамгийн том хэрэглэгч болох Оюу толгой 30 жилийн хугацаанд тасралтгүйгээр цахилгаан авна гэдгээ илэрхийлээд байгаа. Өдгөө компаниудын хувьд цэвэр бизнесийн хэлэлцээр хийгдэж байна. Тодруулж хэлбэл энэ өдрүүдэд “Марубени”, “Оюу толгой”-н төлөөллүүд Токиод хэлэлцээрийн ширээний ард сууцгааж байгаа юм. Хэлэлцээр дуусах дөхөж байгаа аж. Гурван жилийн өмнөөс эрчимтэй яригдаж эхэлсэн Таван толгойн цахилгаан станцын хөрөнгө оруулалтын гэрээ ирэх тавдугаар сардаа багтаж шийдэгдэнэ гэсэн мэдээлэл байна. “Марубени”-гийн хувьд эрчим хүч, дэд бүтэц, аж үйлдвэрийн машин, ложистик, үл хөдлөх хөрөнгө, барилгын салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг дэлхийд танигдсан том компани. Токио, Нагоягийн хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй. “Мүүдис” агентлагаас зээлжих зэрэглэлийн BBB гэсэн сайн үнэлгээтэй. 22 оронд нийтдээ 34870 МВт суурилагдсан хүчин чадал бүхий цахилгаан станцыг эзэмших, ашиглалтын үйл ажиллагаа явуулдаг дэлхийн томоохон эрчим хүч үйлдвэрлэгч.

Түүх сөхвөл Таван толгойн нүүрсний ордыг түшиглэсэн цахилгаан станц барих шийдвэр гарч, төслийн нэгж байгуулсан жил нь 2013 он. Эрчим хүчний яамны дэргэд байгуулсан төслийн нэгж байгаль орчин нийгэмд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ, нүүрс, ус, агаарын чанар, станцын байршил, цахилгаан дамжуулах агаарын шугам, станцын ус хангамжийн шугам хоолой, үнсэн сангийн нөөц газар зэрэг холбогдох 20 гаруй судалгааг хийсэн байдаг. Үүнээс гадна Эрчим хүч худалдах, худалдан авах гэрээ, Хөрөнгө оруулалтын гэрээ, Хувьцаа эзэмшигчдийн гэрээ, Нүүрс, Ус нийлүүлэх гэрээ, Орон нутгийн хамтын ажиллагааны гэрээ зэрэг 15 гэрээний төсөл гээд нийт 5000 гаруй хуудас бүхий олон улсын стандарт, шаардлагыг хангасан баримт бичгийг боловсруулж дуусгажээ. Монголын нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулахад шаардлагатай 11 тусгай зөвшөөрлөө ч аваад байгаа. Сүүлд гэхэд л эрчим хүч экспортлох, импортлох тусгай зөвшөөрлөө авч байсан юм. Төслийн нэгжийнхэн олон улсын практикийн дагуу хийгдэх үндсэн ажлуудынхаа ард гарсан хэмээн тухайн үед байр сууриа илэрхийлж байж.

Төслийн техникийн зөвлөхөөр Австралийн “Wor­leyParsons” ажилласан бол санхүүгийн зөвлөхөөр Японы “Sumitomo Mitsui Banking Cor­poration” , хуулийн зөвлөхөөр АНУ-ын “Shearman & Ster­ling”, Байгаль орчин, нийгэмд нөлөөлөх байдлын үнэлгээг Английн “Mott MacDonald” компаниуд хийж гүйцэтгэсэн юм.

Төсөлд хөрөнгө оруулах гадаадын хөрөнгө оруулагчийг сонгохоор дэлхийд нэр хүндтэй бие даан эрчим хүч үйлдвэрлэгч 25 компанид санал хүргүүлснээс арав нь төсөлд оролцох сонирхлоо илэрхийлжээ. Үүнээс дөрвөн компанид нь Техникийн болон Арилжааны ажлын даалгавар хүргүүлсэн байна. Таван толгой Цахилгаан станц төслийн Удирдах хороо өнгөрсөн сарын сүүлээр Японы “Maрубени” корпорацийг “Шалгарсан хөрөнгө оруулагч”-аар тодруулсан юм. Хөрөнгө оруулагчийг сонгон шалгаруулах явцад олон улсын аудитын “Делоитт Онч” компани хөндлөнгийн хяналт тавьж ажиллажээ. Америкт төвтэй уг компани дэлхийн 150 гаруй оронд үйл ажиллагаа явуулдаг. Тодруулбал 200 мянга гаруй мэргэжилтэнтэй олон улсын зөвлөх компани.

Таван толгойн орд долоон тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй. Гуравны хоёр нь эрчим хүчний нүүрс. Тодруулж хэлбэл 4.6 тэрбум тонн нүүрсийг эрчим хүч болгож хувиргах ажил бодитойгоор эхлээд байгаа нь энэ. Таван толгойн станц жилд 1.5 сая тонн нүүрс хэрэглэнэ гэсэн урьдчилсан тооцоо гараад буй. Уурхайн аман дээр станц барих учраас тээвэрлэлтийн зардал бага гарна гэсэн давуу тал бий. Цахилгаан станц усаа 55 км-т орших Наймандайн хөндийгөөс газар доогуур шугам татаж авахаар тооцоод байгаа юм. Усны хэрэглээний хувьд Өмнөговийн хүн, амьтан, мал хэрэглэдэг цэвэр усны нөөцөд ямар ч сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй аж.

Станц ажиллаад эхэлбэл жилд 55 орчим сая ам.долларыг татвар хэлбэрээр төсөвт оруулна гэсэн урьдчилсан тооцоо гарсан байдаг. Орон нутагт газрын, усны нөөц ашигласны төлбөр гээд өгөх ёстой татваруудаа төлнө гэхээр Өмнөговийн хөгжилд ч шууд утгаараа нөлөө үзүүлээд явчихна гэсэн үг. Таван толгойн станцын барилгын ажилд 2000 орчим хүн оролцоно, станц бүрэн хүчин чадлаараа ажиллахад 300 орчим хүн байнгын ажлын байртай болох багцаа тоо дуулддаг.

Таван толгойн цахилгаан станц урьдчилсан тооцоогоор 13 жилийн дараа өртгөө нөхөх судалгаа гарчээ.Таван толгойн станцын хувьд ойролцоогоор 15 жилдээ багтаж зээлээ төлж, хөрөнгө оруулалтаа нөхөөд ашгаа хийж эхлэх бололтой.