Author: ОТГОНШАРАВЫН АРИУНЦЭЦЭГ

Амийг нь аварсан Турк залуугийн хамт

Монгол Кино Пикчерс”-ийн Зургийн дарга Б.Ангарагтай ярилцлаа.

-Таныг Парисын метроны зам руу унасан залууг татаж гарган, амийг нь аварсан гэж сонслоо. Юу болсон тухай яриач?

-Энэ бол аравдугаар сарын сүүл үед болсон явдал юм л даа. Би Парисын метроны буудалд метро хүлээгээд зогсож байсан юм. Гэтэл нүдний үзүүрт л нэг хүн метроны зам руу унах шиг болсон. Хүмүүс ч шуугилдаад л бүгд л утсаараа бичлэг хийгээд эхэлсэн. Ерөнхийдөө сүүлийн үед ашиглалтад орсон метронууд нь гурван давхар болсон юм билээ. Метроны зам нь хүртэл их гүн.

Ингээд хэрэг бишдэж байгааг ойлгоод шууд л араас нь үсрээд орсон. Өнөөх залуугийн хувцас нь нэг юманд гогдчихсон, хөл нь ховил руу орчихсон гаргаж чадахгүй байж байсан л даа. Тухайн үед цаанаас метро ирж байгааг анхааруулж зарлаж байлаа. Би өнөөх залуугийн хөлийг нь татаж ховилоос гаргасан. Аз болоход хүмүүс бид хоёрыг хурдан хугацаанд татаж дээш гаргасан. Хэрэв хүмүүс хурдан татаж аваагүй байсан бол байдал муугаар эргэх байсныг ч үгүйсгэх аргагүй. Асар хурдан хугацаанд амь өрссөн зүйл болоод өнгөрсөн л дөө. Бид хоёрыг дээш гараад удаагүй байхад л хажуугаар метро шунгинаад өнгөрсөн шүү. Тэнд байсан хүмүүс баяр хүргэж алга ташиж байлаа. Миний хувьд их сандарснаасаа болоод ч тэрүү нэг хэсэг шоконд орсон гэж болно. Нулимс цийлэгнэснийг ч нуух юун. Ер нь хэзээд сонор сэрэмжтэй явахгүй бол хүний амь гэдэг хэврэг юм байна даа гэсэн бодол тухайн үед төрж байлаа.

-Тэр залуу амиа хорлохыг завдсан юм болов уу. Эсвэл санаандгүй байдлаар уначихсан хэрэг үү?

-Утсаа оролдоод, чихэвч зүүчихсэн явж байгаад л метроны зам руу уначихсан юм билээ. Турк залуу байсан. Амьд мэнд гарсан даа баярлаж, нүдэнд нь нулимс цийлэгнэчихсэн, намайг тэвэрч авч үнсээд л байсан. Бас надад баярласнаа илэрхийлж өөрт байсан тамхи, түлхүүрийн оосор гээд зүйлсийг дурсгасан. Би ч бас Монголын далбаа бүхий энгэрийн тэмдгээ зүүж өгсөн. Тэр залуу Монголд маань ч заавал ирнэ гэж байсан шүү.

Харин энэ явдал болсны дараа тэр хэсгийг чөлөөлж, метрог нь хүртэл зогсоочихдог юм билээ. Халдлагаас хамгаалж францын легионер цэргүүд өндөр бэлтгэлтэй байгаа нь тэр үед мэдэгдсэн. Өнөөх метро руу унасан залууг л ямар шалтгаанаар унах болов, яав ийв гэж их шалгааж байлаа. Харин надад эмнэлгийн анхан шатны тусламж үзүүлсэн. Хаанаас ирсэнг минь ч асууж байлаа. Сүүлд тайвшраад бодох нь ээ өөрийгөө аз сорьсон алхам хийснээ ойлгосон. Мөн бид хоёрын доош орсон хэсгээс тун ойрхон цахилгаантай хэсэг нь байсан юм билээ. Тэрийг сүүлд нь л мэдсэн.

-Танаас Францын томоохон хэвлэлүүд ярилцлага авсан гэж сонссон. Ер нь гадныхан хэрхэн хүлээж авсан бол?

-Тийм шүү. Францын төв телевиз ирж ярилцлага авсан. Дараа нь би Парисаас Швед рүү явсан. Шведэд Европын монголчуудад маань хүрдэг “Оргил” гэх цахим телевиз байдаг юм билээ. Тэрхүү телевизийг ажиллуулдаг монголчууд маань ч гэсэн надаас ярилцлага авсан. Аялал хийж байх үед ч гадныхан таньж баяр хүргэж, бэлэг сэлт ч өгсөн тохиолдол цөөнгүй байсан. Бас энэхүү үйл явдал болсны дараа миний фэйсбүүк хуудас руу бараг арваад мянган хүн хандсан. Маш олон хүн баярлаж, талархснаа илэрхийлсэн.

Шведэд хэдэн жилийн өмнө яг үүнтэй адил үйл явдал болж байсан юм билээ. Хүний амь аварсан хүн Шведэд үндэсний баатар болдог юм байна л даа. Тиймдээ ч тэр залууг Шведийн эзэн хаан ордондоо хүлээж авсан байдаг. Цагаач байсан учир гэр бүлээр нь амьдрах эрх өгөөд зогсохгүй сар бүр цалин өгч байхаар болсон гэдэг. Зарим танилууд маань “Чи Шведэд хүний амь аварчихгүй” гэж хошигнож байсан. (инээв)

-Таны хувьд мөн сайн үйлсийн төрийн бус байгууллага ажиллуулдаг гэсэн үү?

-Би багаасаа л хүүхдийн байгууллагуудад ажилладаг, нийгмийн идэвхтэй байлаа л даа. Миний хувьд 2012 онд “Гэгээн үйлс” гэх төрийн бус байгууллага байгуулсан. Энэхүү байгууллага маань хүмүүнлэгийн үйл ажиллагаа ихэвчлэн зохион байгуулдаг. Түүнчлэн миний бие хүн худалдаалах гэмт хэргийн эсрэг 2006 оноос эхлэн дуу хоолойгоо өргөж эхэлсэн. Олон улсын болоод дотоодын иргэний нийгмийн байгууллагуудтай хамтран ажиллаж эхэлсэн л дээ. Одоо ч төрийн бус байгууллагаараа дамжуулан энэ хууль бус үйлдлийн эсрэг тэмцдэг гэж хэлж болно. Мөн “Монгал” товчоон төсөл дээр зургийн даргаар ажиллаж байгаа.

Банкны тухай хуулийн 6.2-т “Арилжааны банк нь өөр компанийн охин компани, мөн өөрөө охин компанитай байж болно. Харин банк, түүний охин компани зөвхөн Санхүүгийн зохицуулах хорооноос олгодог долоон төрлийн зөвшөөрлийн хүрээнд үйл ажиллагаа явуулж болно” гэж заасан байдаг. 2010 оны хямралын дараа Банкны тухай хуульд өөрчлөлт оруулахад тус заалт нэмэгдсэн. Тухайн үед банкны системд байгаа хөрөнгөөр хөрөнгийн зах зээлийг дэмжих нэг хүчин зүйл охин компани байж болох юм гэж үзсний дүнд уг хуулийг санаачилсан байдаг. Харин одоо бол энэ хуулийн зохицуулалт шаардлагагүй гэж үзэж байгаа. Тиймдээ ч УИХ-ын цөөнгүй гишүүд Банкны хуулийн дээрх заалтыг хэлэлцэх, өөрчлөх ёстой талаар хэлж байгаа юм.

Юун түрүүнд энэхүү хуулийн заалт нь салбар бүрт, үндэсний үйлдвэрлэгчдэд хэрхэн уршиг тарьсныг ярих хэрэгтэй. Банк өөрөө охин компани, эсвэл охин компанитай байж болно гэх энэхүү заалт нь ард иргэдийн мөнгийг зөвшөөрөлгүйгээр зах зээлд эргэлдүүлэх боломжийг олгож байгаа хуулийн цоорхой байдаг. Иргэд хамгийн эрсдэл багатай төдийгүй найдвартай гэж банкинд мөнгөө хадгалуулдаг. Тиймээс банкны системд байгаа иргэдийн хөрөнгө эрсдэлгүй байх нь юу юунаас чухал. Гэтэл арилжааны банкууд уг хуулийн цоорхойг ашиглан иргэдийн мөнгийг үнэт цаасны зах зээл, хөрөнгийн зах зээл рүү оруулдаг байна. Мэдээж энэ нь банкинд итгэсэн иргэдийн мөнгийг эрсдэлд оруулж байгаа хэрэг.

Энэ тухай ч “Ийм эрсдэл бүхий хэд хэдэн жишээний нэг нь “Эрдэнэт”-ийн хөрөнгө оруулалт ганц, хоёр банкаар дамжсан асуудал гарсан шүү дээ. Энэ бол уг хуулийн цоорхойгоор явж орсны л жишээ. Тиймээс уг хуулийн төсөл батлагдвал охин компанитай холбоотой асуудлыг хязгаарлана” гэж Банкны тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийн Ажлын хэсгийн ахлагч Б.Жавхлан ярьсан. Мөн Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд, УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж “Банкны тухай хуульд охин компанитай холбоотой ганцхан заалт бий. Энэ заалтыг хуулиас хасах хэрэгтэй. Арилжааны банкууд маш олон хуурамч компани байгуулчихаад улсын өмчийг зувчуулах арга хэрэгсэл болгон ашиглаж байна. Худалдаа хөгжлийн банк л гэхэд “Эрдэнэт”, “Монголросцветмет”-ээс гадна гурав болон дөрөвдүгээр станц, Багануурыг авахаар бүх бэлтгэлээ базаачихсан байсан. Энэ бүх үйлдлийг охин компаниар дамжуулж хийгээд байгаа юм” гэж өөрийн байр сууриа илэрхийлсэн.

Ерөнхийдөө арилжааны банкууд иргэдийн мөнгийг бүхий л салбарт эргэлдүүлж чаддаг байна. Тухайлбал, банкуудын охин компани барилгын салбарт аль хэдийнэ байр сууриа олоод амжсан аж. Эх сурвалжийн хэлж байгаагаар арилжааны банкууд улс төрчид болон томоохон компаниудын захирлуудтай ямар нэгэн байдлаар холбоотой байдаг. Тиймдээ ч өөрсдөө барилгын охин компанитай байхаас гадна монополь барилгын компанийн хувьцаа эзэмших, хувьцаагаа эзэмшүүлэх зэрэг байдлаар хамтран ажилладаг байна.

Мэдээж тухайн банк өөрөө барилгын охин компанитай бол санхүүгийн асуудлыг төвөггүй шийдчихнэ. Ер нь бол хаа хаанаа ямар нэгэн хүндрэл байхгүй гэсэн үг. Тэдэнд иргэдийн найдаж хадгалуулсан мөнгөөр санхүүжилт хийх боломж нь байгаа учраас тэр. Харин бизнесийн зээл авч барилга барьж буй компаниудад сөргөөр нөлөөлөх нь ойлгомжтой. Учир нь арилжааны банкуудын бизнесийн зээлийн хүү хэт өндөр. Хэт өндөр зээлийн хүүтэй мөнгөөр барилга барих явцад тухайн барилгын компани алдагдалтай ажилладаг аж. Алдагдлаа нөхөх шалтгаанаар байрныхаа үнийг өндрөөр тогтоож өгдөг байна. Энэ нь банкууд өөрийн эзэмшилд байх орон сууцаа төдий чинээ өндөр үнэтэй худалдаалах, дампуурсан барилгын компаниудыг өөрийн болгох зэрэг олон талын ашигтай байдаг байна.

Эдийн засагчдын хувьд арилжааны банкууд ил, далд байдлаар бүх салбар луу орсон нь эдийн засгийн өсөлтгүй, тэлэлтгүй болгодог сөрөг талтай тухай хэлж байгаа юм. Гэсэн ч тэдэнд хууль эрх зүйн орчин нь байгаа учир ямар ч аргагүй байдаг аж. Үүнээс гадна арилжааны банкууд дээрх хуулийн заалтаар дулдуйдаж оюуны өмчид ч ноцтой халдаг байна. Ухаандаа хүмүүсийн сэдсэн бизнесийн санаа болон иргэдийн хадгалуулсан мөнгөний тусламжтайгаар охин компани байгуулан хөрөнгийн зах зээлд хүч үздэг аж. Эх сурвалжийн мэдээлж байгаагаар хичээлийн дэвтэр үйлдвэрлэхээр арилжааны банкнаас бизнесийн зээл хүссэн залуус дээрх шударга бус байдалтай нүүр тулгарсан байна. Тодруулбал, нэгэн арилжааны банк дэвтэр үйлдвэрлэхээр бизнесийн зээл хүссэн залуусын төслийг удаан хугацаанд судалсны эцэст зээл өгөх боломжгүй гэсэн хариу өгчээ. Гэтэл төд удалгүй өнөөх банк охин компаниараа дамжуулан үндэсний хэмжээний дэвтэр үйлдвэрлэгч болсон тохиолдол гарсан байна. Энэ мэт арилжааны банкуудын шударга бус байдлын хохирогч болсон иргэд цөөнгүй байдаг аж. Тиймээс эдийн засгийн шударга бус байдлыг өөгшүүлж буй тус хуулийн заалтыг зогсоох зайлшгүй шаардлагатайг эдийн засагчид онцлон дурдаж байсан юм. Монголчууд бидний хувьд ч өнгөрсөн хугацаанд арилжааны банкууд охин компанитай байж болохгүй гэдгийг яс махандаа шингэтэл ойлголоо. Иймд банкны хуулиар дамжуулж арилжааны банкууд хөрөнгийн зах зээлд гарахыг хязгаарлах цаг хэдийнэ болжээ.

АТГ-ын дэргэдэх Олон нийтийн зөвлөлийн дарга Г.Баасантай ярилцлаа.

-Таны удирдаж буй Олон нийтийн зөвлөл ажиллаж эхэлсэн цагаасаа хойш ямар ажлуудыг хийж амжуулсан бэ?

-Манай Олон нийтийн зөвлөл ажиллаж эхлээд хоёр сарын хугацаа өнгөрчээ. Бид өмнөх зөвлөлүүдээс олон зүйлээр ялгаатай. Тухайлбал, Авлигатай тэмцэх газрын хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалт, гүйцэтгэлээс бусад ажилд хяналт тавих хуулийн зохицуулалттай болсон үед ажиллаж байна. Мөн Авлигатай тэмцэх газар орон тооны бус, цалин хөлсгүй атлаа өдөр болгон очиж ажилласаар байгаа. Өөрийн гэсэн өрөө тасалгаатай болсон. Биднийг ажиллаж эхэлснээс хойш ард иргэд Авлигатай тэмцэх газартай холбоотой өргөдөл, гомдол, хүсэлт ирүүлсээр байна. Бид АТГ-тай үргэлж албан бичгээр харилцдаг юм. Өнгөрсөн хоёр сарын хугацаанд гэхэд бид 65 гаруй албан бичгийг Авлигатай тэмцэх газар хүргүүлчихээд байна. Тэгэхээр өдөр болгон нэг алба5н бичиг хүргүүлсэн байгаа юм.

Ямартай ч энэ дөрвөн жилийн хугацаанд Авлигатай тэмцэх газрын ажлыг бага ч гэсэн урагшлуулахыг хүсэж байна. Саяхан бид Улсын Их хурлын Хууль зүйн байнгын хороонд нийт таван санал хүсэлтээ оруулсан. Авлигатай тэмцэх газар нийгэмд үлгэрлэхгүй, ард иргэдийг соён гэгээрүүлэх ажлаа бүрэн гүйцэт хийж чадахгүй байна. Мөн Авлигатай тэмцэх газарт оруулсан төсөв үр ашиггүй байна. Өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд төсвөөс 80-иад тэрбум төгрөг авсан хэрнээ авлигын 127 хэрэг л шийджээ. Түүнээс гадна АТГ өөрөө авлигатай тэмцэх хүсэл, зоригтой иргэдэд ээлгүй байгаа талаар дээрх санал, хүсэлттэй оруулсан. Дараагийнх нь АТГ-ын дарга байгууллагаа сайн удирдах чадвар муу байгаа талаар асуудал болгож тавьсан байгаа.

-Таныг Авлигатай тэмцэх газрыг дайсан мэтээр харж байна гэж яриад байна л даа…

-Авилгатай тэмцэх газрын Тамгын газрын дарга Баасанням тийм зүйл ярьсан байна лээ. Энэ хүн тус байгууллагад арваад жил ажиллаж байгаа. Энэ олон жил ажиллаж байгаа хүний хувьд АТГ маш сайн мэдэж байх ёстой. Гэтэл Олон нийтийн зөвлөлөө хүлээн зөвшөөрөхгүй, шинэ зүйлд дургүйцсэн байдалтай байгаад нь гайхаж байна. Бас харамсаж байна. Ер нь бол өгсөн ярилцлагадаа ард иргэдэд маш олон зүйлийн талаар өрөөсгөл ойлголт өгөхөөр ярьсан байна л даа. Тухайлбал, АТГ-ын дарга Х.Энхжаргал бидэнтэй аравдугаар сарын 9-нд уулзахдаа “Та нарыг өрөөндөө оруулахгүй. Миний өрөө нууцын зэрэглэлтэй байдаг” гэдгээ хэлсэн. Энэ тухай нь ч бид олон нийтэд цацсан. Гэтэл Тамгын газрын дарга нь ямар ч нууцлалын зэрэглэл байхгүй гэж хэлсэн байна.

Ер нь бол бидэнд хурлын танхим, гарах хаалга болон угаалгын өрөөны хаалга л нээлттэй байдаг. Цахилгаан шат, бусад хаалга зэрэг нь бүгд кодтой, бид орох ямар ч боломжгүй гэсэн үг. Мөн Олон нийтийн зөвлөл дээр орж ирж байгаа иргэдийн утсыг нь хурааж авна, бүртгэнэ. Энэ үйлдэл нь АТГ-т итгэхгүй, айж байгаа ард түмнийг улам айлгаж байна. Бас Олон нийтийн зөвлөлийн өрөө камертай. Бүр дуу бичлэгтэй камертай шүү. Ийм байхад хүмүүс сэтгэл амар мэдээллээ өгч чадахгүй байна. Иргэд ч утсыг хурааж авах, бүртгэх, камераар хянаад байгаа зэрэгт сэтгэл дундуур байгаагаа удаа дараа илэрхийлдэг. Бид ч энэ мэт үүсэж байгаа асуудлуудын талаар санал хүргүүлэхэд АТГ-ын Тамгын газрын дарга өөрөөр шийдэх боломжгүй гэсэн хариуг үргэлж ирүүлдэг. Гэтэл бидний ажил үүргийг дэмжиж ажилладаг л гэж Баасанням дарга ярьсан байх юм. АТГ-т арваад жил ажилласан энэ хүн худлаа ярихаар бид хэнд итгэж найдаж, юуг үнэн гэж тооцох юм бэ.

-Та АТГ-тай холбоотой хэд, хэдэн анхаарал татсан асуудлууд байна гэсэн. Энэ тухайгаа тодруулахгүй юу?

– Ерөнхийдөө Авлигатай тэмцэх газраас “Бид шилэн дансаа хөтөлж байгаа. Тийм байтал Г.Баасан гуай биднийг гүжирдлээ” гээд байгаа юм л даа. Би шилэн дансыг сайтар шалгаж үзсэн л дээ. Шулуухан хэлэхэд анхаарал татсан зүйлүүд байна. Эхний жишээ нь гэхэд Авлигатай тэмцэх газар хандив авдаг юм байна. Авлигатай тэмцэх газар хандив авч болдог эсэх талаар энэ чиглэлээр мэргэшсэн гадны мэргэжилтэн, эрдэмтдээс асууж, тодруулсан. Гэтэл ийм зүйл байж огт болохгүй талаар хэлсэн. Гэтэл манай АТГ 2015 онд 89 сая, 2016 онд 96 сая, энэ онд 105 сая төгрөгийн хандив тус тус авчээ. Ямар учир шалтгаанаар, хэнээс авсан тухай нь үнэндээ алга. Мөн томилолт, зочны зардал гэж байх юм. Томилолт байж болох юм гэхэд зочны зардал гэдгийг сайн ойлгохгүй байна. АТГ-т яагаад зочин очдог юм бэ. Магадгүй хамтын ажиллагааны асуудал байж болох л юм. Гэтэл 2015 онд л гэхэд томилолт, зочны зардалд 156 сая төгрөг гарсан байх жишээтэй. Энэ мэтчилэн гайхмаар зүйлүүд их байна.

Түүнчлэн АТГ-т гомдол гаргасан, мэдээлэл өгсөн хүмүүсийн эрх ашиг хөндөгдсөөр байгаа. Үүнийг батлах жишээ, баримт надад цөөнгүй байна. Нэг жишээ дурдахад Дорнод аймгийн Сэргэлэн сумын иргэн М хууль бус ангийн талаар мэдээлэл өгч л дээ. Гэтэл тэр хүнийг заналхийлсэн байгаа юм. Өөрсдөө авлигатай холбоотой мэдээллийг авна гэж хэлдэг. Харин мэдээлэл өгсөн иргэд эргээд эрсдэлд орсоор байна. Бид 80-иадхан хүний гомдол, хүсэлт авахад л ихэнх нь “Намайг заналхийлж, доромжилж байна” гэж хэлж байна. Энэ эрх ашгийг нь хамгаалахгүй байгаа хэрэг бишүү. Авлигатай тэмцэх газрын ажил хүчгүйдээд байна. Яахав элдэв маргааны талаар албан бичиг, сэлт өгөөд л явуулах юм. Тэр нь хэрэгжихгүй юм.

Үүнээс гадна Авлигатай тэмцэх газар арван жилийн ойгоороо ном гаргасан юм. Би энэ номыг маш олон удаа уншлаа. Энэ номон дээр нөлөө бүхий маш олон хүн үг хэлсэн байдаг юм. Тэр бүрийг уншихад ч авлигатай тэмцэх газар авлигатай тэмцэхгүй байна, эрх мэдэлтнүүдийн гар хөл болчихсон, улс төрчид болон төрийн мөнгө хутгалдчихсан Монголын хувь заяагаар тоглоод байна гэдгийг дурдсан байгаа юм.

-Таныг саяхан АТГ-аас шалгасан. Яагаад шалгах болсон юм бэ?

– Монголын ахмадын холбоо 2008-2012 оны хооронд улсаас 1,6 тэрбум төгрөгийн төсөв авсан. Гэтэл тухайн үед би ахмадуудынхаа төлөө Сүхбаатарын талбай дээр жагсаж, “гудамжны” Баасан гэсэн нэр зүүгээд явж байлаа. Тэгэхэд ч манай Монголын чөлөөт ахмадын холбоонд санхүүжилт байгаагүй. Харин 2012 онд бид 536 сая төгрөгийн төсөв авсан. Улсын нэрийн өмнөөс ахмадад тулгарч байгаа асуудлуудыг цэгцэлсэн. Бид 21 аймагт хоёроос гурав, бүр зарим аймагт 11 удаа очиж ажилласан. 273 суманд Монголын чөлөөт ахмадын холбооныхоо салбарыг бий болгосон. Бид тэтгэврийн зээлийг бууруулсан, ахмадын хуулийг батлуулж чадлаа, тэр дундаа манай холбоо Олон улсын ахмадын гишүүн байгууллага болсон. Монголын хамгийн өндөр настай хүнд орон сууц олгуулж чадсан, ахмадыг сонсох утастай, вебсайттай болсон зэрэг маш их ажлуудыг хийсэн байгаа. Гэтэл энэ ажлыг минь шалгаж өгөөч ээ гэж А.Отгонбаяр гэж хүү гомдол гаргасан гэнэ. Хийсэн бүх ажлынхаа тайланг гурван өдрийн турш үзэсгэлэн маягаар танилцуулсан төрийн бус байгууллага Монголд байхгүй. Би бүр нүүр бардам хэлнэ. Тийм байтал энэ хүмүүсийн бодлоор би авлигач, бүр сүүлдээ оффшортон болох юм байна л даа. Би тэтгэврийн хүн. Надад тэтгэврээс маань өөр орлого байхгүй. Эх орон, шударга ёсны төлөө гэсэн сэтгэл л надад байна. Энэ сэтгэл байгаа болохоор л би өнөөдрийг хүртэл ингэж яваа юм. Яахав намайг шалгана л биз. Надад айж, эмээх юм юу ч алга.

Хууль зүйн ухааны доктор Б.Гүнбилэгтэй ярилцлаа.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга бага насны хүүхдийг хүчирхийлсэн, амийг нь хөнөөсөн, тарчлаан зовоосон, балмад хэрцгий аллагын гэмт этгээдүүдэд цаазаар авах ялыг сэргээн хэрэглэх тухай саналаа ХЗДХ-ийн сайд Ц.Нямдоржид хүргүүлээд байна. Таны бодлоор цаазын ялыг сэргээх нь хэр нүдээ олсон шийдвэр гэж бодож байгаа вэ?

-Цаазын ялыг сэргээж болно, болохгүй гэж ярихаас урьтаж эрх зүйг нь яаж зохицуулах вэ гэдгийг нь харах ёстой. 2017 оны долдугаар сарын 1-нээс хэрэгжиж байгаа Эрүүгийн хуулинд цаазын ялыг бүр мөсөн хассан. 2012 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдоржийн идэвх, санаачилгаар цаазын ялыг халахаар болсон. Учир нь 1966 оны цаазын ялыг халах Иргэний ба улстөрийн эрхийн фактын II протоколд манай улс нэгдэж орсон. Ингэснээр Монгол Улс цаазын ялыг халах тухай хууль гаргасан юм. Өөрөөр хэлбэл, Олон улсын олон талт гэрээнд нэгдэж орсон гэсэн үг. Энэхүү гэрээгээр зохицуулагддаг Олон улсын гэрээний эрх зүйн тухай Венийн конвенцийг 1969 онд байгуулсан байдаг. Тус гэрээний 26 дугаар зүйлд “Pacta sund servan­da” гэсэн зарчим бий. Энэ зарчимд “Хүчин төгөлдөр гэрээг түүний оролцогчид заавал биелүүлэх үүрэгтэй бөгөөд гэрээг шударга сайн санаагаар хэрэгжүүлэх ёстой” гэсэн байгаа. Мөн 27 дугаар зүйлд “Оролцогч нь гэрээг биелүүлэхгүй байгаагаа зөвтгөхийн тулд дотоодынхоо эрх зүйн заалтаас иш татах ёсгүй” гэсэн байдаг. Тэгэхээр Монгол Улсын үндсэн хууль бол дотоодын эрх зүй шүү дээ. Харин Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн нэг дэх хэсэгт цаазаар авч болохоор мэт уншигддаг. Энэ хэсэгт “Монгол Улсын Эрүүгийн хуульд заасан онц хүнд гэмт хэрэг үйлдсэний учир шүүхийн хүчин төгөлдөр тогтоолоор ялын дээд хэмжээ оногдуулснаас бусад тохиолдолд хүний амь нас бусниулахыг хатуу хориглоно” гэсэн байгаа юм. Тэгэхээр Эрүүгийн хуульд заасан онц ноцтой гэмт хэрэг үйлдсэн тохиолдолд ялын дээд хэмжээ буюу цаазаар авах ял байж болох юм байна гэсэн санаа байгаад байна л даа.

-Тэгэхээр яах ёстой гэсэн үг вэ?

-Үүнээс дүгнэхэд Монгол Улсын Үндсэн хууль, Олон улсын гэрээ хоёрын аль нь илүү хүчин чадалтай вэ гэсэн энгийн асуулт гарч ирнэ. Энэ асуулт дээр олон улсын эрх зүйч, эрдэмтэн судлаачид хоёр өөр байр суурьтай байдаг. Нэг хэсэг нь “Үндэсний эрх зүй давуу. Тусгаар тогтносон улс дотроо юу хийх нь хамаагүй” гэдэг. Нөгөө талаас Олон улсын гэрээ давуу байх ёстой гэсэн Венийн конвенц 1969 онд байгуулагдчихсан. Иймд Улсын их хурлаас Монгол Улс ганцаараа оршин тогтнож, өөрийнхөө онцлогийг хадгалж шийднэ гэж үзэх юм бол цаазаар авах ялыг сэргээж болох байх. Гэхдээ энэ нь гадагшаагаа хандсан буюу олон улсын харилцаанд сөргөөр нөлөөлнө. Тиймээс олон улсын эсвэл дотоодын эрх зүй давуу хүчинтэй гэж хоёр туйл руу зүтгэхгүйгээр зөв тэнцвэрийг олох хэрэгтэй.

Би тус протоколд нэгдэхээс өмнө “Монгол Улс цаазаар авах ялыг халах энэхүү протоколд нэгдэх цаг болоогүй. Тийм учраас энэ шийдвэрээ болиочээ” гэж цөөнгүй хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ярьсан. Тухайн үед парламент ч тэр, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ч тэр тоогоогүй. Яахав 2012 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж “Цаазаар авах ял нь хүнлэг бус юм” гэж үзэн Олон улсын байгууллагууд, маш олон хүний дэмжлэгтэйгээр энэ протоколд элсчихсэн юм.

Ер нь бол цаазаар авах ялыг заавал дээрх протоколд нэгдсэнээр бус тухайн улс бодлогоороо шийдэх боломж бий. Жишээ нь цаазаар авах ял нь хэвээр байх боловч тухайн улсын ерөнхийлөгч нь уучлал үзүүлж хорих ялаар солих боломж байдаг. Зүйл заалтыг нь хадгалдаг хэрнээ хэрэглэдэггүй гэсэн үг. Сүүлийн 15-20 жил хэрэглээгүй улсууд байна. Хуулинд нь байж л байдаг. Шүүх нь ялаа өгөхдөө өгнө. Харин ялыг нь хорих ялаар сольчихдог. Улсын бодлого байгаад байна шүү дээ. Үнэхээр нийгмийг цочроосон, жигшүүрт хэрэг гарах юм бол өнөөх ялаа хэрэгжүүлчих нь байна.

-Хэрэв бид цаазын ялаа сэргээчих юм бол олон улсын харилцаанд сөргөөр нөлөөлнө гэсэн үг үү?

-Бид цаазын ялаа эрүүгийн хуулиндаа сэргээчих юм бол цаашид олон улсын харилцаанд багагүй төвөг учирна. Иргэний ба улс төрийн факт бол НҮБ-аас гаргасан факт шүү дээ. Дээр дурдсан “Pacta sund servanda” гэх зарчмын гол үндэс нь нэгэнт олон улсын гэрээнд гарын үсэг зураад орсон бол дотоодын хууль тогтоомжоороо түрүү барьж энэхүү зарчим, үүргээсээ битгий татгалзаачээ гэсэн санаа байдаг. Ерөнхийдөө гар барьж хэлцэл хийхээсээ өмнө бүх зүйлээ шийдэж, бодоочээ гэсэн үг. Бодохгүй шийдсний улмаас өнөөдрийн энэ хүндрэл гарч байгаа юм. Гэхдээ бид 2012 онд нэгэнт гарын үсэг зурчихсан. Дээрх протоколд нэгдэж ороод хууль гаргачихсан. Одоо бид татгалзах юм бол эдийн засгийн харилцаа, зээл тусламж зэрэг зүйлүүд дээр олон улсад нэр хүндгүй болно. Тэгэхээр өөрчлөлт хийхэд цаг нь оройтсон гэж судлаач хүний хувьд бодож байна.

-Цаазын ялыг сэргээх хүсэлтэй нэг хэсэг байхад онц ноцтой гэмт хэрэг улам гаарах юм бишүү гэж харж байгаа хүмүүс ч байна. Энэ тухайд?

-Энэ асуудлыг 30, 40 жил ярьж байгаа. Үүнийг аль ч талаас нь ярьж болно. Нэг тал нь цаазын ялыг сэргээснээр хилс хэрэгт гүтгэх аюул тулгарах магадлалтай. Нөгөө талаас нийгэмд байгаа засрашгүй, хүнлэг бус хүмүүсийг өршөөлгүйгээр цаазаар авч бусдад нь харуулах ёстой гэдэг. Зарим хэсэг нь гэмт хэрэгтнийг хүнд нөхцөлд хоривол цаазаар авахаас илүү тарчлаадаг ч гэх нь бий. Өөрөөр хэлбэл тарчлаах гэдэг нь хүмүүст их хүрээд байна шүү дээ. Энэ мэт мянга, мянган үндэслэл гаргаж ирээд тоочиж болно. Гэхдээ мэтгэлцэх цаг маань 2012 онд өнгөрчихсөн.

“Автотээврийн үндэсний төв”-ийн Төрийн өмчит үйлдвэрийн газрын дэд захирал Ш.Батсайхантай ярилцлаа.

-Авлигатай тэмцэх газар Авто тээврийн үндэсний төвд шалгалт хийсэн. Харин энэ үеэр Тээвэр зохицуулалтын хэлтсийн дарга Д.Батбаярын өрөөнөөс 20 гаруй сая төгрөгийн авлига авсан байж болзошгүй ноцтой байдал илэрсэн гэсэн. Энэ үнэн үү?

-Д.Батбаяр нь миний хариуцдаг хэлтсийн дарга л даа. Гэхдээ тэр хүний өрөөнд юу байсныг би мэдэхгүй шүү дээ. Энэ талаар өөрөөс нь тодруулсан нь дээр байх. Ямартай ч хууль хяналтын байгууллага нь шалгаж л байгаа бол тогтоох биз. Ерөнхийдөө Авлигатай тэмцэх газраас зургадугаар сард Авто тээврийн үндэсний төвд ирж санхүүгийн бичиг баримтуудтай танилцаж байсан. Тус байгууллагыг жилдээ нэгээс хоёр удаа шалгалт үзлэг хийдэг гэж ойлгодог. Энэ удаа ч тэр ачаа тээвэр болоод боомтуудад үүсээд байгаа урт дараалалтай холбоотойгоор шалгалт үзлэг хийсэн байх. Тэдгээртэй холбоотой бичиг баримтуудыг ч Авлигатай тэмцэх газраас үзэж шалгасан. Зарим тодруулах шаардлагатай зүйлсийг манай мэргэжилтнүүдээс асууж, тодруулаад явсан.

-Таныг дээрх зөрчилтэй холбоотойгоор шалгаж байгаа гэсэн үү?

– Авлигатай тэмцэх газрын шалгалт ирснээс хойш 10-аад хонож байна. Өнөөдрийг хүртэл намайг Авлигатай тэмцэх газраас дуудаж, байцаалт авсан юм байхгүй. Ер нь бол намайг болон К.Айдосыг шалгаагүй. Шалгах үндэслэл ч байхгүй. Учир нь би ашиг сонирхлын зөрчил огт гаргаагүй. Ийм асуудалд холбогдохыг ч хүсэхгүй. Би энэ ажлыг тогтвор суурьшилтай, байгаа түвшнээс нь ахиулж хийхийг эрмэлзэж байгаа. Түүнээс би эрх мэдэл, эд хөрөнгө харж энэ ажлыг хийгээгүй. Би өнөөдөр, маргаашаар өөрийнхөө ирээдүйг балладаг хүн биш.

– Тээвэр зохицуулалтын хэлтсийн дарга Д.Батбаяр одоогоор шалгагдаж байгаа юу?

-Миний авсан мэдээллээр тодруулга, байцаалт өгсөн гэсэн. Одоогоор хараахан Д.Батбаяртай уулзаж амжаагүй байна. Мэдээж удирдлагуудын хувьд бүхий л зүйлс дээр хэлтсийн даргаар нь дамжуулж хяналт тавьж ажилладаг. Би ажлын хэсэг хуралдах, ажлын хэсгийн тэмдэглэлийг хянуулах болгонд ашиг сонирхлын зөрчилтэй холбоотой зүйлээс ангид, хуулийн хүрээнд байгаа эсэхийг тогтмол шалгаж байх ёстой гэдгийг үргэлж анхааруулж байдаг. Тэгэхээр авлига авсан гэх энэхүү хэргийн тухайд ийм асуудал байхгүй л гэж бодож байгаа. Ямар нөхцөл байдал үүссэнийг би мэдэхгүй. Гэхдээ ийм асуудал байх боломжгүй гэж харж байна.

-Сүүлийн жил гаруйн хугацаанд Авто тээврийн үндэсний төв нүүрс тээвэрлэх С зөвшөөрөл олныг хууль бусаар өгснөөр Гашуунсухайт, Ганцмодны хилийн боомтоор нүүрс тээвэрлэх машины тоо эрс нэмэгдээд байгаа талаар АТГ-т гомдол иржээ. Энэ тухайд?

-C зөвшөөрөл гэдэг бол хоёр улсын Засгийн газар хоорондох хэлэлцээрийн дагуу Олон улсын байнгын ачаа тээврийн гэрээ байгуулсан аж ахуй нэгж, байгууллагын тээврийн хэрэгсэлд олгодог зөвшөөрөл юм л даа. Энэ зөвшөөрөлтэй тээврийн хэрэгсэл гаалийн дүгнэлт хийлгээд гурван сарын хугацаанд нүүрс тээвэрлэх эрхтэй болдог. Энэ эрхийг авахын тулд манай байгууллагын тавьсан тодорхой шалгуурыг хангасан байгууллагууд гэрээ байгуулах хүсэлтээ өгдөг. Улмаар ажлын хэсэг хуралдан сонгон шалгаруулалт явуулсны үндсэн дээр гэрээ хийдэг. Дээрээс нь манай байгууллагатай албан ёсны гэрээт байгууллагуудад энэхүү C зөвшөөрлийг өгдөг юм. Түүнээс манайхтай ямар ч холбоо хамааралгүй байгууллага C зөвшөөрөл аваад, тээвэрлэлт хийнэ гэсэн ойлголт байхгүй. Мөн C зөвшөөрлийг хууль бусаар олгож аливаа хууль тогтоомж болон хоёр улсын Засгийн газар хоорондох гэрээ хэлэлцээрийг зөрчөөгүй.

Боомтууд дээр үүсээд байгаа урт дарааллыг бид олон талаас нь харж байгаа. Өнгөрсөн оны нэгдүгээр сар гэхэд 24 цагт хоёр мянган машин нүүрс ачдаг байсан. Боомтын хил нэг мянган машины л даацтай. Харин бид зургадугаар сар гэхэд хоногт 1600 машин ачаа ачдаг болгосон. Гэтэл БНХАУ-ын тал нэг машиныг хэдхэн минутад шалгадаг байснаа ямар шалтгаанаас ч юм 28-30 минут шалгадаг болчихсон. Үүнээс үүдэн хилээр өдөрт 500-600 машин л гарч байгаа. Тиймээс энэ урт дараалал үүсэхээс аргагүйд хүрээд байна. Түүнчлэн уурхай 24 цаг ачдаг. Харин хил 12 цаг л ажилладаг. Энэ нь дараалал үүсэх бас нэг шалтгаан болж байгаа юм. Ямартай ч бид энэ байдлыг өөрчлөхийг тулд “Уурхай ачилтын төлөвлөлтийн программ”-ыг хийсэн. Жишээ нь нэг компаниас хичнээн машин ачаа ачихыг нь заагаад өгчихнө гэсэн үг. Тэгэхээр жолоочид тээвэрлэлт хийхгүй өдрөө амрах боломжтой болох юм. Одоогоор уурхайнуудтайгаа хамтраад ажил хэрэг болгоод явж байгаа. Мөн нүүрсний машинуудад GPS суулгах шаардлага тавьж байгаа. Эхнээсээ зарим компаниуд энэ шаардлагуудыг ажил хэрэг болгоод явж байгаа. Энэ нь осол, хурд хэтрүүлэлт, батлагдсан маршрутаар явж байгаа эсэхийг хянахад чухал үүрэг гүйцэтгэх юм. Энэ мэтчилэн жолоочийн хариуцлагыг дээшлүүлэх, компанийн засаглалыг сайжруулах тал дээр анхаарал хандуулж байна. Хэрэв эдгээр шаардлагуудыг биелүүлээгүй тохиолдолд компаниудтай гэрээгээ цуцлах хүртэлх арга хэмжээ авахаар яригдаж байгаа.

-Авто тээврийн үндэсний төв азын дугаар олголт, дугаарын давхардал болон ДК номер олгох зэрэгт хэрхэн хяналт тавин ажиллаж байгаа вэ?

-Бид азын дугаар зарна гэсэн зар бүхий хэд хэдэн фэйсбүүк фэйж хуудсуудыг Цагдаагийн Ерөнхий газартай хамтарч ажиллан бүрэн хаалгасан. Одоогоор дугаарын стандартын шинэчлэлээр дугаарыг машин дээр нь лацаддаг байхаар тохируулж өөрчилж байгаа. Сүүлд ирсэн мэдээллээр тээврийн хэрэгсэл дээрх дугаарын давхардал нэг ширхэг л үлдсэн. Бусад давхардлууд үндсэндээ цэгцлэгдсэн. Харин ДК номерийг гадаад яамны тодорхойлолт, зөвшөөрөлтэйгөөр олгодог. Түүнийг хэвлэх аж ахуй нэгжүүд нь ч тусдаа байдаг.Хувь иргэн бүр аваад байх боломжгүй.

Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны Озоны үндэсний албаны захирал, доктор, профессор Байгаль орчны гавьяат ажилтан Ц.Адъяасүрэнтэй ярилцлаа.

-Та Байгаль орчны салбартай хэдийнээс холбогдсон бэ?

-Би Агаар мандлын физикч мэргэжилтэй хүн л дээ. Их сургуулиа төгсөөд мэргэжлийнхээ дагуу Ус цаг уур, орчны шинжилгээний хүрээлэнд ажиллаж эхэлсэн юм.Үндсэндээ энэ чиглэлээр 15 жил ажилласан. Дараа нь МУИС-ийн Цаг уур, дэлхий судлалын тэнхимд эрхлэгчийн албыг хашсан юм. Харин 1989 оноос Ардчилсан социалист хөдөлгөөний нөхдүүдтэйгээ нийлж Ардчилсан хувьсгалд оролцож явлаа. Улмаар 1990 оны сонгуульд Монголын социалдемократ намаас өөрийн нутаг болох Архангай аймгийн Хангай суманд нэр дэвшиж ялалт байгуулсан. Ингээд төр засгаа шинээр байгуулах ажил өрнөсөн. Тухайн үед манай салбарын сайдаар Москвад төвтэй Социалист орнуудын эдийн засгийн бодлогыг зохицуулагч байгууллагад ажиллаж байсан З.Батжаргал гуай томилогдож байлаа. Тэрээр намайг Ус цаг, уур мониторингийн газрын даргаар томилсон юм. Энэ албанд зургаан жил ажилласан. Байгаль орчны хяналтын улсын хороог 1990 оноос, Байгаль орчны яамыг 1992 оноос толгойлсон сайд, доктор З.Батжаргал өндөр боловсрол, мэдлэг, ажлын дадлага туршлагаараа тус яамыг шинэ нөхцөл байдалд зохицуулан өөрчлөх нэн хүнд бөгөөд хариуцлагатай үеийг туулсан юм. Харин 1996 онд УИХ-ын сонгуулийн үр дүнд байгуулагдсан МоАХ эвслийн “Анхны ардчилсан Засгийн газар” байгуулагдсан.Энэ үеэс эхлэн миний бие Байгаль орчны сайдаар ажилласан даа.

-Сайд болчихоод хамгийн анх ямар асуудлууд дээр анхаарлаа хандуулж байв?

-“Байгаль орчныг хамгаалах яам”-ыг 1987 онд анх байгуулж сайдаар У.Мавлет,тэргүүн дэд сайдаар Б. Мягмаржав, дэд сайдаар У.Болд нар томилогдон ажиллаж байгаль орчныг хамгаалахад төр ихээхэн ач холбогдол өгч байгааг нийгэмд бодитойгоор харуулах суурь хөрсийг тавьсан байлаа. Тэд яамыг бодлогын талаас нь биш ч үйл ажиллагааны талаас нь илүү хөдөлгөн зүгшрүүлж, тодорхой материаллаг бааз, орон нутгийн салбар, хүн хүчний нөөцтэй болгосон нь яах аргагүй түүхэн ач холбогдолтой. Мөн З.Батжаргал сайд ажил нь зүгширсэн төрийн яамыг надад хүлээлгэж өгсөн нь нэг талаар миний ажлыг ихээхэн хөнгөлж байсан. Гэсэн ч дордуулчихвий гэж эмээж байснаа нуух юун.

Ямартай ч эхний ээлжинд байгаль орчныг хамгаалах нь ганцхан төрийн хүлээх үүрэг гэсэн хуучин хэвшмэл ойлголтыг өөрчилсөн. Байгаль орчныг хамгаалах бодлогыг төр боловсруулж гарган, холбогдох зохицуулалтыг хийх ёстой бөгөөд харин “байгалийг ашиглагч нь хамгаалж, бохирдуулагч нь төлбөр төлөх болно” гэдэг зарчмыг Монгол Улсын хэмжээнд эхлүүлж, төрийн бодлогын үндэс болгосон маань урт настай зөв бодлогын суурь болсон юм шүү. Аливаа нутаг орны байгалийн нөөц, баялаг, хүрээлэх орчныг төр эсвэл хэн нэг хүн ирж хамгаалах биш харин тухайн нутгийн иргэд өөрсдөө санаачилга гаргаж хамгаалах ёстой гэсэн шинэ сэтгэхүйг бий болгох, үйл ажиллагаа явуулахад баримтлах бодлогын өөрчлөлт хийсэн. Мөн байгалийн нөөцийг ашиглахад иргэдийн оролцоог хангах бодлогын хүрээнд эхний ээлжинд “хамтын эзэмшлийн ой” бий болгох төслийг Сэлэнгэ, Хэнтий, Архангай аймгуудад хэрэгжүүлсэн. Энэ нь одоогийн ойн нөхөрлөлийн эхлэл болсон юм.

Түүнчлэн аймгийн ИТХ-ын дэргэд байгаль орчны олон нийтийн зөвлөл, сайдын дэргэд байгаль орчны төрийн бус байгууллагын зөвлөл байгуулан ажиллаж байв. Газар өмчлөх хууль, ашигт малтмалын хуулийн төсөл зэргийг зөвлөлөөр сайтар хэлэлцэж, тэдгээрийн санал бодлыг шингээж байсан юмдаг. Тухайн үед бизнес эрхлэгчид байгалиас ямар нэг ашиг хүртэж байгаа л бол түүнийгээ хамгаалах, нөхөн сэргээхэд хөрөнгө оруулах, үүрэг хүлээлгэх зорилгоор ашигт малтмалын хуулийн төсөлд байгаль орчныг нөхөн сэргээх барьцааны мөнгө авч байх заалтыг оруулсан. Энэ мэтээр байгаль орчны талаарх иргэдийн оролцоог дэмжсэн үзэл санаагаа төрийн бодлогын үндэс болгохын тулд 1997 онд “Төрөөс экологийн талаар баримтлах бодлого”-ыг шинээр боловсруулан УИХ-аар оруулж хуульчлуулсан юм. Энэ бодлого өнөөг хүртэл улам боловсронгуй болон хөгжиж байна.

-Сайдаар ажиллаж байх үедээ модыг экспортлохыг хориглож байсан гэсэн. Энэ тухайгаа яриач?

-Зах зээлд шилжиж байсан тэр эгзэгтэй үед байгаль орчин ихээхэн доройтсон. 1996 онд ой хээрийн түймэр олонтаа гарсны сацуу өмнөд хөрш рүү их хэмжээгээр мод экспортолж байлаа. 1996-1998 оны гаалийн мэдээнээс үзвэл 430.000 гаруй шоометр модыг гадаадад экспортлосон атал гоожингийн төлбөрөөс өөр төрлийн орлого улсын сан хөмрөгт ороогүй байсан. Нөгөө талаас ой нь хөрс, ус, бэлчээр хамгаалах, гол мөрний урсацыг зохицуулах, уур амьсгалыг зөөлрүүлэх зэрэг нийгэм, экологи эдийн засгийн чухал ач холбогдолтой. Тиймдээ ч миний хувьд байгалийн баялгийн дотроос хамгийн гол ач холбогдолтой модны экспортыг зогсоох талаар цуцалтгүй тэмцсэн юм. Тодруулбал, жил бүр үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашиглах ой модны хэмжээг багасгаж, зүсмэл банзыг экспортлоход гаалийн өндөр татвар тогтоох хуулийн төсөл боловсруулан УИХ-ын гишүүн А.Энхтайваныг “лоббидож” УИХ-д удаа дараа зүтгүүлсээр байгаад 1998 оны өвөл батлуулж, санасандаа хүрч билээ. Ингэснээр экспортод гарах модны хэмжээ эрс буурсан. Сүүлийн жилүүдэд 130-230 мянган шоо метр орчим мод экспортолдог байсан бол энэ тоо бараг 100 хувь буурсан. Дотоодод асар их өндөр өртөгтэй буюу шоометр нь 60 мянга орчим төгрөг болж байсан зүсмэл модон материалын үнэ хоёр дахин шахуу буурсан нь дотоодын үйлдвэрлэл, ард иргэдийн хэрэгцээг хангаж, тэдний амьжиргааны төвшинг дээшлүүлэхэд тодорхой нөлөө үзүүлсэн юм.

Ой бүхий аймаг бүрт ойн түймрээс хамгаалах халз зурвас, шороон зурвас татах, мод тарих өдөр бий болгох зэрэг олон шийдвэр гаргасан. Түймэр их гардаг Сэлэнгэ, Архангай аймагт ойн түймэртэй тэмцэх, ойжуулах, гамшгийн

тухай мэдээллийг шуурхай дамжуулах радио холбоо тавих, хамтын эзэмшлийн ой бий болгох зорилготой төслийг мөн л НҮБ-тай хамтран хэрэгжүүлсэн нь үр дүнтэй болсон. Улмаар 1998 онд Архангай, Өвөрхангай аймаг ой хээрийн түймрийн гаралтыг үндсэнд нь зогсоож чадсан, Хөвсгөл, Хэнтий аймагт түймрийн гаралт ч 50 хувиар буурсан байна. Мөн төслийн хүрээнд олон шинэ зүйл бий болсны нэг нь ой бүхий газар нутгийг хамтын эзэмшилд шилжүүлэх, ойг зохистой ашиглах хамтлаг бий болгосныг хэлж болно. Монгол орны ойн нөөцийг судлах, хамгаалах талаар олон улсын байгууллагатай ч хамтран ажилласан даа. Тухайлбал, БНСУ-ын Ойн агентлагийн Ерөнхий захирлыг урин ойжуулалтын талаар хамтран ажиллах эхлэл тавьсан нь “Ногоон хэрэм” төсөл болж хөгжсөн юм. Энэ мэт ажлуудыг сайдаар ажиллаж байх хугацаандаа хийсэн байна даа.

Энэ жил манай яам 30 жилийн ойтойгоо золгож байна. Байгаль орчны салбар бол асар гэгээлэг салбар. Байгаль орчныг хамгаална гэдэг хүн төрөлхтнийг хамгаалж байгаа хэрэг гэж боддог. Тиймдээ ч их буянтай ажил үйлс гэж ойлгох ёстой юм. Ингээд Байгаль, орчин аялал жуулчлалын яамныхаа удирдлагууд, хамтран ажиллаж буй бүх хүмүүсдээ ойн мэнд хүргэе. Мөн өнгөрсөн хугацаанд энэ салбарт зүрх сэтгэлээ зориулж ирсэн үе, үеийн албан хаагч нартаа баярын мэнд дэвшүүлж байна.

Монгол Улсын Их сургуулийн Худалдаа, эдийн засгийн факультетийн Бараа судлалын ангийн 1987 оны төгсөгчид энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буланд зочиллоо. Тэд Д.Оролмаа багшийн удирдлага дор 18-уулаа төгсчээ. Бараа судлалын ангийнхан эвсэг, тусч басхүү онц сурлагатан гэдгээрээ үеийнхнээсээ онцгойрдог байжээ. Тавхан хөвгүүн, 13 охинтой анги учир чамбай байх нь ч дамжиггүй биз. Мөн дэггүй, адтай сэргэлэн охидууд ч энэ ангид цөөнгүй гэсэн. Тэдний бүх хичээл нь орос хэл дээр ордог байсан гэнэ. Тиймдээ ч тэд орос хэлээ маш сайн эзэмшиж төгссөн аж. Тэдэнд Санжаасүрэнгийн Зориг тэргүүтэй эрдэм мэдлэгийн ундарга болсон олон багш нар хичээл зааж байсан юм байна. Харин энэ ангиас Б.Оюунгэрэл, Д.Цэцэгдулам нар улаан дипломтой төгсөж байжээ.

“Oriflame” компанийн “Очир” захирал Б.Оюунгэрэл “Би Хөвсгөлөөс оюутан болж ирж байлаа. Хөдөөний оюутан болсон хойно төөрч, будилах үе бишгүй л гардаг байсан даа. Тухайн үед оюутны байранд амьдарна. Манай ангиас ихэнх нь оюутны байранд байдаг байж билээ. Одоо бодоход бид их азтай оюутнууд юм. Үнэгүй сураад зогсохгүй улсаас сар бүр 240 төгрөгийн стипенди авдаг байсан. Онц сурах, курс ахих тусам степенд нэмэгддэг байж билээ. Би л лав 340 төгрөг авч байснаа сайн санаж байна” хэмээн дурссан. Тэд сар бүр степендээ авчихаад “Баянгол” болон “Улаанбаатар” ресторанд орж хооллодог байж. Ихэвчлэн хуйцаа, нийслэл салат, амттан авч иднэ. Тэд бүгд нийлээд 10 төгрөг л болдог байсан гэнэ. Ангиараа ийнхүү хамт хооллох нь тэдний хамгийн сайхан дурсамжуудын нэг байжээ. Мөн Сангийн аж ахуй руу ажлаар явж байсан он цагууд тэдний хамгийн нандин дурсамжийг хадгалан үлдсэн байна. Түүгээр ч үл барам нэг анги хамт олон болон бүрэлдэн тогтох үндэс суурийг бат бөх тавьж өгч байсан гэдгийг тэд ам бардам хэлж байлаа.

МЗЭ-ийн шагналт, яруу найрагч Д.Цэрэннадмид “Манай ангид Шарав-Ишийн Наранболд гэж залуу бий. Одоо АНУ-д ажиллаж, амьдарч байгаа л даа. Нэг удаа бид Сангийн аж ахуй руу намрын ажилд явсан юм. Би багш нарын тогооч хийнэ. Харин гал асаах гэтэл шүдэнз олддоггүй. Харин Ш.Наранболд “Надад байна” гээд л өглөө. Гэтэл өнөөх шүдэнзний хайрцган дотроос нь жижиг мэлхий гараад ирдэг байгаа. Би айсандаа нөгөө талд байх наар хүртэл үсэрчихсэн. Харин дараа нь ангийн охид, хөвгүүд бүгдээрээ миний үсэрсний дайтай хол үсэрч чадаагүй. Над шиг биеийн тамираас хол хөндий хүн айсандаа тэгж л хол үсэрсэн байгаа юм. Ер нь эргээд бодоход он цаг өнгөрөвч оюутан нас л хамгийн жаргалтай, хүсэл тэмүүлэл дүүрэн үе байх юм даа. Би хонхны баяраараа ангийнхаан хүн бүрт зориулж дөрвөн мөрт тэрлэж байсан юмдаг. Ангийнхнаас Б.Оюунгэрэл маань миний бичиж өгсөн “Хан Хөвсгөлийн ян сарьдгаас

Хаа холын Улаанбаатарт эрдмийг сурахаар ирсэн

Автобусны буудлын учрыг олдоггүй үе өнгөрч

Айлын бэр болж хотод үлдмээр байна” гээд үргэлжилдэг шүлгийг минь сүрхий цээжилсэн шүү” хэмээн бахархан өгүүлсэн. Бараа судлалын ангийнхан их сургуулиа төгсөөд Худалдаа бэлтгэлийн яамнаас томилолт авснаар ажлын гараагаа эхлүүлжээ. Үүнээс төрөлх нутаг руугаа томилогдсон нь ч цөөнгүй. Одоо тэд бүгдээрээ Худалдааны тэргүүний ажилтан болцгоогоод зогсохгүй төрийн дээд одон медалиар энгэрээ мялаацгаасан аж. Тухайлбал энэ ангид МУИС-ийн элсэлтийн албаны дарга, Бизнесийн удирдлагын доктор, “Алтан гадас” одонт М.Эрдэнэчимэг, “Монгол” дээд сургуулийн тэнхимийн эрхлэгч, АБТА Д.Цэцэгдулам, Нийслэлийн тээврийн газрын ажилтан Г.Сэлэнгэ, мөн “Юмт Бөмбөгөр” компани буюу бидний мэдэхээр “Бөмбөгөр” худалдааны төвийн захирал Р.Бадамгарав, “Мөнххаш” компанийн захирал, “Алтан гадас” одонт Ш.Золжаргал тэргүүтэй амжилт бүтээл дүүрэн яваа хүмүүс бий. Мөн Ш.Отгонбаяр, Г.Баярмөнх, С.Даваасамбуу, Ш.Наранболд, Х.Мэндбай, Г.Бямбажав, Б.Эрдэнэтуяа, Б.Энхтуяа нар салбар бүртээ амжилттай, сайхан амьдарцгааж байгаа гэсэн. Бурхны оронд одсон Я.Мандахбаяр, Т.Буяндэлгэр нарыгаа ч тэд мартаагүй. Биднийхээ сэтгэл зүрхэнд үүрд гэнэн цайлган, дэрвүүн дүр төрхөөрөө хадгалагдах болно хэмээн хэлж байлаа. Ямартай ч тэдний амжилт бүтээл дүүрэн яваагийн гол хүчин зүйл нь эзэмшсэн мэргэжилтэй нь салшгүй холбоотой. Тиймээс энэ мэргэжлийг эзэмшүүлсэн ачит багш нарынх нь гавьяа хамгийн их бий гэсэн.

“Мөнххаш” компанийн захирал, “Алтан гадас” одонт Ш.Золжаргал “Манай ангийнхан ихэнх нь аравдугаар ангиа төгсөөд ирсэн охид, хөвгүүд байсан л даа. Харин манай Д.Цэрэннадмид эгч нөхөр хоёр хүүхэдтэй. Гэсэн ч залуу л хүн болохоор дэггүйтэж, сахилгагүй үг хэлэн, алиа марзан юм ярьчихна. Тэгэхээр нь бид нар нүд, амаа том болгож ирээд л “Надиа эгч настай хүн байж ямар муухай юм ярьдаг юм бэ” гэнэ. Сүүлдээ бүр Надиа эгч өөрийгөө настай хүн гэж үнэмшээд өдөн цагаан малгай, торгон дээл өмсөөд нэг их намбатай байх гэж хичээдэг болчихсон байж билээ. Харин одоо Надиа эгч “Та нар намайг цэл залуу байхад минь настай гэсээр залуу насыг минь баллаж байж” гэдэг юм. Бид ч түүнийгээ дуу нэгтэйгээр хүлээн зөвшөөрдөг шүү. Эргээд бодоход 25 настай хүн чинь цэл залуугаараа байлгүй яахав” гэлээ. Ш.Золжаргалын хувьд ангийн даргын хариуцлагатай үүргийг гүйцэтгэдэг байжээ. Сар бүр олгох стипенди, урлаг, спортын арга хэмжээ гээд бүхий л зүйлд тэрээр анги хамт олноо төлөөлөн гүйдэг байсан хэмээн ангийн нөхөд нь ярьсан юм.

Тухайн үеийн охидууд ихэвчлэн үнэгэн захтай пальто, дипломат цүнх, сээгий малгай, жинс, 310-ийн гутлаар гангардаг байжээ. Мөн оюутнууд загварлаг хувцсаар жигдрээд зогсохгүй ажил бүтээлээрээ ч нэгддэг байсан гэнэ.

“Oriflame” компанийн “Алтан” захирал А.Жаргал “Оюутан залуус мод их тарьдаг байсан шүү. Бас хотын цэвэр цэмцгэр байхад ч гэсэн хамгийн их анхаарна. Их сайхан байж дээ. Зүлгэн дээр гишгэдэг хүн гэж үгүй. Хэрэв зээ гишгэвэл таван төгрөгөөр торгоно. Одоо үед хэдий улам хөгжиж, дэвжиж соёлжоод байгаа мэт боловч хүмүүсийн ухамсарт бидний үеийнх шиг сэтгэл, зүтгэл байхгүй болсон юм болов уу гэж боддог юм” гэлээ.

Тэд ажил амьдралын эрхээр тал тал тийш нисэн одоцгоосон ч нэгнээ гэх сэтгэлээ хоромхон ч гээгээгүй. Ангийн нөхдийнхөө баяр жаргал, гуниг зовлонг хамтдаа хуваалцсаар өдийг хүрчээ. Энэ жил л гэхэд тэд их сургуулиа төгссөний 30 жилийн ойгоо нижгэр тэмдэглэсэн байна. МУИС-ийн Худалдаа, эдийн засгийн факультет нь Бараа судлал, худалдааны нягтлан бодох бүртгэл, худалдааны эдийн засагч гэсэн мэргэжлийн гурван ангитай байжээ. Тиймдээ ч 30 жилийн ойгоо Нягтлан бодох бүртгэлийн ангийнхантайгаа хийсэн байна. Энэхүү уулзалт тэдэнд залуу насных нь гайхалтай дурсамжийг хөврүүлж, тэр л үед очсон мэт баяр жаргалаар бялхуулсан гэдгийг онцлон өгүүлсэн. Басхүү энэ уулзалтад ангийн хөвгүүн А.Баярмөнх, үеийн төгсөгч нягтлангийн ангийн Төмөрбаатар нар нь “охид”-доо түшиг, чимэг, харуул хамгаалалт нь болж явсан гэсэн. Түүнчлэн тэд Худалдааны эдийн засагч ангийнхнаас ирээгүйд багахан сэтгэл дундуур байгаа аж. Тиймээс 2022 онд 35 жилийн ойн уулзалтад заавал ирээсэй гэдгээ хэлсэн. Мөн энэхүү “Нэг ангийнхан” буланг уншсан бол урилга гэж ойлгоорой гэдгээ ч дуулгаад амжсан юм.