Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

“Салхит” салхин станц

Нар, салхинаас гаргасан эрчим хүчээ зарж овоо ногоон босгох боломжийг Монголд олгох “Азийн супер сүлжээ” тун нааштай яваа мэдээ эдийн засагт гэгээтэй сонин болж байна. Монголчуудыг долларын дарлалаас гаргах “Азийн супер сүлжээ”-ний тухайд Хятад, Өмнөд Солонгос, Орос, Япон улс зэргийг эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээгээр холбох төсөл юм. Санаачлагч нь “Софт” банкны үүсгэн байгуулагч Масоёоши Сон. Энэ төсөл хэрэгжвэл дэлхий дээр сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрүүдийг байгуулж улс орнуудад түгээнэ. Өнгөрсөн онд нэг аварга гэрээ байгуулагдсаныг уншигчид санаж байгаа байх. Японы Софт банк, Өмнөд Солонгосын Кепко, Хятадын Стэйп Грид, Оросын Россети компанийн төлөөлөгчид цуглаж Зүүн хойд Азид цахилгаан дамжуулах шугам барих ТЭЗҮ-ийг хийх санамж бичиг байгуулсан. Масоёоши Сон “Зүүн хойд Азийн алтан бөгж” гэсэн нэршлийг гаргаад байгаа. Бид Соны “алтан цагариг”-ийн салшгүй нэг хэсэг. Яг ямар учиртай нэршил болохыг тодруулж тайлбарлая. Монголоос үйлдвэрлэсэн салхины эрчим хүчийг Хятад, Солонгосоор дамжуулж, цааш далай доогуур Япон руу нийлүүлэх боломж бий. Үүнээс гадна Оросын усан цахилгаан станцуудын үйлдвэрлэсэн эрчим хүчийг Япон тэргүүтэй улсуудад дамжуулах боломжтой. Үүнийг Сон “Зүүн хойд Азийн алтан бөгж” гээд байгаа юм.

Монголын анхны салхин станц “Салхит”-ын авторуудын нэг бол “Новотерра” компанийн захирал Б.Бямбасайхан. Тэр бас Азийн супер сүлжээний идэвхтэй оролцогчдын нэг. Б.Бямбасайхан “Бидэнд газар нутаг том хэрнээ хүн ам бага, сэргээгдэх эрчим хүчний нөөц өндөр гэх мэт давуу тал бий. Манай бүс нутаг дэлхийн эрчим хүчний хамгийн их хэрэглээтэй хэсэг. Хятад, Япон зэрэг том хэрэглэгчид бий. Хятад гэхэд л дэлхийн эрчим хүчний хамгийн том хэрэглэгч. Суурилагдсан хүчин чадал нь 1.2 террават. Япон 300 гегаваттын суурилагдсан хүчин чадалтай. Монголоос 300 дахин том хэрэглээтэй улс. Солонгосын суурилагдсан хүчин чадал 95 гегават. Мөн л асар том хэрэглээ. Японд нэг квт/цаг цахилгаан дунжаар 27 цент. Америк доллараар 27 цент гэсэн үг. Солонгост 11 орчим цент. Хятадад 7-13 центийн хооронд хэлбэлздэг. Харин манайд квт/цаг нь 5 цент орчим байгаа. Манай улс сэргээгдэх эрчим хүчний том хүчин чадлыг бий болгож Хятад болон Солонгос, Японы зах зээлд нийлүүлэх боломжтой. Япон, Солонгос, Хятадын компаниуд энэ боломжийг хэрхэн яаж ашиглах талаар манай улстай хамтраад яриад эхэлчихсэн. Эрчим хүчний худалдаа Монголын ирээдүйн эдийн засгийн маш том тулгуур болно” хэмээн ярьж байна. Сэргээгдэх эрчим хүчний нөөцөө тултал ашиглахаас гадна нүүрсээ цэвэр технологиор ашиглаж цахилгаан үйлдвэрлээд зарах боломжтой. Олон улсын Сэргээгдэх эрчим хүчний агентлаг, Эрчим хүчний яамнаас хамтран боловсруулсан “Монгол Улсын сэргээгдэх эрчим хүчний бэлэн байдлын үнэлгээ”-ний тайланд “Нар, салхины эрчим хүчний нөөцийг ашиглан жилд 15.000 террават/цаг цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх боломжтой” гэсэн өгүүлбэр бий. Сэргээгдэх эрчим хүчний үндэсний төвийн тооцоолсноор Монгол Улсын сэргээгдэх эрчим хүчний техникийн нөөц 2.6 террават юм билээ.

Дарханы нарны станц

Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн эрчим хүчний хэрэглээ жил ирэх бүр өсөх таамаг голлодог. Ойрын 15-20 жилд гэхэд л жилд дунджаар 3-4 хувийн өсөлттэй байна гэсэн таамаг байна. Өөрөөр хэлбэл бидэнд зах зээл хангалттай гэсэн үг.

Манай улс нар, салхины их нөөцтэй гэж өмнө дурдсан. Нэмээд хэдэн тоо хэлье. Монголын газар нутгийн арван хувь нь том чадлын салхин цахилгаан станц барьж ажиллуулах боломж бүхий салхины эрчим хүчний сайн нөөцтэй. Газар нутгийн арван хувь гэдэг нь 160 мянга гаруй км квадрат талбай гэсэн үг. АНУ-ын Сэргээгдэх эрчим хүчний үндэсний лабораториос хийсэн хуучин тооцооллоор нэг км хавтгай дөрвөлжин талбайд долоон мВт чадал суурилуулах боломжтой. Тэгэхээр 160 мянган км квадрат талбайд 1100 гаруй мВт хүчин чадлыг суурилуулах боломжтой гэсэн аварга тоо гарч байна. Нарны хувьд ч бидэнд маш том давуу тал бий. Жилдээ 270-300 үүлгүй цэлмэг өдөртэй, өмнөд говийн бүс нутагт нарны цацрагийн эрчмийн жилийн дундаж хэмжээ нь 1400 кВт.ц/м2 байдаг гэж ирээд яривал нарнаасаа цахилгаан гаргаж дажгүй мөнгө олох боломж байгаа. Нар, салхиныхаа эрчим хүчний гуравны нэгийг л ашиглаж чадвал бид Хятад, Солонгос, Японы нийт цахилгааны хэрэглээний 25 хувийг хангаж чадна гэсэн тооцоо дуулддаг.

Б.Бямбасайхан “Сэргээгдэх эрчим хүчний технологийн хувьд Орос, Хятадын эрчим хүчний технологи сүүлийн арван жилийн хугацаанд асар их үр ашигтай болсон. Мөн үнийн хувьд ч хямд болж байгаа. Салхит, Дарханы нарны станц шиг станцуудыг том хэмжээний хүчин чадалтайгаар барьж байгуулъя гэсэн санаа байна. Сүүлийн 15 жилийн хугацаанд цахилгаан эрчим хүч дамжуулдаг технологид асар их өөрчлөлт орж байна. Холын зайд бага алдагдалтайгаар дамжуулдаг технологи сайжирч байгаа. Мөн далайн доогуур цахилгаан эрчим хүч дамжуулдаг технологи бий болсон. Улам сайжраад хэрэглэгдээд явж байгаа технологи. Манай улс ардчилсан, нээлттэй учраас эрчим хүчийг зэргэлдээ зах зээлд худалдаалахад ямар нэг асуудал үүсэхгүй. Бидэнд бүхэл бүтэн нэг шинэ эдийн засгийн тулгуур болно гэдгээрээ давуу талтай. Хятад, Японы хувьд Монголоос авах нь хоёр давуу талтай. Нэгдүгээрт хямд, хоёрдугаарт цэвэр эрчим хүч. Бидний эрчим хүч худалдаалах том эдийн засгууд Парисын хэлэлцээрээр нүүрсний хэрэглээгээ үе шаттайгаар багасгах зорилт тавьсан. Энэ зорилтдоо хүрэхэд нь Монголын нар, салхины эрчим хүч нэмэр болно” гэж ярилаа.

“Азийн супер сүлжээ”-ний тухайд нэг хоёр жилийн хугацаанд биш арав хорин жилийн туршид барьж байгуулах мега төсөл. Сүүлийн үед Хятад, Япон, Солонгос, Оросын цахилгаан эрчим хүчний сүлжээнүүдийг хооронд нь, Монголын сүлжээтэй яаж нэгтгэх талаар нарийн судалгаа хийж байгаа аж. Хийсвэр хэмжээнд ерөнхий зүйл ярих биш нарийн техникийн судалгаа хийсний эцэст цахилгаан станцын төслүүдийг боловсруулна. Б.Бямбасайхан “Үүнд хэт яарах хэрэггүй. Зах зээлээ л хамгийн түрүүнд судалж ойлгох хэрэгтэй. Хамгийн түрүүнд хаана очих вэ гэдэг замаа тодорхойлсны дараа Монголд хаана эх үүсвэрүүдээ барих вэ гэдгээ тодорхойлно. Ажлууд шат дараатай хийгдэж байна” гэсэн юм.

“Азийн супер сүлжээ” эдийн засгийн хувьд ашигтай ч нэг бэрхшээл бий. Тэр нь улс төр, хууль эрх зүйн тогтвортой орчин. Сүүлийн хоёр, гурван жилд эдийн засаг хэцүүхэн байсан ч орчин нь тогтвортой үргэлжилсэн учраас Цэцийн салхин станц болон Дарханы нарны станц мөнгөө босгоод бүтээн байгуулалтаа хийсэн. Цэцийн станцын бүтээн байгуулалт ид өрнөж байна. Харин Дарханы нарны станц аль хэдийнэ ажиллаад эхэлчихсэн. Тогтвортой орчинтой газарт хөрөнгө орж ирдэг, банкууд зээл өгдөг нь зах зээлийн бичигдээгүй хууль. Тэгэхээр “Азийн супер сүлжээ”-нээс мөнгө олъё гэвэл тогтвортой орчинтой байхад л болчихно гэсэн үг. Монголын бизнесийн зөвлөлийн хоёрдугаар чуулган “Азийн бүс нутгийн эдийн засгийн уялдаа холбоо” сэдвийн хүрээнд өрнөсөн нь “Азийн супер сүлжээ” ажил болж эхэлсний нэг том дохио болсон юм.

Монголын бизнесийн зөвлөлийн гүйцэтгэх захирал Ч.Мэргэн энэ талаар “Чуулга уулзалтын үеэр олон боломжийг хөндөж ярьсан. Хамгийн том боломж нь Азийн супер сүлжээнд нэгдэх асуудал байлаа. Эрчим хүчний энэ сүлжээг санаачлагч нь Японы “Софт” банк. Монголд нар, салхины эрчим хүчний парк бариад Орос, Хятадын компаниудаар дамжуулж Солонгос, Японы зах зээлд нийлүүлэх асар том хэмжээний төсөл санаачлаад явж байна. Энэ төслийг хэрэгжүүлээд эхэлчихсэн. Хамгийн эхнийх нь “Цэций” 50 мВт-ын салхин станцын төсөл. Өмнөговьд барьж буй салхин станц энэ оны арванхоёрдугаар сардаа багтаад ашиглалтад орно. Энэ талаас нь харахад “Софт” банкны санаачилгыг төр засгаас нэлээд дэмжих хэрэгтэй. Өнөөдрийн хувьд манай улс зэс, алт, нүүрс гэх мэт шавхагддаг баялгаа газраа ухаж олборлож байна. Ноолуур гэх мэт малын гаралтай түүхий эдээ ихэвчлэн түүхийгээр нь гаргаж байгаа. Нөөц нь шавхагддаггүй нар, салхинаасаа эрчим хүч үйлдвэрлэж экспортлох асар том боломж байхад зүгээр суугаад байж болохгүй л дээ. Өнөөдөр Монголын эрчим хүчний хэрэглээ нэг гегаваттаар хэмжигддэг. “Азийн супер сүлжээ”-ний хувьд үүнээс хол давсан том зүйл. Монголын хувьд асар том шинэ боломж. Үүнийг дагаад олон салбар хөгжих боломжтой. Орос, Хятад, Япон, Солонгос дөрөв эхлээд нийлж байгаад хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулсан. Дараа нь Монголын “Ньюком”-той хамтран ажиллах гэрээ зурсан. Дахин хэлэхэд энэ бол “Софт” банкны санаачилга. Энэ чиглэлээр Монголын талаас яг юу хийх ёстойгоо ярьж эхлэх хэрэгтэй” хэмээн онцоллоо.

Цэнхэр гаригийн сайн сайхны төлөө ажилладаг бизнесүүдийн нэг бол Элон Маск ба “Тесла”. “Тесла”-г Элон Маскгүйгээр, Элон Маскийг “Тесла”-гүйгээр төсөөлөхөд бэрх учраас холбоос үгээр илэрхийлэхээс аргагүй л дээ. “Тесла” компанийн шатахуун хэрэглэдэггүй цахилгаан машин сүүлийн үед дэлхийг жинхэнэ шоконд оруулж байна. Дэлхий даяар сэргээгдэх эрчим хүчинд анхаарлаа хандуулж эхэлсэн, ирээдүй хожим нар, салхи, уснаас цахилгаанаа гаргаж авах нь тодорхой болчихсон одоо цагт цахилгаан машинууд байгальд халгүй хамгийн гоё хэрэглээ. “Тесла моторс”-ын анхны загвар Roadster хэмээх спорт машин. Хоёр хаалгатай дээвэр нь онгорхой спорт машин мэдээж тухайн үедээ шуугиан тарьсан. Нэг удаа бүрэн цэнэглээд, 394 километр зам туулах чадвартай, дөрөв хүрэхгүй секундэд 100 км цагийн хурд авдаг хүчтэй энэ машины үнэ нь 69 мянган ам.доллар байв. Дараагийн загвар нь дөрвөн хаалгатай Model S гэдгийг машин сонирхогчид андахгүй.

-ГАЗРЫН ТОСНЫ ТОМЧУУДЫГГ ШОКОНД ОРУУЛСАН “ММОДЕЛЬ-3”-

“Тесла”-гийн бензинээр биш цахилгаанаар ажилладаг машинууд эхэндээ хэнийг ч түгшээдэггүй байв. Мөнгөтэй цөөнхийн хэрэглээ байсан учраас тэр л дээ. Харин сүүлийн үед шатахууны бизнес эрхлэгчид, газрын тосны томчууд, машин үйлдвэрлэгчид “Тесла” руу муухай хараад эхэлчихлээ. Тогоор ажилладаг машинууд дундаж давхаргынханы хэрэглээ болох гэж байгаа учраас тэр. Дэлхийн бизнес загварыг өөрчлөх нь гэсэн болгоомжлол төрүүлж буй “Тесла”-гийн шинэхэн загвар бол “Модел-3”. Үнэ нь дажгүй, дундаж давхаргынхан төвөггүй худалдаад авчих боломжтой гэдгээрээ олныг хошууруулж байгаа загвар. Түрүү жилийн хавар “Модель-3”-ийн захиалгын тоо 276 мянгад хүрсэн гэх мэдээлэл цацагдсан санагдаж байна. Дэлхийн хэвлэлүүд тэр үед “BMW компани жилийн өмнө 3 цувралын 476.792 ширхэг загвар зарсан гэхээр Тесла Модел 3 үнэхээр хүчтэй гарч ирлээ” гэж шуугиж байв. “Тесла”-г шинэ загвараа танилцуулсан даруйд компанийн дансанд 115 мянган хүн урьдчилаад захиалга өгсөн юм. “Модель-3”-ыг Америкаас захиалахад 1000 ам.доллар, Их Британиас захиалахад 1000 еврогийн урьдчилгаа өгч байгаа гэсэн мэдээг хэвлэлүүдийн тухайн үеийн дугаараас харж болно.

-“МОДЕЛЬ-3” ЗАГВАРЫН ҮНЭ-

Дэлхийн бизнес загварыг өөрчилж буй нь 35 мянган ам.доллар. Нэг удаагийн цэнэглэлтээр 364 км зам туулах чадалтай. 100 км.цаг хурдыг зургаа хүрэхгүй секундэд авна, автомат жолоодлого ба супер цэнэглэлтийн горимтой, таван хүний суудалтай зэрэг нь захиалгад дарагдах шалтгаан болсон нь ойлгомжтой. АНУ-ын Невада мужид 400 хавтгай шоо дөрвөлжин талбайд баригдаж буй үйлдвэр ашиглалтад орвол, жилдээ 500 мянган машин үйлдвэрлэх боломжтой гэж компанийн зүгээс мэдээлж буй. Ингэснээр тус компани одоо үйлдвэрлэж байгаа хэмжээнээсээ 10 дахин их машин гаргах боломжтой болох юм. Өнгөрсөн онд дэлхий даяар нийт хоёр сая гаруй цахилгаан автомашин борлуулагдсан мэдээг олон улсын мэдээллийн агентлагууд онцолж байна. 2040 онд 530 сая цахилгаан автомашин ашиглагдана гэсэн тооцоо бий. Хэрвээ энэ таамаг биеллээ олвол дэлхийн нийт автомашины гуравны нэгтэй тэнцэх хэмжээний цахилгаан машин хэрэглэгчдэд хүрнэ гэсэн үг. “Тесла” компани АНУ, Европ, Ази дахь супер-цэнэглэгч, цэнэглэгч станцуудынхаа тоогоо энэ оны эцэс гэхэд хоёр дахин нэмнэ гэж мэдэгдээд байгаа. Тэгэхээр цахилгаан машин хөлөглөгчид хүссэн газартаа төвөггүй хүрэх боломж нээгдэх нь.

Машин үйлдвэрлэлийн салбарт цочир шинэ өнгө болж буй “Модель-3” дэлхийн том бизнесүүдийг сандаргасан мэдээ хөвөрсөөр байна. Сүүлд гэхэд “Bloomberg New Energy Finance”-ийн судалгаанд анхаарал татахгүй байхын аргагүй тоо дуулдлаа. Тэд цахилгаан автомашины борлуулалт нэмэгдвэл газрын тосны эрэлт 2040 онд найман сая баррелаар буурна гэсэн тооцоо гаргажээ. Иран, Иракийн одоогийн олборлолтын хэмжээг нийлүүлснээс ч өндөр үзүүлэлт гэхээр цахилгаан машин “моод”-нд орох нь газрын тосны бизнесийн салбарт том цохилт болох нь тодорхой байна. Аюул ингээд зогсохгүй, 2040 онд цахилгаан автомашин бензин болон дизель хөдөлгүүртэй машиныг борлуулалтаараа гүйцнэ гэсэн судалгаа гарчээ. Энэ мөн л “Bloomberg New Energy Finance” –ийн гаргасан тооцоо. Цахилгаан автомашины эрчим хүчийг “Тесла”бүрдүүлэгч литийн ионын цэнэг хураагуурын зардал хурдацтайгаар буурах учраас ийм таамаг гаргасан гэж тус судалгааны байгууллагынхан тайлбарлажээ.

-ЭЛОН ММАСКИЙН УХААЛАГ БИЗНЕСҮҮД-

Дэлхийг өөрчилж буй ухаалаг бизнесмэнүүдийн эхэн хавьцаа бардам жагсах эрхэм бол яах аргагүй Элон Маск. Тэр Өмнөд Африкаас гаралтай АНУ, Канадын иргэн. Бизнесмэн, хөрөнгө оруулагч, инженер, зохион бүтээгч. Элон Маскийн хувьд PayPal, Tesla, Zip2-ийг бусадтай хамтран үүсгэн байгуулсан. SpaceX-ийн үүсгэн байгуулагч. Элон Маск 2004 онд А шатны хөрөнгө оруулалт хийж “Тесла моторс”-той холбогдсон түүхтэй. 2008 оны санхүүгийн хямралын үеэр компанийнхаа гүйцэтгэх захирал болж бүтээгдэхүүн загварчлалыг нь хариуцах болсон юм. Тэр АНУ-д нарны хавтан, борлуулалт, суурилуулалтаараа эхэнд орох “Solar city”-гийн санаачлагч. Харин үүсгэн байгуулагчид нь түүний үеэлүүд. Маск “Solar city”-гийн хөрөнгө оруулагч, ТУЗ-ийнх нь гишүүн.

Дэлхийн дулаарлын эсрэг хийж буй эрчим хүчний, машин үйлдвэрлэлийн хоёр ч бизнес нь цэнхэр гаригт гэж яригдаж байгаа Элон Маскийн тухай “Bloomberg business”-ийн сэтгүүлч Ашлий Ванс ном гаргасан юм. “SpaceX”, “Tesla”,

“Solar City” гэсэн төслүүдэд мөнгөө оруулж салбар бүрт уламжлалт бизнесийн схем, тогтолцоог эвдэж буй энэ эрхэм Локхийд Мартин, Бойнг-той тулж, Орос, Хятад улсуудын эрх ашигтай ч харгалдаж байгаа тухай Ашлий Ванс номондоо онцолжээ. “Тесла моторс” бол машин үйлдвэрлэх, зарах тогтолцоог тэр чигээр нь өөрчилсөн, машинаа бензин колонктой нь зарж буй бизнес модель, машинаа вэб хуудсаараа дамжуулаад зарчих тул бүхэл бүтэн машины дилерүүдийн тогтолцоог үгүйсгэж байгаа, цахилгаан машинд тос солих шаардлага байхгүй тул сервис үйлчилгээ хийдэг бизнесийг ч мөн үгүй хийж эхэлсэн гэх мэт сонирхолтой дүгнэлтүүдээр дүүрэн уг ном хоёр жилийн өмнө шилдэг номоор шалгарч байж. Цахилгаан машинаар дэлхийг шуугиулсан Маск сансар судлалд ч өөрийн гэсэн мөртэйг үүсгэн байгуулсан SpaceX нь нотолно. 2002 онд байгуулагдсан энэ компани 2006 онд “Шонхор-1” пуужинг хөөргөж байв. Үүнээс дөрвөн жилийн дараа “Шонхор-9” пуужингаа хөөргөсөн билээ. Ганцхан удаа ашиглаж үргүй зардал их гаргадаг сансар судлалын салбарт дахин дахин ашиглах боломжтой, бага төсвөөр зорилгоо биелүүлэх пуужин зохион бүтээх нь SpaceX-ийн гол зорилго. Маскийн хувьд сансар судлалыг хямд зардалтай, мөнгөө хуримтлуулж чаддаг энгийн хүмүүст ч хүртээлтэй байх боломжийг олгохоор хичээж яваа. Цахилгаан машиныг олонд хүртээлтэй, дэлхий нийтийн хэрэглээ болгох санаа нь ажил болчихсон явааг “Model-3”-ийн амжилтаас харж болно.

-ЖАНРАЙСИГИЙН ТАРНИД ХОРТ ХАВДРЫГ АНАГААХ ЧАДАЛ БИЙ-

“Эрдэнэзуу” хийдийн хамба лам Х.Баасансүрэнтэй ярилцлаа.

-Таны фэйсбүүк хуудсандаа оруулсан “Ричард Гирийн гутал” гэсэн гарчигтай пост олон хүнд хүрсэн. Ричард Гиртэй зорьж уулзсан уу?

-Би сүүлийн арван жилийн турш намар болохоор Америк явж байгаа л даа. Аризонад найз маань байдаг юм. Миний хувьд тэнд Монголдоо байдаг шигээ идэвхтэй биш намдуухан амьдарч байгаад ирэхийг хүсдэг. Тэр үеэрээ Ричард Гиртэй уулзсан. Зорьж уулзсан ч биш юм аа. Яах юм бэ гэсэн чинь уулз гэсээр байгаад уулзуулсан (инээв). Гир их таалагдсан. Уулзангуут шууд ойлголцсон. Зүрхний хүн байна лээ. Буддын шашинтай хүн болохоор Монголын буддын шашинд чадах тусаа хүргэхсэн гэсэн бодолтой явдаг юм билээ. Одоо нэг кино хийж байгаа. Зураг авалтыг нь Хятадад хийнэ гэж төлөвлөсөн гэсэн. Хятадууд Гирийг оруулахгүй байхаа даа.

-Буддын чигийн кино байх нь ээ?

-Тийм гэсэн.

-Таныг Ричард Гиртэй уулзуулсан хүнийг хэн гэдэг вэ, хаанахын хүн юм бол?

-Жасрай гээд халимаг хүн. Жараад онд Америк руу 500 гаруй халимаг гарсан байдаг юм. Америкийн засгаас тэдэнд газар өгөөд сүм барих боломжийг олгосон юм билээ. Америкт очсон халимагуудаас хоёр нь их сайн амьдардаг. Нэг нь Алтан, нөгөө нь Жасрай. Сэтгэл сайтай хүмүүс шүү. Нью Жерсид амьдарцгаадаг юм. Тэд намайг Гиртэй уулзуулсан. Саяхан надтай Германаас хэдэн хүн ирж уулзаад явлаа. Европ, Азийн хамтарсан том баримтат киноныхон юм билээ. Европт нэг асуудал үүсчихэж. Настай хүмүүс нь л сүмдээ явдаг юм байна. Ахмадууд нь цөөрсөөр байгаад эзгүйрсэн сүм олон болж. Фэйсбүүк идэвхтэй хөтөлж, залуус руу чиглэсэн шинэлэг зүйл хийдэг болохоор надад хандсан юм билээ. Би ч эхэндээ цааргалсан. Өөрийгөө ярих тийм ч таатай санагдаагүй. Залуусаа шашин руу татах зорилгоор хийж байгаа кино юм аа, хэдхэн минут яриад өгөөч гэж хүссэн л дээ. Жасрайгийн санаа бас ийм. Монголд шашны чиглэлээр залуус руу чиглэсэн зөв юм хийгээд яваа хүн гэдэг утгаар нь надад Гиртэй лекц хийгээд яваач гэсэн санал тавьсан хэрэг. Монголын залуус Холливудыг сонсч тэндээс үлгэр дууриал авахыг хүсдэг гэдэг талаас нь харсан байх.

-Гир буддын шашинтай Холливудын жүжигчдийг Монголд урьж бурхны шашны чиглэлээр лекц уншуулах боломжтой гэж хэлсэн гэл үү?

-Тусална, дэмжинэ гэсэн яриа хөөрөө өрнөсөн тал бий. Энэ жил уламжлал ёсоороо Америкт очно. Яг юу болохыг урьдчилж хэлэх боломжгүй байна.

-Холливуд чамгүй олон буддисттай. Монголд ирээч гэвэл дуртай зөвшөөрөх байх аа?

-Тэгэлгүй яахав. Тийм боломж мэдээж бий.

-Барууны айхавтар хэсэг нь буддын шашныг сонирхоод байгаа анзаарагддаг. Америкчуудын хувьд ямар байна?

-Элит түвшнийхэн нь буддизм, бясалгалыг илүү ихээр судалж, сонирхох болсон. Материаллаг талаасаа бүх юм нь ханачихаар сэтгэлийн амгалан, сэтгэлийн таашаал гэдэг талаасаа хэцүү болчихдог юм байна л даа. Ямар ч хүн сэтгэлийн амгаланг эрэлхийлнэ. Эрэлхийлж яваад буддизм дээр ирээд зогсдог, сонирхдог, судалдаг, дурладаг шиг санагддаг.

-Бясалгал гэснээс таныг саяхан удаан хугацаагаар маанийн бясалгал хийсэн гэж сонссон. Маанийн бясалгал гэж ямар бясалгал байна аа?

-Ум ма ни бад ми хум гэдэг бол Жанрайсигийн тарни. Маани мэдэхгүй хүн гэж үгүй. Аяндаа л цээжилчихдэг. Хүмүүсийн хувьд маани уншиж байхдаа огт өөр зүйл боддог. Үүнийг маани тоолно гэдэг л дээ. Тэгэхээр ихэнх хүн маани тоолдог гэсэн үг. Үүнийг бясалгал болгоод маанийг бүтээнэ гэж бий. Бүтээнэ гэдэг уг нь их энгийн. Эх болсон зургаан зүйлийн амьтдад тус бүрт нь зориулж маани уншдаг. Дороосоо эхлээд есөн шаттай. Есдүгээр шатанд хүрвэл бурхан болно. ийм үе шаттай бясалгал л даа. Зургадугаар төвшинд хүрэхэд биеийн бүх өвчин үгүй болдог.

-Хорт хавдар хүртэл үү?

-Тэгнэ. Жил орчим маанийн бясалгал хийхэд сэтгэл их зөөлөрнө. Жанрайсигийн тарни их сайхан. Ум ма ни бад ми хум гэж хэлэхэд хүртэл уруул инээмсэглэж байгаа мэт хэлбэр үүсгэдэг. Гэтэл энэ тарнийг хүн нас барахаар уншдаг гэсэн сэтгэл зүй давамгайлаад байна л даа. Энэ бол буруу хандлага. Өөрчлөхсөн гэж боддог. Дуу эгшиг авианд нь хүч чадлыг нь шингээж өгсөн тарни шүү дээ. Унших тусам чадал нь гарч ирдэг.

-Ямар ч өвчнийг тарниар эдгээж болно гэдэг тун сонирхолтой сонсогдож байна…?

-Эвдэршгүйг бий болгох чадал энэ тарнид бий. Биеийг хутгаар хатгахад цус гарахгүй, сүү гарах хэмжээнд хүртэл хүрэх боломжтой. Шинжлэх ухаанч үндэслэл нотолгоотойгоор батлагдсан шашны бясалгал. Бид мэдлэгийнхээ төвшинд амьдардаг юм байна л даа. Мэддэггүйгээ үгүйсгэдэг гэм бидэнд бий. Яг судлаад үзэхээр огт өөрийг нь мэдэрдэг. Энэ бясалгалыг би Монголд түгээх хүсэлтэй яваа. Нийт хүмүүсийн бодол, сэтгэл гундуу болоод ирэхээр бүх юм сөрөг болж, түүнийгээ дагаад муу юм их гардаг. Бороо хургүй гандуухан байгаа нь ч цаанаа учир шалтгаантай. Нийт массын энерги, үйлийн үр нөлөөлөөд байгаа хэрэг. Тэгэхээр олны бодол, энергийг зөв болгох л энэ цагт хамгийн чухал. Маани мэдэхгүй хүн гэж байхгүй болохоор маанийн бясалгалаар хүмүүсийн сэтгэлийг засах боломжтой. Онцгойлон сонирхоод үзвэл маш гайхалтай бясалгал. Аръяабал бурхан өөрөө дамжуулсан бясалгал.

-Маани уншдаг хүн бүр хийх боломжтой бясалгал юм байна. Биечлэн заах боломж танд бий юу?

-Биечлэн заагаад тийм олон хүнд хүрэхгүй л дээ. Нарийн зааж өгсөн гарын авлага хэвлүүлэх гэх мэт аль болох олон хүнд түгээх гарцыг хайж байна. илүү гүнзгийрсэн түвшинд бясалгах хүсэлтэй хүмүүст сургалт явуулж болох юм. Болж өгвөл массын түвшинд хүмүүсийг эерэг болгохсон гэсэн хүсэл байна.

-Ум ма ни бад мэ хум гэж хэлээд л өөрийгөө бүрэн өөрчилнө гэхээр хүмүүс эргэлзэж хүлээж авч мэдэх юм. Заавал нэг мундаг хүн дээр очиж засал хийлгэвэл сайхан болчихно гэсэн хандлагатай хүмүүс олон шүү дээ?

-Бид сүртэй зүйлд дуртай юм байна л даа. Таны хэлсэн шиг ажил үйлс бүтэхээ байлаа гээд нэг мундаг хүнд ханддаг, өнөөх нь тэрийгээ шатаачих тэгээд л болчихно гэдэг. Тэр бүхнийг нь хийчихээрээ “За ёстой нэг сайхан засал хийлгэлээ” гэж боддог. Зүгээр л нэг энгийн зан үйл шүү дээ. Харин ум ма ни бад ми хум гэсэн тарнийг унш гэвэл ингээд л болоо юм уу гэдэг. Жанрайсиг бурхан “Бүх амьтдыг гэгээрүүлснийхээ дараа би гэгээрнэ. Эс бөгөөс би гэгээрэхгүй” гэж амласан байдаг юм. Хүмүүс өнөөдөр гэгээрээгүй байна. Тэгэхээр Жанрайсиг бурхан байгаа нь тодорхой. Жанрайсиг бурхан хэмжээлшгүй их нулимс асгаруулаад уйлсан байдаг. Тамын амьтдыг дээш нь гаргаад буцаад хартал тамын амьтад буцаад л дүүрчихсэн байж. “Хүмүүс ямар их нүгэлд дуртай юм бэ” гээд шаналахад нь Авид бурхан ирж залраад “Би ч гэсэн санал нэг байна” гэж. Сүүлд нь бүр мянган бурхан ирж, нэг нэг гар, нэг нэг нүд болж залраад “Бүх амьтдыг аврахын тулд бид ч нэгдье” хэмээж. Мянган бурхны зүрхэн тарни ум ма ни бад ми хумд шингэсэн гэдэг нь ийм учиртай.

-Таны яриаг уншаад маанийн бясалгал хийе гэсэн бодол олон хүнд төрөх байх. Маанийн бясалгалаа манай сониноор дамжуулаад энгийнээр хэлж зааж өгөх боломж байна уу?

-Энэ тарнийг зургаан зүйлийн амьтдад зориулж уншвал арванхоёр зүйлд зориулж уншиж байгаа гэсэн үг. Үүнийг нь нэг тун гэдэг. Эхлээд тамын амьтдад зориулж гурван эрхи маань уншина. Уншихын өмнө нүдээ аних ёстой, суудал нь тийм байх учиртай гээд нарийн дэг бий. Тэгээд “Эх болсон зургаан зүйлийн хамаг амьтад үтэр түргэн гэгээрлийн хутгийг олох болтугай. Эрлэг тамын амьтдад зориулж маанийн зургаан үсгийг сүсэглэн бүтээе” гээд нүдээ аниад унших ёстой. Нүд харж байгаа тохиолдолд анхаарал сарнидаг. Нүдээр дамжуулж бидний шуналын 80 хувь нь явж байдаг. Энэ тарни бол бодитой үнэн, мундаг хүчтэй, би энэ тарнийг бусдад туслахын тулд уншиж байна гэсэн сэтгэлийг үүсгэх учиртай. дараа нь бирд, адгуус, хүмүүн төрөлхтөн амьтдад гэх мэтээр тус бүрт нь зориулж уншина. Тэгээд асур тэнгэрийн оронд зориулна. Энэ бол эхний зургаан зүйл. Дараагийн зургаан зүйл нь хүмүүний маш олон төрөл тутамтай холбоотой. Төрөл тутамд өчнөөн амьтад үрэгдсэн байдаг. Бид энэ төрөлдөө гэхэд л хэчнээн амьтдыг хүнсэндээ хэрэглэж байгаа билээ. Тэгэхээр бид төрөл тутамдаа хязгааргүй олон амьтдын аминд хүрсэн гэсэн үг. Үүнд зориулаад дахиад гурван эрхи маань уншина. Төрөл тутамд ач тусаа өгсөн өчнөөн амьтад бий. Энэ амьдралд ч өчнөөн хүн биднийг хайрлаж энэрсэн. Тэдэнд зориулж уншина. Төрөл тутамд хорлогдож хөнөөгдсөн ургамлан аймаг, төрөл тутмынхаа аав, ээж, гал ус дөрвөн хүчний эзэд, уул усны савдагууд тус бүрд нь зориулаад гурав гурван эрхи маани уншина. Нийлээд 36 эрхи маани болно.

-Эрхи маани гэдгээ тодруулаач?

-108 удаа ум ма ни бад ми хум гэж хэлэхийг эрхи маани гэдэг юм. 36 эрхи маани гэдэг нь 360 удаа уншина гэсэн үг. Үүнийг уншихад 45 минут л болно. Утга учиргүй хэлсэн хэдэн түмэн мааниас ганц удаа ингэж зорьж уншсан маани илүү чадалтай. Бясалгал бол төвлөрөл. Мааниндаа төвлөрөнгүүт сэтгэл бодь болдог. Сэтгэл нэг зүйл дээр төвлөрөхөөр олон бодол цөөрнө. Бусдын төлөө уншиж байгаа учраас хайрлах сэтгэл нэмэгдэнэ. Энэ мэт олон давуу тал бий.

-Чойжамц хамбатай ярилцаж суухад маанийн дуу авиа талаасаа хүнд үзүүлдэг нөлөөллийг их сайхан тайлбарлаж байсан. Тэгэхээр тарни эгшиг авиа талаасаа хүний биед нөлөөлөхөөр хүчтэй байдаг шиг байгаа юм…?

-Тэгэлгүй яахав, дуутай маани гэж бий. Эхлээд гурван эрхи маанийг сул дуутай уншина. Ум ма ни бад ми хум гэж сулаар унших үедээ биеэ мэдэрнэ. дунд дуутай гурав, чанга дуутайгаар гурван эрхи маани уншдаг. дуугаар уншихад биеийн энд тэнд ирвэгнэж чичирч эхэлдэг. Тарниар доргио үүсгэж байгаа хэрэг. чанга дуутай уншиж эхлэхээр хөлрөөд ирдэг. Ер нь маанийн бясалгал хийхдээ хүйс хавийн чакрандаа төвлөрдөг. Хүний биеийн доод хэсэгт маш хүчтэй энерги байдаг. Энэ энергийн төвлөрлийг задалж дээш нь өгсгөж байгаа юм. Хөлөрдөг нь ийм учиртай. Энгийнээр хэлбэл биеийг эгшгийн доргиогоор, тарниар цэвэрлэж өгдөг гэсэн үг.

-Хүйсний доод хэсгийн чакра яг ямар учиртай энергийн хүрд вэ?

-Хүнд долоон чакра бий. Яг голын чакра нь зүрхнийх. Түүнээс дээш, доош гурав гурван чакра бий. Доод чакрандаа л амьдраад явбал адгууслаг амьдраад байна гэсэн үг. Бие махбодийн таашаалаар л амьдраад байгаа хэрэг. Биеийн тэр хэсэгт маш хүчтэй энерги байдаг юм. Анагаахын сургуульд сурдаг шавь маань “Багш аа яг үнэн юм байна аа. Маш олон судасны зангилаа хүний биеийн доод хэсэгт байдаг юм байна” гэж хэлж байсан. Тэнд байгаа энергийг дээш нь өгсгөж задлах ёстой юм байна л даа. доор төвлөрсөн энергиэ дээш өгсгөж байж бид бие махбодийн төвшнөөсөө салж оюунлаг, зүрх сэтгэлийн төвшинд очдог. Бас нэг шалтгаан хэлье. Хүний бие тэр хэсэгт бүрэлддэг гэхээр ямар хүчтэй энергийн төвлөрөл бий нь төсөөлөгдөх байх. Царайны цаана нэг тархи, цоройны цаана бас нэг тархи байдаг гэж ярьдаг нь цаанаа ийм нарийн учиртай. доод хэсгийн чакранд төвлөрөхөөр бие халдаг. Хязгааргүй их хална. Биед гурван янзын эс бий. Хамгийн шимтэй нь үрийн шингэний эс, чөмөгний эс, зүрхний цагаан эс. Энэ гурав нэгдэж байж халалт хүчтэй явагддаг. Энэ гурав сайн байвал, чөмөг дүүрэн бол хүн хөгшрөхгүй. Хоол тэжээлийн шим нь яс, ясны шим нь чөмөг. Хамгийн шимтэй нь гэсэн үг. чөмөгнөөс шимтэй нь чөмөгний шар эс. чөмөгний шар эс, зүрхний цагаан эсийг үл эвдрэх дусал хэмээдэг.

-Чөмөгний шар эс, зүрхний цагаан эс, үрийн шингэн нийлэхээр биед хүчтэй халалт явагддаг гэж ойлголоо. Хүчтэй халалт явагдсаны дараах процессийг энгийнээр тайлбарлаач?

-Сая хэлсэн гурван эс нийлж халалт хүчтэй явагдахаар хаана өвчин байна тэр хэсгийг нэвтэлж гардаг. Ингэсэн тохиолдолд эс, бөөмийн төвшинд өөрчлөлт өгдөг. Нэвтлэх үед өвдөлт мэдрэгдэх ч дараа нь ямар ч өвчингүй болдог. Халдаг бясалгалын хувьд Түвдийн дүмон бясалгал л даа. Нүцгэн биенд нөмөрсөн нойтон даавууг хатаах чадалтай бясалгал. Түвдийн дүмон хийдэг хүмүүс маш гүнзгий төвшинд хүрсэн байсан. Шприцээр цус сорлоо гэхэд дүмон сайн хийдэг хүмүүс биеэ халаагаад буцаагаад татаад авчихдаг. Данзанравжаа гэхэд л энэ бясалгалд нэвтэрсэн хүн байсан гэдэг. Бидний бие төгс. Гараа эсгэчихлээ гэхэд цэвэрлээд боохоос өөр зүйл хийхгүй байхад өөрөө эдгэчихдэг. Америкт нэг судалгаа хийсэн байдаг юм. Дүмон бясалгал хийдэг хүнийг том мөсөн дотор суулгахад бүгдийг нь хайлуулсан. Бие хална гэдэг арга билгийн агаарыг тэнцүүлж өгч байгаа хэрэг. Ийм тохиолдолд өвчин гэсэн ойлголт үгүй болдог гэсэн үг л дээ.

-Хүмүүст анхан шатнаас нь заамаар л бясалгал байна…?

-Миний хувьд тэгтлээ гүнзгийрээгүй ч чадах хэмжээндээ зааж өгөх хүсэл байна. Байр сав, хүмүүсийн цаг зав гээд олон асуудал байна л даа. Эхлүүлбэл их сайхан ажил болно.

-Жирийн хүмүүс энэ бясалгалаар хичээнгүйлж хичээллэлээ гэхэд дээд түвшинд хүрэх боломжтой юу, эрүүлжье гээд хийвэл хэр хугацаа зарах бол?

-Бүрэн боломжтой. 1600 хоног буюу наад зах нь гурван жилийн хугацаа орно. Ер нь 108 хоног суухад л илт мэдэгдээд эхэлдэг. Эрүүл мэндэд эерэгээр нөлөөлж байгаа нь мэдрэгддэг.

“Сүү” хувьцаат компанийн гүйцэтгэх захирал Б.Гантулгатай ярилцлаа.

-Танайхаас гаргаж буй “Сүү” бонд 2011 оноос хойшхи Монголын хөрөнгийн биржээр нээлттэй гарч буй хамгийн өндөр үнийн дүнтэй бонд болж байна. Бондын давуу талаас ярилцлагаа эхэлье?

-“Сүү” хувьцаат компани өнгөрсөн пүрэв гаригт Санхүүгийн зохицуулах хорооноос нийт зургаан тэрбум төгрөгийн, нэг жилийн хугацаатай 17.5 хувийн хүүтэй бонд гаргах зөвшөөрөл авсан. Хөрөнгийн зах зээлээс босгож буй хамгийн том дүнтэй бонд болох юм. Санхүүгийн зохицуулах хорооноос албан ёсоор зөвшөөрлөө авсан, Хөрөнгийн биржийн давхар хяналтан дор явагдахаараа бусад бондоос ялгарах давуу талтай. Өөр нэг давуу тал нь хоёрдогч зах зээлтэй. Худалдаж авсан бондоо эргүүлээд зарах боломжтой гэсэн үг.

-Бондын хүү жилийн 17.5 хувь гэдэг том давуу тал байна шүү. Засгийн газрын бондоос ч өгөөжтэй юм байна?

-Тийм шүү. Засгийн газрын бонд унаад 11.8 хувьтай болсон. Хадгаламжийн хүү ч унасан. Бодлогын хүүгийн бууралтаас хойш ерөнхийдөө 12 хувьтай байна. Тэгэхээр манай компанийн бондын хүү таны хэлж байгаачлан өгөөж өндөртэй болчихож байгаа юм.

-Зургаан тэрбум төгрөг босгох болсон шалтгаанаа сонирхуулаач?

-Олон улсын санхүүгийн корпорацийн урт хугацааны зээлийг хугацаанаас нь өмнө төлөх зориулалттайгаар бонд гаргаж байна. Нийт бондын гуравны хоёр нь үүнд зарцуулагдана. “Сүү” хувьцаат компани 2011 онд зургаан сая ам.долларын урт хугацааны зээлийг Олон улсын санхүүгийн корпорациас авсан юм. Энэ санхүүжилтээ 2019 он хүртэл төлөх эргэн төлөлтийн хуваарьтай. Зээл төлөгдөж дуустал “Сүү” хувьцаат компани ямар нэг ногдол ашиг тараахгүй гэсэн гэрээний үүрэгтэй явж байгаа. Манай компанийн хувьд Хөрөнгийн бирж дээр нээлттэй арилжаалагддаг нэгдүгээр зэрэглэлийн хувьцаатай. Ногдол ашиг тараахгүй гэхээр богино хугацааны хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг татдаггүй. Хөрөнгө оруулагчид, хувьцаа эзэмшигчид маань өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард хуралдаад 2019 онд төлөгдөж дуусах зээлээ хугацаанаас нь өмнө төлье гэсэн шийдвэр гаргасан. Ийм шалтгаанаар бонд гаргаж байна. ОУСК-иас авсан зээлийн үлдэгдэл 1.8 сая ам.доллар байгаа. Бондоос орж ирсэн орлогоороо 1.8 сая ам.долларын эргэн төлөлтийг хугацаанаас нь өмнө хийнэ. Гэрээний үүргээсээ гарчихаар хувьцаа эзэмшигчдэдээ ногдол ашиг тараах эрх үүснэ гэсэн үг.

-Бонд гаргаж буй 17.5 хувийн хүүгээр дотоодын арилжааны банкуудаас зээл авах боломж байсан уу?

-Тийм боломж байсан л даа. Гэхдээ манай компанийн ТУЗ-өөс Хөрөнгийн бирж дэх үйл ажиллагаагаа илүү идэвхжүүлье гэсэн чиглэлтэй ажиллаж байгаа.

-Танай бондын андеррайтераар ямар компани ажиллаж байна?

-Бондын үндсэн андеррайтераар “Голомт капитал” ажиллаж байна. Туслах андеррайтерууд нь “Тэнгэр капитал”, “Ард капитал”. “Ард секюрити”, “Новел инвестмент” зэрэг брокер дилерийн компаниуд бондын борлуулалтад маш идэвхтэй оролцож байгаа.

-Хүмүүс хэр сонирхож байна, бондын захиалга хэр байгаа вэ?

-Бондын захиалгыг пүрэв (маргааш) гариг хүртэл авна. Асар өндөр борлуулалттай байна. Бондын үнийн дүнгээс давсан захиалга ирсэн. Хувьцаа нь нээлттэйгээр арилжаалагддаг компанийн анхны нээлттэй бонд гэдгээрээ хөрөнгийн зах зээл дээр хүлээгдэж байсан бүтээгдэхүүн л дээ.

-“Сүү” компанийн бондыг авах хүсэлтэй хүмүүс сүүлийн жилүүдэд ямар шинэчлэл хийж, яаж ажиллаж явааг нь сонирхож таарна…?

-Өнгөрсөн онд бид тетрапак савлагаатай сүүний шинэ шугамыг худалдаж авч үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн. Орон нутгийн зах зээлд өөрийн гэсэн орон зайтай болъё, цаашдаа экспортод бүтээгдэхүүнээ гаргая гэсэн зорилгоор ийм шугам нээсэн юм. Бүтээгдэхүүнүүд маань purepack савлагаатай гардгийг хэрэглэгчид мэднэ. Ийм цаасан савлагаатай бүтээгдэхүүнүүдийн дийлэнх 14 хоног л хадгалагдах боломжтой. Тийм учраас хөдөө орон нутгуудад хүргэж чаддаггүй байсан юм. “АПУ”, “Витафит”, “Тэсо” зэрэг бусад компани тетрапак савлагаатай бүтээгдэхүүний зах зээлд хүчтэй яваад, харин бидэнд тийм боломж байгаагүй. Өнгөрсөн оны долдугаар сараас тетрапак савлагаатай бүтээгдэхүүний маань борлуулалт идэвхжсэн. Жил хүрэхгүй хугацаанд зах зээлийнхээ долоон хувийг эзэлчихлээ.

-“Сүү” компанийн бондын баталгаа нь юу вэ?

-Манай компанийн хувьцааны 38 хувь нь барьцаа болж байгаа. Компанийн өнөөгийн үнэлгээ 48 тэрбум төгрөг гээд бодоход бараг 17, 18 тэрбум төгрөгийн хувьцааны барьцаа байгаа гэсэн үг. Манай компани зургаан тэрбум төгрөгийн л бонд гаргаж байна. Хугацааны эцэст төлж чадахгүй гэх мэт эрсдэл боллоо гэхэд 17, 18 тэрбумаар үнэлэгдэж байгаа хувьцааг зараад л төлөлтийг нь хийх бүрэн боломжтой.

-Хувьцаа нь анхны үнээсээ өчнөөн дахин өссөн компаниудын нэг бол танайх. Хувьцааны үнийн өсөлт дээр харьцуулалт хийвэл их сонирхолтой тоо гарах байх шүү?

-“Сүү” компанийн хувьцааны сүүлийн арван жилийн өсөлт бол маш өндөр. 2006 онд манай компанийн нэгж хувьцаа 60 төгрөг байсан юм. Өнгөрсөн жил 100 мянган төгрөгт хүрсэн. Хэрвээ та арван жилийн өмнө “Сүү” компанийн хувьцааг 500 мянган төгрөгөөр авсан бол өнгөрсөн жил нэг тэрбум төгрөгтэй болчих байсан. Хөгжих боломжтой, зөв менежмэнттэй компаниудад хөрөнгө оруулалт хийвэл өндөр ашиг хүртэх боломж байгаа гэдгийн нэг жишээ л дээ.

-Танай компанийн хувьцаа цаашид өнөөдрийнхөөс илүү өсөх боломж хэр байгаа вэ?

-Боломж бүрэн дүүрэн бий. Дотоодын зах зээлийн өрсөлдөөнийг харахад л андашгүй. Задгай сүүний зах гэхэд өдөрт 30 тонноор зарагддаг. Гэтэл “Миний Монголын сүү”-ний өдрийн борлуулалт бараг 30 тонн орчим. Тэгэхээр энэ хэмжээг хоёр дахин өсгөх боломж байгаа гэсэн үг. Хэрэглэгчид задгай сүүнээс илүү үйлдвэрийн савласан сүүг илүүд үздэг. Сүүлийн үед ченжүүд зарж буй сүүндээ элдэв зүйл холих болсон нь ийм хандлагатай хэрэглэгчдийг улам өсгөж байна. Эрсдэл ихсэх хэрээр үйлдвэрийн сүү рүү шилжилт явагдаж байгаа. Энэ бол борлуулалтаа өсгөх том шалтгаан. Дахиад ч боломж бий. “Сүү” компанид сүүнээс гадна хийдэг олон төрлийн бүтээгдэхүүн бий. Тараг, иогурт, цөцгийн тос, зайрмаг байна. Цөцгийн тосны нийт зах зээлийн 70 хувь нь Оросоос орж ирсэн импортын бүтээгдэхүүнүүд. 30 хувийг нь л дотооддоо үйлдвэрлэдэг. Зайрмагны зах зээлийн 70 хувь нь ОХУ, Солонгосоос орж ирж байгаа. Олзуурхууштай нь сүү, сүүн бүтээгдэхүүний дотоодын зах зээлийн хувь аажмаар нэмэгдэж байна. Зайрмаг, цөцгийн тосны 70 хувийг дотоодоосоо хангах бүрэн боломж байгаа. 2011 онд супермаркетуудын лангуун дээр “Янта”-гийн шар сүү, “Селенга” гээд Оросын сүү л ярайдаг байсан. Гэтэл өнөөдөр дэлгүүрүүдийн лангуун дээр үндэсний үйлдвэрийн сүү өрөөстэй байна. Гурав дахь боломж бол экспорт. Бид Хятад, Орос гээд дэлхийн хамгийн том хуурай сүү үйлдвэрлэгч, сүү импортлогч хоёр гүрний дунд оршдог. Хятад улс өмнө нь манайхаас малын гаралтай ямар нэг бүтээгдэхүүн импортолдоггүй байсан. Малын эрүүл мэнд гэх мэт ямар нэг тайлбар хэлээд зөвшөөрдөггүй байсан л даа. Энэ хатуу байдал сүүлийн үед зөөлөрсөн. Монголыг бариад байх нь Хятадад сонин биш болчихлоо. Дэлхийн номер нэг гүрэн болохын тулд Америктай өрсөлдөж байгаа улсад манайхаас сүү, мах экспортлох анхаарах асуудал биш л дээ.

-Хятадын компаниуд сүү, сүүн бүтээгдэхүүн авах санал тавих болсон гэсэн. Энэ хэр бодитой мэдээлэл вэ?

-Үнэн мэдээлэл, Хятад компаниуд олноороо хандаж байгаа. Махан дээр ч ийм санал их ирэх болсон гэж махны компанийн захирлууд ярьж байсан.

-Урд хөршийн зах зээл манай сүүний давуу талыг мэдэрчихжээ дээ?

-Манай компани урд хөршид болдог экспод оролцдог юм. Дөрөв юм уу долоон тонн бүтээгдэхүүн оруулах эрх өгдөг л дөө. Зөвшөөрсөн хэмжээнд нь тааруулаад сүүгээ аваад оччихдог. Монголын сүү Хятадад очихоор эхний арван минутанд юу ч үлдэхгүй зарагддаг.

-Зах зээлийн хувьд асуудалгүй л юм байна?

-Ямар ч асуудал байхгүй. Хөрөнгийн бирж дээр хамгийн өндөр үнэлгээтэй компани бол АПУ. АПУ-гийн хувьд дотоод потенциал нь максимум дээрээ явж байгаа. Зах зээл нь ханачихсан, бусад салбар руу ороод хөгжөөд явж байна. Тэгэхээр АПУ-гийн хувьцааны ханшийг бодит үнэлгээн дээрээ байна гэж дүгнэж болно. Харин манай компани болон “Говь”, “Талх чихэр” бол өөр. Өргөжих, хөгжих потенциал байгаа.

-Танай компани хэчнээн төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байна вэ?

-70 нэр төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаа.

-Сүүлд танай компани чавгатай гээд зохицуулах үйлчилгээтэй тараг худалдаанд гаргасан байсан. Зохицуулах үйлчилгээтэй, эрүүл мэндэд тустай ийм бүтээгдэхүүнүүд сүү, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчдийн хувьд зах зээлээ тэлэх бас нэг том боломж шүү. Ийм төрлийн шинэ бүтээгдэхүүнүүд гаргах төлөвлөгөө байгаа юу?

-Тийм төлөвлөгөө бий. Чавгатай тарагны хувьд маркетинг сурталчилгааг нь ч хийж амжаагүй хоёр бүтээгдэхүүний маань нэг л дээ. Чавга гэдэсний гүрвэлзэх хөдөлгөөнийг нэмэгдүүлдэг. Дээрээс нь BB12 гээд пробиотик нэмж өгч байгаа. Тэгээд бифидо хөрөнгөөр бүрчихээр сүүний ашигт бактерууд устдаггүй сайн талтай. Бифидо хөрөнгө энгийн хөрөнгөнөөс олон давуу талтай. Ходоодонд ашигтай бактеруудын таатай орчныг бүрдүүлж өгдөг юм. Ходоодонд байгаа ашигт бактерууд гаднаас орж ирэх хоол хүнсийг боловсруулаад гаргадаг юм. Чавганы хувьд антиоксидант ихтэй учраас хортой зүйл ходоодонд орж ирлээ гэхэд задлаад гаргах давуу талтай. Нөгөө нь маракуйя жимстэй тараг. Тэг хувийн тослогтой, тэг хувийн сахартай тараг байгаа юм.

-Маракуйя жимсийг яагаад сонгосон юм бэ?

-Омего-3 болон хүний биед тустай эрдэс бодисоор баялаг жимс. Гадуураа хатуу хальстай, доторх нь зөөлөн, халбагадаж иддэг жимс. Сүүлийн үед дэлхий даяар фитнес хэрэглээ моодонд орж байгаа. Тослоггүй, чихэргүй тараг гэхээр нэг л сулбагар амттай болчихдог юм. Сая хэлсэн жимсийг хольчихоор амтны хувьд их гоё болж байгаа. Одоогоор худалдаанд гараагүй байна. Энэ хоёр бүтээгдэхүүнийг нэлээд ажиллаж байж гаргасан.

-Жимстэй тарагныхаа жимснүүдийг хаанаас авдаг вэ. Шууд жимсээр нь хийдэг үү, эсвэл?

-Шууд жимсээр нь хийдэг. Чавганы хувьд гэхэд Польшийн компаниас авдаг. Маракуйя жимсийг ч жимс хэлбэрээр нь оруулж ирдэг. Жимсний том үйлдвэрүүд олон литрээр нь буталж, нунтаглаж савлаад өгдөг юм.

-Зайрмаг, иогуртын зах зээлээ өөрсдөө эзэлж болмоор юм шиг санагддаг ч тэгэхгүй юм. Цаанаа нарийн шалтгаан байна уу?

-Техник технологи, боломж хүч гээд олон шалтгаан бий ч хамгийн гол шалтгаан нь хүний эрүүл мэндтэй холбоотой л доо. Тодруулж хэлбэл технологийн горимтой хамаатай. Бид үйлдвэрлэлдээ тогтворжуулагч ашиглахаас татгалздаг. Миний хувьд компанидаа гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж эхлэхдээ банкир учраас цэвэр бизнес талаас нь харж байсан юм. Цөцгийн тосоо Оросын масло шиг хуршихгүй болгоно гэж үзээд бараагүй. Технологичид маань “Ургамлын гаралтай тос, тогтворжуулагч хийх хэрэгтэй болно. Ингэвэл хүний биед хортой. Биед хэрэгтэй гэх юм алга болчихно шүү дээ, захирлаа” гээд хавьтуулаагүй. Ургамлын гаралтай тос, тогтворжуулагч хольчихоор өртөг буурч, хадгалах хугацаа уртасч, хадгалалтын горим шаардахгүй гэх мэт давуу талууд бий ч биед ямар хортой вэ гэдэг талаасаа бол манай технологичдын зөв байсан. Өнгөрсөн жил транс тосны талаар дэлгэрэнгүй мэдээллийг олон нийтэд өгснийг та санаж байгаа байх. Маслыг нэмэх дөрвөн хэмд хөргөгчинд өрсөн байхад хуршдаггүй. Гэтэл “Сүү” компанийн цөцгийн тос хөлдөөгчинд байдаг. Импортын масло шиг нэмэх дөрвөн хэмтэй нөхцөлд тавьчихаар зөөлрөөд хуршчихдаг. Хүний биеийн градус 36 хэм байгаа. Дөрвөн хэмд хөлдүүгээрээ хадгалагддаг масло 36 хэмтэй ходоодонд очоод бүрэн задардаггүй юм байна л даа. 25 хэмд хөлдүү, нэмэх дөрвөн хэмд хайлаад хуршиж эхэлж байгаа цөцгийн тос харин ходоодонд очоод бүрэн хайлж задардаг. Хүний биед сөрөг нөлөөгүй гэсэн үг. Монголын технологичид Оросын иогурт, масло шиг бүтээгдэхүүн хийж чадах ч гэлээ хүний эрүүл мэндэд муу учраас хийхийг төвддөггүй.

Хүний их эмч, доктор (Ph.D) Жулиан Альварез Гарсия энэ сарын 16-17-нд манай улсад зочиллоо. “Herbalife Nutrition” компанийн Хүнс тэжээлийн зөвлөлийн гишүүн энэ эрхэм Монголын хөлбөмбөгийн баг тамирчин, спортын эмч мэргэжилтнүүдэд спортын бэртэл гэмтэл, тамирчдын хооллолтын чиглэлээр сургалт явуулсан юм. Спортын анагаах ухаан, спортын физиологийн чиглэлээр мэргэшсэн тэрээр хүндийг өргөлт, триатлон, уулын дугуй, хөлбөмбөг, сагсан бөмбөг зэрэг спортын олон төрлөөр мэргэжлийн, үндэсний баг тамирчдад 25 жилийн турш зөвлөгөө өгч ажиллаж байна.Жулиан Альварез Гарсия өдгөө “Herbalife” компанид зөвлөхөөр ажиллахаас гадна Испанийн Аликанте их сургуульд фитнесийн тусгай хөтөлбөр удирдан багшилдаг юм байна.

-Эмчийн мэргэжлээр төгссөн хэн бүхэн спортын анагаах ухааныг сонирхоод байдаггүй. Таны хувьд ямар шалтгаанаар спортын анагаах ухааны чиглэлээр ажиллахаар шийдсэн бэ?

-Би 30 жилийн өмнө анагаахын сургуулийг эмч мэргэжлээр төгссөн хүн л дээ. 25 жилд нь спортын анагаах ухааны чиглэлээр мэргэшээд ажиллаж байна. Анагаахын сургуулийн оюутнууд ямар ямар өвчнүүд байдаг тухай, өвчнүүдийг хэрхэн эмчлэх талаар судалдаг. Миний хувьд өвчнүүдийг судалж мэдэхээс илүү эрүүл амьдрахын тулд яах ёстойг илүү сонирхож байсан. Гэтэл анагаахын сургуульд эрүүл амьдрахын тулд зөв хооллож спортоор хичээллэх хэрэгтэй гэх мэт зөв дадлын тухай онцгойлон заадаггүй.

Эрүүл амьдрахын тулд зөв хооллож, идэвхтэй хөдөлгөөнтэй байх ёстой талаарх мэдлэгээ би анагаахын сургуульд биш туршлагаараа олж авсан юм. Миний хувьд хүнс тэжээлийн мэргэжилтэн. Энэ чиглэлээр зэрэг хамгаалаад ажиллаж байгаа минь ч анагаахын сургууль төгссөнөөс хойшхи явдал. Хүмүүсийг эрүүл аж төрөхөд нь туслахыг хүсдэг учраас спортын анагаах ухааныг сонирхсон юм.

-Эрүүл амьдрахын тулд яах ёстой вэ гэдгийг судлах нь нэгэнт өвчилсөн хүнийг хэрхэн эмчлэх вэ гэдгээс чухал ажил шүү. Таны энэ хүсэл“Herbalife”-ыг сонгох шалтгаан болсон уу?

-Дасгал сургуулилт болон оновчтой шим тэжээлийн аргачлалаар өвчтэй хүнийг ч анагааж эдгээх бололцоотой. Тэр дундаа чихрийн шижин, хэт таргалалт, зүрх судасны өвчтэй хүмүүст оновчтой тэжээл, дасгал сургуулилт эм болдог. Анагаахын шинжлэх ухаанд урьдчилан сэргийлэх буюу хүмүүсийн боловсролоор дамжуулан нөлөөлөх гэсэн чиглэл сүүлийн үед ид дэлгэрч байна. Ийм ч учраас би “Herbalife”-д ажиллахаар шийдсэн. “Herbalife”-д зөвлөхөөр ажиллаж байгаа учраас бодол санаагаа дэлхий даяар илүү олон хүнд хүргэх бололцоо нээгдэж байна. Хэрвээ энэ компанид ажиллаагүй бол миний лекц, олонд хүргэх гэсэн санааг минь хэдхэн мянган хүн л сонсох байсан.“Herbalife”-ыг сонгосноор дэлхий даяар ажиллаж буй хэдэн сая гишүүдэд миний хэлэх гэсэн бүхэн хүрч, тэдгээр зөв хооллолтын зөвлөхүүд харилцаж буй хүмүүстээ үгийг минь дамжуулж байна. Тантай нүүр тулж уулзах боломжийг ч гэсэн “Herbalife” олгож байгаа. Энэ утгаараа “Herbalife” надад супер хүч өгч байна даа.

-Тамирчдын амжилтын хэчнээн хувь нь хооллолт байдаг юм бол?

-Шим тэжээл, дасгал сургуулилтын аль нь чухал вэ гэдэг хариулахад хэцүү асуулт. Аль аль нь л чухал. Ялангуяа элит түвшний, амжилттай яваа тамирчдыг харахад аль аль нь чухал гэдгийг харж болно. Ер нь тухайн хүнд ямар нөлөө үзүүлсэн гэдгийг нь харж байж хэлэхээс аргагүй. Зарим тамирчдын хувьд шим тэжээлтэй бодис хэрэглэж чадахгүйгээс болж спортын амжилт нь муу байдаг. Шим тэжээлтэй хоол өгвөл амжилт нь шууд өсөөд ирсэн тохиолдол олон бий.

-Уургийн хэт хэрэглээ элэг гэх мэт эрхтэнд сөргөөр нөлөөлдөг гэсэн яриа дуулддаг. Уургийг болгоомжтой хэрэглэх ёстой гэдэг хэр бодитой мэдээлэл вэ?

-Уургийн хэтэрсэн хэрэглээ хүний элэг бөөрөнд муугаар нөлөөлдөг гэсэн үлгэр домог шиг яриа олон жилийн өмнөөс гарсан. Энэ бол худлаа мэдээлэл. АНУ-д анх бодибилдинг хөгжих үед түгсэн ойлголт байгаа юм. Тэр үед бодибилдингийн тамирчид их хэмжээний уураг уудаг байж. Уургаас гадна хоёр төрлийн эм уудаг байсан юм билээ. Нэг нь анаболитик гормонууд. Энэ нь элэг гэмтээдэг сөрөг талтай. Үүнээс гадна тэмцээнд орохдоо шингэн хөөдөг эм уудаг байсан. Ийм үйлчилгээтэй эм уучихаар биеийн шингэн хөөгдөж, булчингууд нь товойж харагддаг юм байна л даа. Ингэхээр бөөр муудахаас аргагүй. Элэг, бөөрөнд муу нөлөөтэй эм хэрэглэсэн тамирчид эмнэлэгт очих нь тодорхой. Эмнэлэгт очоод үзүүлэхээр элэг, бөөр нь муудсан гэсэн онош тавигдаж таарна. Эмнэлэгт очсон тамирчид хориотой эм ууж байснаа хэлэхгүй нь бас ойлгомжтой. Уураг хэрэглэсэн л гээд байж. Ийм үг давтамжтай сонссон эмч нар элэг, бөөр гэмтсэн явдал уурагтай холбоотой юм байна гээд ойлгочихсон хэрэг. Хожим нь шинжлэх ухааны үндэстэй судалгаа хийгээд уураг хүний элэг, бөөрөнд сөрөг нөлөө байхгүй гэдгийг баталсан. Элэг, бөөрний зарим төрлийн өвчинд уургийн хэрэглээг багасгах шаардлага гардаг тал бол бий. Ямар нэг эд эрхтний өвчтэй, өвдөж байсан хүмүүс уураг түлхүү хэрэглэхээс өмнө эмчтэйгээ зөвлөх хэрэгтэй. Харин өвчингүй бол уураг хэрэглэхэд асуудалгүй. Гэхдээ хүнд их хэмжээний уураг хэрэггүй. “Herbalife”-ын коктейлийн нэг удаагийн порцонд 20 грамм хүрэхээргүй хэмжээний уураг агуулагддаг.Нэг удаа хэрэглэхэд зохистой хэмжээний уураг гэсэн үг. Харин нэг таваг махан хоолонд энэ хэмжээнээс хамаагүй илүү уураг агуулагддаг.

-Эрүүл байхын тулд өдөрт тодорхой хэмжээний уураг хэрэглэх ёстой гэдэг. Та сая нэг удаагийн хоолондоо 20 грамм уураг авах нь биед хэрэгтэй гэж ярилаа. Өдөрт авах ёстой уургаа нэг удаа бөөнд нь хэрэглэвэл яах вэ?

-Уургийг өдөртөө жигд хэрэглэж чадаж байна уу гэдэг хамгийн гол анхаарах асуудал. Өглөөний хоолны үеэр уураг огт хэрэглэхгүй, оройны хоолондоо өглөөнийхөө уургийг нөхөөд ахиухан хэрэглэе гэвэл буруу болчихож байгаа юм. Учир нь хүний биед илүү хэмжээгээр орсон уураг хадгалагдаж үлддэггүй. Харин нүүрс ус биед хадгалагдаж үлддэг. Элгэнд, булчинд хадгалагддаг юм. Нүүрс усны илүүдэл мэдээж өөх болж хувирдаг. Уураг хүний биед хадгалагддаггүй, гараад явчихдаг. Тэгэхээр нэг өдрийн турш хэрэглэх ёстой уургийнхаа хэмжээг өглөө, өдөр, оройны хоолондоо жигд хувааж авах ёстой гэсэн үг.

-Та ямар спортоор хичээллэдэг вэ, дасгал хөдөлгөөнийхөө үеэр “Herbalife”-ын ямар бүтээгдэхүүнийг онцолж хэрэглэдэг вэ. Нэг өдрийнхөө хооллолт, хөдөлгөөний дэглэмийг сонирхуулаач?

-Би өглөө 07.00-07.30 цагийн хооронд босдог. Босонгуутаа хооллохгүйгээр шууд дасгалаа хийдэг. Өглөө эрт хурдтай дасгал хийх нь зүрхний үйл ажиллагаанд сайнаар нөлөөлдөг юм. Дасгалынхаа дараа алдсан шингэнээ нөхөх гэж цай уудаг. Долоо хоногт хоёр удаа бассейнд орж 45 минутанд 2000 метр сэлнэ. Даваа, баасан гаригт нэг удаадаа зургаан км гүйнэ. Лхагва, бямба гарагт сэлүүрт завиар хагас цаг хичээллэдэг. Дасгал, хөдөлгөөн бүрийнхээ дараа “Herbalife”-ын коктейль уудаг, үүнээс гадна “Herbalife”-ын уургийн батончик миний байнгын хэрэглээ. Испаничууд өдрийн хоолоо арай хожуу 01.30-02.00 цагийн үед иддэг л дээ. Өдрийн хоолондоо салатнаас гадна тахианы мах, туна загас гэх мэтээс сонгож хэрэглэнэ.Загасны маханд омега-3 их хэмжээгээр агуулагддаг сайн талтай. Салатны тухайд оливын тосоор амталсныг нь сонгодог. Орой бас хөнгөн дасгал хөдөлгөөн хийнэ. Оройн дасгалын дараа коктейлоос гадна тослоггүй тараг хэрэглэдэг юм. Өдөрт гурваас дөрвөн литр шингэн уудаг.

-“Herbalife”-ын бүтээгдэхүүнийг дэлхийд гэж яригддаг хөлбөмбөгийн багийнхан хэрэглэдэгийг мэднэ. Ямар улсын баг, тамирчид “Herbalife”-ын бүтээгдэхүүнийг онцолж хэрэглэдэг вэ?

-“Herbalife”-ын бүтээгдэхүүн хэрэглэдэг хамгийн алдартай тамирчин бол Криштиано Роналдо. Роналдогийн дуртай бүтээгдэхүүн нь коктейль. Лемоны амттай уургийн батончикт бас дуртай. Роналдогийн эмч миний найз учраас дуртай бүтээгдэхүүнийг нь мэдээд байгаа хэрэг л дээ (инээв). Мексик, Бразил, Австралийн хөлбөмбөгийн багуудаас гадна Америкийн хөл бөмбөгийнлигт багтдаг “Лос Анжелес Галакси” баг байна. Колумбийн олимп, дэлхийн аварга тамирчид “Herbalife”-ын бүтээгдэхүүнийг хэрэглэдэг. Зарим оронд “Herbalife” аль нэг тамирчин, ямар нэг төрлийн спортыг дэмжинэ гэхгүйгээр олимпийн хороог нь бүхэлд нь дэмждэг. Солонгос, Италийн олимпийн хороо байна.

“Herbalife”-ын бүтээгдэхүүнийг 150 гаруй алдартай тамирчин, 50 гаруй алдартай багийн тамирчид хэрэглэдэг. “Herbalife”-ын зөвлөхийн хувьд тамирчидтай ажиллахад таатай байдаг шүү. Ялсныхаа дараа талархлаа илэрхийлэх нь маш сайхан санагддаг. Захиа бичнэ, зарим нь бүр уулзаж байгаад баярласнаа хэлнэ. Тамирчид тун өөдрөг, гайхалтай эерэг хүмүүс.

-Дэлхийн маш олон компани коктейль үйлдвэрлэж худалдаанд гаргадаг. “Herbalife”-ын коктейль борлуулалтаараа тэргүүлдэг гэж сонссон. Таны ярианаас анзаарахад тамирчид ч гэсэн энэ компанийн коктейльд дуртай байдаг юм байна. Шалтгаан нь юундаа байна?

-Үр дүнтэйг нь мэдэж байгаа учраас онцгойлж хэрэглээд байгаа юм.“Herbalife”-ын “Формула-1” коктейль дэлхийд борлуулагдаж буй коктейлуудаас хамгийн их зарагддаг гэдэг бол үнэн мэдээлэл л дээ. Дахиад хэлэхэд хамгийн гол шалтгаан нь үр дүн. Энэ бүтээгдэхүүнийг хэрэглэж эхэлсэн хүмүүс удаан хугацаанд, насан туршдаа хэрэглээд яваа учраас борлуулалт нь өндөр байдаг. Спортын баг, тамирчид “Herbalife”-ын дэмжлэгийг авч хариуд нь энэ компанийн нэрийг сурталчлах үүрэг хүлээдэг юм. Гэхдээ сүүлийн үед энэ хандлага өөрчлөгдөж байна. Баг, тамирчдын хувьд эрүүл байхад нь тус дэмээ өгдөг учраас “Herbalife”-тай хамтрах сонирхол өндөр болсон. “Herbalife” компани спортын байгуулагын түнш болох нь тухайн байгууллагадаа ямар ашигтай вэ гэдгийг дэлхий даяараа мэдэрч эхлээд байна.

-Та хэзээнээс “Herba life” компанид зөвлөхөөр ажиллаж байна вэ?

-Арваннэгэн жилийн өмнөөс “Herbalife”-д зөвлөхөөр ажиллаж байна. Зөвлөх гэдэг нь “Herbalife” компанийн ажилтан гэсэн үг биш л дээ. Миний хувьд Хүнс тэжээлийн зөвлөлийнх нь гишүүн. Миний ажилладаг зөвлөлд дэлхийн бусад орны энэ чиглэлээр мэргэшиж ажилласан эрдэмтэн докторууд бий. Бүтээгдэхүүнийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр бүтээх, олон нийтэд хүргэх талд анхаарах, сургалт хийх зэрэг бол бидний анхаарч ажилладаг чиг. “Herbalife”-ын бизнес маш энгийн. Энэ компанийн зөвлөхүүд хүмүүстэй нүүр тулж уулзаж, бараа бүтээгдэхүүнээ сурталчилж зарж борлуулдаг. Тэр хүмүүс эмч байх шаардлагагүй ч шим тэжээлийн талаар өргөн мэдлэгтэй, хэрэглэгчдэд зөв зүйтэй зөвлөгөө өгдөг байх учиртай. Зөвлөхүүдээ мэдлэгжүүлэхийн тулд бид сургалтуудыг идэвхтэйгээр хийдэг.

Наадмын сонин сайхан яриа хөөрөө өрнөсөн энэ өдрүүдэд дархан мэргэн Цэвээний Хүдэрчулууныд өнжлөө. Дархан мэргэнийх арвангуравдугаар хороололд хоёр өрөө сууцанд амьдардаг юм байна. Наадмын бэлтгэл ид дундаа байгаа учраас үдэш оройхон цаг тохирч очсон юм. Биднийг очиход гэрийн эзэн доод давхартаа байрлах урландаа ажиллаж байв. Подвольд байрлах урлан руугаа гэрээсээ шууд орох шат хийжээ. Хүдэрчулуун мэргэн энд зав чөлөөгөөрөө нум сум урладаг аж. Багийнхаа гишүүдийн нум сумыг засч сэлбэхээс эхлээд багагүй ажилтай суудаг нь илт. Хусны үйс, янгирын эвэр, мод гээд нум сум урлахад хэрэгтэй бүх л зүйл энд байна. Гэрийн эзэн урландаа байх хуучны модон харуулыг “Миний өвөөгөөс үлдсэн үнэ цэнэтэй эд дээ” гэж сонирхуулав. “Ах нь дорнодын Баян-Уулын хүн. Аюушийн Цэвээн гэж хүний дунд хүү нь байгаа юм. Миний өвөө гарын уртай, жирийн л нэг малчин хүн байсан. Бид чинь хамниган буриадууд” гээд өвөөгийнхөө харуулыг цааш тавив.

Ааваас нь өвлөж ирсэн нум сум хийдэг багажнууд ч бий гэнэ. Хүдэрчулуун мэргэний аав дархан мэргэн а.Цэвээн гуайг монголчууд андахгүй. Ерэн насандаа харваачдаас анхлан хөдөлмөрийн баатар цол хүртэж байсан буурал юм. “аав минь хөдөлмөрийн баатар цол хүртсэн жилээ бурхандаа явсан даа. Миний аав 1924 онд төрсөн хүн. 1944 онд цэрэгт татагдсан гэдэг. Тамсагийн зургадугаар морьт дивизийн холбоо суманд холбоочноор ажиллаж байсан юм билээ.

1945 оны чөлөөлөх дайнд оролцсон ахмад дайчин. Дайны агаарын цөөхөн мэдээчний нэг нь миний аав байгаа юм аа. Тамсагийн дивизийн хоёр холбоочны нэг байсан” хэмээн хуучлав. Цэвээн мэргэн цэргээс халагдсаныхаа дараа Баян-Уул сумандаа Эрээний тэрэгний үйлдвэрт ажиллаж эхэлжээ. 1955 онд эгчийгээ эмчлүүлэх гэж нийслэлд ирээд хотод суурьшсан юм байна. Нутагтаа буриад харваанд дажгүй байж. Автобусны жолооч байх үедээ найзынхаа урилгаар сурын талбайд анх очиж харважээ. Гэрийн эзэн “Аав 1972 оны таван сарын 1-нд харваж эхэлсэн. Их суранд хүчтэй орж ирж байсан гэж тэр үеийн харваач, зураач Нацагдорж гуай хачин тод дурсдаг юм. Аав эхний дөрвөн сумаа харвахдаа гурвыг нь оносон юм билээ. 48 насандаа суранд орж, 49-тэйдөө улсын наадамд түрүүлсэн хүн дээ. 53 настайдаа хоёр дахь, 60 настайдаа гурав дахь, 64 насандаа дөрөв дэх удаагаа түрүүлсэн амжилттай” гэж аавынхаа тухай яриагаа үргэлжлүүлэв. Улсын наадамд дөрөв түрүүлсэн таван харваачийн хоёр нь аав, хүү хоёр юм байна. Эднийхэн удмаараа харвадаг аж. Улсын наадмын 22 түрүүг зөвхөн эдний удмынхан авчээ. Удмаас нь гурван жил дарааллаад наадмын түрүү авсан тохиолдол ч бий гэнэ. Авга ах Рэнцэндорж нь 1986 онд улсын наадамд түрүүлжээ. Дараа жил нь Хүдэрчулуун мэргэн түрүү авсан бол 1988 онд Цэвээн мэргэн түрүүлсэн аж.

Ер нь Дорнодын Баян-Уул харваач олонтой сум юм байна. Харвааны төрлөөр хоёр хөдөлмөрийн баатартай гэнэ. Нэг нь гэрийн эзний аав. Нөгөө нь параолимпийн аварга Баатаржав. Дорнодын Баян-Уулаас 17 улсын мэргэн төрсөн гэсэн сонирхолтой мэдээг эднийд ирээд дуулав. “Даваажаргал, аав бид гурвын түрүү гэхэд л 13 шүү дээ” гэж Хүдэрчулуун мэргэн сонирхуулав. Оросын буриад харваачид мундаг гэж гэрийн эзэн ярилаа. Хойд хөршийн шигшээ багийн гурван хүний хоёр нь Агийн буриад гэнэ. “Ойн иргэдийн удам угсаа болоод тэр байх цэц сайтай шүү. Хөвчийн харваачид талын харваачдаас илүү ур чадвар, цэцтэй байж ан амьтан агнадаг байсан. Энэ мэт нарийн шалтгаанууд байх шиг байгаа юм” гэж хуучлав.

Нум хийхэд хамгийн их хугацаа ордог зүйл нь шөрмөс хатаах гэж гэрийн эзэн ярив. Зургаан сараас жилийн дотор бүрэн хатдаг аж. Хүдэрчулуун мэргэн урлангаасаа гарах зуураа “Монгол нум бусад улс орнуудын эвэр нумнаас янгирын эвэр, үхрийн шөрмөс ордгоороо ялгардаг” хэмээн ярилаа.

Ээжийнхээ авдарыг хоймортоо хүндэтгэн байрлуулжээ. Гэрийн эзэн “Аавын минь урласан авдар. Ах дүү нар булаацалдахгүй л байна. Булаацалдвал өгчихнө дөө” гэж хэлээд хөгжилтэй инээлээ. Цэвээн мэргэн нум сумнаас гадна тооно хийдэг байж. Тооныг төмөрлөж хийдэг байсан учраас аль тавиад онд хийсэн тооно нь айлуудад байдаг гэнэ.

Идээ будаа зассан ширээний ард бидний яриа үргэлжлэв. Цэвээн мэргэн хар багадаа ээжийнхээ эгчид үрчлэгджээ. Аав, ээж нь хэлмэгдлийн он жилүүдэд нутгаасаа дүрвэж гарахдаа хамгийн бага хүүхдээ Монголдоо үлдээгээд явсан аж. Ингээд Цэвээн хүү Ононы урд эрэгт, аав, ээж нь Онон голын хойд эрэгт амьдрах болж. Цэвээн мэргэний төрсөн аав нь бурханч лам байжээ. Хойшоо дүрвэж гарсан даруйдаа цөллөгт явж юм юм л үзэж. Гэрийн эзэн “Аав минь ээжтэйгээ ганцхан удаа уулзсан юм билээ. Тооно хийж олсон мөнгөөрөө гурван дугуйт худалдаж аваад 1956 онд нутагтаа очиж л дээ. Ээжийгээ сураглая гээд Ононы эрэгт очтол ходоог тэрэгтэй хоёр хөгшин явж байж. Дуудтал сонсоогүй өнгөрөөд явж. Гэтэл цагаан морьтой орос өнөө хоёр хөгшнийг дуудаж өгч тусалсан гэдэг юм. Хоёр хөгшний нэг нь голын цаанаас “Чи хэний хэн бэ” гэж чангаар асуухад аав овог нэрээ хэлж. Гэтэл голын цаана байсан хоёр хүний нэг нь аавын минь төрсөн ээж байж таарсан. Их сонин хувь ерөөл шүү. Ингэж нэг ээжтэйгээ уулзсан юм билээ. Хожим уулзах гээд очиход ээж нь өөд болсон байсан” хэмээлээ.

Эднийх дөрвөн хүүтэй юм байна. Том хүү Хүрэлчулуун нь ХААН банкинд IT инженерээр ажилладаг бол хоёр дахь хүү Эрдэнэчулуун нь ШУТИС-д сурдаг юм байна. Гурав дахь хүү Хүчитчулуун нь байт сураар хичээллэдэг аж. Харваач хүү “Байт харваа үндэсний харваанаас техник ихтэй. Би долоо хоногийн таван өдөр бэлтгэл хийж байгаа. Өдөрт дор хаяж гурван цаг бэлтгэл хийдэг. Монголынхоо нэрийг дэлхийд гаргана гэж боддог” гэлээ. Гэрийн эзэн “Миний хүү үндэсний сураар харвах дуртай. Олон улсад амжилт гаргавал зүгээр гэж бодоод байтаар хичээллүүлж байна. Бага маань гурван настай. Бас л харвах дуртай. Бид хоёр чинь гэртээ харваж өгнө шүү дээ. Ээжтэйгээ өнөөдөр амралтанд явчихлаа” гэж хэлээд инээмсэглэв. Гэрийн эзэгтэй Г.Нармандах Сүхбаатар аймгийн хүн юм байна.

Хүдэрчулуун мэргэн “Сурын спортоор хичээллэсэн хүүхэд маш сайхан төлөвшдөг. Дэгдэгнэсэн хүүхдүүд дороо аятайхан болоод ирдэг. Уламжлалаараа байгаа спорт учраас төлөвшихөөс аргагүй л дээ. Наад зах нь ахмадынхаа урдуур гүйхгүй гэх мэт дэг жаяг ихтэй. Сурын спортоор хичээллэсэн хүүхэд тамхи, архинаас хол хүмүүждэг сайн талтай. Нэг удаа архи уувал сарын дараа л харвах хэмжээний болох учраас архийг цээрлэдэг” хэмээн сонирхуулав.

Гэрийн эзэн хамниган буриадуудтай холбоотой сонин сайхан хууч их дэлгэх юм. Хүүгийнхээ бэлдэж өгсөн цайг оочлонгоо “Манай хамниган буриадууд чинь буриадууд шиг ярихгүй, эртний хэллэгээр ярьдаг. Монголын нууц товчоон дээр байгаа хэллэгүүдийг хамниган буриадуудаас сонсох боломжтой. Нууц товчоог бичилцэхэд хамниган буриад хүн оролцсон байж магадгүй гэж ярьдаг. Өүлэн эх өвсөн өмбүүлд амьдраад, Онон мөрнийг өгсч уруудаад олирс мойлыг түүж…. гэж Нууц товчоонд гардаг шүү дээ. Буриад, халхын аль нь ч олирс гэж ярьдаггүй. Олирс гэдэг бол аньс. Хамниган хэллэг нь юм л даа. Ээж маань ч бас хамниган буриад. Хамниган буриадууд эртнээсээ Онон мөрний дагуу амьдарч ирсэн улс” гэж хуучлав.

Том өрөөнийхөө хананд Цэвээн мэргэний харваж байгаа зургийг жаазлан өлгөжээ. Гэрийн эзний Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржоос гавьяат цол авч байгаа зураг ч зочны өрөөнийх нь хананд харагдана. Хүдэрчулуун мэргэн “Гавьяат авахаа дуулаад эхэндээ итгээгүй шүү. Зээ дүүгээ ярихад нь үнэмшээгүй. Тийм амархан юм гэж хаана байсан юм гээд утсаа тавьчихлаа. Дараа нь Сурын холбооны нарийн бичиг ярилаа. Бас л итгэж өгсөнгүй. Жар гараад л гавьяат авч магадгүй гэсэн бодолтой явсан хүн чинь юу гэж тийм амар итгэхэв. Гэтэл Ерөнхийлөгчийн тамгын газраас ярьдаг байгаа. Бэлгэшээлтэй нэг зүйл нь Ерөнхийлөгчийн гарын үсэг зурсан өдөр нь миний төрсөн өдөр болж таарсан. Аав 2003 онд гавьяат болсон юм. Түүнээс хойш сураас гавьяат төрөөгүй явж байгаад би гавьяат болсон. Аавынхаа дараа авах хувьтай байж дээ гэж бэлгэшээдэг” хэмээн ярилаа.

Гэрийн эзэн Өмнөд Монголд 400 метр харваж шагнуулсан өргөмжлөлөө бидэнд сонирхуулсан юм. “Монголын харваачдаас 400 метр харвасан хүн ойрд гараагүй. Одоогоос арван жилийн өмнө Өмнөд Монголд сур бараг хөгжөөгүй байсан. Өнөөдөр бол мундаг хөгжсөн. Хятадын нутагт болж байгаа тэмцээнүүдэд дан өвөр монголчууд түрүүлж байна. Цусанд нь байгаа чанар учраас аргагүй л дээ. Намайг очихоор та сайн харвах учраас тэмцээнд оролцох боломжгүй гэдэг байсан улс чинь одоо болохоор ирж наадаарай гэдэг болсон” гээд хөгжилтэй инээснээ “Өмнөд Монголд очихоор хуучин цагийн хөдөөний айлуудад очсон юм шиг сайхан мэдрэмж төрдөг юм. Ах дүүсээ ирж байгаа юм шиг цайлж дайлна. Гэтэл манайхан тэднийг ирэхэд хужаа гэж хэлээд их гомдоодог. Өмнөд монголчууд ихээхэн халсан үедээ яагаад биднийг хужаа гэдэг юм бэ ахаа гээд уйлдаг. Яг тэр үед нь хэлэх үг олддоггүй. Түүхийн явцад л салсан улс шүү дээ бид чинь. Яах аргагүй тасарсан мах, үсэрсэн цус” гэж хэлээд санаа алдав. Энэ жилийн сур харваанд хэн тэргүүлэх бол гэж сонирхоход гэрийн эзэн “Маш өрсөлдөөнтэй болох учраас тэр энэ гэж хэлэх аргагүй. 500 харваачаас шигшинэ. Хэн нь ч гараад ирж магадгүй. Өвөл хаваргүй бэлтгэлээ хийсэн болохоор бэлтгэл жигд байгаа. Мастерын болзол хангаагүй залуу харваачдаас ч гарч ирэхийг байг гэх газаргүй” гэв. Хүдэрчулуун мэргэнээс эмзэглэж явдаг зүйл байдаг уу гэж асуухад “Зарим сум эрийн гурван наадам хийхээ больж. Морь уралдуулж бөх барилдуулаад наадчихдаг болж. УИХ-ын зарим гишүүний яриаг сонсох нь ээ бөх, моринд дуртай гэж ярих юм. Эвгүй л сонсогдох юм. Соёмбонд гэхэд л хоёр зэв нь байдаг, тусгаар тогтнолын бэлгэ тэмдэг шүү дээ нум сум чинь. Гэхдээ сурыг дэмждэг сайхан улс олон бий. Сурынхан хөдөлмөрийн баатартай болсон. Дархан мэргэн, даяар дуурсагдах мэргэнтэй болгосон. Ерөнхийлөгчийн зарлигаар өгдөг боллоо. Баасанхүү гишүүн сурын зэрэг цол дээр их зүйл хийсэн” гэсэн хариу өглөө.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

“Өдрийн сонин”-ы 2017.06.14-ний Лхагва гаригийн №133(5700) дугаараас авч нийтлэв.

Сонгуулийн сурталчилгаа ид өрнөж буй энэ өдрүүдэд эдийн засагт гэгээтэй мэдээ дуулдахгүй байна. Шинэ Ерөнхийлөгч ямар нам хүчнээс гарах вэ гэдэг асуулт хөрөнгө оруулагчдад хүлээлт үүсгэсэн учраас арга ч үгүй. Сонгууль өнгөртөл тэр энэ гэж онцлохоор том шийдвэрүүд хэтээсээ гарахгүй. Харин сонгуулийн дараа томоохон төслүүд хөдөлж, эдийн засагт гэгээтэй мэдээ дуулдаж эхэлнэ гэдэг нь эргэлзээгүй. Засгийн эрхийг барьж буй нам үнэмлэхүй олонхи учраас хэн төрийн тэргүүн болохоос үл хамаараад төслүүд хөдөлж эхлэх нь тов тодорхой зүйл.

Тэр дундаа уул уурхайн салбарт ашиг өгөөжтэй төслүүд олноороо хэрэгжиж эхэлнэ гэсэн хүлээлт байна. Шинэ засаг бүрдсний дараахнаас хэлэлцээгээ үргэлжлүүлсэн төсөл бол Таван толгой. Хятадын “Шинхуа” коксжих нүүрсний их нөөцтэй энэ аварга орд дээр хамтрах сонирхлоо аль эртнээс илэрхийлсэн компани. Монголын Засгийн газар “Шинхуа”-д хоёр дахь удаагаа хамтрах санал тавихад мөн л толгой дохисон. Дотоодоос Ухаа худагт олборлолт явуулж буй “Энержи ресурс” хэлэлцээрт оролцогчдын нэг байсаар ирсэн. Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамнаас тэдэнд урилга хүргүүлснээс харахад энэ удаагийн хэлэлцээрт ч голлох үүрэгтэй оролцох нь тодорхой байна. Төмөр зам гэсэн том мөнгө шаардсан төсөл учраас “Шинхуа”-н мөнгө хэрэгтэй. Нүүрсээ угааж баяжуулж, үнэ хүргэж зарах ёстой болохоор өөрийн гэсэн үйлдвэртэй, урд хөршийн нүүрсний зах зээлд тоглоод сурчихсан “Энержи ресурс”-ийн оролцоо чухал. Ц.Дашдорж сайд тэднийг ийм шалтгаанаар хэлэлцээрт урьж, Таван толгойн төслийг цаг алдалгүй хэрэгжүүлж эхэлнэ гэж мэдэгдэж байсан юм. Гэвч Таван толгойн хэлэлцээр тойрсон мэдээлэл сонгуулийн өмнөхнөөс нам жим болсон. Сонгуулийн дараа гэсэн том шалтгаан энэ төслийн тээг болсон гэсэн үг. Тэгэхээр төрийн тэргүүний нэр тодрохтой зэрэгцэн хэлэлцээр нь эрчимжиж, хэзээ мөдгүй хэрэгжих төсөл бол Тавантолгой.

Бүтээн байгуулалт нь хэзээний эхэлсэн МАК-ийн “Цагаан суварга” төслийн хэрэгжилт эрчимжих болов уу. ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдчихсан болохоор дэлхийгээс мөнгө босгож, Цагаан суварга гэх мэт төслүүдээ урагшлуулах өндөр боломж бий. Эрдэнэт, Оюу толгойн зэрэгцээ Цагаан суварга ажиллаад эхэлбэл манай улс зэсийн баяжмалын экспортоосоо дажгүй мөнгө олоод эхэлнэ.

“Алт-2” хөтөлбөрт засаг онцгой анхаарч байгаа. Сонгуулийн дараахнаас Засгийн газар энэ хөтөлбөр рүү хараагаа хандуулж таарна. Эхлээд хийх том ажил Гацуурт байх болов уу. Парламент дамжин гацаж буй энэ төсөл “Алт-2”-ын хүрээнд гацаанаас гарчих байх. Алтны компаниудад засгаас санхүүжилтээр дэм болвол нөөцөө ахиулах, олборлолтоо нэмэх асуудал биш Алт үйлдвэрлэгчдийн холбооныхон онцолдог. Тэгэхээр хөрөнгө санхүүгийн багахан дэмжлэг байхад Төв банкинд тушаах алтны хэмжээ огцом нэмэгдээд ирнэ. Тэр хэрээр валютын нөөц зузаарна гэсэн үг.

Хайгуулын салбарт “Эрдэнэ ресурс”, “Занаду майнс” гэх мэт олон улсын хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй компаниудын хэрэгжүүлж буй томоохон төслүүд хэрэгжиж байгаа. Хайгуулын лиценз дээр либериал бодлого хэрэгжиж эхэлсэн болохоор төрийн тэргүүний сонгуулийн дараа хайгуулын салбарын хөрөнгө оруулалт мэдрэгдэхүйц нэмэгдэнэ гэсэн хүлээлт бий.

Эгийн голын усан цахилгаан станцын төсөл сонгуулийн дараахнаас эрчимжих болов уу гэсэн таамаг шинжээчдэд байна. Ерөнхий сайдын Санкт-Петербургээс ирэхдээ бүтээсэн том гэж хэлж болохоор цөөхөн ажлын нэг нь Эгийн голын усан цахилгаан станцын төсөл. Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн Тувагийн нүүрсийг зөөх төмөр зам дээр толгой дохисныхоо шанд Эгийг хөдөлгөх тохироо хийсэн болов уу гэсэн таамаг бий. Энэ таамгийг үнэн болохыг баталсан нэгэн шийдвэр Санкт-Петербургийн эдийн засгийн чуулганы үеэр гарсан юм. Хоёр тал ажлын хэсэг гаргаж, эрдэмтдээрээ судлуулъя энээ тэрээ болсон. Судлуулах юу байхав, хойд хөршийн эрдэмтэд Эгийн станц Байгаль нуурт эерэг нөлөөтэй гэдгийг тоо баримттай нь тогтоочихсон болохоор өнгөн хэсэгтээ л өрнөж буй жүжиг. Тэгэхээр эрчим хүчний системд тохируулгын үүрэг гүйцэтгэх Эгийн голын усан цахилгаан станцын төсөл амжилттай хэрэгжих нь бараг л тодорхой болсон. Эгийн голын усан цахилгаан станц ажиллаад эхэлвэл хойд хөршөөс цахилгаан худалдаж авдаг 28 -30 сая ам.доллар дотоодын зах зээлд эргэлдэнэ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн урилгаар Монголд ирсэн Нямаа гуай өдгөө 86 нас сүүдэр зооглож байна. Тэрээр Халимагийн нэрт эрдэмтэн, монгол судлаач Очирын Номтын удмын хүн юм. Очирын Номтын нэрэмжит Халимаг улсын буяны хандивын “Өв” сангийн тэргүүн Уланова Нина Санджариковна буюу Улана Санжийн Нямаатай ярилцлаа.

-Монгол газарт хөл тавьсанд тань баяр хүргэе. Монголд ирээд төрсөн сэтгэгдлээ хуваалцаач?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн урилгаар ирсэндээ сэтгэл хангалуун байна. 86 настайдаа Монгол эх орноо үзнэ гэж санаж явсангүй ээ, эмээ нь. Санаа хурдан салхин хурдан гэсэн хуучны үг бий. Сэтгэл зүрхэндээ хэзээ нэгэн цагт очно гэж бодож явснаас биш мөрөөдөл биелнэ гэж бодож явсангүй. Монгол газрыг ийм сайхан өргөн уудам нутагтай гэж төсөөлж байгаагүй. Ямар сайхан юм. Өндөр өндөр уулс, өргөн уудам нутаг… Үгээр хэлэмгүй сайхан мэдрэмж төрж байна. Улаанбаатар балгасан хот газар нь том том байшинтай юм аа. Чадалтай, баялаг сайхан улс юм. Үзээгүй учраас төсөөлж бараагүй байж. Соёл түүхээ хүндэлдэг нь эмээд нь их таалагдлаа. Эзэн хааныхаа хөшөөг бүтээчихэж. Буддын шашнаа дээдэлжээ, монгол газрынхан минь. Өргөн олон түмэн нь шашин номоо хүндлээд яасан сайхан юм. Эмээ нь хамба ламын газар очлоо (Гандантэгчинлэн хийдэд очсоноо хэлэв бололтой). Халимаг богд (Зонхов гэгээн)-ынхоо дүрийг харсандаа сэтгэл дүүрэн сууна. Налайх гэдэг газрын Сайн Номун ханы хийдэд очоод ирлээ. Монголчууд шашин соёлоо гайхалтай дээдэлдэг улс юм байна аа. Халимагуудын хувьд Оросын газар очиж, шашинд нь ороод зарим маань хэл, соёлоо мартсан тал бий. Гэхдээ буцаад өөрийн гэсэн бүхнээ сэргээх гэж яваа ийм цагт Монгол газартаа ирсэндээ олзуурхаж сууна, эмээ нь.

-Таныг Халимагийн нэртэй эрдэмтэн Номт Очирын зээ гэж сонссон. Номт гэж ямар хүн байсан юм бол гэсэн асуултаар ярилцлагаа үргэлжлүүлье?

-Эмээ нь өвөг дээдсийнхээ түүхийг сэргээж босгохын тулд сүүлийн 25 жил зүтгэж явна. Ээжийн минь ах Очирын Номт гэж Халимаг, Орост нэрд гарсан эрдэмтэн хүн байсан юм. Хуулийн чиглэлийн мэдлэгтэй, дээд боловсролтой, Халимагийн ноёд, Оросын эрдэмтдэд хүндлэгдсэн хүн байсан даа. Залуу насандаа Санкт-Петербург, Москвад боловсрол эзэмшиж, дээд ноёдод тоогдож явсан нэгэн. “Жангар” туульсыг бүхэл бүтэн арван бүлгээр нь авч үлдсэн хүн. Би багадаа ээжээсээ “Ийм сайн юм бүтээсэн, боловсролтой хүн яагаад тэгж их хэлмэгдсэн юм бол” гэж их олон удаа асуусан ч “Хамаагүй юм ярьж болохгүй” гэсэн хариу л сонсдог байлаа. 1989 онд өөрчлөн байгуулалт шинэчлэлт болдог юм. 1992 онд нь би нагац ахынхаа нэрэмжит “Өв” сангаа байгуулсан.

-Нагац ах нь яагаад хэлмэгдсэн юм бэ?

-Цагаан хааны төрд зүтгэж явсан хүмүүс Октябрийн хувьсгалын дараа буруудаж, зарим нь буудуулж, нэг хэсэг нь орон шоронд орсон юм. Соёл, үндэсний түүх, ардын аман зохиолыг дээдэлдэг хүмүүсийг хавчин гадуурхсан цаг л даа. Энэ бүх хүмүүсийн нэр төр, дээдэлж явсан бүхнийг нь сэргээхийн төлөө сүүлийн 25 жил зүтгэж явна аа, эмээ нь. Нагац ахыгаа цагаатгуулж чадсандаа баяртай явдаг. Нагац ах маань 1926-1956 он хүртэл шоронд байсан юм. Үүнээс гадна Халимагийнхаа дээдэс ноёдын түүхийг сэргээхээр ажиллаж байна. Хувьсгалын эсэргүү, феодал нударган гээд буудуулсан цагаан ястай ноёдын удмын нэр төрийг сэргээх нь манай сангийн эрхэм ажил. Монголын боловсролтой сэхээтэн улс халимагуудыг ямар зовлон жаргал эдэлж явсныг ойлгож мэдээсэй гэж эмээ нь хүсдэг. Бидэн тэнд очоод эзэлсэн суусан газартаа муу яваагүй ээ. Оросын ёс, хамжлагад ороод өөрийн гэсэн зовлон жаргалаа эдэлсээр энэ цагийг хүрсэн улс байгаа юм. Бидэн Чингис хааны үеэс алга махны тасархай, алтан ясны хэлтэрхий. Нэг уг удам угсаатай улс. Тийм учраас түүхээ мэдэлцэж, өв уламжлал хэл соёлоосоо суралцаж явах хэрэгтэй. Энэ удаад эмээ нь Монгол газартаа ирнэ гэж бодоогүй. Монгол газартаа ирээд ямар их баярласнаа л дахин дахин хэлмээр байна даа. Миний өвөг дээдэс Оросын хаант засгийн үед өөрийн гэсэн нэр мөртэй явсан улс. Энэ хүмүүсийн нэрийг түүхэнд бичиж үлдээх үүрэг нь биднийх юм аа. Халимагийнхаа хүүхэд багачууд, монголчууддаа энэ бүхнээ хуваалцаж ярихыг хүсч байна.

-Таны байгуулсан “Өв” сан өнгөрсөн 25 жилийн хугацаанд ихийг амжуулжээ. Нагац ахынхаа, Халимагийн ноёдын нэрийг сэргээсэн гэж та ярилаа. Оросын төр засгаас албан ёсоор цагаатгасан гэсэн үг үү?

-Миний нагацыг албан ёсоор цагаатгасан. ОХУ-ын Дээд зөвлөлийн төвшинд цагаатгасан юм. Уран бүтээлийн хувьд их хэцүү. Орон шоронд байсан учраас тухайн үедээ үнэлэгдээгүй. Зарим бүтээлийг нь өөр хүмүүс нэрээрээ гаргаж байсан юм билээ. Эмээ нь одоо энэ талаар юу хэлэх вэ дээ. Гэхдээ нагац ахын минь нэрэмжит сургууль ажиллаж байна. Нэрэмжит гудамж бий. Ийм нэг хүн байжээ гэдгийг хойч үе нь мэддэг болсонд баярлаж сууна даа. Нагац ахаасаа гадна аавын минь зүтгэж явсан, Халимагийн сүүлчийн ноён Данзангийн нэр төрийг сэргээлээ. Энэ хүмүүс Оросын засагт үнэнчээр зүтгэж, хөдөлмөрлөж, татвараа төлж, иргэний үүргээ гүйцэтгэж байсныг Оросын төр засгаас хүлээн зөвшөөрсөн.

-Таны аав Халимагийн сүүлчийн ноёны баруун гар байсан гэв үү?

-Тийм ээ. Ноёны өв хөрөнгөөс үлдсэн тугийн зэв бумбыг эмээ нь Монгол газартаа ирэхдээ авчирсан нь ийм учиртай юм аа.

-Таны авчирсан тугийн зэв ямар түүхтэй эд вэ?

-Би өвөг дээдсийнхээ шүтээн болох тугийн бумба /тугийн зэв/-ийг авчирч Монгол газартаа цэнгүүлж байгаа юм. Тундутов гэж Цагаан хаанд зүтгэж явсан хүн. Мянгаад хүн буудахад нь буудчихсан юм билээ. Өмнө нь суварга босгож байсан ч ЗХУ-ын үед нурааж хаясан. Мөнгө төгрөг босгож байгаад суврагыг шинэчилж босгосон юм. Тундутовын эзэмшиж явсан газар өдгөө Волгоград мужид байдаг. Мужийн захиргаанд нь хандаж байгаад 400 га газар авсан. Зураг гаргаад хойчийн буяныг нь бодоод хурал номын газар байгуулахаар шулуудсан. Энэ дэлхийн тэн хагасыг эзэлж явсан нэг удам угсаатай монголчууд цэнхэр гариг даяар цацсан шагай шиг болсон. Оросын газарт сууж байгаа бид шашин соёлоо гээд явж байна. Хятадын газарт сууж байгаа монголчууд гэж бий. Угтаа бид нэг шашин, нэг хаант улс, нэг бурхантай улс. Ноёдын хуучин газарт оросууд юм бариагүй. Цэцэрлэгт хүрээлэн маягийн газар л байсан. Дэлхийд Монголыг мэдрүүлж байсан үр хойчис ямар соёлтой, түүхийн үнэт зүйлсийг бүтээсэн ард түмэн бэ гэдгийг харуулахсан гэж бодож явдаг. Тундутов бол Орос, Францын дайны баатар хүн. Орос, Францын дайнд оросууд ялахад Халимагийн гурван морьт хороо асар их үүрэг гүйцэтгэсэн. Торгууд, хошууд, дөрвөдийн морьт хороод. Үүнээс гадна эд Парисийг эзлэхэд их үүрэг гүйцэтгэсэн. Нэгдүгээр Петр хааны үеэс Францын, Европын соёл их нэвтэрсэн. Тэдний соёлоор дайтаж байсан учир оросууд Москваг их амархан алдах шахсан. Энэ үед халимагуудын тусыг авсан нь ялалтад маш өндөр үүрэг гүйцэтгэсэн. Наполеон Бонафартаас бичсэн захиа бий гэж хүртэл ярьдаг. Хүний махан хүнстэнгүүд явуулчихав уу, дайны ёс зүйгээр бол ийм юм байхгүй гэсэн утгатай захиа ирсэн гэж ярьдаг. Түүхэн эх сурвалжаар батлагдаагүй ч ам дамжсан энэ мэт яриа, домог байдаг. Тундутовын өргөж явсан тугийн зэвийг би Монгол газартаа авчраад байна. Европ, Америк руу гээд хол газар явсан нь энэ тугийн зэвийг авч яваагүй. Үлдээгээд явсан л даа. Энэ бол дайнд авч явдаг дайны туг.

-Дэлхийн монголчууд таныг зорьж ирдэг гэсэн. Тэд ямар зорилгоор руу ирдэг вэ?

-Дэлхийгээр тархан суурьшсан монголчууд намайг зориод ирдэг. Гэхдээ жуулчин маягаар ирдэггүй. Өвөг дээдсийнхээ түүхийг сэргээж, ойлгож мэдэж авах гэж ирдэг. Ерөнхийлөгчийн урилгаар ирээд олон хүнтэй уулзлаа. Тусалж дэмжье гэж байгаад үнэхээр их баярлаж байна.

-Та Монголд ирээд Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын даргатай уулзсан. Уулзалтаас сэтгэлд үлдсэн агшин гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга Ц.Баярсайхан ирсэн учрыг маань сонсч их сайхан угтаж авсан. Чингис хааныхаа гэгээн дүрд мөргөсөн минь хэзээ ч марташгүй агшин байлаа. Их хаандаа уйлж байгаад мөргөж сүслэлээ. Өвгөөс үлдсэн тугийн зэвийг цагаан хадаг дээр барьж хааныхаа хөргөөс адис авлаа. “Тантайгаа уулзахаар ирлээ. Халимагууд энгийн сайхан аж төрж буй мэдээг тандаа дуулгаж байна. Таныхаа өршөөл авралд талархъя” гэж хэллээ. Ц.Баярсайхан дарга, Болд зөвлөх хоёр ажил үйлийг минь дэмжинэ гэсэн үнэнхүү сэтгэлээс талархаж сууна. Ирсэн өдөр маань Монгол Халимагийн парламентын бүлгийнхэн хүлээж авсан. Тэгээд Ерөнхийлөгчийн тамгын газраас хүлээж авлаа. Сэтгэл дүүрэн сайхан байна. Чингис хааны маань орыг залгасан хүн намайг Монгол газарт минь урьсанд талархаж явна аа, эмээ нь. Халимагийн олон түмэн Монгол газартаа очно оо гээд дээл хувцсаа бэлдээд суудаг. Тэр олныг төлөөлж ирсэн нь миний хувьд нэр төрийн хэрэг. Монгол газартаа ирнэ гэж дээлээ бэлдэж хүлээсэн түмний минь зарим нь бурхны оронд заларсан. Нэг хэсэг нь ирэх боломжгүй, хүүхэд залуус маань мэдэхгүй байна. Тэр бүх хүний сэтгэлийг төлөөлж Монгол газартаа ирлээ. Зөвхөн Халимаг ч биш дэлхийгээр тархан суурьшсан монголчуудаа төлөөлж ирлээ. Биднийг тусгаар оршсон Монгол маань хүлээн зөвшөөрч, хүндэтгэдэг гэдгийг энэ удаагийн явдал харууллаа гэж эмээ нь бодож сууна даа.

На.Сүхбаатар: НомтОчирОв Өв сОёлОО хайрладаг учраас аМьДралыНХаа 30 жилийг шОрОНД ӨНгӨрӨӨсӨН

Халимагийн “Өв” сангийн тэргүүн Нямаа гуайтай ярилцсаны дараа түүхч На.Сүхбаатараас зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Нямаа гуайн олон улсын хэмжээний буддын соёлын төв байгуулахаар ажиллаж байгаа нь сэтгэгдэл төрүүллээ. Энэ хүний удмын талаар тайлбар өгөөч?

-Энэ хүний нагац ах Халимагийн нэрт эрдэмтэн Очирын Номт гэж хүн Эйлэн Овлаа гэдэг хүний амнаас алдарт Жангарыг бичиж авсан юм. Ээлан Овлаа 1920-иод онд Халимагт болсон өлсгөлөнгөөр нас барсан юм. Улаантнууд байдгийг нь хамж авсны хойно цагаантнууд ирээд хуугүй аваад явсан түүх бий. Малгүй хүмүүс өлсч үхэхээс аргагүй. Энэ хүнд хоёр, гурван том өв байгаагийн нэг нь сая хэлсэн Очирын Номт гэж хүний зээ юм аа. Очирын Номт бол Халимагийн нэртэй эрдэмтэн хүн. Санктпетербургийн их сургуульд ХХ зууны эхээр суралцсан. Монгол судлаач, нэрт эрдэмтэн В.Л.Котвичийн шавь.Оюутны амралтаар нь “Танай нутагт Жангар байна уу. Халимагт бараг устсан даа” гэж хэлээд явуулсан юм билээ. Номт Очиров Халимагийн Бага дөрвөд аймгийн Бухас гэдэг газар очоод Ээлэйн Овлаатай зунжин уулзаад арван бүлэг Жангар бичиж авсан. Номт Очирын бичиж авсан арван бүлэг Жангар дэлхийн Жангар судлалын маш том өв. Котвичэд авчраад өгтөл итгээгүй. Котвич 1911 онд нь Халимагт очоод Эйлэн Овлаатай уулзахад нэг жилийн дараа дөрвөн бүлэг Жангараа дахиад хайлж өгсөн. Онцын өөрчлөлт байгаагүй. Тэр үед Номт Очиров Очирын Нохой гэдэг нэртэй хүн байж л дээ. Котвич ийм эрдэмтэй хүний нэр өөр байх учиртай гээд Номт гэж нэрлэсэн юм билээ. Халимагууд 1917 оныхоо хүн амын тоонд хүрч чаддаггүй. ХХ зуун тэр утгаараа эдний хувьд их гашуун он жилүүд байсан даа. Үүнийг Номт Очировын амьдралаас харж болно. Тэр хүн таван удаа шоронд орж, амьдралынхаа 30 жилийг шоронд өнгөрөөсөн. Хуучны өв соёлоо хайрладаг учраас тэр.

-Нямаа гуай өвөг дээдсийнхээ нэр төрийг сэргээж, Халимагийн өв соёлыг авч үлдэхийн төлөө өнгөрсөн жилүүдэд их зүйл бүтээжээ…?

-Энэ хүн Нямаа ээж гэдгээрээ Халимагийн ард түмний дунд алдартай. Оросоор Нина гэдэг юм. Ижил төстэй нэрээр нэрлэсэн хэрэг. Энэ хүний аав Халимагийн сүүлчийн ноёны хажууд байсан учраас их олон өв соёлыг хадгалж үлдсэн. Тэр их өвөөс ганцхан тугийн зэв л үлдсэн. 1943 онд халимагуудыг Сибирьт туугдахад бүх өв нь алга болсон юм. Тэр үед нэг хүний гурван кг-ын ачаатай явахыг зөвшөөрсөн юм билээ. Харуулууд нь өнөөхийг нь хурааж авч, алт байж магадгүй гэж хөрөөдөж элдэв юм болсон байдаг. Энэ зэвийг сайн ажиглавал хөрөөдсөн ул мөр бий. Арга эвийг нь олж байж авч үлдсэн зэв. Энэ зэв бол 1812 оны дайнд оролцсон дөрвөдийн ноёны тугийн зэв юм. Тэр дайнд халимагууд их баатарлагаар оролцсон. Тухайн үеийн Оросын эзэн хаан өндрөөр үнэлж бүгдийг шагнасан байдаг. Тэр бүү хэл Халимагийн хошууд аймгийн ноёдод баярласан сэтгэлээ илэрхийлж сүм хийд барьж өгсөн түүхтэй. Оросоос Франц руу гэзэг даран хөөсөн торгуулийн суман л даа. Тийм л хүмүүсийн хувь заяа. Нямаа гуай Монголдоо ирэх гэж 70 жил мөрөөдсөн хүн байгаа юм. “Тод номын гэрэл” төвийн тэргүүн Б.Бат-Амгалан гэж хүн Нямаа гуайн зардал мөнгийг нь дааж Монголд ирэхэд тус болсныг бас энэ дашрамд дурдмаар байна.