Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Австрали улсаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Жон Лангmритай ярилцлаа.

-Та Австралиас Монголд сууж байгаа анхны Элчин сайд. Австрали улс Монголд Элчин сайдын яамаа нээх болсон шалтгаанаас яриагаа эхэлье?

-Би Канберрад ажиллаж байхдаа Монголын асуудлыг давхар хариуцдаг байсан юм. Монголын талаас ЭСЯ-аа Улаанбаатарт нээгээч гэсэн хүсэлтийг манай улсад хэд хэдэн удаа тавьсан л даа. Австралид суугаа Монголын элчин байсхийгээд л ингэж асуудаг байсан шүү. Хоёр улс дипломат харилцаа тогтоосны 45 жилийн ой ирэх онд тохионо. Хоёр улсын идэвхтэй харилцаж эхэлсэн хугацаа гэвэл ерээд он хавьцаа. 45 жилийн ой тохиож байгаа учраас манай улсын Гадаад хэргийн сайд Элчин сайдын яамаа нээх цаг болсон гэж үзсэн. Австралийн хувьд улс орнуудад ЭСЯ-аа нэг их нээгээд байдаггүй. Ялангуяа өнөө цагт. Өнгөрсөн арванхоёрдугаар сард Монгол Улсад Элчин сайдын яамаа нээсэн нь танай орныг стратеги, эдийн засаг, нийгмийн түншийн хувьд ямар чухал ач холбогдолтойг хүлээн зөвшөөрч байгаа хэрэг. Стратегийн хувьд гэж яривал ардчилал, зах зээлийн эдийн засгийг зориглон сонгож, тогтвортойгоор хөгжүүлж байгаад нь Монгол Улсаар бахархдаг. Австрали улс Монголын хувьд сайн гуравдагч хөрш байхыг хүсдэг. Эдийн засгийн хувьд ч манай хоёр улсад ижил тал бий. Аль аль нь өндөр чанартай гадаадын хөрөнгө оруулалтыг экспортын баримжаатайгаар уул уурхайн салбарт татаж эдийн засгаа хөгжүүлж байгаа. Нийгэм, хүмүүсийн хувьд ч монгол, австраличуудад төстэй тал их бий. Гэр бүлийг дээдэлдэг, боловсролыг өндөр хэмжээнд чухалчлан үздэг, гадаадын ямар нэг соёлыг маш хурдан хүлээн зөвшөөрч чаддаг, нүүдлийн уламжлалаас улбаатай байгалийг хайрлах үзэл гэж ирээд яривал хоёр улсын иргэдэд адил зүйл олон байдаг. Сая дурдсан эдгээр нь Элчин сайдын яамаа нээх шалтгаан болсон.

-Уул уурхайгаасаа олсон мөнгөөр бусад салбараа тэтгэж хөгжихөөс өөр бодитой гарц бидэнд байхгүй. Австрали уул уурхайн хөгжлөөрөө дэлхийд жишиг болсон орон. Уул уурхайгаа зөв замаар хүчтэй хөгжүүлэхийн тулд юун дээр анхаарах ёстой гэж та бодож байна?

-Австралийн тухайд том төслүүдэд гадны хөрөнгө оруулалтыг татаж амжилттай хэрэгжүүлэх тал дээр арвин туршлагатай. Уул уурхайн салбартаа түшиглэн эдийн засгаа босгох гэж байгаа танай орны хувьд манайх шиг улсын алдаа, онооноос сурах зүйл өчнөөн бий. Австрали уул уурхайн хайгуул, олборлолтын шатанд хэрэгжиж байгаа хууль эрх зүйн орчин, бодлого, журам зохицуулалт дээр гурван зарчмыг маш хатуу барьдаг. Юуны түрүүнд тодорхой, ил тод байх хэрэгтэй. Хоёр дахь зарчим нь тогтвортой байх. Харин гурав дахь нь өөр хоорондоо уялдаатай байх. Энэ зарчмыг барьж ажиллах хэрэгтэй. МАН-ын тэргүүлж байгаа засаг энэ талаар ярьж эхэлсэн нь сайн хэрэг.

Монголд Австрали-Монголын эрдэс баялгийн салбарын хамтын ажиллагааны хөтөлбөр хэрэгжиж байгаа. Уул уурхайн салбарын сайн засаглалыг хөгжүүлэх, чадавхийг сайжруулахад төвлөрсөн хөтөлбөр л дөө. Манай улс эдийн засгаа хөгжүүлэхийн тулд гадаадын хөрөнгө оруулалтад ач холбогдол өгдөг. Гадаадын хөрөнгө оруулалт хүмүүст ашиг тусаа өгч байгаа тодорхой ажиглагдахгүй тохиолдолд гадны хөрөнгө оруулалтыг сөргөөр хүлээж аваад байдаг. Үүнийг бид туршлагаараа мэднэ. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын үр ашиг олон түмэнд ил тодорхой байна гэдгийг төсөв томорсноор хэмжих нь учир дутагдалтай. Үр ашиг нь орон нутгийн түвшинд харагдаж байх учиртай. Өндөр чанартай гадны хөрөнгө оруулалтыг татах хэрэгтэй гээд байгаа нь цаанаа ийм утгатай. Базаад хэлбэл, хөрөнгө оруулалтын ашиг тус нь үндэсний болон орон нутгийн түвшинд ижилхэн мэдрэгдэх ёстой.

-Уул уурхайдаа түшиглээд бусад салбараа хөгжүүлсэн жишээ өчнөөн байх…?

-Байлгүй яахав, жишээ нь тогтвортой хөдөө аж ахуйн бизнесийг хөгжүүлэх боломж бий. Орон нутагт уул уурхайгаас хамааралгүй хөдөө аж ахуйг хөгжүүлчихвэл уул уурхайн компаниуддаа бүтээгдэхүүнээ нийлүүлээд зогсохгүй. Уул уурхайн компани ажиллахаа больсон ч үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ дотоодын зах зээлд нийлүүлж, илүү гарсныг нь экспортлох чадвартай хөдөө аж ахуйг хөгжүүлэхэд анхаарах хэрэгтэй. “Рио Тинто” гэхэд л Австралид төмрийн хүдрийн уурхайгаа түшиглэж хөдөө аж ахуйн төслүүдийг амжилттай хэрэгжүүлсэн. Уурхайд хэрэглэсэн усаа цэвэршүүлээд малын тэжээл ургуулах бизнесийг дэмжсэн амжилттай жишээ бий. Иймэрхүү ижил төстэй төсөл хөтөлбөрийг Монголд хэрэгжүүлэх сонирхол “Рио”-д байгаа байх.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт орон нутагт ч үр ашгаа өгөх ёстой гэж та түрүүн ярилаа. Манай улсын хувьд энэ тал дээр дутмаг тал анзаарагддаг. Бодлогын хэмжээнд анхаарах зүйл байна уу?

-Австрали холбооны Засгийн газартай. Уул уурхайн чиглэлээр хэрэгжүүлдэг бодлого, хууль нь муж, мужаараа ялгаатай. Гэхдээ байгаль орчны чигийн хуулиудын тухайд улс даяар ижил байх бодлого барьдаг. Уул уурхайн чиглэлийн компаниуд орон нутагт хандив тусламж өглөө гэхэд холбооны улсын татварын хуулиар зохицуулах жишээний. Австрали улс орон нутагт тусламж дэмжлэг үзүүлсэн компаниудад эргээд татварын хөнгөлөлт үзүүлдэг. Энэ бодлого компаниудын орон нутагт хандив өгөх урмыг сэргээж өгдөг. Мэдээж би бүгдийг ойлгосон гэж хэлэхгүй, гэхдээ Монголын хувьд өөр бодлого барьдаг гэж ойлгосон. Донрын янз бүрийн тусламж үзүүлдэг байгууллагуудын дагаж мөрдөх ёстой татварын хууль нэлээд чанга талдаа гэж анзаарагдсан. Тухайлбал, танай улсад компаниудын орон нутгийн хөгжилд зориулан өгч байгаа хандив тусламж татвараас чөлөөлөгддөггүй хуулийн зохицуулалт үйлчилдэг.

-Манай улсын нөөц ихтэй ордууд стратегийн гэсэн ангилалд багтдаг. Тэр ордуудад төрийн оролцоо өндөр байдаг. Ер нь уул уурхайн бизнест төр оролцох нь хэр зөв хандлага вэ. Австралид төр нь уул уурхайн бизнестээ оролцдог жишээ байна уу?

-Австралийн хувьд эдийн засгийг хөгжүүлэх хамгийн шилдэг арга бол эдийн засгаа нээлттэй байлгах гэдгийг ухаарсан. Тийм учраас манай улсад төрийн оролцоотой компани байхгүй. Төр нь тодорхой хэмжээний хувь эзэмшдэг уул уурхайн компани байхгүй. Төрийн нислэгийн компанитай байснаа хувьчилсан. Төмөр зам, далайн тээвэр, арилжааны банк ч ялгаагүй, бүгд хувийнх. Австралид гадаад, дотоодын компани гэж ялгадаггүй. Бүгдэд адил дүрэм журам үйлчилдэг. Цаашид ямар бодлого хэрэгжүүлэх вэ гэдгээ монголчууд өөрсдөө хэнээс ч илүү мэдэж байгаа. Уул уурхайн салбартаа ямар алдаа хийв гэдэг асуудлын хамгийн сайн шүүгч нь мөн л монголчууд өөрсдөө. Монголын нэг олзуурхам зүйл нь ардчилал маш сайн бэхэжсэн. Хүмүүс нь үзэл бодлоо нээлттэйгээр солилцож, маргаан мэтгэлцээн өрнүүлж чаддаг. Зөв шийдвэрт хүрэх механизм нь байгаа гэсэн үг.

-Монголд хөдөө аж ахуй, эрүүл мэндийн чиглэлээр хийх зүйл их байна гэж та ярьсан байсан. Энэ салбаруудад яг ямар боломжууд харагдаж байна вэ. Төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх боломж бий гэж ойлгож болох уу?

-Олон улсын байгууллага, Монголын Засгийн газар, Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа уул уурхайн компаниуд, Монголын бизнесмэнүүдийг нэгтгэж хөдөө аж ахуйн салбарт томоохон төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх сонирхол бий. Гэхдээ төр, хувийн хэвшлийг хамтын оролцоог бий болгоход хугацаа шаардагддаг. Одоогоор Австралийн Засгийн газраас Монголд орж ирж байгаа хөгжлийн тусламжид хөдөө аж ахуйн салбарт зориулсан мөнгө төсөвлөгдөөгүй. Австралийн хувьд төсвийн алдагдлаа бууруулах чиглэлээр нэлээд чармайж ажилласан. Гадны улсад үзүүлдэг хөгжлийн тусламжийн мөнгөнөөсөө нэлээд танаад байгаа. Монголын хувьд гол гэж үзсэн хоёр салбарт тусламж үзүүлж байна. Нэг нь Австрали-Монголын эрдэс баялгийн салбарын хамтын ажиллагааны хөтөлбөр. Нөгөө нь боловсролын салбарт хэрэгжиж байгаа Австралийн Засгийн газрын тэтгэлэгт хөтөлбөр.

-Австралийн Засгийн газрын тэтгэлэгт ихэвчлэн төрийн албан хаагчид хамрагдаад байх шиг анзаарагддаг. Австралид сурах сонирхолтой хувийн хэвшлийн залууст боломж хэр байдаг вэ?

-Австралийн Засгийн газрын тэтгэлэгт хөтөлбөрийн хувьд зөвхөн төрийн албанд ажилладаг хүмүүст зориулсан тэтгэлэг биш. Энэ тэтгэлэг Монгол Улс ардчилал, зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн 1992 оноос эхлэлтэй. Монголд өрнөсөн ардчилал дэлхий дахинд сюрприз болсон. Тухайн үед ардчилал, чөлөөт зах зээлийг сонгосон Монголыг яаж дэмжих вэ гэдэг хэлэлцүүлэг Австралид өрнөсөн. Эцэст нь Монгол гэдэг улсыг цааш нь удирдаж авч явах хүмүүсийг нь боловсролоор дэмжье гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн юм. Австралийн Засгийн газрын тэтгэлэгт хөтөлбөр магистр, докторын түвшний сургалтад төрийн албанд ажиллаж байгаа хүмүүсийг хамруулах хэлбэрээр эхэлсэн. Эхэндээ төрийн албаныхныг түлхүү хамруулсан ч яваандаа хувийн салбарынхныг ч шалгаруулах болсон. Одоогоор Австралийн Засгийн газрын тэтгэлгээр хувийн болон төрийн албанд ажиллаж байгаа 400 гаруй хүн суралцаад байна. Хувийн зардлаараа суралцсан хүмүүсийг нэмбэл 6000 гаруй монгол хүн манай улсад суралцсан байдаг юм. Австралид сураад ирсэн залуус Монголын хөгжилд том хувь нэмэр оруулж байгаад баяртай явдаг. Австралид төгссөн монголчууд Mozzies нийгэмлэг гэж байгуулсан байгаа. Ийм том нийгэмлэг Монголд байгуулагдчихсан үед сайдаар ирсэн нь миний хувьд аз завшаантай хэрэг. Дашрамд хэлэхэд, хоёр дахь үеийн Mozzies-ууд гараад ирчихсэн. Австралид боловсрол эзэмшсэн, Австралид амьдарч байгаа хүмүүсийн хүүхдүүд манай улсад боловсрол эзэмшиж байна. Үнэхээр талархууштай хэрэг шүү. Австралид суралцсан монголчууд бидний хувьд хамгийн том Элчин сайдууд. Бас хүүхдүүд нь ч гэсэн (инээв).

Монголчуудын англи хэлний чанартай боловсрол авахаар сонгодог улсын дотор Австрали АНУ-ын дараа хоёрт жагсдаг. Энэ бямба (маргааш) гарагт гэхэд л “Хил хязгааргүй Австрали” гэдэг боловсролын үзэсгэлэн болох гэж байна. Австрали болон дэлхийд нэлээд дээгүүрт ордог 15 их сургуулийн төлөөлөгч ирнэ. Австралид сурах сонирхолтой хүмүүс сургуулиудаас нь шууд мэдээлэл авах боломж нээгдэж байгаа гэсэн үг.

-Австралид ажиллах сонирхолтой монголчууд олон бий. Ийм хүсэлтэй хүмүүст визний хувьд хөнгөлөлт ч юм уу, тодорхой дэмжлэг үзүүлэх боломж хэр байгаа вэ?

-Оюутнуудын хувьд санхүүгийн чадвараа баталбал гэр бүлээ аваад явж болдог. Австрали гадаадын оюутнуудад долоо хоногт тодорхой цагаар ажиллах зөвшөөрөл өгдөг. Хичээлээ гүйцээд шалгалтуудаа сайн өгөөд байвал сурахынхаа хажуугаар ажиллаж болно гэж Австралийн Засгийн газар үздэг. Манай тогтолцооны хүмүүсийг илүү ихээр татдаг элемент нь энэ болов уу. Австралийн хувьд ажиллах болон амрах гэсэн визний төрөл бий. Жуулчны визтэй төстэй ч жуулчлангаа ажил эрхлэх боломжоор хангадаг юм. Австрали улс энэ визийг нэлээд олон оронд хэрэгжүүлдэг. Монголын хувьд хамрагдах боломжтой. Засгийн газрын хэмжээнд ярьж байна. Мэдээж хоёр талд ижилхэн боломж үйлчлэх хэрэгтэй. Австраличуудад ч ийм боломжийг өгөх учиртай гэж бодож байна. Гадаад харилцааны сайд Ц.Мөнх-Оргилтой уулзахдаа энэ саналыг тавьсан. Дараа жил юм уу, хоёр жилдээ багтаагаад шаардлагатай хууль эрх зүйн орчинг бүрдүүлж болно гэсэн хариу хэлсэн.

-Монголд ирээд төрсөн хүчтэй сэтгэгдлээ хуваалцаач?

-Монголд ирсэн хүн бүрд хүчтэй сэтгэгдэл төрдөг байх шүү. Би өмнө нь Монголоос гадна Япон, Солонгосын хойгийг хариуцаж ажилладаг байсан юм. Хариуцдаг улсын хувьд танай оронд өмнө нь дүн өвлөөр ирж байсан. Монголын өвөл ямар хүйтнийг ярих юм биш. Би Монголд ирэхээс өмнө энэ ертөнцийн хамгийн хүйтэн газрыг Берлин гэж боддог байсан шүү (инээв).

-Таныг монгол хэл сурч байгаа гэж сонслоо. Хэр хэцүү санагдаж байна?

-Би хоёр мэргэжилтэй. Эхний мэргэжил маань инженер. Дараа нь хэл шинжээчийн мэргэжил эзэмшсэн. Монгол хэл сурахад хэцүү байна. Гэхдээ мэргэжил маань хэл шинжээч учраас их сонирхон сурч байгаа. Би японоор ярьдаг. Япон хэлтэй хэлнийх нь үндэс нэг учраас сурахад харьцангуй амар юм. Япон хэлний авиа зүй хялбархан байдаг. Англи хэлийг японтой харьцуулбал бага зэрэг хүндрэлтэй. Гэтэл монгол хэл их өөр. Англи хэлэнд ч байдаггүй маш олон авиа, дуудлага байна. Үг бүр нь хэцүү санагдаж байгаа шүү (инээв). Монгол хэлийг өвөрмөц, сонирхолтой сонсогдуулдаг нэг зүйл байна. Хоолойн лх гэх мэт хоёр гийгүүлэгчийг нийлүүлж хэлэхээр гардаг авиа. Монгол хэлний характерыг ямар нэг зүйлтэй зүйрлээч гэвэл би уурын зүтгүүр шиг гэнэ. Яруу найраг сонсохоор ямар мэдрэмж төрдөг билээ, яг тэгж сонсогддог хэл юм. Миний хувьд танай улсын хэл голын урсгалын чимээг сонсч байгаа мэт мэдрэмж төрүүлсэн. Ер нь нүүдлийн соёлтой улсын хэл үүсэл хөгжлийн баялаг түүхтэй байдаг.

Таван толгойн нүүрсний ордоос “Гашуунсухайт”-ын боомт хүртэл урт цуваа үүсгэсэн нүүрсний машинууд. Өндөр чанарын коксжих нүүрсийг их хэмжээгээр гаргах улайрлаас болж хүнд даацын тэрэгнүүд осолдох болжээ. 2016.9.12-ны өдөр.

Таван толгойн Зүүн Цанхиас Гашуун сухайтын боомт хүртэл 70-80 тоннын даацтай нүүрс ачсан машинууд эгнэж байна. Оргил үедээ 30 км хүртэл урт цуваа үүсгэж буй энэ хүнд даацын машинуудад ачсан өндөр чанарын коксжих нүүрсний тонн нь 27-хон ам.доллар. Дэлхийн зах зээл дээр, тодруулж хэлбэл, Хятадын далайн боомт дээр 190 ам.доллар хүрч “галзуураад” багагүй хугацаа өнгөрсөн коксжих нүүрсийг зургаа, долоо дахин хямд үнээр тээвэрлэж байгаа нь энэ. Ханш нь огцом өссөн нүүрсийг Таван толгойгоос ийм хямдхан ачиж байгаа учраас 2000 орчим хүнд даацын машин хоёр, гурван км-ийн урт цуваа үүсгэж уралдан зөөхгүй гээд яахав. Товчхондоо, Таван толгойн нүүрс олборлолт, тээвэрлэлт, худалдан авалтыг хятадууд хариуцаж байна. Таван толгойн олборлогч нь Хятадын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай “TTJVCo”. Худалдан авагч нь Хятадын төрийн өмчит “Чалко” компани. Харин тээвэрлэгч нь “Винсвэй”. Хар үгээр хэлбэл, “Эрдэнэс Таван толгой”-гоос нүүрс авч цааш нь дамладаг компани. Мөн л Хятадын компани. Өндөр чанарын коксжих нүүрсний арвин нөөцтэй энэ ордын зөвхөн тусгай зөвшөөрөл л Монгол Улсын нэр дээр байна.

Дэлхийн зах зээлийн ханшаас зургаа, долоо дахин хямд нүүрсийг Таван толгойн Зүүн Цанхиас тээвэрлэж байгаа “Винсвэй” компанийн ашиг энэ оны эхний хагас жилд эрс нэмэгджээ. Компанийн хагас жилийн тайлангийн мэдээллийг сонирхъё.

“Винсвэй” энэ оны эхний хагас жилд “Эрдэнэс Таван толгой” төрийн өмчит компаниас хоёр сая орчим тонн нүүрс худалдан авчээ. Борлуулалтын үнээ тонн тутамд 475 хонгконг доллараас 495 хонгконг доллар болгон нэмэгдүүлээд авч. “Эрдэнэс Таван толгой”-гоос худалдаж авсан нүүрсний үнийн өөрчлөлт нь харин эсрэгээрээ. 410 хонгконг доллараас 296 хонконг доллар болтол бууруулчихаж. Дэлхийн зах зээлд нүүрсний үнэ өсч байхад зууч компаниуд “Эрдэнэс Таван толгой”-гоос авах үнээ бууруулж, ашгаа нэмэгдүүлж чадсан гэсэн үг.

Тайланд нь дурайж буй тоонуудаас “Винсвэй”-н цэвэр ашгийг гаргаад ирэх тийм ч хэцүү биш. “Винсвэй” нүүрс авч, цааш дамласнаараа цэвэр ашгаа тонн тутамд ойролцоогоор 17 ам.доллар болтол нэмэгдүүлж чаджээ. Ердөө хагас жилийн дотор Таван толгойн нүүрснээс 35 сая ам.долларын цэвэр ашиг олсон гээд ойлгочихож болно. Энгийнээр хэлбэл, Таван толгойн нүүрснээс олох ашиг иргэн бүртээ 21 мянган төгрөг тараах гэж “Чалко”-гоос зээлсэн өрөнд биш “ченж” компанийн халаасанд орж байна.

Коксжих нүүрс цаанаа л тийм өндөр үнэтэй болохоос биш наанаа хямдхан байгаа, хилээс цааш далайн боомт хүртэл тээвэрлэлтийн зардал гэж том юм бий гэсэн нухацтай, албаны тайлбарууд сонсогдож байгаа. Тодруулж хэлбэл, “Эрдэнэс Таван толгой”-н борлуулалт хариуцсан захирал “27 ам.долларын үнэ гэдэг бол ямар ч зардал шингээгүй, уурхайн аман дээрээсээ зарж буй ханш. Тийм учраас зах зээл дэх эцсийн үнэтэй харьцуулж болохгүй” хэмээн ярьсан удаатай. Монголын экспортын гол зах зээл болсон үйлдвэрүүд коксжих нүүрсийг тийм хямдхан аваад байна уу, үгүй юу гэсэн асуултын хариуг “China coal resource”-ийн шинжээчдийн мэдээллээс харъя. Бугатын гангийн үйлдвэрүүдийн бүс нутагт Таван толгойнхтой ижил чанарын угааж баяжуулсан нүүрс одоогийн байдлаар 123 ам.долларын үнэлгээтэй байна. Бугат хүртэлх тээврийн болон холбогдох бүх зардлыг шингээгээд шингээгээд “Эрдэнэс Таван толгой”-н коксжих нүүрсээ зарж байгаа эцсийн үнэ дээд тал нь 82 ам.доллар л хүрч байна.

Таван толгойн нүүрс Бугатын зах зээлд хүрэх үнээ дор хаяж тонн тутамд 30 ам.доллараар нэмэгдүүлэх бодит боломж байгаа юм билээ. Гэтэл өнөөдөр тэр ашгийг нь дундын зууч хятад компаниуд хүртэж байна.

Таван толгойн зүүн Цанхийн уурхайгаас Гашуунсухайтын боомт хүртэл 70-80 тоннын даацтай ачааны машинууд дээд тал нь 30 км урт цуваа үүсгэн коксжих нүүрсийг урд хөрш рүү зөөж байна. Дэлхийн зах зээл дээр 190 ам.долларт хүрсэн коксжих нүүрс Таван толгойн ордоос 27-хон ам.доллараар гаргаж байгаа учраас ийн урт цуваа үүсгэжээ.

2016.09.12-ны өдөр Өмнөговь аймаг. Таван толгой

“Эрдэнэс Таван толгой”-н хямдхаан зарж байгаа коксжих нүүрсний мөнгө “Чалко”-гийн өрөнд бодитой суутгагдаж чадаж байгаа болов уу гэдэг дээр дахиад тоо бодъё. “Эрдэнэс Таван толгой”-н нүүрсний тонн тутмын үнэ нь 27 ам.доллар. Энэ оны эхэнд бид “Чалко”-д 120 сая ам.долларын өртэй байсан. Харин одоо бидний өр 110 сая ам.доллар болсон. Хагас жилийн турш 10-хан сая ам.долларын өрөө л барагдуулаад байгаа. Арван сая ам.долларын өрөө дарсан зургаан сарын хугацаанд “Эрдэнэс Таван толгой”-н зарсан нүүрсний хэмжээ 3.2 сая тонн. Хуваах үйлдэл хийгээд харахаар зүүн Цанхиас ачиж байгаа нэг тонн нүүрс тутмаас ердөө гуравхан ам.долларыг л “Чалко”-гийн өрөнд суутгуулдаг болж таарч байна. Бусад нь олборлолтын зардал нэрээр Хятадын TTJVCо компанийн халаасанд орж байгаа гэсэн үг. Тодруулж хэлбэл, бид дэлхийн зах зээл дээр аль хэдийнэ моодонд орчихсон коксжих нүүрсээ зарсан мөнгөний аравхан хувийг өрөндөө суутгуулж байна. Иймэрхүү маягаар өрөө барагдуулсаар аж төрнө гэвэл 110 сая ам.долларын өрийг барагдуулахад дор хаяж 5-6 жил шаардлагатай. Энэ зуур Цанхийн хамаг сайн чанарын нүүрс зөөгдөж дуусна гэж нүүрсний салбарынхан аль хэдийнэ анхааруулаад эхэлчихсэн.

ТАВАН ТОЛГОЙН КОКСЖИХ НҮҮРС ЯАГААД ҮНЭ ЦЭНЭЭ АЛДАХ БОЛОВ?

“Өдрийн сонин”-ы № 208 (5473) дугаараас авч нийтлэв.

“Монголын эдийн засаг ирэх жилээс сэргэж эхэлнэ” гэж Ерөнхий сайдын эдийн засгийн ахлах зөвлөх Н.Энхбаяр онцолсон бол “Си Ар Юу” группийн Хятад дахь салбарын захирал Жон Жонсон нүүрс, зэс, төмрийн хүдрийн үнэ одоогийнхоос доошлохгүй аажимдаа бага багаар өснө гэсэн гэгээтэй мэдээ дуулгав. Тэд “Дисковер Монголиа-2016”-гийн голлох илтгэлийг тавьсан юм. Уул уурхайн баялгаа ахиу үнээр зарж мөнгө олъё гэвэл төмөр зам, цахилгаан станц зэрэг дэд бүтэцдээ анхаарах хэрэгтэй гэсэн санааг илтгэгч бүр хэлж байв. Ерөнхий сайдын ахлах зөвлөх Н.Энхбаяр хүчтэй дэд бүтэцгүй бол уул уурхайгаараа дэлхийд өрсөлдөх бололцоогүй хэмээн онцолсон. Оюу толгой төсөл нийт зардлынхаа 30 хувь буюу 200-300 сая ам.долларыг цахилгаан худалдан авах гэж урд хөршийн компанид төлдөг, Таван толгойн цахилгаан станцаа барьчихвал энэ мөнгө дотооддоо үлдэнэ гэсэн тоо ч дуулдав. Дэд бүтцээ даруйхан шийдэж, өрсөлдөх чадвараа сайжруулахгүй бол уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ сэргэх ирэх жилүүдэд Монгол Улс хүчтэй тоглогч байж чадахгүй гэсэн санаа “QMC” компанийн ерөнхий захирал М.Дагвын илтгэлээс мөн анзаарагдав. Тэрээр “Уул уурхайн салбарын өрсөлдөх чадвар” сэдвээр илтгэл тавьсан юм. Илтгэгч “Дараагийн өсөлт ирэхэд өрсөлдөх чадвартай улс л өгөөжийг нь хүртэнэ. Өрсөлдөөнд оръё гэхэд хоёр зүйл саад болоод байна. Монголын тухайд компаниуд бор зүрхээрээ өрсөлдөх чадварын судалгаа хийдэг. Гэтэл Австрали гэх мэт том улс орнууд төрийн институтээр дамжуулж өрсөлдөх чадварыг судлаад эхэллээ.

Компани, төр дан дангаараа биш хамтарч байж өрсөлдөөнийг шинээр ойлгоно. Өрсөлдөөний тухай шинэ зургийг тархиндаа бий болгоно” хэмээн онцоллоо.

14 дэх жилдээ болж байгаа уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулагчдын “Дисковер Монголиа” чуулга уулзалтад 350 гаруй хүн оролцов. Хөрөнгө оруулагчид өнгөрсөн жил “Популизмгүй уул уурхайн төлөө” уриан дор чуулж байсан бол энэ жил “Тогтвортой байдлын төлөө” гэсэн уриа сонгожээ. Нээлтийн ёслолд засгаас Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Ц.Дашдорж, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Д.Оюунхорол нар ирсэн юм. Уул уурхайн сайд хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгох үйл явцыг нээлттэй болгоно гэж хөрөнгө оруулагчдад амлалаа.

“Эрдэнэс Монгол” компанийн ерөнхий эдийн засагч Ч.Отгочулуу компанийнхаа шинэчлэлийг хөрөнгө оруулагчдад тайлагнасан юм. Тэрээр “Эрдэнэс Монгол бол стратегийн ордууд дээр тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг төрийн өмчтэй компани. Эзэмшдэг ордууд нь асар боломжтой, нөөц ихтэй. Гэсэн хэр нь үнэлгээ хийхээр ганцхан тэрбум ам.доллар болчихдог. Гэтэл манайхаас хэд дахин жижиг нөөцтэй компани олон улсын зах зээл дээр 12 дахин өндөр үнэлгээтэй. Шалтгааныг нь судлаад үзэхээр засаглал сул гэсэн дүгнэлт гарсан. Олон улсын бизнесийн хэл гэж үздэг бүртгэлийн стандартаар тайлан тэнцлээ гаргадаггүй нь бас нэг гол шалтгаан болсон. Шуурхай арга хэмжээ авч хоёр том шинэчлэл хийлээ. Хүний хөгжил сангийн тухай хуулиар манайхыг удирддаг байсныг болиуллаа. Одоо арилжааны зарчмаар явна. Энержи ресурс нүүрсээ хямд зараад баялгаа үнэгүйдүүллээ гэж харамсангуй ярьж байна. 2008, 2012 оны сонгуулийн амлалтын уршиг л даа. Гэхдээ нэгэнт хийсэн гэрээг хэрэгжүүлж, төлөх ёстойгоо төлөөд ард нь гарахаас аргагүй. Цаашид улстөрийн ийм алдаа гаргахгүйн тулд хуулиндаа өөрчлөлт оруулсан. Компанийнхаа дүрмийг шинэчиллээ. Мөн Олон улсын санхүүгийн корпорацитай ярьж байгаад төрийн өмчтэй компанийн засаглалын стандартын дагуу үнэлгээ хийлгэсэн.Цаашид манай компани улстөрөөс хараат бус, тогтвортой, мэргэжлийн, хүмүүс нь ур чадвартай байх ёстой. Үүний төлөө ажиллавал дотоодын болон олон улсын зах зээлээс хөрөнгө оруулалт татаж чадна” гэж ярилаа. Дашрамд сонирхуулахад “Мүүдис” агентлаг “Эрдэнэс Монгол”-ын зээлжих зэрэглэлийг тогтоохоор болжээ.

Хятадын далайн боомт дээр 190 ам.доллар хүрч ханш нь өссөн коксжих нүүрсийг “Эрдэнэс Таван толгой” 27 ам.доллараар урд хөрш рүү экспортолж байгаа. Нүүрсний экспортын 80 хувийг дангаараа гаргаж байгаа “Эрдэнэс Таван толгой” нүүрс экспортлогч хувийн компаниудад өрсөлдөх орон зай үлдээгээгүй гэсэн шүүмжлэлийг шинжээчид хэлцгээгээд эхэлчихсэн.“Энержи ресурс” компанийн гүйцэтгэх захирал Г.Батцэнгэл “Азийн эдийн засгийн өсөлт, гангийн хэрэглээ-Монголын коксжих нүүрс болон төмрийн хүдрийн экспортын боломж” илтгэлдээ ч энэ талаар онцлов. Тэрээр “Монголын уул уурхайд ганибализм буюу бие биенээ барьж идэх процесс явагдаж байна. Үнээ буулгаж өрсөлдсөнөөс болж Тавантолгой, Нарийн сухайтын нүүрсний бүлэг ордуудад үйл ажиллагаа явуулж буй компаниуд, төмрийн хүдэр экспортлогчид тун хүнд байдалд орчихлоо. Зах зээлээ булаацалдана, дэд бүтцээ булаацалдана, бас боловсон хүчнээ булаацалдаж байна. Бодлогоо нэгтгэж чадахгүйгээс болж эцсийн дүндээ бүгдээрээ хохирцгоож байна” гэсэн шүүмжлэл хэлж байлаа. “Оюу толгой” ХХК-ийн ТУЗ-ийн дарга Г.Батсүх энэ өдөр төслийнхөө талаар илтгэл тавьсан юм.

Дашрамд дурдахад уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ зарж олсон мөнгө оны эхний долоон сарын байдлаар 400 сая ам.доллараар буурч, 1.8 тэрбум ам.доллар болжээ. Алт, цайрын баяжмал л өөдрөг зурагтай гарч. Алтны экспорт гэхэд 8.5 тонноор хэмжигдэж байна. Өнгөрсөн оны мөн үеэс 3.9 тонноор өссөн үзүүлэлт гэнэ. Шаргал металлын ханш он гарсаар 25 гаруй хувиар өсч, сүүлийн 40 жил ажиглагдаагүй өсөлт харуулжээ. Зэсийн баяжмалаа зарж олсон доллар түрүү жилийн өдийгөөс 24 хувиар буурсан байна. Харин нүүрсний экспортын хэмжээ нь нэмэгдсэн олсон мөнгөний хэмжээ таван хувиар буурсан гэж статистикийнхан онцолжээ.

СЭЗДС-ийн багш Ж.Дэлгэрсайхан “Уул уурхайн салбар дахь макро нөлөөлөл, өнөөгийн хүлээлт” сэдвээр илтгэл тавилаа. Тэрээр “Эдийн засгийн хөгжлийн загвартай болох хэрэгтэй. Манай улсад гадаад орчны нөлөө маш бага. Гол буруутан нь төр болчихоод байна. Төрийг маш хүнд, тээвэрлэхэд төвөгтэй ачаатай зүйрлэж болно. Уул уурхайн асуудлаар хангалттай хурал цуглаан зохион байгуулж, баримт бичиг олноор нь баталдаг. Өмнийн говийн дэд бүтцийг хэрэгжүүлэх хөтөлбөр гэж гайхамшигтай баримт боловсруулсан. Аль нь ч хэрэгждэггүй. Хүнд үйлдвэр, төмөр замын салбарт ч мөн адил ийм дүр зураг харагддаг. Тэгэхээр цаг алдалгүй яаралтай хийх зүйл бол төрийн шинэчлэл. Нам, хүн өөрчлөх тухай биш төрийн чадамж, бүтэц, сэтгэлгээний өөрчлөлтийг хийх цаг болсон. Одоогийн Засгийн газар бодит байдлыг ил зарласан нь сайн ч хийх ажлаа хамтад нь зарласан бол зах зээлд гэнэтийн цочрол үүсэхгүй байсан” хэмээн ярьсан юм.

“Инвест Монголиа” чуулга уулзалтын үеэр хөрөнгө оруулагч, банкируудын зүгээс бодлогын хүүг огцом нэмсэн нь эдийн засагт муугаар нөлөөлнө гэсэн тайлбар хийж байсан юм. “Дисковер Монголиа”-гийн үдээс хойшхи хуралдаанаар бодлогын хүүг 4.5 хувиар нэмсэн шийдвэрийн талаар Монголбанкны Мөнгөний бодлогын газрын дарга Б.Баярдаваа тайлбар өглөө. Б.Баярдаваа “Одоогийн хатуу бодлогоо хурдан хугацаанд зөөлрүүлэх хэрэгтэйг Монгол банк хүлээн зөвшөөрч байгаа. Гэхдээ Засгийн газар төсвийн зардлыг хангалттай бууруулж чадахгүй байна” гэж ярилаа. Товчхондоо бодлогын хүү бууруулах эсэх нь эдийн Засгийн газрын хийх алхмаас хамаарах аж. Банкуудын нийт хөрөнгийн 30 орчим хувь нь засгийн эргэлтэд ороогүй гэж Мөнгөний бодлогын газрын дарга ярилаа. Учрыг нь асуухаар эрсдэл даах чадвартай төсөл ховор, санхүүжүүлэх төсөл алга хэмээн хариулдаг гэнэ.

“MIBG” үнэт цаасны хөрөнгө оруулалтын компанийн гүйцэтгэх захирал А.Билгүүн “Дисковер Монголиа” чуулга уулзалтын талаар “Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг, гадаадын аль нэг хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа арилжаалж байгаа гурван хайгуулын компани, дөрвөн олборлолтын компани бий. Монголын эдийн засгийг гадаадын хөрөнгийн зах зээлтэй холбодог гол гүүр бол эдгээр компаниуд. Тэд үйл ажиллагаагаа хэрхэн үр дүнтэй явуулах вэ гэдгээ энэ хурлаар шийдэхээр ярьж байна. Эд ашигтай ажиллаж байж Монголын нэр хүнд олон улсад сэргэнэ. Цаашлуулж хэлбэл эдгээр компани гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг Монгол руу дуудах гол зэвсэг. Энэ компаниудын дуу хоолойг төрд хүргэж дэмжих, төрийн бодлогыг компаниудад хүргэх, компаниуд хоорондоо бизнес хэлцэл хийгээсэй гэсэн зорилгоор зохион байгуулж байгаа арга хэмжээ” хэмээн сэтгэгдлээ хуваалцав.

“Дисковер Монголиа” чуулга уулзалт өнөөдөр өндөрлөнө. Энэ өдрийн үдээс өмнөх хуралдаанаар уламжлал ёсоор “Засгийн газрын цаг” болно. “Засгийн газрын цаг”-т Уул уурхайн хүнд үйлдвэр, Байгал орчин, аялал жуулчлал, Эрчим хүч, Сангийн яамныхан оролцох юм байна. Мөн Ерөнхий сайдын эдийн засгийн ахлах зөвлөх Н.Энхбаяр, АМГТГ-ын даргын үүрэг гүйцэтгэгч Б.Баатарцогт, Гаалийн ерөнхий газрын дэд дарга Ё.Бат-Эрдэнэ, Татварын ерөнхий газрын дарга Л.Зориг нар оролцохоор болжээ.

“Инвест Монголиа” хөрөнгө оруулагчдын чуулга уулзалтыг зохион байгуулагч “Фронтиер конференс” компанийн гүйцэтгэх захирал Маса Игататай ярилцлаа.

-Энэ жилийн “Инвест Монголиа” өмнөх жилийнхээс ямар онцлогтой болж өнгөрөв?

-“Инвест Монголиа”-д ирсэн оролцогчдын тоо өмнөх жилүүдийнхээс харьцангуй олон байлаа. Ноднин 680 гаруй хүн оролцсон бол энэ жил 850 хол давлаа. Хөрөнгө оруулагчид тийм олноороо ирсэнгүй. Гэхдээ хөрөнгө оруулагчдыг татах, холбож өгөх байгууллагын хүмүүс цөөнгүй ирлээ. Элчин сайдын яам, элчин сайдын яамдын харьяанд байдаг бизнесийн байгууллагын төлөөлөгчид, гадны хэвлэл мэдээллийнхэн анхаарч оролцлоо. Хөрөнгө оруулагчидтай холбож өгөх байгууллагуудаас ирсэн учраас ирэх жилээс хөрөнгө оруулагчид олноороо оролцоно гэсэн хүлээлт байна.

-Элчин сайд нар хөрөнгө оруулалтын орчинд сэтгэл дундуур байгаагаа илэрхийлсэн. Ер нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдын сэтгэгдэл ямархуу байна вэ?

-Энэ жил шинэ хөрөнгө оруулагч ирээгүй. Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг гадаадын байгууллагынханы хувьд танай улсыг олон жил судалсан, танай улсын талаар тодорхой мэдээлэлтэй хүмүүс. Тэд хөрөнгө оруулалтын орчинд юу болохгүй байгааг дахиад л ярьсан. Яриаг нь нэгтгээд дүгнэхэд шинэ Засгийн газрыг өмнөх Засгийн газрууд шигээ мэргэжлийн засаг байж чадсангүй гэж байна. Хөрөнгө оруулагчдын хувьд шинэ Засгийн газар байгуулагдаж эдийн засаг өснө гэсэн хүлээлт байсан. Шинэ засаг өмнөх шигээ чадвартай хүмүүсийг зөв газар нь томилсонгүй. Тэгэхээр өмнөх жилүүдийн алдаа давтагдана гэсэн үг.

-Тав банк бодлогын хүүг огцом өсгөсөн нь хөрөнгө оруулалтын орчинд сөрөг нөлөөтэй гэсэн байр суурийг “Инвест Монголиа”-д оролцсон зарим банкир онцолж байсан. Энэ шийдвэр цагаа олсон гэж та бодож байна уу, эсвэл…?

-Нөхцөл байдлыг дүгнээд үзье. Төгрөгийн ханш огцом унаж байсан үед бодлогын хүүг 4.5 хувиар өсгөж төгрөгийн ханшийг тогтворжуулсан нь байж болох арга. Гэхдээ дарааллаа бодолцох учиртай байсан. Шийдвэр гарахын өмнө Сангийн яам хүмүүсийг цочролд оруулсан хоёр төрлийн мэдэгдэл гаргасан. Тэр мэдээлэл төгрөгийн ханшийг сулрахад хүргэсэн л дээ. Сангийн яамнаас мэдэгдэл гаргахдаа нэг зүйлийг анхаарах байсан юм. Болохгүй байгаа зүйлийг зарлах нь зөв ч бидэнд ийм төлөвлөгөө бий, дөрвөн жилийн дараа ийм үр дүн гарна гэж гарцаа ярих ёстой байсан. Тэгж хэлээгүй учраас ирээдүйн бодлого, дүр төрх, төсөөлөл тодорхойгүй болчихож байгаа юм. Тэр мэдээллийн дараа “Мүүдис” гэх мэт байгууллага Монгол улсын зээлжих зэрэглэлийг бууруулчихсан. Хөрөнгө оруулагчдын итгэл ч алдарсан.

-Ийм хүнд цагт, сая таны хэлсэн шиг ойлгомжгүй байдал үүссэн үед Таван толгой гэх мэт том төслүүдэд хөрөнгө оруулах сонирхол гадныханд байна уу. “Инвест Монголиа”-д оролцогчид яаж харж байна?

-Монголын хамгийн том төсөл бол Оюу толгой. Засаг Оюу толгойн өөрт ногдох хувийг зарах нь гэсэн цуу яриа дэгдээд байгаа. Хятадад хамгийн багадаа хоёр тэрбум ам.доллараар зарж одоо хэрэгтэй мөнгөний асуудлаа шийдэх боломж бий гэж “Инвест Монголиа”-д оролцогчид ярьж байна. Таван толгойн тухайд үнэ цэнээ алдчихаад байгаа. Гэхдээ гадны зарим компанийг “Mоngolian mining corporation”-тэй хамтарсан консорциум маягаар нэгтгэж Тавантолгойг хөдөлгөх хувилбар амьдрал дээр хэрэгжвэл ашигтай төсөл байх бүрэн бололцоотой. Амжилттай хэрэгжих боломжтой том төслүүд гэвэл сэргээгдэх эрчим хүчний салбарт байна. Бүр тодруулж хэлбэл салхи, нарны эрчим хүчний төслүүдийг гадаадын хөрөнгө оруулагчид нэлээд сонирхож байгаа. ”Оюу толгой”, “Таван толгой”-д хөрөнгө оруулах хамгийн боломжтой улс гэвэл одоогоор зөвхөн Хятад л байна.

-“Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдаж магадгүй гэж таамаглахаар алхмуудыг Засгийн газраас хийгээд эхэлчихсэн. Нөгөө талд бонд гаргах боломж бий гэсэн байр суурийг бизнес эрхлэгчид илэрхийлж байгаа. Ер нь манай улсад гаднаас мөнгө босгох ямар боломж, гарцууд байна вэ?

-Монголын хувьд гаднаас мөнгө татах таван төрлийн боломж бий. “Стэнд бай”, бонд, Хятадын Засгийн газраас тусламж авах, Оюу толгой, төрийн өмчийн хувьчлал. Засгийн газрын өгсөн мэссэж, мэдээллээс болж бондын хүү сүүлийн хоёр сарын турш өслөө. Тэгэхээр дахин бонд гаргавал өндөр өртгөөр гаргах учраас боломжгүй хувилбар. Оюу толгойгоос мөнгө босгох асуудал ч шийдвэрт хүрэхгүй болов уу. Төрийн өмчийг хувьчлах аргаар мөнгө босгох нь одоохондоо ашигтай гарц биш. Эдийн засаг хүнд байгаа нөхцөлд төр өмчөө асар бага мөнгөөр зарах эрсдэлтэй. “Стэнд бай”-д орох юм уу, эсвэл Хятадын Засгийн газартай харилцах хоёр гарц л боломжтой харагдаж байна.

-Хятад гэснээс хөрөнгө оруулалтын орчин нэг улсаас нэлээд хамааралтай болчихвол зах зээл талаасаа ямар эрсдэлтэй вэ?

-Хятадын хувьд зүгээр нэг туслах улс биш. Худалдаачны сэтгэхүйтэй улс. Хэцүү байгаа үеийг нь далимдуулаад эдийн засагт нь том нөлөө үзүүлье гэсэн бодлогоор хандах магадлал өндөр. Өмнө нь хийсэн свопынхоо хэмжээг дахиад өсгөе гэсэн яриа гарч байгаа. Хэрвээ Хятадад ийм хүсэлт тавибал “Тэгье, бид өсгөөд өгье. Гэхдээ та нар бидний төлөө юу хийх вэ” гэж асууна. Хятадуудын юу хүсэхийг би мэдэхгүй. Хэрвээ би Хятадын талын шийдвэр гаргах хүн байсан бол “Манай банкинд танай улсад үйл ажиллагаа явуулах тусгай зөвшөөрөл өг” л гэж хэлнэ. Ингэж асуух нь ойлгомжтой. Эрхийг нь өгөөд Хятадын банкууд ороод ирвэл Монгол Улс Хятадад худалдагдах аюул ихэснэ.

-Эрсдлээс хамгаалах арга хэрэглээд мөнгө орж ирэх боломжтой улсад хандаж болно, “Bank of China”-г тодорхой босго, шалгууртайгаар оруулаад ирчихэд болохгүй юмгүй гэсэн байр суурь сонсогддог. Энэ тал дээр таны байр суурийг сонсъё?

-Хятадын банк Монголд орж ирээд үйл ажиллагаа явуулна гэвэл Монгол улс төгрөгөөр биш юаниар гүйлгээ хийдэг орон болох эрсдэлтэй. Нөгөө талаас “Манай улс ийм тийм хязгаарлалт хийнэ” гэхгүйгээр гэрээ хийснийхээ дараа хязгаарлалт хийнэ гээд эхэлбэл хөрөнгө оруулалтын орчин талаас Хятадын итгэлийг алдах том аюул бий. Тэгэхээр тавих хязгаарлалтаа хоёр талаас сайн бодох ёстой. Эхлээд хязгаарлалтаа хийгээд, дараа нь гэрээгээ байгуулах учиртай.

-“Стэнд бай”-д хамрагдахад зайлшгүй анхаарах зүйл гэвэл юу байна?

-Нарийн бодлого, судалгаатайгаар энэ хөтөлбөрт хамрагдах хэрэгтэй. Өмнө нь 200 сая ам.долларын төсөвтэйгээр хийсэн бол одоо нэг тэрбум долларын төсөвтэйгээр хийнэ гэж ярьж байна. “Стэнд бай” хэрэгжүүлснээр засаглал, ил тод байдал сайжирна. Эрх мэдэлтэй, мөнгөтэй хүмүүс алдагдал хүлээж, эрх мэдэлгүй , хөрөнгө багатай хэсэг нь илүү хожно.

-Хөрөнгө оруулагчдын хувьд Монголын юу нь өөдрөг сэтгэгдэл төрүүлдэг бол, аль салбарт илүү боломж байгаа бол гэдэг утгаар нь асууж байна л даа?

-Монгол баялагтай улс. Байгалийн болон газар тариалангийн баялагтай. Бүх улсад байдаг баялаг биш гэдгээрээ онцлогтой. Япон, Хонгконг, Сингапур ийм баялаггүй. Хүний сэтгэхүй их сонин. Өөрт байхгүйгээ хүсдэг. Жишээ нь Японд зээлийн хүү тэг хувь. Гэтэл Монгол эрсдэлтэй ч гэсэн зээлийн жилийн хүү нь 17 хувь. Тэг хувьтай байснаас эрсдэлтэй ч гэсэн 17 хувьтай байна гэдэг япончуудын сонирхлыг татахаас аргагүй зүйл. Энэ талаасаа танай орон боломж ихтэй улс.

-Манай улс Японтой чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулаад багагүй хугацаа өнгөрч байна. Гэрээ хэрэгжсэнээр ойрын ирээдүйд бидэнд ирэх боломж нь юу бол?

-Ноолуурын салбар үлэмж ашигтай. Мэдээж ноолуурын салбарыг дагалдах салбаруудад ч ашгаа өгнө. Бусад улсуудад 11 хувь байгаа татварыг тэг хувь болгосон шүү дээ. Ноолуурын зах зээлийн гол өрсөлдөгч Хятадын хувьд ч 11 хувийн татвар төлж байж Японы зах зээлд гарах бололцоотой.

-Эдийн засаг хямарсан ийм үед Монголын тухайд яг ямар салбар илүү ашигтай ажиллах боломжтой байна вэ?

-Хямралын үед хамгийн ашигтай салбар бол аялал жуулчлал. Гэтэл аялал жуулчлалын салбарт “МИАТ”, “Корейн эйр” гэж хоёр компани монополь тогтоочихсон. Ийм шалтгаанаар онгоцны билетийн үнэ өндөр байна. Монголд бүх үйлчилгээ хямдхан учраас гаднаас ирэх сонирхолтой улс олон байгаа. Тэд онгоцны зорчих тасалбарын үнэ хэт өндрөөс болж сонголтоо өөрчлөөд байна л даа.

Клод Моне бол импрессионизмын эцэг. Импрессионизмыг түүний “Сэтгэгдэл. Мандах наран” гэсэн бүтээлийн нэрнээс үүдэлтэй гэж үздэг. XIX зууны сүүлээс XX зууны Францад үүссэн импрессионизм гадаад ертөнцөөс төрсөн сэтгэгдлүүдийг тусган харуулах, орчин тойрноо байгаагаар нь бичиж, зурдгаараа онцлогтой гэж урлаг судлаачид хэлдэг. Клод Монегоос өмнө хэн ч хэзээ ч ногоон навчис дээрх гэрэл сүүдрийн тоглолт, үүлсийн гайхамшигт хэлбэр, хэн нэгний зурвасхан инээмсэглэлийг дуу алдаж, гайхмаар яг тэр агшинд нь зогсоон дүрсэлж чадаагүй юм.

Зураач 1840 оны арваннэгдүгээр сарын 14-нд Клод-Адольф Моне, дуучин Луиза-Жюстин Одрегийн гэр бүлд мэндэлжээ. Төрсөн газар нь Парис. Хүүг таван настай байхад гэр бүл нь ахиу мөнгө олохоор Нормандын Гавр хотноо шилжин суурьшжээ. Тухайн үед эцэг нь хүүгээ мухлагийнх нь бизнесийг үргэлжлүүлнэ гэж бодож байсан ч Клод худалдаа сонирхсонгүй. Орон нутгийн коллежид суралцаж байхдаа шог зураг зурах хорхойтой болж. Хүү багш нараа шоглож зурсныхаа шанд таагүй байдалтай нүүр тулж байсан ч шантарсангүй. Аав, ээж нь хүүгийнхээ хүслийг хорьсонгүй, зурах дуртай нагац эгч нь хөрөнгө санхүүгээр дэмжиж байлаа. 15 насандаа тэр Гавр хотноо сайн шог зураач гэсэн алдартай болов. Алдарт зураач Эжен Будентэй танилцаагүй бол хүүгийн хувь тавилан хэрхэх байсныг таахад бэрх. Хүү шог зургаа зардаг талхны газарт энэ агуу хүнтэй уулзжээ. Зурах дуртай хөвгүүнийг харсан даруйдаа дэргэд нь ирсэн агуу зураач “Таны зураг сонирхолтой, хөнгөхөн, ухаалаг учраас би харах дуртай. Та бол их авьяастай. Төд удалгүй та шог зургаас залхана. Байгалийг зурах хэрэгтэй. Тэнгэр, тэнгис, амьтан, хүмүүс, мод… бурхан тэднийг яаж бүтээсэн яг тэр хэвээр нь, агаар, гэрэлтэй нь зурах хэрэгтэй” хэмээн хэлсэн гэдэг. Тэр үед Будений гэрэл гэгээ, нарны туяагаар амилуулсан тэнгисийн зураг Клодод таалагддаггүй байв. Залуу удаан хугацааны турш байгалийн зураг зурахаас татгалзаж байсан ч багшийнхаа ятгалгаар Гавер хотынхоо зүүн хойд хэсэгт байрлах Рюэлльд очжээ. Багштайгаа өнгөрүүлсэн тэр мөчөө Моне “Буден багш зургийн тавиураа байрлуулаад уран бүтээлээ туурвиж эхэллээ. Яг тэр агшинд би уран зураг гэж юу болохыг жинхэнэ утгаар нь мэдэрсэн. Буденд тэр үед л чин зүрхнээсээ талархсан шүү. Зураач болох суурийг минь тавьсан хүн дээ” гэж дурссан нь бий. Клодын “Рюэлль руу харсан нь” гэсэн нэртэй анхны зураг нь Будений байгалийн зурагтай тун төстэй. Түүнээс хойш олон жилийн дараа Моне багшдаа “Би жинхэнэ утгаар нь байгалийг ойлгож байна. Тэр хэрээрээ дурлан, хайрлах болов. Та бол миний байгалийг харахад тусалсан, ойлгож, мэдрэхэд чиглүүлсэн анхны багш” хэмээн бичиж байж.

Будентай танилцсанаас хойш жилийн дараа залуу Парис явж, бүх л амьдралаа уран зурагт зориулахаар шийдлээ. Буден багш нь зураач Константин Труайонд захидал бичиж явууллаа. Урлагийн хүнд Парисийн сургууль шиг сайхан нь юу байхав гэж бодмоор. Гэтэл Клод Парис дахь Францын нэртэй музейнүүдийн нэг Луврт хэдэн өдрийг өнгөрөөсний эцэст, Труайонтэй уулзан зургийн академид сурах хэрэгтэй гэсэн зөвлөгөө сонссоны дараа бодлоо өөрчилж Сюисийн академид орохоор шийдэв. Моне Сюисийн академиас гадна үзэсгэлэн их сонирхдог байв.Энэ үед танилцсан уран бүтээлчдийнх нь дунд Камил Писсаро, Эжен Делакруа, Гюстав Курбе нар байсан юм. Камил Писсаро зураачийн насан туршийн найз болсон билээ. Писсаро бүр хожим Монегийн уран бүтээлийн талаарх анхны сэтгэгдэлдээ “Моне минийхээр бол шижир алт мэт гайхалтай авьяас. Энэ бол урлагийн мастеруудаас ч том зүйл. Моне бол цэвэр байгалийг бишрэгч. Сайтар бодож, ажиллаж бүтээдэг. Мэдрэмж нь гайхмаар шинэлэг байдаг. Жинхэнэ цэцэгсийн зохицлоос бүрдсэн яруу найраг” хэмээн бичиж үлдээсэн байдаг. Писсарог бишрүүлсэн энэ үедээ Моне урлагийн сургуульд суралцахаас илүүтэйгээр өөрийгөө хөгжүүлэхэд цаг заваа зориулж байв. Эцэг нь хичээлээсээ хөндийрсөн хүүдээ дургүйцэж санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэхээс татгалзлаа. Уран зурагт хайртай нагац нь л хуучин шог зургуудыг нь худалдаж мөнгө илгээж байв.

1860 оны намар Монегийн хувь тавиланд огцом эргэлт гарсан юм. Түүнийг цэргийн албанд татаж, Алжир руу илгээв. Африкийн байгаль залууд гүнзгий сэтгэгдэл төрүүлэв. “Би Алжирт хоёр жил болсон. Зогсоо зайгүй ямар нэгэн шинэ зүйлийг олж харж байсан шүү. Ой тойнд минь ямар өргөн мэдлэг өгснийг төсөөлөх ч юм биш. Тэр үед цэцэгс, гэрлээс авсан сэтгэгдлээ хожмоо буулгана гэсэн итгэл байгаагүй. Гэвч ирээдүйн бүх л эрэл хайгуулын маань гол үндэс суурь энд л тавигдсан” гэж хэлсэн байдаг. Моне цэргийн албаа хааж дуусахын өмнө өвдөж Гавер руугаа буцлаа. Удтал өвдсөн хүүдээ эцэг нь маш хатуу багшийн удирдлага дор хичээллэвэл гэсэн нөхцөлтэйгөөр сургалтын төлбөрийг нь өгч Парис руу явууллаа. Тэр садангийнхаа хүний хяналтад тухайн үед алдартай байсан зураач Шарль Глеирийн Парис дахь студид суралцаж эхэллээ. Эндээс уран бүтээлийнх нь жинхэнэ суурь эхэлсэн гэж урлаг судлаачид онцолдог. Хожмоо үүнийг нь дэлхий импрессионизм гэж нэрлэх болсон билээ. Энэ студиэс тэр үеийн алдартай олон бүтээлч төрөн гарсан байдаг. Импрессионизмын төлөөлөгчид болох Парисын захдуу хорооллын ядуу оёдолчны гэр бүлээс гаралтай Огюст Ренуар, Лерогийн сенатч виноны үйлдвэрийн эзний өв залгамжлагч Фредрик Базиль, оффисийн ажилтны гэр бүлээс гаралтай Камиль Писсаро, Гавер хотын хүнсний мухлагийн эзний хүү Клод Моне, хожмоо нэг жилийн дараа тэдэнтэй нэгдсэн Эдуард Мане нарыг юу нэгтгэж байсныг Шарль Глеирийн Парис дахь студиэс хайх хэрэгтэй. Тэдний багш Глейр уран зургийн сонгодог чиглэлийг дэмжигч байв. Парисын ойролцоох нэгэн тосгонд Моне найзуудтайгаа байхдаа багшийнхаа талаар “Хатагтай Глеир бол зургийг маш төгс төгөлдөр гаргадаг хүн. Түүний энэ чадваргүйгээр уран зурагт бид ямар нэг шинэ зүйл илэрхийлж чадахгүй. Харин байгалиас бидэнд заяасан авьяас билиг бусдыг нь бүтээнэ. Мэдээж бүхний түрүүнд нар” гэж хэлж байсан удаатай. Тэр энэ үгээ Парисын дэргэдэх эргэн тойронд нь ой мод найгасан Барбизон тосгонд хэлсэн юм. Энэ тосгон 250 хүнтэй. 100 нь Францын нийслэлд зураачийн мэргэжил эзэмшсэн улс байсан билээ.

Тэр үед Ренуарыг “Надад ийм байгаль хэрэггүй. Ниагарын хүрхрээ ч хэрэггүй. Зөвхөн хотын захын алимны модтой жижигхэн цэцэрлэг байхад л хангалттай” гэж хэлэхэд Моне “Аливаа эд зүйлсийг тус тусад нь хар найз минь. Энэ чинь хоорондоо наалдсан ой биш. Тус тусдаа модод. Тус бүрдээ өөрийн онцлогтой. Нарны гэрлийг нь хүртэл анхааралтай аж” хэмээн хэлж байжээ. Төгс бүтээлийн төлөө ажиллаж байсан Моне нарны гэрэл хүссэнээр нь харах хэмжээнд хүртэл тусахгүй л бол уран бүтээлээ хийж эхэлдэггүй байлаа.

Моне 1864 онд хэд хэдэн удаа байгальд гарч уран бүтээлээ туурвив. Эхлээд Шайи-д. Тэнд зургаа зурж байхад Базль, Ренуар, Сислей ч гэсэн бүтээлээ туурвиж байсан юм. Дараа нь боомт хот Онфлер руу явлаа. Тэндээс Парисд цуврал зургаа авчирсны дунд хоёр бүтээл нь Парисын салоны шүүгчдийн анхаарлыг татсан билээ. Ингээд 1865 онд тэр үзэсгэлэнд оролцов. Өнгөний зохицол гээд бүх л зүйлсийг гайхалтайгаар мэдэрч, зоригтойгоор илэрхийлж, үзэгчдийн анхаарлыг татаж байна гэж түүнийг үнэлж байлаа. Энэ үеэс импрессионистууд чиг урсгалаа хөгжүүлэх, боловсронгуй болгох эрэл хайгуул хийж, бүтээлүүдээ туурвиж байв. Моне тухайн үед “Та харж байгаа зүйлээ аль болох мартахыг хичээ. Мод, байшин, талбай юу ч байсан март. Харин тэр газартаа жижигхэн цэнхэр дөрвөлжин дүрс байна гээд төсөөлчих. Тэр дөрвөлжинг хүрээлсэн ягаан өнгийн дүрслэлүүд гэх мэтээр өөрт бууж байгаа сэтгэгдлээ, нүднээ тусч үлдсэн зүйлсийг дүрслэхийг хичээ” гэж байв. Тэрээр аливааг хуулж зурахаас төсөөллөөрөө туурвиж байсан юм. Нэг бүтээлийг туурвихдаа хэд хэдэн цаасан дээр зэрэг ажиллаж сарниж буй гэрлийг, цацрагийг өнгө ялгаж зурдаг байв. Хожмоо тэрээр Гельмгольц, Шеврел зэрэг физикчдийн онол дээр суурилж уран бүтээлээ туурвих болсон билээ. Өөрөөр хэлбэл, харсан өнгөө дүрслэн харуулахыг хичээж байлаа. Монегийн бүтээлийг харахаар гэрэл зөвхөн модон дээр тусаад зогсохгүй мод руу нэвт шингэж байгаа нь хүртэл мэдрэгддэг. Түүнээс хойш арван жилийн дараа 1874 оны дөрөвдүгээр сарын 24-нд Парис дахь Капуцины гудамжинд байрлах зурагчин Надарын урланд уран зураач, барималч зэрэг олон уран бүтээлчийн нэгдсэн үзэсгэлэн гаргасан билээ. Тэр үзэсгэлэнд гуч орчим зураач орсны дунд Базиль, Сислей, Ренуар, Писсаро, Дега, Мане, Сезанн, Буден болон түүний найзууд байсан юм. Моне энэ үзэсгэлэнд таван бүтээлээ танилцуулсны нэг нь “Сэтгэгдэл. Нар мандах” зураг нь байв.

1865 он. Айл өрх бүрт хийн дүнсгэр гэрэл бүртийдэг байв. Монегийн урлан дахь амьдрал нь хэвийн үргэлжилж байлаа. Залуу зураачид Батиньол гудамжинд байрлах “Гербуа” кафед цугларсан үе. Парисын салоны өндөр зэрэглэлийн шүүгчид хүртэл ирсэн энэ газар шинэ үзэл санааг хэлэлцэж, хуучинсаг үзлийг шүүмжилж байв. Тэдний дунд ирээдүйн нэрт зохиолч Эмиль Золя ч байсан юм. Гэхдээ тэр тухай үед нэр гараагүй, “Эвенман” сонины тоймчоор ажилладаг байлаа. Тэр үед уран зураачдын яриаг анхааран сонсч, Моне руу харц салгалгүй харж зогссон 17 орчим настай Камилла Донсье гэх бүсгүй жожим зураачийн эхнэр болсон юм.

Моне алдарт “Камилла (Ногоон дундах бүсгүй)” бүтээлээ 1866 онд Парисын салонд тавьж урлаг судлаачдын зүгээс өндөр үнэлгээ авсан юм. Энэ зураг олонд хүрэхэд Камилла хөл хүнд болсон байлаа. Гэрлэхгүй бол зураг нь зохих ёсоор үнэлэгдэхгүй хэмээн шүүгчид зөвлөж байв. Хүү нь зөвшөөрөлгүйгээр гэрлэсэн гэх мэдээлэл эцэгт нь хүрвэл санхүүгийн тусламж өгөхгүй гэсэн том эрсдэл байлаа. Мөнгөнд хавчигдсан зураачийг зээлдүүлэгчид нь тайван суулгахгүй зовооно. Гавер, Сент Адресс, Парис зэрэг хотууд руу зээлдэгчдээсээ зугтан амьдарсаар байлаа. Зарим үед бүр амиа егүүтгэхийг ч оролдож байсан гэдэг. Энэ бүгдийн эцэст Клод, Камила хоёрт бага ч атугай тайвшрах боломжийг хуучин анд Фредрик Базиль нь өгсөн юм. Фредрик Базиль зураачийн нэг бүтээлийг боломжийн үнээр худалдаж авсан юм. Хос залуус хуримаа сайн үе иртэл хойшлууллаа. Найзынх нь өгсөн мөнгө анхны хүүхэд төрсний эхэн саруудад хангалттай байлаа. Анхны охин Жанна 1867 онд мэндэлсэн юм. Гэр бүлийнх нь цаашдын амьдрал Клодын амжилтаас шалтгаалж байв. Аз болоход тухайн үед Монегийн бүтээлийг бишрэн шүтэгчид гарч ирлээ. Тэдний зарим нь баян чинээлэг эрхмүүд байсан юм. Чинээлэг шүтэн бишрэгчдийн нэг нь худалдаачин Годибер. Тэр хэд хэдэн бүтээлийг нь худалдаж аваад зогссонгүй, Парис хотоос баруун хойд хэсэгт хэдэн км-ийн зайд байрлах Сена мөрний эргийн ойролцоо байрлах тосгон Сен-Мишель де Бужеваль тосгонд байшин худалдан авч өгчээ. Энд тэр Ренуартэй хамтран “Усан доорх газар”, “Мэлхий нэртэй бяцхан зоогийн газар”-ын талаар цуврал бүтээл туурвисан юм. Моне энэ үед санхүүгийн асуудлаа шийдэж, урт хугацаанд хүлээсэн хуримаа хийлээ.

Залуу хос Нормандын Трувиль хотод шилжин суурьшив. Гэвч хэдэн долоо хоногийн дараа Франц Пруссийн дайн эхэлсэн учраас импрессионист бүлгийн клубүүд түр хугацаагаар хаагдсан юм. Монегийн сайн анд Фредрик Базиль эзэн хаанаа хамгаалах дайнд мордож удалгүй амиа алдав. Зураачид Францаас дүрвэхийг илүүд үзлээ. Моне Камилаг хүүхдийнхээ хамт сайн найзындаа үлдээгээд Лондон явав. Учир нь Монегийн гэр бүлийнхэн эхнэрт нь таагүй ханддаг байсан юм. 1870-1871 оны өвөл тэр зууны хувьд хамгийн хүйтэн жил байлаа. Лондон тэр аяараа чийг утаа мананд автсан байв. Темза, Грин-парк, Гайд-парк бүхэлдээ 24 цагийн турш чийг мананд уусна. Гэвч Монегийн хувьд энэ гайхалтай үзэгдэл байсан юм. Тэрээр өнгө гэрлийн хослолыг тэр л үед олж харсан билээ. Энэ талаараа Рене Жимпельд “Лондон Английн тосгоноос илүүтэй надад таалагдаж байна. Үнэн шүү, би Лондонд дурлаж байна. Яг л ансамбль мэт, гэсэн хэрнээ гайхалтай энгийн. Тэр дундаа Лондонг хучсан манан онцгой таалагдаж байна. Лондонгийн өвөлд би дуртай. Зун бол энд цэцэрлэгт хүрээлэнгээр хүрээлэгдсэн хот сайхан харагддаг л даа. Гэвч Лондонгийн манантай өвөл үүнтэй харьцуулшгүй сайхан. Лондон манангүйсэн бол тийм сайхан харагдахгүй. Манан энэ хотыг гайхалтай харагдуулах юм. Лондонгийн нууцлагдмал энэ бүрхүүл нэг өнгийн, барилга байшингууд нь аварга байгууламж мэт сүртэй харагдахыг яана” хэмээн бичиж байжээ.

Британийн нийслэлд тэр Писсаро, Добиньи хоёртой дотносож, Францын зураач Поль Дюран-Рюэльтэй танилцсан юм. Энэ уулзалт хувь тавилан байв. Импрессионистууд чин үнэнчээр, хэн хэндээ ашигтайгаар нөхөрлөжээ. Дюран-Рюэль тэдний уран бүтээлийг Франц зураачдын нийгэмлэгээс гаргадаг бүх л үзэсгэлэнд тавьж байлаа. Мөн 1870 онд Клодоос хэд хэдэн бүтээлийг нь худалдаж авав. Санхүү нь сайжирсан зураачийнх Аржант хэмээх үзэсгэлэнт газарт нүүж очлоо.

Дараахан нь импрессионистуудын үзэсгэлэнд олон нийт шүүмжлэлтэй хандах үед дахин мөнгөгүйдэж, зээл авахаас аргагүйд хүрч, хүндээр өвдсөн Камила болон хоёр хүүгээ Аржант хотоос Ветей хотод аваачин дөрвөн хүүхэдтэй айлд байлгажээ. Гэвч хувь тавилан бэлгээ дахин задалж урлагийн бүтээл цуглуулагч Жорж Шарпантьегийн эзэмшлийн “Ви Модерн” буюу “Орчин үеийн амьдрал” сэтгүүлийн байранд гаргасан Монегийн 18 бүтээл олны анхаарлыг татсан билээ. Хэвлэлийнхэн шуугьж, бүтээлүүд нь бүгд зарагдлаа. Зураачийн амьдрал дээшилж эхлэв. Монегийн амьдралын идэвхтэй үе ингэж эхэлсэн юм. Дараа жил нь тэр Пети галлерейд 145 бүтээлээ толилууллаа. Алдрын оргилд нэртэй зураач болсон түүнийг шинжлэх ухаан, урлагийг ивээн тэтгэгчид хүрээлж эхлэв. Зөвхөн Дюран-Рюэлиэс олсон орлого нь гэхэд л 1882 онд 20 мянган франкад хүрч байж.

Моне 1886 онд Нью Йорк хотноо бүтээлээ толилуулж дэлхий дахинаа алдаршсан зураач болов. Америкчууд хувийнхаа үзмэрт зөвхөн Монегийн бүтээлийг тавихыг илүүд үзэж байлаа. 1887 онд зураачийн нийт орлого 44 мянган франк, 1891 онд 100 мянган франк, хожмоо бүр хоёр дахин нэмэгдсэн юм. Өр зээл, уналт ядуурал ард үлдэв. Дьеппе, Пурвил, Этрет, Фекан зэрэг дуртай газраа бүтээлээ туурвиж, Антиб, Итали, Швейцарь, Голланд, Норвеги зэрэг дэлхийн өнцөг булан бүрт аялж байв. Мөн Живернн хот дахь хувийн цэцэрлэгтээ уран бүтээлээ туурвидаг байлаа. Эхнэрээ өвчнөөр алдсан Моне Гошедегийн бэлэвсэн эхнэр Алистай гэрлэж аз жаргалтай амьдарсан юм.

Импрессионист чиглэлийн хандлага аажмаар буурч 1883 онд гарсан үзэсгэлэн нь амжилт олсонгүй. 1886 онд гаргасан үзэсгэлэнд пуантилизм урсгалын төлөөлөл болох Жорж Сер, Поль Синьяк нарын бүтээлүүд олны анхаарлыг татаж эхлэв. Моне аль хэдийнэ сонирхол татахаа больсон байлаа. Тэр энэ цагаас олон нийтийн өмнө гарахаасаа илүү хувийн амьдралдаа анхаарах болов. Моне 1892 онд “Бухал” гэдэг цуврал бүтээлээ туурвисан байна. Тэрээр энэ цуврал бүтээлдээ цаг агаар хоногийн дотор хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг харуулсан байдаг. Дараа нь ”Улиангар” хэмээх цуврал бүтээлээ туурвиж, Руаны цогчин дуганыг гэрлийн хугарлаар хэрхэн өөрчлөгдөж байгаагаар нь 50 янзаар зурав.

Тэр үргэлж “Цэцэрлэг. Энэ бол миний бүтээлийн хамгийн сайхан хэсэг” хэмээн хэлдэг байв. Монегийн уран бүтээлийн гол тулгуур нь нарны гэрэл байсан юм. Нас дээр гарсан хойноо тэр уран зургийн шинэ хэлбэрээ цэцгээр илэрхийлжээ. Импрессионизмын эцэг 1926 оны арванхоёрдугаар сарын 5-нд таалал төгсчээ.

QMC группийн захирал,судлаач М.Дагватай ярилцлаа.

-Эрдэнэтийн 49 хувийг үндэсний компани авчихлаа. Энэ тал дээр таны байр суурийг сонсъё?

-Өнгөрсөн дөрвөн жилд санамсаргүй ч гэх үү, тохиолдлоор ч гэх үү Эрдэнэт рүү орж ажиллах боломж гарсан. Эрдэнэтийн удирдлага өмнөх дөрвөн жилд компани дээрээ жил бүр үүрэгдээд яваад байдаг нийгмийн зардал гэдэг юмыг яаж харах ёстой юм бэ гэдэг асуултыг өөрсдөдөө тавьсан юм. Эрдэнэт үйлдвэр жил бүр 30-40 сая ам.долларын нийгмийн зардал үүрч явдаг.Тэр нь бүр тогтсон хэм хэмжээ юм шиг болчихсон. Эрдэнэтэд хоёр үнэн бий. Сонгуулийн үеэр гурав дахь үнэн нь гарч ирлээ л дээ. Нэг үнэн нь жил ирэх бүр Эрдэнэтийн ордын нөхцөл хүндэрч байгаа. Баян, гоё, өндөр агуулгатай зэсийн хүдэр нь одоо ядуурсан. Уурхайн хувьд ч олборлох зардал нь ихэсч байгаа. Зах зээл хөгжсөн улсын уурхайнуудад байдаггүй, социалист уурхайнуудад байсан тогтолцоо Эрдэнэтэд арилахгүй байна. Эрдэнэтийг аль ч тал хамтарч эзэмшсэн бай, жил бүр гарч буй нийгмийн зардлыг бодолцох л ёстой. Эрдэнэтэд байгаа, нийгмийн цехүүд гэсэн нэртэй соёлын ордон, спорт комплекс, амралтын газар, эмнэлэг сувилал гээд үйлдвэрийнх нь нэгж шиг болоод явчихсан зүйлс бий. Социалист системд байсан уурхайнуудад байдаг тогтолцоо. Оросуудын хувьд уурхай ашигладаг нь алс бөглүү нутгууд. Нарийн яривал нийгэм, байгаль орчин талын асуудал айхтар хурцаар тавигдахгүй газарт маш их уурхай байх шиг анзаарагддаг. Ийм учраас л оросууд санаа зовохгүйгээр Эрдэнэт шиг том уурхай байгуулчихаад жижиг хоттой нь орхиод явчихдаг юм байна л даа. Монголын хувьд Эрдэнэтээ орхиод явна гэхээр хэний ч санаанд багтахгүй. Эрдэнэт Оросын нүдээр харвал зуухан мянган хүнтэй томоохон тосгон. Гэтэл Монголын хувьд гурав дахь том хот нь. Ийм том хотоо хаячихаад нүүх ард түмэн гэж байх уу.

-Тэгэхээр бид яах ёстой гэж?

-Монголын хувьд бодох ганцхан асуудал бий. Эрдэнэтийн нөөц сайнаар бодвол тавь, жаран жилийн дараа дуусна. Муугаар бодвол тав, арван жилийн дараа нөөцөө барна. Тэр үед энэ хотыг яах вэ гэдэг монгол төрийн санаа зовох асуудал. Хоёрт, тэнд амьдарч байгаа 100 мянган иргэний санаа зовних асуудал. Гуравт нь, тухайн компанийн бодлоо чилээх асуудал. Дөрөвт нь, орхоныхны санаа зовох асуудал. Өндөр цалинтай, хангалуун байсан улс гэнэт л сөнөсөн хотын золбин иргэд болохыг хүсэхгүй шүү дээ. Тэгэхээр бүгдийн санаа зовних асуудал болчихож байгаа юм. Ийм том асуудал дээр Монголд сайн туршлага байхгүй. Муу нь Налайх байна. Налайхыг харахаар төрд найдах хэцүү болчихоод байгаа юм. Монголын тухайд төр, хувь гэдэг нь бүр нийлчихсэн. Сүү, ус гэж төсөөлбөл хярам шиг болчихсон. Сүү, усаар нь ялгаж чадах уу гэсэн асуудал бий. Ганц компани, ганц яамны хийж чадах асуудал биш гэх гээд байна л даа. Тал талаас оролцсон том баг, гадна дотнын зөвлөхүүд ажиллаж байгаад маш урт хугацааны төлөвлөгөөгөөр шийдэх асуудал. Гурван жилийн дотор энэ асуудлыг шийднэ гэвэл магадгүй дөрөв дэх жилд нь Эрдэнэтэд бослого гарна.

-Эрдэнэтийг маш баян, саалийн үнээ гэж бодоод улстөрчид нь элдэв мэдэгдэл хийж, олон нийт ч өмнөх ойлголтоороо акцент өгөөд байх шиг. Эрдэнэт үнэхээр тийм мундаг саалийн үнээ хэвээр байгаа юу?

-Тухайн хүнийг засаг барих үед юм уу, эрх мэдэлтэй аж төрж байхад Эрдэнэт саалийн үнээ байсан. Одоо бол саалийн үнээ биш. Ганцхан морьтой, ядруухан амьдралтай хүний өдөр шөнөгүй унаж байдаг, нэг удаа ч адуутай нь цуг тавиад өвс идүүлчихээгүй яндсан морь шиг л болчихсон. Эрдэнэтийг өнөөдөр ийм нүдээр харж, ийм логикоор дүгнэж ажиллах ёстой. Юу яасан саалийн үнээ.

-Сая та Эрдэнэтийг социалист загварын уурхайн хэв маягаасаа салаагүй гэж ярилаа. Ер нь 100 хувь хувьд шилжүүлчихвэл яадаг бол?

-Миний хувьд Монголын төр 51 хувиа Монголын Хөрөнгийн биржээр гаргана, хувьцаат компани болгоно гэвэл эрүүл, гоё л тогтолцоо. Тэнд хэчнээн чадварлаг, шударга хүн томилогдлоо ч Монголын төр нь төрийн өмчит компаниудаа дарамталсан хэвээр байгаа тохиолдолд байдал эерэгээр эргэнэ гэж найдахад хэцүү. Монголын төрийн өмчит компаниас алдагдалтай нь хэд билээ. Статистикаас төрийн өмчит компаниуд өндөр ашигтай ажиллаж чаддаггүй нь тод харагддаг. Тэр утгаараа нийтийн өмчит компани болгоод явчихвал хөгжлийн нэг өөр шат болно.

-Төрийн өмчийг нэг дор бөөгнүүлэх бүтэц ид яригдаж байна. “Эрдэнэс Монгол” шиг Темасек загвараар ажиллаж, дэлхийтэй дэлхийн хэлээр ярих эхний алхмаа хийчихсэн байгууллагуудын хувьд хайран санагдаж байгаа. Энэ тал дээр таны байр суурийг сонсмоор байна?

-“Эрдэнэс Монгол” маягийн корпораци байгаад, тодорхой хувь нь төрийн оролцоотой, дийлэнх хувь нь бирж дээр, биржийн хувьд зарим нь Монголын, зарим нь олон улсын том бирж дээр байж чадвал өөр л дөө. Байж болох бүтэц гэж харж байгаа. “Эрдэнэс Монгол”-ын гүйцэтгэх захирал Бямбасайханы хувьд бизнесээс орсон, Темасекийн загварыг маш сайн хараад судлаад явж байгаа хүн. Тэр хүний толгойд энэ асуудал багтаж байгаа бол эцсийг нь хүртэл явах байх. Сонгуулийн дараа маш их өөрчлөлт явагдсан ч Б.Бямбасайханыг өөрчилсөнгүй. Монголчууд шат ахих тусмаа сургамж авсны л үр дүн. Том концепци боловсруулаад явж байгаа хүнийг тэр зүг рүү нь зүтгүүлээд улстөржихгүй байна гэдэг олзуурхам хэрэг.

-Төрийн өмчийг удирддаг нэгдсэн газрын тухайд тодруулж асуумаар байна л даа, тэр дотор нь уул уурхайн өмч байвал яах вэ…?

-Төрийн өмчийг удирддаг агентлаг байгуулаад, тэр агентлаг нь төрийн төрөл бүрийн өмчийг базвал, тэр дотор нь уул уурхайн өмч байх юм бол би нэг их зүйл хүлээхгүй. Яагаад гэвэл уул уурхайн бизнесийг ойлгоод, дэлхийн уул уурхайн том корпорациудтай, зөвхөн уул уурхайн менеж хийх асуудлаар дагнасан компаниудтай өрсөлдөхөд хэцүү. Монголд “BHP”, “Рио” шиг уул уурхайн корпораци бий болох юм гэж хараад, төрийн өмчтэйнүүд дээр нь “Эрдэнэс Монгол” маягийн бүтэц байх юм, хувийнх нь бол нэгдэж нийлэх, нэгнийгээ худалдаж авах маягийн зүйл болоод “Рио” шиг том корпораци болно гэвэл хоёр гараа өргөөд дэмжинэ. Учир нь Монголд орон нутгийн компаниуд л байгаад байвал хоногийн хоолоо аргацаах төдийд болно. Дэлхийд өрсөлдөх компани бий болбол өөр. Хөгжлийг авчрах, хөгжлийн дараагийн шатанд хүрэх мөнгийг авчрах талаас нь харвал их өөр зүйл л дээ.

-“Дисковер Монголиа”-гийн голлох илтгэлийг тавина гэж сонссон. Илтгэлээ ямар сэдвээр тавих гэж байна?

-Монголын уул уурхайн салбарын дэлхийн зах зээл дээр өрсөлдөх чадварын тухай ярих сонирхол байна. Мэдээж илтгэлийн нарийн ширийнийг “Дисковер” дээр ирсэн хүмүүс сонсоно. Дэлхийн зах зээл дээр өнгөрсөн хугацаанд болсон цөөхөн хэдэн баримт бий. Олон улсын зах дээр эрдэс бүтээгдэхүүний үнэ унаж, олон компани алдагдалтай ажиллах, хаалгаа барих, түр болон удаан хугацаагаар зогсч байгаа ч бүх уурхай хаалгаа бариагүй. Дэлхий уул уурхайн бүтээгдэхүүн хэрэглэдэг хэвээрээ. Тэр бүү хэл яг энэ хямралын үед зарим компани хүчин чадлаа нэмж байна. Үнэ бага үед өрсөлдөх чадвар муутай компаниудыг зах зээлээс албаар шахаж байна. Харин илүү өндөр үр ашигтайгаар, илүү хямдаар нийлүүлдэг компаниуд зах зээлийнхээ дийлэнх хувийг эзлэх бизнесийн том стратеги явж байна л даа.

-Манай уул уурхайн компаниудын хувьд өрсөлдөх чадвар тийм ч сайн биш шиг санагддаг. Адаглаад л төмөр замгүйгээс болоод тээврийн зардал дээрээ бүдэрдэг. Монгол дэлхийн уул уурхайн бизнесээс шахагдаж гарах магадлал өндөр гэсэн болгоомжлол төрж байна…?

-Бидний хувьд яагаа ч үгүй эрт гараа өргөж зах зээлээс хөөгдөөд гарах тоглогч мөн эсэхээ нухацтайгаар бодох хэрэгтэй. Монголын уул уурхайн салбарын өрсөлдөх чадвар заяагдмал давуу тал дээрээ яваад байна л даа. Ашигт малтмал нь газрын гадаргатай ойрхон, нөөц ихтэй учраас хамгийн хямдаар авч болдог, хямд ажиллах хүчтэй нь манай заяагдмал давуу тал. Гэхдээ заяагдмал давуу тал дээр удаан явж болдоггүй. Бусад өрсөлдөх давуу талууд руу орох ёстой. Заяагдмал давуу тал бол их эмзэг. Удахгүй шахагдчих эрсдэлтэй. Заяагдмал давуу тал нь бусад сул талаа нөхөөд явчихаар олон орд ашиглаад байгаа мөртлөө улс нь баяжиж чаддаггүй, үр ашиг нь гэвэл цөөхөн хэдэн хүний цалингаас хэтэрдэггүй. Уул уурхайд өрсөлдөх чадвараа нэмэхийн тулд дэлхийн бусад том корпораци юу хийдэг, бусад улс орнууд ямар бодлого барьдаг вэ гэдгийг судалж байна. Миний хувьд уул уурхай бидний хийх гэж зориод байгаагаас өөр тийшээ явах гээд байна шүү гэдгийг амьхандаа мэргэжлийн хүрээнд дуугарч байсан. Уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ өндөр ашигтайгаар зараад болоод байх үед хүмүүс юу ч сонсдоггүй юм билээ. Тэр үед үр ашиг, өрсөлдөх чадвар, хямд зардлаар олборлох гэх мэт үгнээс илүүгээр их хэмжээгээр олборлох, хэн эзэмших вэ, ард түмэнд яаж хувь хүртээх вэ мэтийн өөр асуудлыг дуулиан шуугиан болгочихсон. Маш ихээр олборлож асар их ашиг хийх давалгаа, хийрхэл явчихаар зардлаа бууруулах тухай яриа бүр хойгуур орчихож байгаа юм. Харин үнэ унаад, уул уурхайн компаниудын амьд үлдэхийн төлөө тэмцэл эрчимжингүүт эхний нэг хоёр жилд үр ашиг муутай ажиллаж байсан компаниудын хувьд үрэлгэн зардлаа хасахаас эхэлсэн.

-Уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ санаснаас их унаад зардлаа хасаад ч ашигтай ажиллах боломжгүй болчихлоо шүү. Энэ тохиолдолд бидэнд гарц байна уу?

-Үрэлгэн зардлаа хасах асуудал 2014, 2015 онуудад явсан. Зардлаа хэчнээн хасаад үнэ түүнээс доошоо орчихоор өөр юм бодохоос аргагүй болсон нь үнэн. Ийм асуудал руу орсон дэлхийн хэд хэдэн компани маш сонирхолтой аргуудаар зардлаа бууруулж, үр ашгаа дээшлүүлж чадсан байдаг юм билээ. “Дисковер”-т тавих илтгэлдээ тэр жишээнүүдээс нь дурдаж ярина. Ер нь бол бизнесийн, технологийн түвшинд гарч байгаа зардлаа бууруулах, нийгмийн чиглэлээр гарч байгаа болон дэд бүтцийн зардлаа илүү оновчтой болгох гэх мэт олон арга бий. Төмөр зам барьчихвал тээврийн зардал их хэмжээгээр буурах яриа байгаа. Гэхдээ улиг болтол ярьсан учраас энэ удаа дэлгэрүүлж хөндөхгүй. Яг уурхай дотроо компаниуд бизнес, технологийн түвшинд яаж зардлаа хэмнээд байгаа тухай ярья гэж бодож байна. Уул уурхайн үр ашгийг монголчууд зөв хүртэж байгаа эсэх дээр өчнөөн жил ярьсан ч яриагүй өнцгүүд бий. Саяхан нэг судалгаа гарсан байна лээ. Уул уурхайн компаниудын нийгэмд үзүүлж байгаа ихэнх хөрөнгө оруулалт орон нутгаас их дээд сургуулийн оюутны төлбөр явдаг гэж. Үнэн л дээ. Голдуу уул уурхайн чиглэлээр сурдаг залууст компаниудын тэтгэлэг хөлөөр нэг хөглөрч байна.

-Уурхайн хаалтын хурал лав л арваад жил болж байна. Ингэхэд ирэх лхагва гаригт болох уурхайн хаалтын хурал болохоос аргагүй ямар шалтгаан байна вэ?

-Уурхайн хаалтын хурлыг 11 дэх жилдээ зохион байгуулж байна. Ирэх лхагва гаригт болно. Хамгийн анх нөхөн сэргээлтийн сайн талыг бусдад түгээдэг хурал байсан. Нөхөн сэргээлтийг ойшоодоггүй байсан захирлуудын бодлыг өөрчилж чадсан арга хэмжээ л дээ. Уул уурхайн нөлөө их болсон. Дундаж уурхай гэхэд л нэг аймгийн төсвийг аваад явчихаж байна. Улсаас татаас авахаа больсон аймаг гэхэд Сүхбаатар байна. Тэнд цайрын уурхай ажилладаг. Орхон аймаг татаасгүй. Булган гэхэд л зөвхөн Эрдэнэт үйлдвэрт нийлүүлдэг усаараа төсөвтөө багагүй мөнгө олчихдог. Уурхайн эзэн нэг айлын амьдалыг авч явдаг үе дуусаад нэг аймгийг, нэг бүсийг авч явдаг хэмжээнд хүрээд байгаа. Энэ утгаараа уул уурхай зогсвол нэг аймагт, нэг бүс нутгийн эдийн засагт нөлөөлөхөөр хэмжээнд хүрчихсэн. Тэр утгаараа уурхайн хаалт гэдэг бол аль аль талдаа анхаарахаас аргагүй асуудал. Австралиас хүн урьж туршлага яриулна. Бидний зүгээс уурхайн хаалт дээр олон улсын хууль эрх зүйн жишээг харж байгаад тодорхой гарцууд ярина. Уурхайн хаалттай холбоотой эрх зүй ойрын хугацаанд шинэчлэгдчих болов уу. Яамны зүгээс өндөр дэмжлэгтэй ажиллаж байгаа.

-Салбарынхаа сайдтай уулзсан уу?

-Уулзсан. Салбарт хэрэгцээтэй хуулиудаа 2017 ондоо багтаагаад цэгцэлчихье гэсэн бодолтой ажиллаж байгаа юм билээ.

“Энержи ресурс”-ын гүйцэтгэх захирлын нүүрсний үнийн талаарх жиргээ олны анхаарлыг татав. Г.Батцэнгэл захирал “Олон улсын зах зээлээ дагаад зургадугаар сараас хойш нүүрсний үнийг 15 ам.доллараар өсгөх гэж үзлээ. Гэтэл Эрдэнэс-Таван толгой улирлаар нь үнээ 25 ам.доллар дээр фикс хийсэн гээд “янаглаж” байна даа” гэж жиргэсэн юм. Коксжих нүүрсний үнэ дэлхийн зах зээл дээр сэргээд багагүй хугацаа өнгөрсөн учраас хувийн хэвшлийнхэн ингэж жиргэхээс аргагүй л дээ. Хөрөнгө зардал гаргаж барьсан үйлдвэртээ коксжих нүүрсээ баяжуулаад ахиу үнээр худалдах бүрэн боломжтой “Энержи ресурс”-ын хувьд харин ч өчнөөн тэсч байж дуугарсан нь энэ болов уу. Коксжих нүүрсний үнэ ханш дэлхийн зах зээл дээр ямаршуу байгааг сонирхъё. Австралийн “Business insider” сэтгүүл коксжих нүүрсний үнэ сүүлийн таван жилд анх удаа бодитой өсөлт үзүүлж байгаа талаар тоймлон бичжээ. Тэд тоймоо бичихдээ нүүрсний зах зээлийн хамгийн гол судалгааны фирм “Platts”-ын судалгаанд үндэслэсэн байна. Сайн чанарын коксжих нүүрсний тонн тутмын үнэ Австралийн боомтууд дээр энэ оны хоёрдугаар сараас хойш 60 орчим хувиар өсч, 120-125 орчим ам.доллар хүрчихэж. Өнгөрсөн долоо хоногт үнийн өсөлт хамгийн сайн үзүүлэлттэй байсан гэж шинжээчид онцолж байна. Бүхэл бүтэн таван жилийн турш тасралтгүйгээр үнэ нь уналттай байсан коксжих нүүрсний зах зээлийн тухайд энэ бол тун эерэг мэдээ. Коксжих нүүрсний үнэ өссөн хэд хэдэн шалтгаан байгаа юм билээ. Эхнийх нь нийлүүлэлт багассан, тасалдсан гэх шалтгаан. Хятадын гол нийлүүлэлтийн мужуудаас гадна Австралийн Куинслэндэд үер болж, олон уурхай нийлүүлэлтээ зогсоогоод байгаа нь нүүрсний үнэ өсөхөд нөлөөлж. Нийлүүлэлт тасалдсантай холбож ярих өөр хэд хэдэн жишээ бий.

Наад зах нь гэхэд дэлхийд гэж яригддаг “Вале” компани Мозамбикийн цэргийн үймээнээс болж уурхайгаа зогсоогоод байгаа. Нүүрсний ханш өсч буй хоёр дахь шалтгаан нь урд хөршийн бодлого. БНХАУ нүүрсний нийлүүлэлтийг багасгаж, эрэлтийг хүчээр нэмэгдүүлэх алхмыг шат дараатай авч хэрэгжүүлээд багагүй хугацаа өнгөрч байна. Уурхайнуудыг долоо хоногт зөвхөн таван өдөр ажилладаг болгож, ажлын цагийг нь богиносгоод байгаагаас гадна жижиг уурхайнуудыг хаах, хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын үзүүлэлтүүдийг чангатгах гэх мэт алхмыг ч хийгээд эхэлчихсэн. Хар алт хаданд гарах болсон гурав дахь шалтгааныг шинжээчид урд хөршийн хүнд үйлдвэрлэл, үл хөдлөх хөрөнгийн салбарт идэвхжил үүсч, эрэлт нэмэгдсэнтэй холбон тайлбарлаж байна. Коксжих нүүрсний үнийн өсөлт аажимдаа бага багаар өгссөн графиктай үргэлжилнэ гэсэн гэгээтэй мэдээг шинжээчид ам нэгтэй хэлэх болсныг онцолъё.

Дэлхийн зах зээл дээр хэдхэн сарын дотор 60 хувиар өссөн коксжих нүүрсний үнэ манайд ч нөлөөллөө үзүүлэх нь зах зээлийн жам, хууль. “Энержи ресурс” үнээ өсгөх оролдлого хийж байгаа ч төрд данстай “Эрдэнэс-Таван толгой” гэдэг компаниас болж, төрийн хөшүүн удаан менежмэнтээс шалтгаалж яаж ч чадахгүй байдалд хүрчихснийг сүүлийн үед өрнөж буй үйл явдлаас төвөггүй харж болохоор байна. “Эрдэнэс Таван толгой” компани сайн чанарын коксжих нүүрсийг түүхийгээр нь уурхайн аман дээрээсээ гаргасаар байгаа. Хоногт 500-700 тээврийн хэрэгслээр Хятад руу гаргадаг, тонн тутмыг нь 20 гаруй ам.доллараар үнэлж зардаг гэж удирдлага нь саявтар хэлсэн. ”Эрдэнэс-Таван толгой компанийн гүйцэтгэх захирал Т.Билгээ “Чалко компанитай байгуулсан гэрээний дагуу хоёрдугаар улирлын индексээр нэг тонн коксжих нүүрсийг 24.4 ам.доллараар борлуулж байгаа. Одоо талууд гэрээг тогтвортой мөрдөх, гэрээнд заасан эрх, үүргээ хэрэгжүүлэх замаар урьдчилгаа төлбөрийг барагдуулахад анхаарч ажиллаж байгаа” гэж ярьсан байна лээ. Түүний ярилцлагыг байгууллагынх нь www.erden­estt.mn цахим хуудаснаас харж болно. Даргын үгнээс “Таван толгойн сайн чанарын коксжих нүүрс 24 ам.доллараас мөддөө өсөхгүй” гэсэн дүгнэлтийг хөнгөхөөн хийчихэж болж байна. TTJVCO гэх хятад компани Таван толгойд ажиллаж, Цанхийн хэсэг бүхэлдээ Хятадын мэдэлд орсон гээд байгаа нь угтаа ийм учиртай.

“Чалко”-гийн өрийг дарж байгаа гэдэг ч урд хөршийн компанид өгөх учиртай өр 110 сая ам.доллараас огт буудаггүй нь бас хачирхмаар хэрэг. “Чалко”- д төлөх өр оны эхэнд 121.2 орчим сая ам.доллар байсан гэхээр бүхэл бүтэн есөн сарын хугацаанд арав гаруйхан сая ам.доллар л төлсөн гэсэн үг. Цанхийн сор болсон нүүрс их хэмжээгээр гараад байдаг, өр нь дарагддаггүй зовлон үүсчихээд байгаа. “Чалкогийн урьдчилгаа төлбөр жилийн 10 гаруй хувийн хүүтэй, сард дунджаар 900 мянга орчим ам.долларын хүү төлж байна” гэж “Эрдэнэс-Таван толгой”-н гүйцэтгэх захирал ярьсан байсан. Хөгжлийн банкны 200 гаруй сая ам.долларын зээл ч бий гэж учирласан харагдсан. Төр бизнест орохоор яаж дампууруулдгийн тодоос тод жишээг сая хэлсэн тоонуудаас харчихаж болж байна. Нүүрсээ хятадуудад өгч байгаа үнэ 24 ам.доллар. Гэтэл нөгөө талдаа гүйцэтгэгч TTJVCO-д тонн тутамд 32 ам.долларын хөлс төлдөг гэсэн аймаар тоо бий. Тэгэхээр төрд данстай орд маань хөдлөх бүрдээ зоос олох биш алдсаар байгаа гэсэн үг. Алдагдал хүлээн барин нүүрсээ сорчлон гаргаж байгааг яая гэхэв гээд орхиж болох юм. Гэхдээ үүний цаана байгаа эрсдэл нь юу гээч. Коксжих нүүрсний үнэ дэлхийн зах дээр өсч байгаа энэ үед төрийн өмчит “Эрдэнэс-Таван толгой” монгол нүүрсний өрсөлдөх чадварыг үгүй хийж байна.

Билгээ захирлын ярилцлагад шүүмжлэхээс аргагүй нэг хэсэг бий. “Энержи ресурс”-ын сул шахуу зогсч байгаа 15 сая тонны хүчин чадалтай угаах үйлдвэрийг ашиглаж болохгүй хэрэг үү гэсэн асуултад эдийн засгийн ашиггүй, түүхийгээр нь зарсан нь илүү дээр, тодорхой хугацаанд баяжуулахгүйгээр зарна, тэгээд ч хятадууд түүхий нүүрс авах сонирхолтой байгаа гэх маягийн хариу өгсөн харагдсан. Хар ухаанаар бодоод үз дээ. Угааж баяжуулаад зарах коксжих нүүрс түүхийгээсээ ашиггүй байх уу. Ногоон эдийн засаг гэж хүчтэй ярьж, түүхий нүүрснээс татгалзаж эхэлсэн урд хөрш угааж баяжуулсан нүүрс авахгүй гэж зүтгэх үү. Австрали угааж баяжуулсан коксжих нүүрсээ дажгүй үнээр борлуулаад байхад бидэнд өрсөлдөөний гол тоглогч байх бүрэн боломж бий. Захирлын яриа цааш хуульд заавал баяжуулна гэсэн заалт байхгүй, баяжуулах үйлдвэрийн төслийг тусдаа хэрэгжүүлнэ, гадны компаниар жилд 20 сая тонн нүүрс баяжуулах ТЭЗҮ боловсруулж батлуулсан, Японы компанитай хуурай аргаар баяжуулах туршилтын үйлдвэр барих ажлыг эхлүүлээд явж байна, солонгосчуудтай жилд 1.2 сая тонн нүүрсийг хуурай аргаар баяжуулах загвар төсөл хэрэгжүүлнэ гэх мэтээр үргэлжилсэн байна лээ. Үр ашиггүй баахан төсөл хэрэгжүүлж мөнгө унагах сонирхол үе үеийн засагт байдгийг Т.Билгээ захирлын ярианаас уншчихаж болж байна. Төр бизнесийг ингэж л хардаг, ингэж л “алдаг”.

Нүүрсний үнэ бага ч гэлээ аажимдаа өсч буй энэ үед ийм уруу дорой тайлбар хэлээд суугаад байвал Монголын Таван толгой коксжих нүүрсний наймаагаараа Австралитай өрсөлдөж чадахгүй. Амьдралаа залгуулах гэж чадан яван яваа төрийн албан хаагчдаа халж, цалинг нь буулгалаа гээд төсөв хасагдаж танагдана гэдэг юу л бол. Төсөв байдгаараа улайсан ийм цагт бөөсөнд хутга гээч л болно. Таван толгойг үнэд хүргэж, ховордчихоод байгаа ноён ногооныг ахиухнаар нь чирээд ирэх нэг л гарц бий. Зах зээлийнх нь жамаар хөдөлгөчихөд л бүх зүйл OK болоод ирнэ. Хувийн аль нэг компанидаа “Та нар боломжоо ашиглаад гаднаас хөрөнгө оруулалт татаад ир. Таван толгойг төмөр зам, баяжуулах үйлдвэр, уурхай гээд цогцоор нь бүтээн байгуулаад ашигла” гэчихэд л өмнө дурдсан элдэв дэмий саад төвөггүй арилна. Өмнө нь “Шинхуа”, “Сумитомо” гэсэн дэлхийн томчуудтай ингэж ажиллах тохироо хийж л байсан.

Төв банк бодлогын хүүгээ бүхэл бүтэн 4.5 хувиар өсгөчихлөө. Бодлогын хүүг ингэж огцом нэмсэн тохиолдол өнгөрсөн түүхэнд үгүй. 10.5-аас 15 руу үсэрсэн бодлогын хүү эдийн засагт яаж нөлөөлөх бол гэсэн асуултад хариулахын өмнө Монгол банкны тайлбарыг сонирхуулах нь зүйд нийцэх байх. Төв банк албан мэдээндээ “Монголын гадаад худалдааны тэнцэл 2016 оны эхний хагас жилийн байдлаар өмнөх оны мөн үеэс 602.0 сая ам.доллараар сайжирч, урсгал тэнцлийн алдагдал хоёр дахин буурлаа.Валютын орох болон гарах урсгалын тэнцэлд ийнхүү нааштай хандлага харагдаж байгаа ч цаашид макро эдийн засгийн суурийг бэхжүүлэх, төгрөгт итгэх итгэлийг бэхжүүлж, төгрөгийн өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн шат дараалсан арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна. Иймд Монголбанк төгрөгийн ханшийг хамгаалах, эдийн засгийн дунд хугацааны тогтвортой байдлыг хангах зорилгоор төгрөгийн активын өгөөжийг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг авч байна. Үүний зэрэгцээ төсвийн болон мөнгөний бодлогын засах арга хэмжээг эрчимтэй авч хэрэгжүүлэх замаар төгрөгийн ханшийн тэнцвэрийг хангах бодлого баримтална” гэсэн болхидуу тайлбар хийсэн харагдсан. Өнөөдрийнх шиг эдийн засаг хямарсан цагт хүүгээ өсгөж гөжүүдэлдэг төв банкийг зах зээл хөгжсөн улсаас лав хайгаад олохгүй. Санхүүгийн хямралын үед зарим улс орон бүр бодлогын хүүгээ тэглэсэн туршлага ч харагддаг.

Бодлогын хүүг энгийнээр тайлбарлавал аливаа улсын Төв банкнаас банк болон санхүүгийн байгууллагуудад шаардлагатай мөнгөн хөрөнгийн эх үүсвэрийг санхүүжүүлэхэд олгодог зээлийн хүү. Банкууд энэ хүүн дээр тулгуурлаж компани, иргэдэд өгөх зээлийн хүүгээ шийддэг. Бодлогын хүү нэмэгдчихээр банкууд зээлийнхээ хүүг өсгөнө гэсэн үг. Товчхондоо компаниудад зээл өгөхөөс татгалзаж эхэлнэ. Бодлогын хүү өндөр үед банкуудад зээл өгөх сонирхол хэтээсээ төрөхгүй.Эдийн засаг хямарсан энэ үед арай ядан хөл дээрээ тэнцэж яваа үйлдвэрлэгчдэд итгэж зээл өгч, эрсдэл үүрэхийг ямар ч банкны эзэн хүсэхгүй. Тэгснээс ямар ч эрсдэлгүй бизнес болох төв банкны үнэт цаасанд хөрөнгө оруулсан шигээ аж төрөхийг илүүд үзнэ. Хэн ч эрсдлээс зугатаж, ашгийг илүүд үзэх учраас арилжааны банкуудад буруу өгөх аргагүй. Төв банк талаас харвал үнэт цаас нэрээр татаж төвлөрүүлсэн мөнгөндөө бодлогын өндрөөс өндөр хүү төлнө. Энэ улсын санхүүгийн нөөц хөрөнгөнөөс их хэмжээний үргүй зардал гарна гэсэн үг. 2011 онд Монголбанк үнэт цаасны хүүгийн төлбөрт ойролцоогоор 120 гаруй тэрбум төгрөг зарцуулсан гэх тоо дуулддаг. Төв банк 2009 оны хямралаар бодлогын хүүгээ яг ингэж чангатгаж байсан юм. Гэхдээ өнөөдрийнх шиг улайрч огцом нэмээгүйг хэлэх хэрэгтэй.

Өнөөдөр үйлдвэрлэл эрхлэгчид, компаниуд бултаараа зээлтэй. Шинээр зээл авч, өмнөх зээлээ төлж, үлдсэн багахан мөнгөөр нь эргэлтийн хөрөнгөө хийж яваа. Хойд хормойгоороо урд хормойгоо нөхөх маягаар ажиллаж, зүтгэж, өчнөөн мянган хүнийг ажилтай орлоготой авч яваа нь нууц биш. Тэгвэл ирэх өдрүүдэд компаниудын зах зээлд эргэлдүүлж буй багахан мөнгө төв банк руу шууд татагдана гээд ойлгочихож болно.

Ариун цэврийн цааснаас эхлээд гутлаа хүртэл өөрсдөө үйлдвэрлэж, зарим нь бүтээгдэхүүнээ Европ, Ази руу экспортлоод эхэлсэн үндэсний үйлдвэрлэгчдийн хувьд модоо барихаас аргагүйд хүрнэ. Эсрэгээрээ гаднаас ариун цэврийн цаас, даршилсан өргөст хэмх зөөдөг бизнес цэцэглэнэ. ОУВС-гийн зөвлөснөөр гэсэн хаяган дор эрс нэмж буй бодлогын хүү үндэсний үйлдвэрлэлээ соёлтойгоор оршуулж байгаа л нэг хэлбэр.

Хөрөнгийн зах зээлийн шинжээч Д.Ангар “Бодлогын хүүг ингэж өсгөсөн нь банкны секторт ашигтай. Харин бусад аж ахуйн нэгж, иргэдэд маш халтай. Бүх зээлийн хүүг дээш нь 4.5 хувиар татна. Бизнесийн зээл 25 хувь байсан бол одоо 30 хувьд хүрнэ гэсэн үг. Хөрөнгийн биржид бонд гаргахаар төлөвлөж байсан 2-3 төсөл яригдаж байлаа. Бүгд нам зогслоо” гэсэн бол валют, хувьцааны арилжаа хийдэг О.Мөнхжин “Бодлогын xүүг иxэсгэснээр зээл аваx нь багасч, эдийн засагт эргэлдэx төгрөгийн давтамж буурна. Ингэxээр үнийн өсөлт, инфляцийг түр xэмжээнд барьж байгаа юм л даа. Xүүгийн өсөлтөөр үнийн өсөлтийг бариx нэг талдаа сайн талтай ч гэлээ бас нөгөө талдаа эдийн засаг xумигдана. Монгол банкны бодлогын xүү буюу бусад арилжааны банкуудад зээлэx xүү өсөxөөр арилжааны банкуудын xүү дагаад өснө. Үнэxээр л гайxамшиг гэгч зүйл л гарч ирдэггүй юм бол Монголын эдийн засаг ойрын арван жилдээ бол xэцүү дээ xэцүү. АНУ 1980-аад оны үеэр 10 гаруй xувийн бодлогын xүүтэй байсан. 2000-аад он гартал ер нь найман хувиас доош ороогүй” гэж онцолсон байна лээ. Эдийн засагч, шинжээч, энэ зах зээлийг гадарладаг улсууд цахим орчинд энэ мэт шүүмж өрнүүлээд эхэлчихлээ. Ихэнх нь шүүмжилсэн өнгө аястай яриа хөөрөө өрнүүлж байна.

Бодлогын хүү өсөхөөр төгрөгийн ханш чангарна, төгрөгийн ханш чангарахаар хүмүүс долларын хадгаламжаа төгрөг болгоно, тэр хэрээр ноён ногооны ханш суларна гэсэн эерэг гаргалгаа бий. Төв банк ийм хүлээлтээр бодлогын хүүгээ огцом өсгөсөн байх магадлалтай.

Гэхдээ эдийн засаг хэцүү ийм үед хувийнхнаас байгаа мөнгийг нь хуу хамна гэдэг зөв алхам биш. Өнгөрсөн дөрвөн жилд хувийн хэвшлийнхнээ авч үлдэх гэж үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр, үйлдвэрлэгчдийг дэмжсэн бага хүүтэй зээл гэх мэтээр дэмжсэн тулдаа монголчууд эдийн засгийн хямралыг тэгтлээ мэдрээгүй. Ажлын байр ихээр шингээдэг салбаруудаа дажгүй нөхцөлтэй зээлийн бодлогоор дэмжсэн учраас Батаа, Дулмаа хоёр ажилтай, ажилтай учраас байрны зээлд хамрагдаж, лизингээ төвөггүй төлсөөр өнөөг хүрсэн юм. Бодлогын хүү огцом чангарсан учраас үндэсний үйлдвэрлэгчид эхнээсээ хаалгаа барьж эхэлнэ. Барилгын салбарт гацсан их наяд шахам төгрөг тэр чигтээ царцаж, зээл авсан барилгын компанийн эздийн хүүгийн дарамт өдөр ирэх бүр нэмэгдэнэ. Чанаргүй зээл гэрлийн хурдаар өсөх нь тодорхой. Барилгын салбар сэргэх төлөв мөддөө харагдахгүй гэхээр бага хүүтэй ипотекийн зээл ч өнөө, маргаашдаа үлгэр болж байна. Бидэнд хамаатай бас нэг аюул бол үл хөдлөх хөрөнгийн үнэлгээ навс унана. Таны, миний, бидний амьдардаг орон сууцны үнэлгээ гэхэд л түүхэнд байгаагүйгээр уруудах эрсдэл бий. Орон сууцны үнэ унахаар сайн гэж мэтгэх хүмүүс гарч ирнэ байх. Улс даяараа ажилгүй, мөнгөгүй болчихоор байр хэчнээн хямдраад хэнд хүртээлтэй гэж…

Монголбанкны энэ шийдвэр ОУВС-гийн зөвлөгөөнөөс улбаатай гэдэг гаргалгааг учир мэдэх хэн ч төвөггүй хийчихнэ. Үр дүнд нь бид хэцүүдсэн улс арга тасрахаараа гуйдаг “Стэнд бай”-д нь багтана. Хямд хүүтэй хөнгөхөн нөхцөлтэй доллар оруулж ирээд тэдний зөвлөгөөгөөр зарцуулж эхэлнэ. Шуудхан хэлэхэд Н.Баяртсайхан ерөнхийлөгч “Стэнд бай”-д хамрагдахын тулд хувийн хэвшлийнхнээ устгах шийдвэр гаргачихлаа. “Стэнд бай”-н дараа хөрөнгө оруулалт татна, хандивлагчид гоё нөхцөлтэй зээл өгнө энэ тэр гэсэн төлөвлөгөө хүлээлт байж мэдэх юм. Харамсалтай нь “Стэнд бай”-гаар амь тариа хийсэн ядруухан оронтой ижил төвшинд харилцаж, ашигтай бизнес ярих, ногоон валютын хөрөнгө оруулалт хийх улс, бизнесмэн ойрын нэг, хоёр жилдээ лав гарч ирэхгүй. Засгаас бонд энэ тэр гээд арай эрүүл хувилбар ярьж байгаа сураг дуулдсан ч эхний ээлжинд “Стэнд бай”-даж амьтай голтой алхцгааж буй хувийн хэвшлийнхнийхээ амийг таслахаар шийдсэн бололтой. Бодлогын хүүгийн огцом өсөлт ингэж хардахаас аргагүйд хүргэж байна.

ДНБ-ий өсөлт нэмэх гурван хувь дээр байгаа. Хувийнхнаа, үйлдвэрлэгчдээ нугаслачихаар ирэх жил хасах руу орох нь тов тодорхой. Арай гэж хөл дээрээ тэнцээд алхах гэж ядаж байгаа үйлдвэрлэгчдээ төр нь өөрөө цохиод унагачихаж байгаатай ялгаагүй эд л дээ.

Үр дүнд нь зарим нэг арилжааны банк дампуурах эрсдэл ч бий гэж шинжээчид хэлж байна. Тэр үед засаг баригчид “Зах зээлийн жамаар сайн нь үлдэж муу нь уналаа” гээд мөрөө хавчицгаана. Бүүр хойно нь “Банк оф Чайнаг оруулахаас аргагүй” гэцгээнэ. Мэдээж дараа нь Таван толгойг хөдөлгөнө. “Өөр арга байсангүй ээ” гээд хүчээр хөдөлгөж таарах болов уу. Зах зээлийнх нь жамаар, энэ улсад ашигтайгаар хөдөлгөөсэй гэсэн найдлага л үлдэж байна даа.

Англи, Герман, Япон зэрэг хүчирхэг улс бодлогын хүүгээ өсгөхгүй байхад анхаарч, эдийн засаг хэцүүхэн үед компаниудаа тэтгэсэн бага хүүтэй зээлийн бодлого явуулдаг. Бүр дампуурах гэж байсан том компаниудаа төрөөс нь дэмжиж өндийлгөсөн жишээ өчнөөн бий. Гэтэл манайд эсрэгээрээ бодлогын хүүгээ хоёр оронтой тоонд байлгаж, нэг дор дөрөв гаруй хувиар нисгэж, хувийн хэвшлийнхэн, үйлдвэрлэгчдээ сөхрөөх шийдвэр гаргаж, тэрийгээ улсаа аврах зоригтой алхам гэж тайлбарлаж байна.

Зүй нь эхлээд их наядын алдагдалтай төсвөө эрүүлжүүлээд, дэд сайд гэх мэт элдэв шалдав дэмий шахуу зардлуудаа танаж, дараа нь мөнгөний бодлого руугаа орсон бол МАН-ыг нийгэм арай өөрөөр харах байлаа. Дорж, Дулмаа ажилгүй, байрны зээл хөөцөлдөж байсан Цэцгээгийн төлөвлөгөө мөрөөдөл төдий үлдэж, бизнесээ эхлээд хүсэл дүүрэн алхаж явсан үйлдвэрлэгчид хаалгаа барьчихаар доллар мянга хэдэн зуу руу уруудаад маньд ямар нэмэр байхав.

“Эрдэнэс Монгол” компанийн гүйцэтгэх захирал Б.Бямбасайхантай ярилцлаа.

-Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт таагүй байгаа. Хөрөнгө оруулагчдад Монгол ер нь ямархуу харагдаж байна вэ?

-Өнөөдөр хоёр уулзалт хийлээ. Вьетнамын хөрөнгө оруулагч, Японы компанийн төлөөлөлтэй уулзлаа. Тэд “Танай Монгол чинь ямар гоё юм бэ. Бизнес хийх боломжоор дүүрэн улс байна шүү” гэх жишээний. Боломжийг гэхэд л олон янзаар нь олоод харчихсан. Газар нутаг, байгалийн нөөц ихтэй, хүмүүс нь бэлтгэгдээд дажгүй болоод эхэлчихсэн, өчнөөн мөнгө хийх боломжтой гэж хараад байна л даа. Гэтэл бид өнөөдрийн жаахан юмаа яаж хуваах вэ гэдэг дээрээ л гацчихаад байгаа. “Эрдэнэс Монгол” сүүлийн арван сарын турш яаж дараагийн шатанд гаргах вэ гэсэн гарцыг хайж ажиллалаа. Өнөөдрийн бизнесээ хүн шиг хийж, зардлаа багасгаад дараагийн шат руу шилжье гэж хичээлээ. Эдийн засаг томрох тусмаа л Монголд, монгол хүнд сайн. Томрох сууриа одооноос тавих хэрэгтэй. Гэхдээ төсөл гэдэг юм сэтгэлийн хөөрөл, улстөрийн шийдвэрээр бий болдоггүйг бултаараа харлаа. Ерөнхий сайд сая хийсэн мэдэгдэлдээ ч хэлсэн. Олон жил ярьсан ч одоо болтол зөв хийгдсэн төсөл нэг ч алга гэдэг нь үнэн. Үүнээсээ салах хэрэгтэй.

-Алдаагаа давтахгүйн тулд өмнөх засгийн үед ярьсан, тодорхой хэмжээнд ахиулсан төслүүдээ үгүйсгэх биш, харин ч илүү сайжруулаад явах ёстой байх, тийм үү?

-Сууриа сайн бэлдэхгүй зүгээр л шүүмжлэхийн тулд шүүмжлээд орхивол ахиад нэг нөхөр гарч ирээд бидэнд юу ч алга гэж гомдоллоод сууна. Ахихын тулд системтэйгээр ажиллах хэрэгтэй. Өнөөдөр байгаа хөрөнгөндөө түшиглэж шинэ бизнест орох нь тодорхой. Түүнээс биш хов хоосон бол хэцүү.

-“Эрдэнэс Монгол” хөгжил авчрах том төслүүдээ хөдөлгөх суурийг системтэйгээр бэлдээд эхэлсэн гэж ойлгож болох уу?

-Товчхондоо тийм. Гол зорилго тодорхой. Ерөөсөө л шинэ бизнес бий болгох. Хүмүүс “холын юм ярьж байна” гэх мэтээр янз бүрээр шүүмжилнэ л дээ. Холын юмыг өнөөдөр барьж авч байж л эдийн засаг томорно. Түүнээс биш өнөө маргаашаа харж, байгаа жаахан юмаа биенээсээ өрсөж идэх гэж өрсөлдвөл эдийн засаг хэзээ ч томрохгүй. Холын юмыг эхлүүлэхдээ дунд нь ямар нэг шат алгасвал буцаад унах эрсдэл бий.

-Та сүүлийн жилийн хугацаанд хийсэн ажлаа энгийнээр тайлбарлаач. Том төслүүдээ хөдөлгөх суурь чухам юу байхав гэдэг нь сонирхол татаж байна?

-Компанийнхаа санхүүгийн тайлан балансыг дэлхийн том дөрвийн нэг “Эрнст Янг”-аар хийлгэчихлээ. Өмнө хэрэглэдэг байсан стандартаа орхиод өөр стандарт руу шилжиж байгаа гэдэг утгаараа их удаан процесс л доо. “Багануур”, “Шивээ-Овоо” гээд хэдэн арван жил ажилласан компаниуд өөр өөрийн гэсэн стандартуудтай байсан. Буруу, зөвийн асуудал биш, зүгээр л өөр стандарт хэрэглэдэг байсан. Стандартаа өөрчлөхийн тулд хүн нь өөрчлөгдөх ёстой, хүн нь өөрчлөгдөхийн тулд шинэ стандартаа ойлгож, хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Энэ бүхэн тэр чигтээ процесс.

-Улстөрчид хэр ойшоох бол доо, хэдэн цаас л байна гээд харахгүй өнгөрөөх эрсдэл манайд бол өндөр шүү. Та тэгж болгоомжлохгүй байна уу?

-Магадгүй. Гэхдээ ийм юмтай байж л бид дараагийн том бизнесийнхээ гарааг хийнэ. Хөрөнгө оруулагчидтайгаа ярьж эхэлнэ. Хэрвээ үүнийг үргэлжлүүлэхгүй, ойшоохгүй орхивол дөрвөн жилийн дараа ахиад л “Шаардлага хангах ямар ч төсөл алга” гэж яриад сууна. Үүнийг хийж чадсан маань их олон давуу талыг бий болгосон. Компаниудын санхүүгийн захирлууд нь ямар ч байсан шинэ стандартаа ойлгодог болчихсон. Ажлаа графикийнхаа дагуу хийдэг болсон. Тайлан бүртгэл нь арай өөр болоод ирж байна. Хоёр жилийн дараа улам сайжирна. Гадныхантай суугаад ярихад харуулах зүйлтэй, ярих юмтай болно гэдэг том давуу тал.

-Азийн хөгжлийн банкнаас авсан санхүүжилт ч энэ зүг рүү чиглэж байгаа байх аа?

-Тийм. Монголд том төслүүдийг хэрэгжүүлэх шаардлагатай институци хэрэгтэй. Үүнийг л хийх гээд байгаа юм. Төслийн нэгж гэж яамны дор ч юм уу байгуулчихдаг байсан. Яам бодлого хийх ёстой газар, зохицуулалтаа хариуцдаг институци. Гэтэл дээрээс нь хөрөнгийн удирдлага, шинэ төслийг боловсруулж ажиллана гэхээр чадамж талаасаа хэцүү. Төсөл явдаггүйн гол шалтгаан ерөөсөө л энэ. Олон улсын байгууллагын санхүүжилтыг авч зөв институци бий болгочихвол байдал эерэгээр эргэнэ. Ирээдүйн бизнес бол коннективити. Эдийн засаг болгон хоорондоо санхүү, дэд бүтцийнхээ гээд аль ч хүрээнд уялдаатай холбоотой болчихсныг хэлээд байгаа хэрэг л дээ. Үүн рүү бид орох ёстой. Үүнээс л шинэ бизнес төрнө. Хятадууд “нэг бүс-нэг зам” гээд байгаа нь цаанаа ийм учиртай. Япон, Хятад гэх мэт том эдийн засгууд ирээдүйгээ тавь, зуун жилээр хардаг. Яаж тогтвортой байлгах вэ гэдгээ харж хөгжиж байна. Энэ дунд Монгол бөөн боломж байгаа. Гэхдээ сайн дурын уран сайханч маягаар ажиллавал ахихгүй л дээ.

-Нэг том төслийн нийт хөрөнгө оруулалтын ядаж таван хувь нь эхний шатандаа зарцуулагддаг гэж та ярьж байсан. Таван хувийн зардлаа гаргаж чадахгүй бол төсөлд мөнгө татах боломжгүй юу?

-Ямар ч боломж байхгүй. Өнөөдрийн хувьд төслөө зөв хийдэг болох гэж таван хувийн зардлаа гарган ажиллаж эхлээд байна. Зөв институтциэ бий болгохоор ажиллаж байна. Энэ компанийн чинь эзэн Монголын Засгийн газар. Иргэдийнхээ өмнөөс эзэмшиж байгаа нь засаг гэсэн үг. Энэ компани ямар ч засгийн үед зөв явж, ашигтай ажиллах ёстой. Ашигтай ажиллах нөхцөлийг нь бүрдүүлээд явж байна.

-Ямар ажлыг хэн хийж байна вэ гэдгээс их зүйл шалтгаалаад байх шиг санагддаг. Жишээ нь таны дараагийн хүн хэн байхаас том төслүүд цаг алдалгүй хөдлөх эсэх нь хамаарах байх…?

-Систем гэдэг юм байхгүйгээс хувь хүнтэй холбоотой болоод байгаа юм. Систем нь бүрэлдсэн үед тодорхой шалгуур хангасан хүн нь ирээд энэ ажлыг хийхэд асуудалгүй.

-Систем нь бүрэлдээгүй энэ цагт хувь хүн дээр ярихаас аргагүй л дээ…?

-Бодит байдал тийм л байгаа биз. Компанийн хувьд яривал хувьцаа эзэмшигчид нь бодлогоо тодорхойлдог, тэрэндээ үндэслээд менежмэнтээ томилоод явдаг зарчим бий. Тухайлбал гадаадын хөрөнгө оруулалт чухал гээд хүн бүр ярьж байна. Макро эдийн засгийг тогтворжуулахад хөрөнгө оруулалтыг зайлшгүй нэмэх шаардлагатай. Хөрөнгө оруулалт том төслөөр дамжиж орж ирнэ. Хоосон юманд хэн ч хөрөнгө оруулахгүй. Төслөө хийх хэрэгтэй. Жишээ нь Оюу толгойг стандартын дагуу хийсэн учраас модоор цохисон ч унахгүй байгаа. Дараагийн Оюу толгойг бий болгохгүй бол хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй. Улстөрчийн үгээр төсөл бүтдэггүйг бид их сайн ойлгосон. Улстөрийн мэдэгдэл хийгээд байдаг ч бизнес болтлоо өдий шүү дээ.

-Гэхдээ улстөрчид төслийг ийм шат дараалласан процесстой, хугацаа, хөрөнгө шаарддаг гэдэгтэй эвлэрдэггүй, тийм тэвчээр ч байхгүй. Өнөөдөр яриад маргааш эхлүүлнэ л гэдэг улс. Энэ тохиолдолд улстөртэйгээ том төслүүдээ яаж уях вэ?

-Ганц манай улсад ч биш Америкт ч тийм. Улстөр маш хурдан өрнөдөг онцлогтой. Бизнес бол яриа хэлэлцээ өрнүүлж байж тодорхой ахиц гардаг. Анх намайг “Зөв гольдрилд нь оруулахын тулд дөрвөөс зургаан жил хийх ёстой ажил” гэхэд хүмүүс “Чи юу ч хийхгүй л гэж байгаа юм байна ш дээ” гэж байсан. Тайлан балансаа зөв стандартад оруулах гэж л бүтэн жил болж байна шүү дээ.

-Одоо тайлан баланс лав зөв стандартдаа орсон, дэлхийн төвшинд очсон гэж ойлгож болох уу?

-Ямар ч байсан хүнд үзүүлэх юмтай болсон. Ийм хэмжээний хөрөнгө, орлого, зардал, ашигтай юм байна гэдгийг хөрөнгө оруулагчид хараад ойлгодог болсон. Миний сурсан ажлын орчин онцлогтой. Ямар ч зүйлийг дороос нь эхэлдэг. Төсөл хийхийн тулд эхлээд зах зээлээ судалдаг. Зах зээл дээр ямар асуудал байгааг судална. Эрчим хүчний төсөл гэхэд л асуудал нь юу байна, шалтгаан нь юундаа байгаа вэ гэдгийг харж, зах зээл эдийн засгаа судлахаас эхэлдэг. Тэгээд хөрөнгө оруулалтаа ярьдаг. Улстөрийн шийдэл хэрэгтэй бол энэ бүхний дараа хийгддэг асуудал. Гэтэл бид хөрөнгө оруулалтаа өмнө нь тавиад тэрэндээ тааруулах гээд үзээд байдаг. Харамсалтай нь зах зээлийг хэн ч хуурч чаддаггүй. Зах зээл гэдэг өөрийн гэсэн дүрэм журамтай. Тэгэхээр салбарынхаа суурь анализыг хийгээд, тэрэндээ таарсан шийдлийг олсны дараа төсөл боловсрогддог.

-Манайх төслүүдээ дээрээс нь эхэлдэг юм байна. Улстөрийн шийдвэр гаргачихаад дараа нь асуудлаа судлахаар мөнгө босгож чаддаггүй байх нь ээ?

-Зах зээлийн шалгуур хангахгүй болохоор мөнгө босохгүй нь ойлгомжтой асуудал. Хотыг тойроод өчнөөн эрчим хүчний төсөл байгаа боловч аль нь ч хэрэгжихгүй байна гэсэн шүүмжлэл цаанаа ийм учиртай. Том корпорациуд шийдвэр гаргахдаа уддагийн учир нь бүхнийг дороос нь эхэлж судалдагтай холбоотой. Оюу толгойн ТЭЗҮ гэхэд л маш олон шатаар орж батлагдаад, эцэс нь хөрөнгө оруулалтаа босгоод явж байна. Хэр хугацаа зарсныг бид харсан.Олон жил ярьж байгаа макро эдийн засгийг тогтворжуулах, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахад мэргэжлийн суурь хэрэгтэй. Систем нь, компани нь, институци нь зөв байж хөрөнгө татахаас биш улстөрчдийн үгэнд итгэж хөрөнгө оруулдаг хүн байхгүй.

-“Эрдэнэс Монгол” том хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татаж чадсан уу?

-Чадсан. Бид портнёруудтай болсон. “Женерал электрик” хамтаръя гэж байна. Мэдээж тэд эхлээд Хятад, Япон, Орос зэрэг том эдийн засгуудаа харна. ”Женерал электрик”-ийн хувьд Монгол бүхэлдээ бизнесийн боломж гэж харагдаж байгаа. Технологийн том компани бизнесийн боломжоо олоод харчихсан гэсэн үг. “Эрдэнэс Монгол”-ыг портнёроо гээд харчихсан. Өмнө нь хамтарч ажиллая, баримт бичиг гэрээнд гарын үсэг зуръя гэдэггүй байсан. Санхүүгийн тайлан балансаа дэлхийн компаниар гаргуулчихсан учраас тэд ирсэн. “Женерал электрик”-ийн IT хариуцсан захирал гэхэд л энэ долоо хоногт ирж байна. Туршлагаасаа хуваалцъя гэж байгаа. IT-г зөвхөн компьютер гэж харах аргагүй. Бизнесийг амжилттай, ашигтай ажиллуулахад чухал үүрэгтэй эд. Тэр дундаа уул уурхайн бизнест.

-Том төслийг амжилттай бэлдэх суурийг Азийн хөгжлийн банкны санхүүжилтээр бэлдэж байгаа талаар сая та бид хоёр ярилаа. Энэ санхүүжилт ирэх дөрвөн жилд үргэлжлэх үү?

-Тэгэхийн тулд засаглал зөв байх ёстой. Төрийн өмчтэй бизнесийн засаглал, менежмэнт аливаа улстөрийн нөлөөллөөс ангид байх ёстой гэж үеийн үед ярьдаг. Мэргэжлийн, хөрөнгө оруулалт, уул уурхай, дэд бүтцээ сайн мэддэг, салбартаа танигдсан, хараат бус хүмүүс ТУЗ-д орж байж компанийн засаглал зөв байна. Төрийн өмчит компанийн ТУЗ-ийг өмнө нь хэдэн яамдын дарга нар байдаг бүтэц гэж ойлгодог байсан. Гэтэл ТУЗ гэдэг компанийнхаа стратеги, бизнес төлөвлөгөөг баталдаг, ашиг орлоготой байх эсэхээ хянадаг, компани, хувьцаа эзэмшигчдийнхээ өмнө хариуцлага хүлээдэг бүтэц. ТУЗ зөв байх нэгдүгээр асуудал. Асуудалд сайн дурын уран сайханч төдий биш мэргэжлийн үүднээс ханддаг болох тухай яриад байна л даа.

-Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг татах суурь нь мэдээж сайн төсөл. Энэ эрчээ алдахгүй ажиллавал сайн төсөл бэлдэх суурийг гурав, дөрвөн жилийн дотор хийж чадах уу?

-Боломж бий. Хэрвээ тэгж чадвал ахиад хорин жилийн турш хөрөнгө тал нь ашигтай ажиллаад, шинэ бизнес нь тогтвортой өсөх боломжтой.

-Гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг хамгаалах бүтцийг засгийн дэргэд байгуулсан нь хэр зөв шийдэл вэ?

-Би Бизнесийн зөвлөлийн даргын албатай. Гурав, дөрвөн жилийн өмнөөс л энэ чигээр ажиллаж эхэлсэн. Засгийн дэргэд бүтэц байгуулсан нь зөв. Гадаадын хөрөнгө оруулагч Монголд их зовдог. Олон шалтгаантай л даа. Өөрийнхөө буруу үйлдлээс болох нь бий. Гэхдээ ихэнхдээ өнөөгийн системээс болдог. Шинэ стандартаар юм хийх гэхээр өнөөгийн стандарттай зөрчилддөг. Тэдэнд тулгарсан асуудлыг Ерөнхий сайдын хэмжээнд бүртгэж аваад, шийдлийг нь гаргаад явбал их зөв алхам.

-“Эрдэнэс Монгол”-ын ирэх дөрвөн жилд анхаарах асуудал гэвэл та юуг онцлох вэ?

-“Эрдэнэс Монгол”-д Багануур, Шивээ-Овоо, Оюу толгой, Таван толгой гэж дөрвөн том хөрөнгө бий. Юуны түрүүнд энэ компаниудынхаа стандарт, засаглалыг шинэчилж, зөв менежмэнт хийж, санхүүгийн зардлыг нь багасгаад явбал ашигтай ажиллана. Эхлээд хийх ажил бол энэ. Тэгвэл манай баланс эрүүлжинэ. Эрчим хүчний том эх үүсвэр, дамжуулах шугам гэх мэт төслүүд рүү цэвэрхэн баланстай компанитай орж хэрэгжүүлбэл асуудалгүй. Учир нь Засгийн газарт мөнгө байхгүй. Дэлхийн Засгийн газрууд ч ялгаагүй, дэд бүтцийн том төслүүд хэрэгжүүлэхэд ийм зовлон хэлдэг.

Тийм учраас хөрөнгө оруулалт татахад анхаардаг. Засагт өнөөдөр нэг боломж бий. Энэ их хөрөнгөд зөв менежмэнт хийвэл дараагийн зам буюу шинэ төсөл хэрэгжүүлэх боломж нээгдэнэ. Тэгэхээр зардлаа бууруулахад анхаарахаас аргагүй.

-Хөрөнгө оруулагчидтай амжилттай яриа хөөрөө өрнүүлэхэд таны ажлын туршлага их нөлөөлсөн байх…?

-Хөрөнгө оруулалтын банк, том сангууд их цөөхөн. Бүгд биенээ мэднэ. Тэр орчинд худлаа ярьж болдоггүй. Ёс зүйгүй авирлаж болдоггүй. Төрийн өмчийн компани гэхээр мөнгөө төлөхгүй унждаг гэх мэт сул тал байсан. Би нэг юмыг өнөө хүртэл ойлгодоггүй. Бизнесийн орчин нь олон улсын зах зээлтэй нийлчихээд байхад тэрийгээ хүлээн зөвшөөрөхгүй явах нь маш буруу. Прогрессийг удаашруулаад байгаа л хэрэг. “Монголд өөр, та нар юу мэдэх вэ, барууныхаар бүх юм явдаггүй” гэж шүүмжилдэг хэсэг улс бий. Нэг талаасаа зөв шүүмжлэл байх, гэхдээ байнга ингээд байвал хэцүү. Том юмны нэг хэсэг болчихсон л бол том талбар дээрээ тоглож сурах хэрэгтэй. Тод жишээ нь олимп. Бүх юмыг сумын наадам шиг харж болохгүйг олимпийн талбар дөрвөн жил тутам харуулж, мэдрүүлж байна.