Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Валютын сангаас доллар горьдсон энэ өдрүүдэд өндөр чанарын коксжих нүүрсний их нөөцтэй Таван толгойгоо хөдөлгөчих болов уу гэсэн хүлээлт эдийн засагчдад байна. Эдийн засагчид ч гэлтгүй, долларын ханшид дарлуулсан хэн бүхэнд Таван толгойн ирэх өдрүүдийн өнгө хамаатайн дээдээр хамаатай болчихоод байгаа. Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яаман дээр байгуулагдсан ажлын хэсэг Таван толгойн хэлэлцээрийг эхэндээ идэвхтэй нь аргагүй өрнүүлсэн. Тэр үед Таван толгой удахгүй хөдөлнө гэсэн өөдрөг мэдэгдэл хийсэн Ц.Дашдорж сайд одоогоор хэвлэлийнхнээс зай барих тактик барьж байна. Ажлын хэсэг УИХ дахь МАНын бүлэгт Таван толгойг хөдөлгөх хувилбарыг оруулснаас хойш коксжих нүүрсний том орд тойрсон асуудал таг гацсан юм. Яаман дээрх ажлын хэсэг одоогоор хэлэлцээр явуулсан зүйлгүй, гэрээний нөхцөлүүд дээр санал авах, судлах байдалтай байна. Хятадын цагаан сар болоод “Шинхуа”-гийн албаны хүмүүс бүгд амраад явчихсан, ерөнхийдөө түр пауз авсан байдалтай байгаа аж.

Товчхондоо, Таван толгойг ингэж тэгж хөдөлгөнө гэсэн хувилбарын талаар албаны хүмүүс ам ангайх дургүй байна. Сураг ажгаар сонирхвол хоёр, гурван хувилбар яригдаж байгаа бололтой. Таван толгойг 400 сая ам.доллараар Шанхайд зарж магадгүй нь гэх мессэж үе үе сонсогдож буй. Сүүлд гарсан мэдээллээс анзаарахад барьж авч болохоор нэг сэжүүр бий. Тэр нь ЗГХЭГаас гаргасан мэдээлэл. М.Энхсайханы ахалсан багийнхны хөрөнгө оруулагчидтай тохирсон ч УИХын дэмжлэгийг авч чадаагүй хувилбарыг яльгүй өөрчлөх санаа байгаа бололтой. Өмнөх тохироогоор бол олборлолтын тухайд 51 хувь нь дангаараа “Энержи ресурс” гэж яригдаж байсан.

Харин одоо яригдаж буй хувилбараар Таван толгойн 51 хувьд нь “Энержи ресурс”, “Эрдэнэс Таван толгой” хамтарч, 49 хувьд нь “Шинхуа” дангаараа оролцоно гэсэн сураг мэдээ дуулдаж байна. “Төмөр зам”-ын тухайд консорциум маягаар хөдөлгөх санаа байгаа бололтой. “Монголын төмөр зам” дангаараа 51 хувь, “Шинхуа” 49 хувийн оролцоотойгоор Хятадтай холбогдох төмөр замын бүтээн байгуулалт өрнөж магадгүй нь. Мэдээж тодорхой хугацааны дараа төр 100 хувь хүлээж авах тохироо хийгдэж таарна. Урд хөрш рүү нүүрсээ зөөх төмөр зам дээр улстөрчдийн оролцоо, ашиг сонирхол, зөрчил туйлдаа хүрчихсэн, улстөрчид нь төдийгөөс өдий хүртэл төмөр замын бүтээн байгуулалтыг байнга гацааж ирсэн болохоор “Шинхуа” энэ хувилбарт дуртай гэгч нь толгой дохих нь юу л бол гэсэн болгоомжлол судлаачдад байна. Өмнө нь нүүрсээ тээвэрлэх төмөр зам барина гээд санхүүжилт хүртэл босгосон түүхтэй “Энержи ресурс”-ын тухайд төмөр замын бүтээн байгуулалтаас зайгаа барих нь тодорхой болчихсон. Төмөр зам дээр үүнээс өөр ямар хувилбар яригдсан нь одоогоор тодорхойгүй байна.

“Шинхуа”-гийн зүгээс Таван толгойд дангаараа оролцох санал тавьсан гэх сураг ч чих дэлсэж байна. МАН-ын бүлэг дотор “Өмнө ярьсан Монгол, Япон, Хятад гэсэн хослол бүхий консорциумаас татгалзъя, Шинхуад л өгчихье” гэсэн яриа хөөрөөтэй улстөрчид ч байгаа гэх. Хэрвээ “Шинхуа” ийм санал гаргаад тэрийг нь МАН-ын бүлгийн гишүүд дэмжвэл Таван толгойд хятад ажилчид орж ирж, Хятадын техник технологиор олборлолт явуулна, үндэсний ханган нийлүүлэлт, Таван толгойгоос монголчуудад шууд бусаар орж ирэх өгөөж хумигдана, “Чалко”-гийн томсгосон хувилбар болно гэх болгоомжлол бий.

Одоогоор ийм хувилбарууд сонсогдож байна. Гэхдээ хамаг учир нь төсөл зөв буруудаа биш, МАН-ын бүлэг дотроо зориглож, улс төрийн шийдэл гаргаж чадахгүйд байгаа юм. Хэдхэн өдрийн өмнө гэхэд л Монголбанкны ерөнхийлөгч Н.Баяртсайхан чуулганы хуралдааны үеэр “За, та нар надаас мөнгө нэхэж байна, зөв. Надад мөнгө, валют хэрэгтэй байна. Гэхдээ та нарын улс төрийн шийдлүүд хаана байна вэ? Том төсөл хөтөлбөрүүд, хоолойн дээр тулсан асуудлууд дээрээ улс төрийн шийдлүүдээ зоригтой гаргаад, бидэнд чиглэл өгөөч ээ” гэж хэлсэн. Таван толгойн хэлэлцээр тойрсон өнөөгийн дүр төрхийг үүнээс илүүгээр яаж ч илэрхийлэхэв.

Монгол гэдэг улс ойрын хугацаанд 2.7 тэрбум ам.долларын гадаад валютыг гадагш нь гаргахаар болчихсон. Шуудхан хэлэхэд бид энэ хэмжээний өрийг төлөх ёстой. Гэтэл одоо байгаа валютын нөөц маань шавхаад шавхаад нэг тэрбум ам.доллар гаруйхан. Валютыг гуравхан эх үүсвэрээр авдаг. Эхний хоёр нь экспортын орлого ба гадаад хөрөнгө оруулалт. Харин гурав дахь нь зээл, тусламж. Зээлжих зэрэглэл навс унасан, хөрөнгө оруулагчдад эерэг мэдээ түгээхээ болиод удаж байгаа, хувийн компанийн худалдаад авчихсан хувийг төрд буцааж авна гэх мэт тэс хөндлөн мэдэгдэл хийж суугаа бидний хувьд зээлийн тухай ам нээгээд одоохондоо бүтэшгүй санаа. Тэгэхээр экспортын орлогоо нэмэх, төсөл хөтөлбөрүүддээ гаднаас хөрөнгө оруулалт татах гэсэн хоёр зам л байна.

Таван толгойн хэлэлцээрээ үргэлжлүүлж, улс төрийн зоригтой шийдвэр гаргавал гадаадын хөрөнгө оруулалт татах, гадагшаа ахиу нүүрс зарж дажгүй хэмжээний доллар олох уг нь асуудал биш. Таван толгой улс төрийн гацаанд орчихоод байна. Бодлогуудыг мянга сайхан эрэмбэлж гаргалаа ч хэрэгжүүлэх улс төрийн шийдвэр нь гарахгүй бол ямар нэмэр байхав.

Хэлэлцээрт оролцогч Монголын талын төлөөлөл “Энержи ресурс” компанийн удирдлагын хэвлэлд өгсөн ярилцлагаас анзаарахад залхсан өнгө аяс анзаарагдсан. Заавал оролцьё гэх юм байхгүй, төр засаг өөрөө яах ийх шийдвэрээ гаргана биз, бидний хувьд урдах ажилдаа л төвлөрөөд явна гэх утгатай үг хэлсэн байсан. Үнэхээр ч төр засаг шийдвэрээ гаргахгүй бол хэн ч байсан залхахаар хугацаа өнгөрчихсөн л дөө. Таван толгойг ашиглах тухай хэлэлцээр яригдаж эхэлсэн 2010 оноос хойш гээд бодохоор чилийсэн долоон жил өнгөрсөн байна.

Одоо байгаа хувилбараараа явуулъя, “Эрдэнэс Таван толгой” уурхайн амнаасаа 70 ам.доллараар зарж болж байгаа юм чинь хөрөнгө оруулалт хэрэггүй гэсэн яриа МАН-ын дотоодод бас яригдаж байгаа сурагтай. Явж болохгүй биш болно л доо. Гагцхүү одоогийн буюу “өрөм хамах” хувилбараар, хамгийн өнгөн давхаргад байгаа сайн чанарын коксжих нүүрсээ хамж гаргаад явбал найман жилийн дараа Цанхийн уурхайн нөөц дуусах тооцоог судлаачид аль хэдийнэ гаргачихсан. Хар ухаанаар бодвол Таван толгойн өнгөн давхаргад хамгийн өндөр чанартай коксжих нүүрс нь бий. Доошлох тусмаа нүүрсний чанар нь муудна гэсэн үг. Дангаар нь зарвал үнэ хүрдэггүй чанар муутай, эрчим хүчний нүүрс доод давхаргуудад нь бий. Одоогоор “Эрдэнэс Таван толгой” өнгөн давхаргын өндөр чанарын коксжих нүүрсийг “өрөм хамах” маягаар олборлож Хятад руу зөөж байна. Зүй нь бүх давхаргын нүүрсээ олборлоод хольж баяжуулаад гаргавал л бид Таван толгойн нүүрсээ өнөөг хүртэл ярьсаар суугаа шигээ 100-200 жил ашиглана. Тэгж байж л Таван толгойн зургаан тэрбум тонн гээд байгаа том тоотой нүүрсээ бүрнээр нь ашиглах нөхцөл бүрдэх юм. Дахин хэлэхэд, өнөөдрийнх шиг өрөм хамах маягаар сорчилж гаргаад байвал Таван толгойн өндөр чанарын коксжих нүүрсний нөөц наймхан жилийн дараа дуусч дэлхийд гэж яригддаг орд маань үнэгүйдэх эрсдэл бий. Хэрвээ тэгвэл иргэн бүрийн нэр дээр байгаа 1072 хувьцаа мөнгө, хөрөнгө болж амилахгүй.

МАН-ын бүлгийн зарим гишүүн “Эрдэнэс Таван толгой”-н олборлолтын зардлыг бусад уурхайгаас долоон ам.доллараар бага гэх мэтээр ярьж тайлбарлаж байгаа юм билээ. Хэдэн тоог эргэж харъя. “Эрдэнэс Таван толгой”-н нэг метр куб уулын цул олборлох зардал 14200 төгрөг. Эдний зардлыг Таван толгойн бүсэд зэргэлдээ ажилладаг жижиг Таван толгой, “Энержи ресурс”-ын олборлолтын өртгөөс 2-3 дахин өндөр тоо гэж судлаачид онцолдог. Уулын цул олборлох зардлыг хөрс хуулалтын коэффицинтээр үржүүлж, нэг тонн нүүрсний олборлолтын зардал гардаг юм билээ. “Эрдэнэс Таван толгой” өнгөрсөн хугацаанд 24 сая орчим тонн нүүрсийг 20-30 доллараар тооцож экспортолсон статистик дуулддаг. Хэрвээ хөрөнгө оруулалт татаад, нүүрсээ угааж баяжуулаад гаргасан бол тонныг нь дор хаяж 120 ам.долларын дундаж үнээр зарах боломжтой гэсэн тооцоо саявтар дуулдсан. Зөрүү нь 90 ам.доллар гээд тооцохоор 2.1 тэрбум ам.доллар нэмж олох боломж бидэнд байсан гэсэн үг. Алдагдсан боломжоо тооцоод үзэхээр ийм аварга тоо гарч байна. Нүүрсээ хямдаар өрөнд гаргах асуудлыг нүдээ аньж өнгөрөөгөөд өрөө л дарж байвал их юм гэж бодлоо гэхэд нэмээд 400 гаруй тэрбум төгрөгийн хуримтлагдсан алдагдал бий. Эерэгээр харахад хэцүү тоо.

Эцэст нь хэлэхэд Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас өмнө Таван толгойг хөдөлгөхгүй нь гэсэн болгоомжлол амьдралд ойрхон дуулдаж байна. Төрд Таван толгойд хөрөнгө оруулалт татах ямар ч сонирхол алга гэсэн байр суурь ч сонсогдож байгаа. Хамгийн тод нотолгоо нь Таван толгойн Зүүн, Баруун Цанхи дээр зэрэг олборлолт хийгээд эхэлсэн явдал гэнэ. Нээрээ л ашиглалт нь ид яваа ордыг ямар ч хөрөнгө оруулагч итгэлтэй гэгч нь хараад, их мөнгө гаргаж ашиглая гэж дуугарах нь юу л бол.

Хотоос 52 км-т байрлах “Хусхан” эх, хүүхэд, гэр бүлийн амралтыг өглөө эртлэн зорилоо. Засмал замаас салаад километр гаруй давхиад л хүрчихэв. Хусан ой, битүү цасан дунд болоод ч тэр үү, амралтын газар гаднаасаа цэмцгэр, гоё гэж. Хоёр давхар томоохон хаус гэмээр барилга юм. Үүдээр нь оронгуут ягаан хувцастай бүсгүй “Шинэ зочин уу?” гэсээр угтав. Учраа хэлтэл “Юу ч гэсэн хувцсаа тайлж, углааш өмсөөд ороод ир” гэж байна. Яг л айл мэт тохитой орчинд ороод явчихав. Чамин хээтэй цагаан бүтээлэгтэй саарал буйдан, ханын том оо телевизор, хоолны ширээ сандал, хөлд оруулдаг тэрэг, хүүхдийн ортой энэ өрөөний цонх таазнаас шал хүртэл цэлгэр том гэж жигтэйхэн юм. Цонхоор цастай, хусан ойтой уул сүрлэг харагдана. Дөрөв, тавтай болов уу гэмээр хоёр охин хөөцөлдөж тоглоно. Хоёр настай жаахан охин эгчтэйгээ Dreambox-оор хүүхэлдэйн кино үзсэн шигээ сууж байна. Захирлыг нь хүлээнгээ талх, нэрсний чанамлаар дайлуулав. Бидэнд үйлчилсэн бүсгүй жимсний чанамалаа өөрсдөө хийдэг гэж сонирхууллаа.

Хорь орчим минутын дараа хорин долоо, наймтай болов уу гэмээр залуухан бүсгүй ирж, өөрийгөө захирал нь гэж танилцуулав. С.Баярцэцэг анхны охиноо олохдоо л хотын утаатай нүүр тулж. “Өвөл жирэмсэн болсон учраас их түгшүүртэй байсан шүү. Телевизээр утаанаас болж ургийн гажигтай болжээ гэх мэт мэдээ гарах бүрт эход харуулж байж санаа амардаг байлаа. Цэвэр агаартай газар хайхаар үнэ нь боломжийн газрууд тав тухын хувьд таалагдахгүй, илүү тохилог газар нь үнэтэй санагдаад сонголт хийхэд хэцүү байсан л даа.

Жирэмсэн болоод аав, ээжүүдийн зовлонг ойлгож эхэлсэн. Охиноо төрүүлчихээд байрныхаа гадаа салхилуулахаар ээжүүд зовлон, асуудлаа их ярина. Тэгээд л боломжийн үнэ хөлстэй, тохитой ээж хүүхдийн амралтын газар барья гэж шийдээд 2013 оноос ажиллуулж эхэлсэн. Энэ газрыг манай хүн авчихсан байсан юм. Зундаа гэр барьж амьдардаг байсан газартаа хүмүүст хэрэгтэй амралтын газар барьж бүтээсэндээ баяртай явдаг” гэж ярилаа. Нөхрийнхөө АНУ-д ажиллаж хуримтлуулсан мөнгөөр амралтын газраа байгуулсан гэнэ. Нөхөр нь гарын дүйтэй учраас амралтын газрынхаа барилгын хэдэн залуутай хамтраад барьжээ. Гүний худагтай, нам даралтын зуухтай, цахилгааны трансформатортой учраас дэд бүтэц талаасаа асуудалгүй болж.

“Хусхан” амралтын байгаа газрыг Өргөн булагийн ам гэдэг аж. Дээр үед энэ газарт өргөнөөс өргөн булаг оргилон урсдаг байж. Одоо бол зундаа л шандтай гэнэ. Амралтын газраас мод руу орох хийц сайтай гүүр барьжээ. Захирал бүсгүйн нөхрийн бүтээл гэнэ. Ой дундуур алхах жижигхэн зам барьчихаж. Ойн дунд амрах сандал ширээ харагдана. Өвөл энд цас их унадаг юм байна. С.Баярцэцэг цонхны дэргэд зогсч амралтын орчноо сонирхуулсныхаа дараа “Өнөөдөр наргүй бүүдгэр өдөр болохоор хүүхдүүдийнхээ бариаг массажны өрөөнд хийнэ. Нартай өдөр хүүхдүүдийнхээ массажийг нарны гэрэлд, энд хийдэг юм” гэж сонирхуулав.

“Хусхан” ээж хүүхдийн амралтын газарт тогооч, массажист, хүүхэд асрагч, цэвэрлэгч гээд дөрөв таван хүн ажилладаг юм байна. Ээж, хүүхдүүд хоёр давхрын зургаан өрөөнд хуваагдаж байрлана. Нэг өрөөнд нэг ээж амардаг аж. Гэр бүлээрээ ирэх тохиолдол ч цөөнгүй гэнэ. Нэг сараас дээш настай хүүхдүүдийг хүлээж авдаг гэж захирал бүсгүй ярив. Амрах өрөөг сонирхлоо. Дулаахан, тохитой гэж жигтэйхэн юм. Амрах буйдан, хөргөгч, зурагт гээд дутуу юм алга. Люкс өрөө нь дотроо ариун цэврийн өрөөтэй юм байна. Өвөл захиалга эрс ихэсч, дугаар дараалал үүсдэг гэнэ. Аав, ээжүүд хотын утаанаас хол цэвэр агаартай орчинд хүүхдээ амраах гэж их ханддаг болжээ. Гурав, тав, долоо, арав гээд янз бүрийн хугацаатай захиалга ирдэг аж. Биднийг очиход люкс өрөөнд байрласан гэр бүл өрөөгөө суллаж, дараагийн зочдоо хүлээж авч байлаа. Аав, ээжүүд ам дамжсан яриагаар эднийхийг зорьж ирэх нь олонтоо гэнэ. Нэгдүгээр сарын 15-наас хоёрдугаар сарын захиалгаа авч эхэлжээ. Хоёрдугаар сар бүтэн захилгатай болчихож. Люкс өрөөний хажуугийн өрөө нь хоёр ортой юм. Найз ээжүүд, эгч дүү ээжүүд, өвөө эмээ, асрагчтайгаа ирсэн хүүхдүүд голдуу ордог юм байна.

Хоол нь бусад амралтын газраас онцлогтой аж. Хөхүүл ээжүүд голдуу зорьж ирдэг учраас элдэв амтлагчгүй монгол хоолнууд хийдэг байна. Ээжүүд ногоо идэхгүй, давс ихтэй, багатай иддэг гэх мэт шалтгаануудаа хэлээд л тусдаа хоол бэлдүүлчих боломжтой гэнэ. Хоолны цэсээ долоо хоногоор гаргачихдаг гэж тогооч бүсгүй ярилаа. Өглөөний цай шар будааны зутан, шар будаатай цай, зайдас, өндөг, жимсний чанамал, талх, гэрийн боорцог гэх мэт сонголттой. Сонирхуулж хэлэхэд “Хусхан”-ы тогооч жимсний чанамалаа өөрөө бэлддэг юм билээ. Гурваас доош насныхныг “бантангийнхан” гээд өхөөрдөж, тусад нь цэс гаргажээ. Бяцханууд өглөө кааш, луувантай ээдэм, арванхоёр цагаас бантан, нэг цагаас ээжүүдээ хооллох үеэр хоёрдугаар хоолноос нь идэх сонголттой. За тэгээд дөрвөн цагаас ногооны зутан, гурил, будаатай шөл идэцгээнэ. Үдийн хоолны дараа гурван цагийн аньс чацаргана нэрсний ундаанд ээж, хүүхдүүд дуртай гэнэ. Жимс бүрээс 150 литрийг намарт нь Завханаас захиалаад авчруулдаг юм байна. Вакумдаад хөлдөөчихөөр жилээ даадаг гэж захирал бүсгүй ярив.Дөрвөн цагаас хооллосон жаалууд зургаад бас хоолтой. Амрагч хүүхдүүдийнхээ нас насанд тохирсон хоолыг хийгээд өгчихдөг аж.

Өдрийн хоолны цаг болжээ. Ээжүүд хүүхдүүдтэйгээ дээд давхраас бууж ирэв. Энэ өдрийн нэгдүгээр хоол далайн байцаа, үхрийн махтай шөл бол хоёрдугаар хоол нь зраз. Ногоон цай болон сүүтэй цайг халуун саванд хийж тавьжээ. С.Баярцэцэг хооллох үеэр “Хоол иддэггүй хүүхэд байдаг даа. Ийм хүүхдүүд манайд ирэхээрээ хоолны дуршилтай болдог. Агаарт гарахаар хүүхдийн хөдөлгөөн ихэсч, тэр хэрээр хоолны дуршил нь ихэсдэг шиг байгаа юм” хэмээн ярив.

Амрагч ээжүүд массажинд нь их ам сайтай юм. Гурваас доош насныхныг хар цай, ясны шөлөнд өдөр бүр ээлжилж оруулж массажилдаг аж. Үдийн хоолны дараа массажны өрөөг нь сонирхлоо. Хүүхдийг усанд оруулж массажилдаг болохоор дулаахан энэ өрөөнд нэмээд тень залгажээ. Бариа засалч Б.Энхцэцэг “Ээж, аав, хүүхэд гээд бүгдэд нь бариа хийдэг. Бариа хийлгэснээр цусны эргэлт сайжирч, ядаргаа тайлагддаг. Ээжүүд хүүхдээ хөхүүлдэг болохоор алжаал ядаргаа тайлах бариа хийдэг. Хүүхдүүдэд биеийн эсэргүүцэл сайжруулах, дархлаа дэмжих бариа хийнэ. Нялх хүүхэд байнга хэвтдэг, үргэлж хувцастай учраас хөшингөтэй байдаг. Тийм учраас чангарсан булчинг суллаж өгөх массаж хийдэг” гэж ярив. Биднийг яриа дэлгэх үеэр таван сартай хүүдээ массаж хийлгэх ээж орж ирлээ. Ш.Болормаагийн хүү дуртай гэгч нь бариулж байна. Энхцэцэг сүүлний тос гартаа бүлээсгэж хүүг барих зуураа “Хүүхэд бариулах их дуртай байдаг. Манайд ирж байгаа хүүхдүүд хөлөрдөг, рахитны шинжтэй, сульдаатай гэсэн зовиуртай ирдэг юм. Массажаа хийлгээд унтаад өгнө шүү дээ. Орой хар цай, шөлөнд оруулдаг. Бас их дуртай. Хар цай хөлөрдөг хүүхдүүдийг тайвшруулж өгдөг. Шөлний хувьд нойронд муу сэрвэлзээд байгаа хүүхдүүдэд тустай. Цээж доргиох массаж хийдэг. Цээжинд нь шуухитнаа байвал тустай” гэж ярилаа.

Дөрөвдүгээр өрөөнд Мягмарсүрэн гэж бүсгүй ээж, дөрвөн настай охин, нэг сартай хүүтэйгээ амрахаар иржээ. Тэрээр “Олон газрыг судлаад эднийхийг сайн гэхээр нь ирлээ. Орчин нь их тохилог юм. Дулаахан, цэвэрхэн болохоор хүүхдүүдэд таатай зүгээр санагдлаа. Ийм гоё агаарт хүүхдэдээ санаа зовохгүй сайхан байна” хэмээн ярив. Мягмарсүрэн долоо хоног амрахаар ирсэн гэнэ. Хажуугийнх нь өрөөнд хүүгээ массажинд оруулсан Ш.Болормаа амарч байв. “Үйлчилгээ сайтай юм. Хотын агаарын бохирдлоос зугтаж хүүгээ хэд хоног ч гэсэн цэвэр агаартай орчинд байлгая гэж ирлээ. Миний хүү сэрж чадахгүй унтаж байна. Хотод байранд болохоор салхилуулах боломж бараг гарахгүй юм. Нүүрсний утаанаас гадна автомашины утаа гэж айхавтар асуудал байна. Арчилгаа сувилгаа, үйлчилгээ нь сайн гэж дуулаад ирсэн. Үнэхээр өөр юм байна. Хусан ойтой газар уушги их цэвэрлэдэг” гэж байв.

Аавууд ирэхээрээ өнжөөд нэг орох эрх өгдөг саунд нь их дуртай гэнэ. Бас бариа нь их таалагддаг аж. Ээжүүдийн хувьд хооллох, бариа хийлгэх, саунд орох үед хүүхдийг нь хараад өгдөг үйлчилгээнд ам сайтай байдаг гэнэ. Захирал бүсгүй “Саун, массаж гээд бүх үйлчилгээ өрөөний төлбөрт багтдаг. Энгийн өрөө 88 мянган төгрөгөөс эхэлдэг. Люкс өрөө нь 110 мянган төгрөг. Бүх үйлчилгээ багтсан гэхээр хэнд ч боломжийн үнэ. Аав, ээж, хүүхэдтэйгээ амарвал аавууд өрөө харгалзахгүй 58 мянган төгрөгөөр амрах боломжтой. Зургаан сар хүртэлх насны хүүхдүүд үнэгүй амарна. Хоолонд орсноос хойш цэцэрлэгийн нас хүртэлх хүүхэд өдрийн 15 мянган төгрөгөөр үйлчлүүлдэг” гэж ярилаа.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Дайн самуунтай Палестин Английн FTSE индексийн Frontier Market хэмээх хөгжиж буй зах зээлийн статуст багтаж орхив. Манайх энэ статуст багтах хүсэлтээ өгсөн ч өнөөг хүртэл тойргийн гадна байгаа юм. Дэлхийн 40 орчим улсын хөрөнгийн биржүүдийг багтаасан Frontier Мarkets хэмээх хөгжиж буй орнуудын үнэт цаасанд зөвхөн Ану-ын хөрөнгө оруулалтын сангууд гэхэд л жилд 15 тэрбум доллар оруулдаг. Тэгэхээр бид хөгжиж буй зах зээлийн статуст багтчихвал хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татахаас эхлээд олон давуу тал үүснэ гэсэн үг. Палестинд биднээс дутуу тал өчнөөн бий. Манайх шиг нҮб-ын гишүүн биш. Дээр нь дайны хөлд нэрвэгдчихсэн. Гэсэн хэр нь нэгэн цагт эдийн засгийн 17 хувийн өсөлтөөрөө дэлхийд гэж яригдаж байсан Монголоос илүү үнэлэгдсэн нь сонирхохгүй орхиж боломгүй өнцөг.

Тэд биднээс юугаараа илүү байв гэсэн асуултад хариу хайя. Өнгөрсөн оны сүүлээр манай Хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй компаниудын зах зээлийн үнэлгээ нийлээд 590 сая ам.долларт хүрсэн бол Палестиных гурван тэрбум ам.доллараар хэмжигджээ. Дайнтай Палестин Хөрөнгийн биржээ хамгаалалтын тусгай ханатайгаар барьж. Дэлбэрэлт, халдлагад өртүүлэхгүй гэж. Машин нэвтрэхэд бөмбөгтэй эсэхийг нь шалгадаг харуул хамгаалалт ажиллуулдаг. Израилтай хэл үгээ ололцдоггүй энэ улс сүүлийн үед “өстөн”-тэйгөө бизнесийн харилцаан дээр ойлголцох хичээл зүтгэл гаргах болж. Хөрөнгийн зах зээлээ хөгжүүлэх гэсэн энэ мэт хичээл мэрийлтийг нь харсан байж мэдэх юм. уг нь бидэнд өчнөөн тэрбум ам.доллараар үнэлэгдэх байгалийн баялаг, аюулгүй амгалан орчин гэж ирээд яривал тэднээс давуу тал олон бий. Гэвч хөрөнгийн зах зээлээ хөгжүүлэхдээ яагаад ч юм хойрго ханддаг. Адаглаад л санхүүгийн зохицуулах хороо нь идэвхтэй ажилладаггүй, ломбардны хүү мэтхэн яриад суудаг нь нууц биш. Мөнгө татах баялагтай тусгаар улсын санхүүгийн зохицуулагч байгууллагын хувьд ломбардны зээлийн хүү үнэндээ бол жижиг асуудал. Өнгөрсөн засгийн үед хөрөнгийн зах зээлийг дэмжье гээд санхүүгийн зохицуулах хороо хураамжаа тэглэсэн ч сонгуулийн дараа буцаагаад сэргээсэн гэж ирээд яривал хөрөнгийн зах зээлдээ хүнийрхүү хандаад байдаг тал бий. FTSE Russell Палестиныг дээрх индекст багтаахдаа Монгол улсын нөхцөл байдалд ч үнэлэлт өгсөн юм билээ. Тэгэхдээ хөрөнгийн биржийнх нь арилжааны шимтгэл өндөр болсон нь Монголын Frontier Market индекст хамрагдах шалгуур үзүүлэлтүүдийг нэгээр цөөллөө гэсэн шалтгаан хэлж. Хөгжиж буй гэсэн статуст багтахын тулд 21 шалгуур үзүүлэлтийг хардаг юм байна. Манай улсын хувьд дөрвийг нь л хангасан гэх дүн гарчээ. Дахин хэлэхэд, FTSE Russell-ийн хүсээд буй үзүүлэлтийг хангах газар нь санхүүгийн зохицуулах хороо.

FTSE Russell байгууллагын хувьцааг лондонгийн хөрөнгийн бирж 100 хувь эзэмшдэг юм байна. Цэвэр нэр хүндээрээ амьдардаг байгууллага гэж шинжээчид тодотгодог. “Мүүдис” зэрэг агентлагууд зээлийн рейтинг хийж мөнгө олдог бол FTSE Russell хөрөнгийн зах зээл дээр ус, агаар шиг чухал болсон индексийн мэдээллийг зарж амьдардаг. Тэр утгаараа индексээ буруу гаргавал, зөв мэдээлэл зарахгүй бол хөрөнгийн зах зээл дээр оршин тогтнох боломжгүйд хүрнэ гэж мэргэжилтнүүд онцолж байна.

Гэхдээ Frontier Market –д багтсан улсуудыг харахаар эргэлзэхээр зүйл илт анзаарагддаг. бидний “эд ч дээ” гэж хардаг бангладеш, Шри-ланк хүртэл цохиж явна гэхээр их гүрнүүдийн бодлого хөшигний цаана өрнөж, FTSE Russell гэх мэт мэргэжлийн байгууллагыг зарим үед дохиурддаг байхыг үгүйсгэхгүй. FTSE Russell -ийн хувьцааг эзэмшдэг Лондонгийн хөрөнгийн биржийн тухайд аль эрт 1801 онд байгуулагдсан, олон янзын хувьцаа эзэмшигчтэй нээлттэй компани. сүүлийн үед Германы хөрөнгийн биржтэй нэгдэнэ гэх яриа хүчтэй сонсогдож байгаа. Ану энэ биржид өндөр сонирхолтой.

Тодруулж хэлбэл, Нью-Йоркийн хөрөнгийн бирж авах сонирхлоо ил тод зарлачихсан.

Түрүүч нь “Өдрийн сонин”-ы №018(5585) дугаарт

“Гацуурт” компанийн захирал Л.Чинбаттай ярилцлаа.

---

-Тантай Бурмаа сайдын үед ярилцаж байсан. Салбарынхаа сайдтай багагүй маргаантай явсаар сонгуультай золгосон. Сэргэлэн сайдтай ойлголцоод ажиллах боломж байна уу, уулзсан уу?

-Сайдтайгаа нүүр тулж уулзаж байгаагүй, телевизээр л харсан. Ер нь бол танихгүй. Энэ намар тариаланчдын будааны үнийг зах зээлийн ханшаар тодорхой хэмжээнд барих гэж нэлээд үзсэн. Олигтой үр дүнд хүрээгүй. Учир нь дотоодын хэрэгцээнээс илүү гарсан будаагаа хэрхэхээ шийдэх гарцаа олоогүй байгаа. Сүүлийн таваас зургаан жилд яамнаас болон Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сангаас тариаланчдыг дэмжих ямар нэг явуулж буй хөтөлбөрт хамрагдах боломж манай компанид олдоогүй. Тариалан эрхлэлтийг дэмжих санд зээлтэй л бол яамнаас дэмжлэг авч хөтөлбөрт хамрагддаг тогтолцоотой. Харин манайх ямар нэг зээлгүй байсан учир тариалан эрхлэгчдийг дэмжих олон төрлийн хөтөлбөрт хамрагдах боломжгүй үлддэг.Нэгэнт ийм жишиг тогтсон учир бизнесийн зарчмаараа ямар ч дэмжлэг, харалгүйгээр өөрийнхөөрөө зах зээл дээр оршин тогтнох гээд үзье гэсэн төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Тэгэхээр оршин тогтнохын тулд заавал будаа тарих албагүй. Янз бүрийн өөр таримлууд, тухайлбал малын тэжээл, рапс, маалинга болон тосны олон төрлийн ургамлыг тарьж үзэх төлөвлөгөөтэй байна. Зөвхөн дотоодын зах зээлээсээ хамааралтай байхгүй тарьсан таримлуудаа экспортод гаргах талаар төлөвлөгөөт ажлуудыг хийж эхэлсэн.

-Танайх Гурилын үйлдвэртэй болсон гэсэн. Яагаад гурил үйлдвэрлэх болов?

-Ер нь бол бид чанартай баталгаатай хүнсээр дотоодоо хангах ёстой. Иймээс бид импортыг орлох, эх орныхоо хөрсөнд тарьсан будаагаар, найдвартай гурил үйлдвэрлэх ёстой гэж үзсэн. Нөгөөтэйгүүр өнөөдрийг хүртэл тариаланчид нь бие даах чадваргүй төрөөс хараат байгаа нь монополь гурилын үйлдвэрийн мөлжлөгт удаан хугацаанд байгаатай холбоотой. Иймээс тариаланчид тарианыхаа үнээ тогтвортой тогтоож чаддаггүй.

-Тэгэхээр танай компани будаагаа өөрийн гурилын үйлдвэртээ нийлүүлэх хэмжээнд л тариална гэж ойлгож болох уу?

-Ер нь тийм шийдвэр гаргаад байна. Өөрийн гурилын үйлдвэрээ хангах хэмжээнд будаа тариад явна.Засаг төр шийдэх ёстой гэсэн бодлоо орхиё, энэ салбарт амьд үлдвэл үлдээд, үлдэхгүй бол больё гэж бодох болсон.

-Тэгэхээр “Гацуурт” компанийн захирал Л.Чинбат гэдэг хүн хавар, намарт яамтайгаа ойлголцох гэж оролдож, жаргал зовлонгоо ярьж тариаланчдыг төлөөлдгөө болих нь ээ дээ?

-Шуудхан хэлэхэд надад яам байх, байхгүй нь огт хамаагүй болсон. Зөвхөн өөрийнхөөрөө урагшилъя гэж бодож байна. Яам байлаа гээд дэмжлэг ирэхгүй учраас өөрийнхөөрөө явсан нь зөв гэсэн шийдэлд хүрсэн.Өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд холбогдох мэргэжилтнүүдэд энэ салбарыг, бизнесийнхээ онцлогийг ойлгуулах гэж хангалттай явсан. Ахиж тэгж их цагаа үрмээргүй байна. Одоо бол хөдөө аж ахуйн яам байхгүй байсан бол манай компани яах байсан бэ гэж бодоод ажлаа төлөвлөж хийнэ.

-Өмнө нь уулзахад банкнаас авсан зээлийнхээ хүүнд багагүй мөнгө төлж байсан. Зээлээ нимгэлж хүүгийн дарамтаас гарч чадсан уу?

-Хэвээрээ байгаа. Харин “Хас” банк зээлийн хүүг маань бууруулж, хугацааг нь хойшлуулж өглөө. Энэ бол маш том дэмжлэг. Одоогоор эдийн засаг хямралтай байгаа учраас хүмүүсээ гурван сарын хугацаагаар амраачихсан.Дөрөвдүгээр сард тариалалт эхлэхээр хамтдаа зүтгэнэ дээ.

-Хөрсний лабораторийг чинь сонирхлоо. Мундаг хөрөнгө оруулалт хийжээ…?

-Манай хөрсний лабораторийн хувьд Хятад, Дорнод Сибирь талдаа ховорхон байдаг, олон улсын стандартад нийцсэн лаборатори.

-Ногоо тарих хөрсөө эрүүл байгаа эсэхийг шалгах боломж бүрдсэн гэсэн үг үү?

-Ер нь тийм. Ногоо тарих хөрсөөр тогтохгүй, Улаанбаатарын хөрсийг ч шинжлэх бүрэн боломжтой. Хүмүүсээ Герман руу давтан сургалтад сургах гэж байна. Монголд хөрс, усны бүрэн хэмжээний шинжилгээ хийх боломж бүрдэж байгаа гэсэн үг.

-Хүнсний лаборатори бас ажиллах байх аа?

-Хүнсний лаборатори давхар ажиллана. Гурил, будаагаа 100 хувь шинжлэх боломжтой болсон. Тариаланчид муу юм хийдэг гэсэн үг яриа нотолгоо баримтгүйгээр гарах ямар ч үндэслэлгүй болох юм. Хүнсний лабораторийн хувьд арай дуусаагүй байна. Зөвхөн нэг багаж нь гэхэд л тэрбум төгрөгийн өртөгтэй учраас бага сага асуудал бий. Монгол Улсын зах зээлийн нөхцөл байдал хүнд байгаа учир хойшлуулсан. Үүнээс гадна малын үржлийн лаборатори, мал эмнэлгийн лаборатори гээд цогцоор нь шийдэхээр ажиллаж байна. Ядуурал ажилгүйдэл нэмэгдэж, нөхцөл байдал хүндрэх тусам хүнс мууддаг. Тийм учраас иргэдээ эрүүл хүнсээр хангах үүрэгтээ онцгой анхаарахаас аргагүй болчихож байгаа юм. “Гацуурт” компани өөрийн эрүүл хүнсийг монгол хүнд хүргэх зорилгынхоо хүрээнд Монголд зарж борлуулагдаж байгаа хүнс эрүүл мэндийн шаардлага хангаж байгаа эсэхийг шинжлэх зорилготой ажил юм.

-Хүмүүст “Гацуурт”-ын ургуулсан ногоо, тарьсан тариагаар хийсэн гурилыг авах сонирхол өндөр байдаг ч танай нэрийн дэлгүүрүүд их ховор юм аа?

-Хүнсний дэлгүүр байгуулж, ажиллуулна гэдэг маш их хэмжээний хөрөнгө оруулалт, мөн хүн хүч шаардсан ажил юм.

-Хүнсний захуудад лангуу аваад ногоо, гурилаа зарвал өндөр зардал гарахгүй юм биш үү?

-Бодоход амархан л даа. Ийм санаа гаргаснаасаа болж өнгөрсөн жилжингээ гудамжинд машинтай явж ногоогоо зар-лаа. Уг нь бүх захуудад лангуу түрээслээд авчихсан байсан юм. Яг ажиллах гэтэл тэр хавийн ногооны лангуутай хүмүүс бослого гаргачихсан. “Гацууртыг оруулах юм бол бид эсэргүүцнэ” гээд.

-Яагаад вэ. Адилхан л ногоо, хэн ч зарах эрхтэй биз дээ?

-Ногооных нь үнэ уначих гээд байхгүй юу. Орлого нь хаагдчих гээд бослого гаргасан хэрэг. Тэгээд машинтай гадуур явж ногоогоо зарсан. Харин ч энэ зунжингаа боломжоо шавхаж байж Баянхошуу, Туул рестораны урд, хорооллын “Минж плаза”-д, Толгойтын “Хүнс трейд”-д, Баянзүрхэд дэлгүүрээ нээсэн. Бид Улаанбаатарт зуун дэлгүүр нээх зорилго тавьсан. Ая тухтай дэлгүүр нээнэ. Жижигхэн өрөөнд тэр хавийнхны хүнсний хэрэгцээг хангасан дэлгүүр ажиллуулахыг ая тухтай гэж тодотгодог юм байна. Зөв технологиор хадгалсан хүнсний ногоо идэх нь хамгийн зөв. Хүнсний ногоогоо зөв тариад, зөв хадгалаад хэрэглэгчдэдээ хүргэх л бидний гол чиг.Үр ашиггүй замын дамжлагуудыг хасаад яаж хэрэглэгчдэдээ шууд аваачиж өгөх вэ гэдэгт анхаарч байна. Дэлгүүртэй болъё гэж зориод байгаагийн гол шалтгаан энэ. Анхнаасаа бөөний худалдаагаар явна гэж төлөвлөсөн болохоор дэлгүүр нээхэд байр, газар гээд асуудал их гардаг юм байна.Манайх “Хүнс трейд” дээр агуулахаас гадна ялгах, савлах цех байгуулж байгаа. Хүмүүст ногоогоо савлаж өгөх юм. Бүр заримыг нь угаагаад арилгаж, хэрчиж, шууд хоолонд хийхэд зориулсан маягаар хүргэнэ.Ирэх намраас худалдаанд гарчих болов уу. Зарах ногооныхоо таван хувийг угааж, арилгаж, хэрчиж вакумдаад өдөр өдөрт нь хэрэглэгчдэд хүргэх бодлого барьж байна.

-Таныг жижиг Таван толгойд хувьцаатай, дажгүй хэмжээний ногдол ашиг авдаг гэж сонссон. Нууц биш бол хэчнээн төгрөгийн ногдол ашиг аваад байна. Иргэдэд байгаа Таван толгойн 1072 хувьцаа ийм үнэ цэнэ, өгөөж өгөх болов уу?

-Би жижиг Таван толгойн цөөхөн ширхэг хувьцаатай. Анх арваад жилийн өмнө 300, 500 төгрөгөөр 700 гаруй хувьцаа авч байсан юм. Ногдол ашгаа нуух шалтгаан байхгүй.Өнөөдрийн байдлаар тэрбум төгрөгийн ногдол ашиг авчихаад байна. Би геологич хүн. Таван толгой бол маш том, асар үнэ цэнэтэй орд. Энэ орд Монголын ард түмэнд үр шимээ өгнө. Иргэдээ мэдээллээр бүрэн хангахгүйгээр Төр засаг ард түмнээсээ хувьцаа худалдаж авна гэж байна. дутуу мэдээлэлтэй хүмүүс шийдвэрээ хэрхэн гаргах нь ойлгомжтой шүү дээ. Тэгэхээр Монголын ард түмэн Таван толгойн ашгийг миний дээр дурдсан жишгээр хүртвэл үр дүнтэй гэж бодож байна.Хувьцаа чинь үнэ цэнэтэй шүү, төр засгийн хүмүүст итгэж зараад хэрэггүй, бариад хэвтэж бай л гэж хэлмээр байна. Бидний үед биш юм аа гэхэд үр хүүхдэд чинь үр ашиг нь ирнэ. Тиймээс Таван толгойг үнэгүйдүүлж болохгүй.

-Монголын топ компаниудын нэгийг толгойлж байгаа бизнес эрхлэгчийн хувьд Засгийн газарт ямар дүн тавих вэ?

-Засгийн газрын хурд нь удаан эрч нь сул байна. Зоригтой шийдвэр гарахгүй байна. Улстөрчид нь албан тушаал, эрх мэдлийн төлөө зүтгэчихээр улс орон хөгжинө гэж байдаггүй юм байна. Жишээ нь манай компани өнгөрсөн жил өмнөхөөсөө хоёр дахин илүү ажил хийчхээд бид нар ямар ч өсөлтгүй, зээлээ ч төлж чадахгүй байна. Нийт ард түмэн ажилтай байгаа гээд амьдрал нь дээшлэх нь битгий хэл олсон хэд нь амьдралд ч хүрэлцэхээ болилоо. Өнгөрсөн хугацаанд Засгийн газар эдийн засгаа сайжруулах болон эргэлтэд оруулах дорвитой алхам хийсэн гэж бодохгүй байна. Эдийн засгийн хямралын хажууд утаа, архинд хордсон явдал зэрэг бол жижиг бөгөөд шийдэл нь ойлгомжтой асуудал. Эхлээд эдийн засгаа сайжруулах, авлигаасаа салах ёстой. Авилга байсан цагт эдийн засаг сайжрахгүй мөн нийгмийн асуудал шийдэгдэхгүй гэдгийг өнгөрсөн үе нотлон харуулсан. Түүнээс биш ТҮЦ-тэй зууралдаж, нийгмийг бухимдуулаад юу ч өөрчлөгдөхгүй. ТҮЦ-ийг нь ачиж олон хүнийг орлогогүй болгосноос хугацаа өгчихвөл ухаалаг шийдэл болно. “Та нар 2019 оны тэддүгээр сар хүртэл наадахаа ажиллуулаад мөнгө ол. Түүнээс хойш ярих юм байхгүй шүү” гэчихвэл өөр шүү дээ. Одоогийн нөхцөл байдлыг харахаар Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг хэт бодоод байх шиг. Үүнээсээ болж сонгуульдаа ч унаад дагаж Засгийн газар нь ч унах эрсдэл харагдаж байна. Нөхцөл ийм үед Засгийн газар зоригтой шийдвэр гаргах хэрэгтэй.

-Солонгосын зартай хулгайч олон айлаас хулгай хийсний нэг нь танайх. Танай гэрийн гадаах камер хулгайчийг олоход хэрэг болсон гэсэн, үнэн үү?

-Би хамгийн түрүүнд Монголынхоо цагдаа нараар бахархсан. Ямар чадварлаг түргэн шуурхай мэргэжлийн түвшинд ажилладгийг биеэрээ мэдэрлээ. Цагдаа нарын ажилд камер маш чухал болсныг ойлголоо. Гэрийн гадаа камертай байсан тулдаа энэ хулгай илрэхэд тус болсон байх аа. Улс дамжаад ирсэн зохион байгуулалттай хулгайг ийм богино хугацаанд илрүүлнэ гэдэг гадаадын цагдаа нарт ч хүндрэлтэй. Манай цагдаа нар нойр хоолгүй ажиллаж богино хугацаанд илрүүлж чадаагүй бол тэр хүн Солонгос руугаа нисчих байсан. Бид нар ийм чадварлаг цагдаа нараа орчин үеийн тоног төхөөрөмжөөр хүрэлцээтэй хангаж өгөх юм бол хулгайн хэрэг буурах боломжтой гэдэг нь харагдлаа.

-Мэдээж ааваас өвлөгдөж ирсэн гэдэг утгаараа хөөрөгний үнэ цэнийг нь хэмжих аргагүй л дээ. Ер нь хэр үнэтэй эд вэ?

-Би чинь аав, ээжээс арван тавуулаа, айлын тав дахь хүүхэд. Буурал аавын хөөрөг ахад, аавын минь хөөрөг надад байсан юм. Аав 1973, 1975 оны үед маш олон атан тэмээгээ өгч авч байсан хөөрөг л дөө. Мэдээж үнэ ханш гэхээс илүү ааваас минь өвлөж ирсэн гэдэг утгаараа үнэ цэнэ нь хэмжигдэшгүй эд. Уг нь хөөргөө барьдаг юм. Гадагшаа явахдаа гэртээ хадгалаад ийм юм болчихлоо.

-Хулгай хийсэн Солонгосын иргэн “Соронз” сэтгүүлээс мэдээлэл авсан гэсэн, үнэн үү. Танай талаар хаанаас мэдээлэл авсан байна?

-Цагдаа нар нарийн мэдээлэл хэлээгүй учраас би сайн хэлж мэдэхгүй юм. Гэхдээ өгсөн мэдээллээр бол сүүлийн үеийн шар сэтгүүлүүд дээр гарч байгаа айлын орон байрны байршил болон хувь хүний мэдээлэл бол хулгайч нарын хулгай хийх сэдэл болсон гэж хэлсэн.

Эдийн засаг таагүй энэ өдрүүдэд уул уурхайгаас гадна таг зогссон нэг салбар бол барилга. Барилгын компаниуд ташраараа зээлээ төлж чадахгүй, ам.долларын ханшийн галзуурлаас болж өчнөөн алдагдал, зардалтай зутруу байгаа. Бараг цугаараа шахуу зогсолт хийж, ажилчдаа тодорхойгүй хугацаагаар цалингүй амраагаад удаж байна. Хэтээсээ хэцүүдсэн барилгын компаниудаас Д.Арвингийн компанийг ганцааранг нь сугалж аваад АТГ-аар шалгуулаад эхэлчихлээ. Хэд хэдэн байрны газрыг барьцаалж зээл авсан, зарим иргэний ордерыг бас барьцаалсан гэж буруутгаж байгаа бололтой. Үнэн хэрэгтээ Д.Арвингийн хүүгийн толгойлдог ”Их өргөө” компани ганцаараа ингэж “том толгойлсон” юм биш л дээ. Тухайн үед хэрэгжиж байсан гэр хорооллыг барилгажуулах бодлогын хүрээнд олон арван компани өчнөөн айлын газрыг чөлөөлж, байр барьж өгөх гэрээ байгуулсны нэг нь эдний компани.

Эдийн засаг хямарч барилгын компаниуд таг зогсохоос өмнө орон сууцаа барьж газраа өгсөн гэр хорооллынхныг тухтай сууцанд оруулж, банкны зээлээ төлсөн нь ч бий. Д.Арвины компани шиг хэл амтай суугаа нь ч ганц, хоёроор тогтохгүй. Яг нарийндаа төрийн алдаатай, уялдаа, залгамжгүй бодлого л барилгын салбарыг ийм байдалд хүргэсэн. Өмнөх Төв банк барилгын салбарыг ажлын байр олноор бий болгодог, үйлдвэрлэлийг дэмжих том суурь гэж хараад найман хувийн зээл гэх мэт хөтөлбөрүүдээр дэмжсэн учраас овоо бүтээн байгуулалт өрнөсөн юм. Харин энэ засгийн үед ерөнхийлөгч нь солигдсон Монголбанк орон сууцны хямд хүүтэй зээлд учиргүй найр тавихгүй гэсэн бодлого барьж байгаа. Ийм шалтгаанаар ихэнх барилга борлуулалтгүй гээд зогссон, нэлээд хэсэг нь эхэлсэн ажлаа дуусгаж чадахгүй банкны хүүнд дарлуулж суугаа. Барилгын салбар ташраараа хэцүүдсэн шалтгаан ерөөсөө энэ.

Тэгэхээр Д.Арвингийн компанийг онцолж шалгаад эхэлснийг улс төрийн тооцоо бодож байгаагийн л нэг хэлбэр гэж харахаас өөр гаргалгаа алга. Засаг барьж буй МАН Д.Арвинтай тооцоо бодохгүй бол өөр хэнтэй ч тооцоо бодох билээ. З.Энхболдтой нийлж намаа муухай харагдуулж, бүр намынхаа хүнийг ялаад УИХ-ын гишүүн болж байсан хүн шүү дээ. УИХ-ын гишүүнээр ажилласан өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд ямар идэвхтэй байсныг нь хэлэх юм биш. Ингээд харахаар энэ удаагийн үйл явдал яалт ч үгүй улс төрийн золиос. Газраа барьцаалж зээл аваагүй компани барилгынхан дотор байхгүй. Хаа сайгүй л байгаа зовлон, гарцаагүй бодитой байдал.

Шаазгай алаад өлгөхөөр бусад шаазгай шавахаа больдог гэсэн айхавтар үг бий. Дэлгээд тавьсан ааруулнаас самардаад байдаг шаазгайнуудыг ингэж хашраадгийг мэдэхгүй монгол цөөн. Нэгийг нь алаад өлгөчихөөр нөгөөдүүл нь хий шаагилдахаас хэтэрдэггүй, аарууланд нь ойртохоо байдаг даа. АТГ-аас Д.Арвины компанийг шалгаж эхэлсний цаана ийм л утга, агуулга нуугдаж байна.

БОХИР ГЭДГИЙГ НЬ МЭДСЭЭР БАЙЖ УЛС ТӨРД ОРОХЫГ ХҮСЭХГҮЙ БАЙНА

“Гацуурт” компанийн захирал Л.Чинбаттай ярилцлаа.

---

-“Авьяаслаг монголчууд” шоуг чамгүй өндөр зардлаар хүргэсэн гэж дуулсан. Ирэх жил хийхгүй гэж шийдсэн нь зардал мөнгөнөөс болсон уу?

-Зардлын хувьд алдагдалтай ч оюуны үнэ цэнэ, өгөөжийн хувьд үнэлшгүй зүйл л дээ. Монголчуудын 87 хувь нь үзнэ гэдэг бол асар өндөр үзүүлэлт. Зардал мөнгөнөөс болж энэ шоуг хийхгүй гэж шийдээгүй. “Авьяаслаг монголчууд”-тай дүйхээр өөр контент оруулж ирэх гэж байгаа. Хоёр жил өнжөөд үргэлжлүүлэх бодол бий. Шоунд хөлс, хүчээ шавхаж ажилласан хүмүүсээ амраахаас гадна эдийн засгийн нөхцөл байдал ч өнжөөх шалтгаан болсон. Нийтээрээ хямарсан учраас ийм далайцтай контентыг санхүүжүүлээд явах боломж том компаниудын хувьд ч хэцүү болчихлоо. “Хас” банк, “Скайтел” шиг том компаниуд ивээн тэтгэсэн учраас л “Авьяаслаг монголчууд” шоуны ард гарсан.

-Ялагчийг сонгоход эргэлзэхээр олон авьяастан оролцсон шүү. Та хэнийг нь онцгойлж дэмжиж байв?

-Шижирбатыг онцгойлж дэмжиж байсан. Энэ залуугийн үзүүлсэн номер дуу дуулахтай адил биш, асар их хөдөлмөр шаардсан бүтээл.

-Нууц биш бол “Авьяаслаг монголчууд”-ын дараа оруулж ирэх контентоо сонирхуулаач?

-Хэд хэдэн хувилбар бий. Гэхдээ яг одоогоор тэр энэ гэж хэлэх боломж бол алга. Ер нь дэлхийн хэмжээний том контентыг оруулж ирэхэд нэг том асуудал байна. Студи түрээслэх их зовлонтой юм. Зарим нь хэт үнэрхэж хэдэн зуун сая төгрөг нэхнэ, өчнөөн зардал гаргаж хагас сар зүтгэж байж тайз босгочихоор нэг өдрийн дотор буулгаад гар гэнэ. Энэ мэт олон бэрхшээл байсан. Тэгэхээр цаашдаа студийн асуудлаа шийдэж байж том хэмжээний ажил хиймээр юм билээ.

-Саймон Коулын баг “Авьяаслаг монголчууд”-д хэр сэтгэл хангалуун байсан бэ?

-Ирсэн хүмүүс нь “Ийм нөхцөлд ийм чадварлаг түвшинд хийнэ гэж төсөөлөөгүй шүү. Азидаа дээгүүр орохоор чанартай хийлээ” гэж үнэлсэн.

-Мэдээж дэлхийн хэмжээний шоу учраас шаардлага стандарт өндөр байх нь тодорхой. Санаачлагчдынх нь зүгээс шаардлагаа тавихаас гадна, зөвлөгөө дэмжлэг үзүүлж байсан уу?

-Ийм байх ёстой гэсэн стандарт тавьснаас ингэ тэг гэж зөвлөгөө дэмжлэг үзүүлээгүй. “Яг ийм байх ёстой” гэсэн стандарт тавьчихаар тэрүүгээр нь явахаас өөр аргагүй юм билээ. Тийм учраас чанартай контент болсон байх. Манай хүмүүс ч их зүйл сурсан. Монголын телевизийн салбарт маш том шинэчлэл, юугаар ч үнэлшгүй тайзны соёлыг өгсөн. Хамтарч ажиллах, цагаа барих соёлд сургасан. Хийж байгаа зүйлийнхээ сайхныг мэдэрнэ гэдэг бас л гоё мэдрэмж. “Авьяаслаг монголчууд”-д ажилласан хүмүүсийн дараагийн хийх ажлынх нь эхлэл зөв тавигдана гэдэг миний хувьд том олзуурхал.

-“Монгол HD” телевиз “Монгол масс медиа”-тай нэгдэнэ гэж үнэн үү?

-Миний хувьд яг нарийн юмыг нь мэдэхгүй. Гэхдээ зарчмын талаас бол гадарлана. Хэвлэл мэдээллийн салбар эрүүл, үнэн бодит мэдээлэл хүргэдэг, санхүүгийн хувьд ивээн тэтгэгчдээсээ хамааралгүй болох хэрэгтэй. Энэ зарчмыг барья гэдэг үүднээс гарсан санаа л даа. “Монгол масс медиа”-тай ярьж байгаа зүйлс бий. Дамжуулагч кабелийн компаниуд үзэгчээс авдаг мөнгөнөөсөө уран бүтээлчдэд нэг ч төгрөг өгдөггүй. Харин одоо дэлхийн зарчмаа дагаж үзэгчээс авдаг төлбөрөө контент үйлдвэрлэгчидтэйгээ тэгш хуваах ёстой гэж үзэж байгаа. Өргөн нэвтрүүлгийнхэн хөрөнгө хөдөлмөр зарж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг. Гэтэл үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг нь хэн нэгэн авч цацсаныхаа төлөө бусдаас мөнгө аваад байдаг. Энэ байдлаас татгалзъя, орлогоо хуваах зарчимд шилжих ёстой гэсэн асуудал яригдсан. Хэвлэл мэдээллийнхэн ингэж байж л санхүүгийн хувьд бие даана. Ийм болж байж л соён гэгээрүүлэх үндсэн үүргээ биелүүлэх боломж нь бүрдэнэ. Үүн дээр нэгдээд хууль санаачлах гэх мэт ажлууд хийгээд эхэлсэн юм билээ.

-Таны эрхэлдэг бизнесүүдээс “Монгол HD” зардалтайдаа орох уу?

-Тэгнэ. Хамгийн их зардалтайд орно. Миний хувьд монголчуудаа эрүүл хүнсээр хангахын төлөө зүтгэж ирсэн. Гэтэл нөгөө талд оюуны хэрэгцээ гэж айхтар юм бий. Үнэн бодит мэдээлэл авч чадахгүй явна гэдэг түнэр харанхуй байна гэсэн үг. Харанхуйгаас гарах шийдэл нь ерөөсөө л бодитой мэдээлэл. Телевизийн салбарт хөрөнгө оруулаад яваагийн минь учир энэ. Би телевизийнхэндээ “Та нар жанжин шугамаа барих ёстой. Хэн нэгний халаасны хүн байж болохгүй” гэж хэлдэг юм. Хэнээс ч хамааралгүй, дарамт шахалтгүй хүн хэнээс ч юуг ч гүйцэд, тултал нь асуух зоригтой байдаг. Бие даасан үзэл бодолтой, зөв хамааралтай боловсон хүчин бэлдэхийн тулд би хэвлэл мэдээллийн салбарт хөрөнгө оруулдаг. Заавал “Монгол HD”-д ажиллах ёстой гэхгүй. Манайд ажиллаж байгаад өөр газар орсон ч эхлэл нь зөв тавигдсан хүн буруу тийш хазайхгүй. Энэ бол миний хийж буй хөрөнгө оруулалтын өгөөж.

-Цаашдаа сонин, сайт нээж медиа групп болох сонирхол бий юү?

-Зах зээл биднийг чирч явна шүү дээ. Өргөн нэвтрүүлэг цаашид тодорхой хугацаанд орон зайгаа алдахгүй орших байх. Гэхдээ дэлхийн жишгийг харахаар өөр чиглэл рүү ороод эхэлчихлээ. Тэгэхээр ирээдүйд бид зөвхөн өргөн нэвтрүүлгээ л хийнэ гэж суугаад байвал хөгжлөөс хоцорно. Телевизийн салбар өдрөөс өдөрт өөрчлөгдөж байгаа учраас хөгжөөд явах нь тодорхой. Сонин, сайттай болно гэсэн бодол бол байхгүй. Хэрвээ тийм бодол байсан бол аль хэдийнэ сонин, сайттай болчих байсан. Монгол HD үндэсний телевизийн үүргийг жинхэнэ утгаар нь гүйцэтгэж байгаа гэдэгт би итгэдэг. Телевизийнхэндээ ч “Монголын үндэсний телевизийн үүргийг Монгол HD гүйцэтгэж байгаа шүү. Монголын үндэсний телевизэд улс төр ордог, улс төрөөс тодорхой хэмжээнд хамааралтай байна. Та нарт тийм хамаарал байхгүй. Ийм учраас ард түмний жинхэнэ төлөөлөл болох ёстой” гэж байнга хэлдэг. Цаашдаа “Монгол HD”-гийн тодорхой хувийг олон нийтэд хувьчилж, жинхэнэ утгаар нь үндэсний телевиз болгох хүсэл, зорилго бий.

-Цаашдаа гэдэг нь хэчнээн жилийн дараа гэсэн үг вэ? Таны ярилцлагыг уншиж суугаа хүмүүст хувьцаагаа хэзээнээс зарах бол гэсэн хүлээлт үүсэх л юм байна…?

-Яг одоо төчнөөн хувийг нь зарна гэхээр хүмүүсийн халаас ямар байгаа билээ. Иргэдийн амьдрал, амьжиргааг хувьцаа авахаар хэмжээний болтол энэ телевизийг унагаачихгүй ажиллуулах нь миний үүрэг. Монгол HD гэсэн телевизийн тодорхой хувийг худалдаж авах чадвар иргэдийн олонхид бий болж, эрх ашгаа хамгаалуулах хэмжээнд ажиллуулаасай гэсэн хүсэл маань хэзээ нэгэн цагт биелнэ гэдэгт эргэлздэггүй. Түүнээс биш нэг хүнд, надад байхдаа гол нь биш л дээ. Олон нийтийн эрх ашгийг хамгаалдаг, олон нийт нь хөрөнгө мөнгөө оруулж аваад явдаг болох л миний зорьж байгаа чиг.

-Л.Чинбат гэдэг хүнд нэр цэвэр, хөлс хүчээрээ өдий өндөрлөгт хүрсэн гэсэн том давуу тал бий. Ийм шалтгаанаар таныг Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэх бодол одоогийн төрийн тэргүүнд бий гэх юм. “Монгол масс медиа”-тай “Монгол HD” нэр холбогдсон цаад шалтгаан нь энэ гэх мэтээр ярьж байна. Бодохоор оргүй мэдээлэл биш ч юм шиг…?

-Тийм юм байхгүй. Би улс төрд орлоо гэхэд хэн нэгэн хүний хүслээр шийдвэр гаргахгүй. Орохдоо тулбал өөрөө, хүсэл зоригоороо орно. Дайнд цэрэг мордож байгаа юм шиг шаардлага гардагтай адилхан нөхцөл үүсвэл улс орон, тусгаар тогтнолынхоо төлөө гэж бодоод орно. Түүнээс биш одоогоор улс төрд орох ямар ч бодол алга. Ахиад хэлэхэд амьдралыг минь миний өмнөөс шийддэг хүмүүсийн л гаргасан яриа болов уу.

-Ирэх сонгууль, магадгүй тэрний дараагийн сонгуулиар байдал яаж ч эргэх юм билээ. Хүний үзэл бодол, байр суурь өөрчлөгдөж болно шүү дээ?

-Таны хэлсэн хугацаанд улс төрд орно гэсэн бодол байхгүй. Хийж байгаа бизнес маань ирэх жилүүдэд Монголд хэрэгтэй. Хийе гэсэн бүхнээ хийж гүйцээгүй байна. Өнгөрсөн дөрвөн жилээ алдчихлаа. Өнөөдөр гээд ярихад л ахиад нэг жил алдах гэж байна. Ийм байтал эхлүүлсэн ажлаа дундаас нь хаяад явах утгагүй болчихож байгаа юм. Тэгэхээр миний хувьд бизнесээ сайн хийх нь л чухал байна. Ер нь тэгээд өөр өөрийнхөө ажлыг сайн хийвэл Монгол Улс ядах юмгүй хөгжинө шүү дээ.

-Таны хүүхдүүд улс төрөөс хол байдаг. Бизнесээ, санасан сэдсэнээ саад төвөггүй хийхийн тулд улс төрд орохоос өөр арга алга гээд хүүхдээ улс төрд оруулчихсан бизнесмэн цөөнгүй бий. Танд тийм бодол төрдөг үү?

-Бухимдал бол байна. Ганц надад биш, бүх ард түмэнд. Гэхдээ бухимдал байна гээд тийшээ давхиад орох бодол алга. Үнэндээ манай гэр бүлийн анхдагч хүсэл зорилгод улстөрч болъё гэсэн хүсэл, төлөвлөгөө байхгүй. Орох шаардлагагүй гэсэн зарчим барьдаг. Яагаад гэхээр улс төр үнэхээр бохир. Бохир гэдгийг нь мэдсээр байж тийшээ орохыг хүсэхгүй байна. Тийм ч учраас үр хүүхдэдээ улс төрөөс хол бай гэж захидаг.

-Гэхдээ танд улс төрд орооч гэсэн санал бол ирнэ биз?

-Байнга шахуу ирдэг.

-Намын томчуудаас санал тавьсан удаа бий юү?

-Юу гэж тийм хүмүүс надад санал тавих вэ дээ. Өөрсдөө болох гээд амь тавьж байгаа улс надад санал тавиад сууна гэж байхгүй шүү дээ.

-Улстөрчид дунд тулхтай мундгууд цөөнгүй бий. Таны хувьд энэ л сайн даа гэж бодож, харж явдаг улстөрч гэвэл хэнийг онцлох вэ?

-Би нам бус. Гэхдээ үзэл баримтлал, мөн чанар талаасаа зөв хүмүүсийг дэмждэг. Аль аль намд нь тийм хүмүүс бий. Гэхдээ тун цөөн дөө. Р.Амаржаргал суурьтай, боловсролтой, эдийн засгийн зөв хараатай. Нямдорж шударга, зоригтой хэлдэг цөөхөн улстөрчийн нэг. Сүүлийн үед Т.Аюурсайхан барьж авах ёстой асуудлуудыг зоригтой хөндөөд байх шиг. Хамгийн гол нь үнэн байгаасай. Өнөөдөр Монголд өөрчлөлт хийж чадах зоригтой хүн хэрэгтэй байна. Тийм хүнгүй бол энэ улс нурж унахад ойрхон болчихлоо. Энэ Засгийн газарт сэтгэл байна, харамсалтай нь чадвар, зориг алга. Зориггүй, эрс шийдвэр гаргаж чадахгүй хүмүүст итгэхэд хэцүү. Амьдрал дээр шийдэл гаргаж чадахгүй цаг алдаад байх юм. Янз бүрийн үзэл бодолтой хүмүүсийг итгэтэл нь дагуулаад өөрчлөлт хийгээд, ийм хэцүү байдлаас гараад ирэх чадалтай хүн л Монголд хэрэгтэй байна даа.

-Х.Баянмөнх аварга тэргүүтэй хэсэг бөхчүүд танд Монголын үндэсний бөхийн холбооны тэргүүнээр ажиллах санал тавилаа гэж хэсэг шуугьсан. Хэр бодитой мэдээлэл вэ?

-Бодитой мэдээлэл. Саяын санал тавьсан аваргууд гурван жилийн өмнө ч бас надтай яг энэ асуудлаар уулзаж байсан юм. Тэр үед би “Одоохондоо ийм юм бодох зав алга байна. Хоёрдугаарт, та нар нөгөө талтайгаа учраа олчих. Учраа олсныхоо дараа энэ саналаа тавихад болохгүй юмгүй. Ийм маргаантай юм руу бол орохгүй” гэсэн хариу өгсөн. Энэ намар дахиад ирлээ л дээ. Миний хувьд хүндэлж явдаг аваргууд маань ирээд санал тавихад үгүй гэж хэлээгүй. Гэхдээ өмнөх үгээ хэлсэн. “Та нар учраа олооч ээ. 25 жил маргалдсаар өнөөг хүрлээ шүү дээ. Учраа олсны чинь дараа бөхийн холбоог тэргүүлэхэд татгалзах юм алга. Монголын ард түмний соёл, хүндэтгэл, хайрыг шингээсэн сайхан спорт. Бидний үүх түүх, соёл энэ спортоор дамжиж илэрч байдаг. Тэр утгаараа хүндэтгэж хандахаас аргагүй. Монгол Улсын зургаан аварга гарын үсгээ зураад хандана гэдэг түүхэн үйл явдал. Хэн хүнд тохиогоод байхгүй хувь заяа. Учраа олоод хурлаа хийчих, намайг сонгочихвол татгалзахгүй” гэсэн хариу өгсөн. Хоёр талаасаа учраа олчихоосой гэж бодож байгаа. Бүгдээрээ л энэ спортод элэгтэй, хайртай улс. Нэг тал нь хийсэн юмтай, нөгөө тал нь монгол бөхдөө амьдралаа зориулаад ирсэн улс. Миний хувьд яагаад учраа олдоггүйг нь ойлгодоггүй.

-Монгол гэдэг улсын соёл, түүхийн уламжлалыг тээгээд ирсэн энэ өвөрмөц спортын холбоог тэргүүлэх үүрэг танд ирвэл хамгийн түрүүнд юу хийх бол?

-Их спортод амжилт гаргах тулгуур нь ерөөсөө л үндэсний бөх гэж би хардаг. Тэгэхээр Монголын үндэсний бөх үеийн үед орших ёстой, байх учиртай спорт. Монгол бөхийн нэр хүнд сүүлийн үед маш их унасан. Хамгийн эхлээд ярих зүйл бол сахилга бат. Бөхчүүд янз бүрийн хэрэг төвөгт орооцолдож байна. Бас допингод нэр холбогдож байна. Монголчууд хүү төрвөл бөх болгоно гэдэг улс. Энэ сайхан спортоо авч үлдэхийн төлөө хийх хамгийн эхний ажил бол доппингоос нь холдуулах. Нэг нь чадал, хөлсөө шавхаж арав хорин жил хөдөлмөрлөөд юм авдаггүй, нөгөөх нь цөөхөн жил барилдаад доппинг хэрэглэж цол аваад байж таарахгүй л дээ. Энэ жилийн наадмаар нэг тоогүй зүйл анзаарагдсан. Хэтрүүлээд хэлэхэд, Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд цугласан улс хоёр тал болчихсон. Ийм байж болохгүй. Бүгдээрээ л монголчууд шүү дээ. Цөөхүүлээ байж дотроо хуваагдаад жалга довны үзлээр хандаад байж таарахгүй. Би Монголын үндэсний бөхийн холбоог тэргүүлбэл жалга довны үзэл, доппинг, даваа гүвээн дээр мөнгө төгрөг өгдөг байдлыг цэгцлэхийн төлөө ажиллана. Бас бөхчүүд барилдаж байгаагийнхаа хэрээр орлого олдог болох учиртай. Нэг барилдаанд орлоо гэхэд даваа бүр нь үнэлгээтэй болчихвол олон асуудал цэгцэрнэ. Олсон орлого нь амьдралд нь нөлөөлөхөөр болох ёстой. Монголын үндэсний бөх бол бие даагаад санхүүжээд явах боломжтой спортын төрөл.

-Таныг чөлөөт бөхийн холбоог тэргүүлж эхлэх үед бөөн хэл амтай байсан хэр нь, ажиллах хугацаанд чинь аятайхан болсон. Гэтэл тэнд өнөөдөр дахиад бөөн маргаан, үл ойлголцол дэгдчихлээ…?

-Намайг чөлөөт бөхийн холбоонд очиход ихэнх аваргууд тэнд барилддаг байсан. Х.Баянмөнх, Ж.Мөнхбат аварга гэхэд наанаа таараад байгаа хэрнээ цаанаа таарахгүй байсан нь үнэн. Бөөн хэл амтай. Би нэг ч хүний хэл ам хэрүүлийг хүлээж аваагүй. Зөвхөн урагшаа харж л ажилла гэсэн. Сүүлдээ бүгдээрээ ойлголцсон л доо. Үр дүнд нь амжилт гарсан. Харамсалтай нь таны хэлсэнчлэн чөлөөт бөх буцаад өнөөх голдрил руугаа орчихлоо. Маргалдаад хуваагдаад эхэлсэн нь сайн зүйл огтоосоо биш.

-Үндэсний бөхийн холбоо танд яаж харагддаг бол. Танд энэ талаар хэлэх үг байгаа л байх…?

-Үндэсний бөхийн холбоо хэн нэгэн хүний өмч биш. Ард түмний бахархал болсон спорт. Р.Нямдорж гуай энэ спортод хувь нэмрээ оруулсан нь үнэн. Хүлээн зөвшөөрч байна. Гэхдээ одоо бусдыгаа ойлгох хэрэгтэй. Дахиад хэлэхэд Монголын үндэсний бөхийн холбоо Р.Нямдорж, Х.Баянмөнх гэдэг хоёр хүний хоорондоо тэмцдэг тэмцлийн талбар биш. Монголын ард түмний хүндэлдэг спорт. Тийм учраас тэд хувийнхаа эрх ашгийг хойш нь тавиад нийтийн эрх ашгийг өмнөө тавих ёстой. Энэ үгийг аль алинд нь танай сониноор дамжуулаад хэлье.

Төмөр зам гэхээр геополитик, танк, буутай цэрэг яриад суучихдаг манай улсын хувьд хандлагаа өөрчлөхөөс аргагүй нь гэх бодол сэдэл төрөхөөр үйл явдал цэнхэр гариг даяар өрнөж байна. Таван толгойгоосоо Хятадын хил хүртэл нарийн царигийн төмөр зам барьж, нүүрсээ тээе гэхээр ийм юм яриад суучихдаг улс дэлхийд биднээс өөр алга. Дэлхий төмөр замын эдийн засгийн ашгийг хэрхэн харж байгааг сүүлийн үед өрнөсөн, өрнөж буй бүтээн байгуулалтуудаар нотолъё.

БЭЭЖИНГЭЭС ЛОНДОН РУУ ТӨМӨР ЗАМААР АЧАА ТЭЭЖ ЭХЭЛЛЭЭ

Бээжингээс Лондон хүртэл төмөр замаар ачаа тээвэр хийгээд эхэлчихлээ. Энэ маршрут Монголын өмнөд бүсийг захлан өнгөрнө. Барилгын материал, цүнх, чемодан, хувцас зэрэг бүтээгдэхүүн ачсан галт тэрэг Казахстан, Орос, Беларусь, Польш, Герман, Бельги, Франц зэрэг 56 орныг дайрч, Лондонд 18 хоногийн дотор хүрнэ, дэлхийн хамгийн урт төмөр замын шугам нээгдлээ гэж ирээд шуугьж байна. Азийн ачаа тээврийн хамгийн том цэг болох урд хөршийн хувьд энэ удаагийн аварга бүтээн байгуулалт төмөр замаар дэлхийг сүлжих том алхмынх нь нэг. Манайхны хөмсгөө зангидаж ирээд ярьдаг танк ачсан галт тэрэг гэх мэтийн үлгэрт дэлхий итгэдэггүйн бэлээхэн жишээ. Урьдын цагт Хятадаас Европ хүрэх ачааг далайгаар тээдэг байсан бол одоо ийм зовлонгоосоо салах том бодлого хэрэгжүүлж байгаа. Олон улсын төмөр замын эвлэлээс гаргасан нэг тооцоо бий. Урд хөршийн төмөр замын нийт урт 2010 онд мянга гаруйхан км байж. Гэтэл ердөө гуравхан жилийн дараа 103 мянган км болж дэлхийд гуравт бичигдэж байсан юм. Тэр үед Хятадын удирдлагууд “2025 онд төмөр замынхаа уртын хэмжээг хоёр дахин нэмэгдүүлнэ” гэж амбицалж байв. Энэ сарын 1-нд Жэжян мужийн Иу өртөөнөөс Лондонг зорьсон анхны ачаа 12 мянган км зам туулна. Хятадуудын төмөр замаар дэлхийг хэрж байгаагийн нэг том жишээ мөнөөсөө мөн. Лондонгийн хувьд урд хөрштэй төмөр замаар холбогдсон Европын 15 дахь хот. Газраар төмөр замаар ингэж хурдлах нь далайгаар тээснээс хоёр дахин бага хугацаа зарцуулна, агаарын тээврээс хоёр дахин хямд гэсэн давуу талтай. Манайхны болгоомжилдог Хятадын хөрөнгө оруулалтыг Их Британийн Ерөнхий сайд “Хоёр улсын харилцааны алтан үе үргэлжилж байна. БНХАУ олон тэрбум долларын ашигтай чухал хөрөнгө оруулалт хийлээ” хэмээн сайшааж. Шинжаан, Казахстан, Төв Азийн орнуудыг дайран өнгөрөх энэ шугам Ази, Европыг хамгийн дөт байдлаар холбодог торгоны зам дагуу байрлаж байгаа юм. Бээжин, Лондонг холбосон маршрут БНХАУ-ын даргын “Нэг бүс, нэг зам” санаачилгын хүрээнд хэрэгжүүлж буй ажлуудын нэг. “Шинэ Торгоны зам” ч хэмээдэг. Шинэ Торгоны зам хуурай замаар Азийг Европ, Ойрхи Дорнодтой холбох хэтийн зорилготой. Төсөл хэрэгжсэнээр 4.4 тэрбум хүн амтай, 21 их наяд ам.долларын бараа эргэлттэй шинэ эдийн засгийн бүс бий болно гэдэг. Тэгэхээр төмөр замаар дэлхийг сүлжих Хятадын амбиц ингээд зогсохгүй гэсэн үг. Лав л 2020 он гэхэд Пакистан, Балба, Энэтхэгтэй төмөр замаар холбогдох төлөвлөгөөг аль хэдийнэ гаргачихаад байгаа. Нэг зүйлийг нэмж хэлэхэд Хятадын “Нэг бүс, нэг зам”-ын эхний алхам нь Бээжин-Лондон байсан юм. Энэ төслийн хүрээнд Хятад улс Европт төмөр замаар хүрэх гурван чиглэл төлөвлөж байсныг хэвлэлээр хангалттай мэдээлсэн. Эхнийх нь Хятад-Казакстан-Европ, хоёр дахь нь Хятад-Монгол-Орос -Европ, гурав дахь нь Хятад-Орос-Европ. Хоёр дахь хувилбар буюу манайхаар дайрах маршрут хасагдсан байх магадлалтай гэсэн болгоомжлол бий.

“Нэг бүс, нэг зам” төслийн хүрээнд Хятадын Торгоны зам, Оросын Транс-Сибирийн төмөр замууд нийлнэ гэж ярьдаг. Энэ аварга сүлжээнд Монголын “Талын Зам”-ыг холбохоор төлөвлөсөн байгаа. Үүнийг ярихын тулд Хятад-Монгол-Орос гурван улсын эдийн засгийн коридор гэсэн том сэдвийг хөндөх хэрэг гарна.

ХЯТАДААС ОРОСЫГ ЗОРИХ ГАЛТ ТЭРЭГ АМАР МӨРНӨӨР СҮНГЭНЭНЭ

Хятад, Оросыг холбох төмөр зам ч манай улсыг тойрсон төмөр замын бас нэгэн том маршрут. Бээжингээс Москваг зорих галт тэрэг Амар мөрөн дээгүүр сүнгэнэнэ. Гүүрийн бүтээн байгуулалтад зарах мөнгөн дүн нь 400 сая ам.доллар. Оросын шууд хөрөнгө оруулалтын сан буюу RDIF, Хятадын хөрөнгө оруулалтын компани хамтарч байгаа. Энэ төмөр замаар жилд 21 сая тонн ачаа тээвэрлэнэ, сая гаруй хүн зорчино гэсэн тоо дуулддаг. Хятадын Тунцзян хотыг ОХУ-ын Нижнеленинсктэй холбох уг төмөр зам 2019 онд ашиглалтад орно гэж буй. Хоёр хөрш маань төмөр зам дээр дотно холбоотой ажилладгийн бас нэг жишээ нь Москва, Шаньси муж хооронд шууд галт тэрэгний шугам нээгдсэн явдал. Өөр нэг үйл явдлыг сануулъя. Зилинь мужийн төлөөлөгчид Приморийн хязгаар дундуур Владивосток хүртэл хурдны төмөр зам тавих санал гаргасан удаатай. Энэ санал ажил болбол Орос-Хятадыг холбосон анхны хил дамнасан хурдны төмөр зам зурайна. Хятадуудын хувьд баргийн зүйл дээр “а” гэж дуугарахгүй, цаанаасаа дохиотойгоор хөдөлж байж л ийм жинтэй санал тавьдаг. Товчхондоо төр засгийнхаа сонирхлыг илэрхийлсэн хэрэг. Оросын Приморийн хязгаарын тэргүүн энэ төслийг дэмжиж байгаагаа хэлчихсэн. Тэд ч Хятадаас ялгаагүй, юу юуны духанд хүрэлгүй “за зүй” гэж их мэдэгч царайлаад байх нөхөд биш.

ЦААСНААС ХЭТРЭХГҮЙ ЯВАА ГУРВАН УЛСЫГ ХОЛБОСОН “ТӨМӨР ЗАМ”

Уг нь бидэнд Европ, Азийг холбох өндөр боломж бий. Хятад, Орос гэдэг хоёр их гүрний голд оршдог гэдэг утгаараа. Нэг жилийн дотор Хятад, Монгол, Оросын хооронд 3.7 сая зорчигч зорчиж, 24.6 их наяд кг ачаа тээвэрлэгдсэн гэх статистик бий. Манайх экспортынхоо 80 хувийг Хятадад нийлүүлдэг. Оросын худалдааны хамгийн том түнш нь Хятад. Жилд ойролцоогоор 40–50 тэрбум долларын худалдаа хийдэг.Хоёр хөршийн худалдаа эргэлт 2020 онд 200 тэрбум ам.долларт хүрнэ гэсэн тоо дуулддаг. Зүүн Өмнөд Азийн орнууд, Европын холбооны худалдаа эргэлтийн хэмжээ 2014 онд 246 тэрбум евро хүрч байж. Энэ хэмжээ алсдаа илүү томорно гэсэн таамаг байгаа. Ази, Европыг холбосон их мөнгө хол байна гэж бодоход хоёр хөршийнхөө ачаа, барааг тээвэрлүүлээд суухад л дажгүй мөнгө олчих боломж харагдаж байна. Төдийгөөс өдий хүртэл цааснаас хэтрэхгүй яригдаж байгаа Монгол-Орос, Хятад гурван улсыг холбосон эдийн засгийн коридор бий болгох тухай яриа бий. Аятайхан ярьж тохирч чадвал өмнө ярьсан аварга сүлжээнд нэгдчих боломж уг нь байгаа. Гурван улсыг холбосон төмөр зам сүүлийн жилүүдэд гурван улсын Ерөнхийлөгч нарын яриа хэлэлцээний гол сэдэв болж буй ч тэр гээд хэлчихээр ахиц анзаарагдахгүй өнөөг хүрсэн нь харамсалтай үнэн. Хатуухан хэлэхэд судална, ярилцана гэсэн албаны хуурай үг төдийгөөс хэтрэхгүй яваа.

Ази, Европын нийт тээврийн хоёр хувь нь төмөр замаар дамждаг, энэ хэмжээг 2030 онд найман хувьд хүргэнэ гэсэн багцаа таамаг байдаг. Ази Европ тивийн хооронд төмөр замаар тээвэр хийхэд дунджаар 24 өдөр зарцуулдаг бол далайн тээвэр үүнээс хоёр дахин урт хугацаа авдаг гэдэг. Ингээд харахад хугацаа бага, үнэ хямд төмөр замын тээвэр алсдаа моодонд орох нь хэтээсээ тодорхой асуудал. Дахиад хэлэхэд хоёр тивийг холбосон ашигтай байрлалд орших бидэнд том боломж байгаа гэсэн үг.

Төмөр замаа яаж барих вэ, бидэнд технологи нь байхгүй, нарийн өргөн царигийн аль нь зөв бол, аюулгүй байдлаа бодвол нарийнаар барихгүй байсан нь дээр гэх мэт улиг болсон тайлбарууд үнэндээ жижиг асуудал. Хятадын төмөр замын бодлого, инженерчлэл саяхныг хүртэл гаднаас хараат байсныг түүхээс нь харчихаж болно. Манайх оросуудаар төмөр замаа бариулсан, одоо ч төмөр замын тодорхой хувийг тэд эзэмшдэг гэж ярьдаг шиг хятадууд ч 150 жилийн өмнө британичуудаар анх төмөр замаа бариулж байсан. За тэгээд Япон, хуучны ЗХУ, Франц, Германы оролцоо төмөр замын хөгжилд нь тод мөртэй. Бусдаар төмөр замаа бариулж, бусдаас төмөр замаараа хараат байсан урд хөрш өнөөдөр өндөр хурдны галт тэргээ, хурдны галт тэрэг сүнгэнэдэг төмөр замаа өөрсдөө бүтээж байна. Урд хөршийн төмөр замынхныг гаднаас хуулсан энэ тэр гэсэн шүүмжлэл дуулддаг. Гэхдээ тэгснийхээ хүчинд л өнөөдөр төмөр замаар дэлхийг хэрсэн улс болж чадсан. Бидний хувьд ч ялгаагүй бусдын зүйлсийг өөриймшүүлээд, хоёр том гүрэнтэйгээ бодлоготой харилцаж байгаад, Азиас Европыг чиглэсэн төмөр замыг нутаг дээгүүрээ татуулаад авах боломж бий.