Author: ОТГОНШАРАВЫН АРИУНЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн, Эрүүл мэндийн болон Эрүүл мэнд спортын сайд асан Монгол Улсын гавьяат багш, Эдийн засгийн ухааны доктор, профессор С.Ламбаатай ярилцлаа.

---

-2016 оны УИХ-ын сонгуулиас хойш багагүй хугацаа өнгөрчээ. Энэ хооронд та юу хийж амжуулж байна вэ. Магадгүй хамгийн нам жим, тайван үе өнгөрч байгаа болов уу?

-Тэгж ойлгож болно. Гэхдээ УИХ дахь АН-ын бүлгийн ажлын албаны ахлах зөвлөх, АН-ын дүрмийн хорооны гишүүн, намын дэргэдэх боловсрол, эрүүл мэндийн бодлогын зөвлөлийн гишүүн гээд намын сонгуульт ажлууд байна аа байна. Төрийн албанд 20 гаруйхан наснаасаа орж, дээд боловсролын улсын хороо, боловсролын яамны дарга, сайд байсан төр нийгмийн зүтгэлтэн Д.Цэвэгмид, Академич Н.Содном, доктор, профессор Б.Даваасүрэн, С.Галсан, Ч.Сэрээтэр, М.Даш, Ц.Дашцэдэн, Д.Чүлтэм, Б.Энхтүвшин, хэлтсийн дарга З.Энэбиш гээд олон сайхан хүмүүсийн удирдлагад ажиллан төрийн ажлын жаахан дөр сууж, сүүлийн 20 гаруй жил улс төрийн хариуцлагатай албыг хашсан болохоор “сурсан юмыг сураар боож болохгүй” гэгчээр залуучууддаа бичиж боловсруулах ажилд нь тусалж, дэмжиж л явна.

-МАН засаг бариад хэдийнэ хоёр жил болжээ. Хашир, туршлагатай улстөрчийн хувьд эрх баригчдыг хэрхэн дүгнэж байгаа бол?

– МАН нэг нам парламентад хэт олон суудалтай байхын зовлонг л эдэлж байх шиг байна. Өмнө нь энэнээс ч олон суудалтай байх үед Монгол Улсын хөгжил дэвшил урагшаа олигтой явж чадаагүйг бид мэднэ. Харин ч доошилж, авлига хээл хахууль гаарсан. Энэ нам төрийн эрх мэдлийг авсан он жилүүдэд цикль нь тэгж таардаг юм уу, дэлхийн хэмжээнд эрдэс баялгийн үнэ автоматаар өсч, эрх баригчдын оролцоогүйгээр Монгол Улсын эдийн засаг өсдөг. Жишээлбэл, уул уурхайн түүхий эдийн экспортын орлогоос 2016 оны хагас жилд 380 гаруй сая ам.долларын орлого орж байсан бол 2018 оны эхний хагас жилд 1.3 орчим тэрбум ам.долларын орлого орж ирсэн байна. Харамсалтай нь ийм сайхан боломжийг үр дүнтэй ашиглаж чадахгүй байгаагаас тэр их мөнгө ард иргэдийн амьдрал, аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаанд нөлөөлж байгаа юм алга. 2016 оны мөн үетэй харьцуулахад долларын ханш 2567 төгрөгт хүрч, төгрөгийн ханш 602 төгрөгөөр, зөвхөн энэ оны сүүлийн нэг сарын дотор гэхэд 100 төгрөгөөр суларлаа. Инфляци 6.6 хувиар, шатахууны үнэ 30 хүртэл хувиар, хүнсний үнийн индекс 26 хувиар өссөн гээд яриад байвал зөндөө юм байна. Цалин хөлс, тэтгэвэр тэтгэмж олигтой нэмэгдэхгүй байгаагаас ард иргэдийн амьдрал туйлдаж байна. Гэтэл АН төрийн эрх мэдлийг барих үед эсрэгээрээ дэлхийн эрдэс баялгийн үнэ унаж, эдийн засгийн хямрал нүүрлэдэг. Гэхдээ л тэд улс орныхоо хөгжил, ард түмнийхээ амьдралд үлдэцтэй олон ажлуудыг хийж чадсан байдаг. Өнгөрсөн дөрвөн жилд гэхэд эдийн засгийн нөхцөл байдал ямар хүндрэлтэй байлаа даа. АН дангаараа эрх бариагүй ч арай олон хүний суудал авсан гэдгээрээ парламентад суудалтай зарим намуудтай эвсэж Засгийн газраа байгуулан эрч хүчтэй, зоримог алхамуудыг хийсэн. Үүний үр дүнд эдийн засгийн хямралыг зогсоосон. Монгол Улсын түүхэнд урьд өмнө хэзээ ч дуулдаагүй урт замыг хот, хөдөөд тавьж, аж үйлдвэрийн болон барилгын материалын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж, хэдэн мянган орон сууц барьж, цахилгаан станцыг өргөтгөх, усан цахилгаан станц байгуулах, гэр хороололын дахин төлөвлөлт хийх гээд маш том төслүүдийг эхлүүлж чадсан. Үүнийг ч монголчууд талархан ярьдаг. Гэтэл одоо ямар байна вэ. Урсгалаараа өсч байгаа эдийн засгийн өсөлтийг өөрсдийн гавьяа мэтээр тайлбарлаж, 65 гишүүн нь хоёр хуваагдаж, Засгийн газраа огцруулж, хугацааныхаа талаас илүү хувийг үр дүнгүй өнгөрөөж байна. УИХ-ын гишүүдийн ёс зүй, хариуцлагын талаар бол яриад байх ч юм алга.

-АН-ын өмнөх дөрвөн жилд тавьсан өрийг дарсаар байна гэж эрх баригчид ярьж байна л даа. Үүнд та ямар байр суурьтай байна вэ?

– Улс орноо хөгжүүлэхийн тулд дэлхийн бүх л орнууд зээл авч эдийн засгийн тулгамдсан асуудлаа шийдвэрлэж байдаг. Энэ бол байдаг л зүйл. Харин авсан зээлээ хугацаанд нь төлж өрөнд орохгүй байх гэдэг бол өөр ойлголт. Үе үеийн засгийн газрууд зээл авсаар, төлсөөр ирсэн уламжлалтай. Хамгийн харамсалтай нь МАН-ын Засгийн газрууд төлөх хугацаа нь болсон зээлийг өөр нэг газраас зээл авч төлчихөөд гадаад өр 10 гаруй хувиар буурсан гэж ард түмний тархийг угааж байна. Гэтэл бодит үнийн дүнгээр 2016 оны хоёрдугаар улиралд 16.6 их наяд байсан Засгийн газрын зээл 2018 оны хоёрдугаар улиралд 22.6 их наяд болж, 6.3 их наяд төгрөгөөр нэмэгдсэн байна. Энэ чинь өр нэмэгдэж байна л гэсэн үг. Өнгөрсөн хоёр жил гаруйн хугацаанд хийсэн дорвитой бүтээн байгуулалт гээд хэлчих юм алга. Үнэнийг хэлэхэд нөгөө муу нэртэй, луу данстай “Чингис”, “Самурай” бондын хөрөнгөөр эхлүүлсэн бүтээн байгуулалт хувийн компаниудын хүч хөдөлмөрийн үр дүнд ашиглалтад орсон. Тэнд хааяа очицгоож тууз хайчилж нүүрээ тахалж байх шиг байна. Ний нуугүй хэлэхэд 500 метр явган хүний зам тавьчихаад тууз хайчилдаг, түмпэн сав, гутал хувцас тарааж сонгогч түмнээ тохуурхдаг улстөрчдийг хараад ичих л юм.

-Тэгвэл АН сөрөг хүчнийхээ үүргийг гүйцэтгэж чадаж байгаа болов уу?

-АН УИХ-ын 2016 оны сонгуулиар парламентад бүлэг байгуулах хэмжээний цөөхөн суудал авсан. Миний хувьд сөрөг хүчний хувьд бүлгээс явуулж байгаа бодлогыг болж байна гэж үздэг. Сөрөг хүчин гэхлээр сөрөхийн нэр биш. Манай бүлэг эрх баригчдын буруу бодлого, алдаа дутагдлыг сөрөг хүчний хувьд засч залруулах арга замыг хайж саналаа хэлж, хүлээж авахгүй бол үр дагаврыг нь ард түмэнд мэдэгдэж, заримдаа албан тоотоор шаардлага хүргүүлж, хамтран ажиллахыг эрмэлздэг. Тэгвэл 1996-2000 онд ардчилсан хүчнийхний хэн парламентад 50 суудал авч төр барих гэж оролдсон, дөрвөн жилд МАН-ынхан цөөнх болчихоод яаж ажилласныг монголчууд мартаагүй байх. Үнэхээр төрөөр тоглох шиг л болсон шүү дээ. Манайхан ч залуу халуун байж. Гэхдээ л бид тэр хүчтэй сөргөлдөөний дунд Монголын эдийн засгийн шилжилтийн цөм хуулиудыг санаачлан баталж, олон түүхэн шийдвэрүүдийг гаргаж чадсан. Үнэндээ 1996-2000 он монголчуудад парламент гэж юу болохыг мэдрүүлсэн чухал он жилүүд байсан.

-Та эрүүл мэндийн салбарыг олон жил оройлж ажилласан хүний нэг. Тодорхой өөрчлөлт шинэчлэлтүүд гарсан гэдэгтэй ч ард иргэд маргахгүй. Харин өнөөдөр Эрүүл мэндийн салбарт ард иргэд муу үнэлгээ өгч байна. Энэ бүхнийг та ажиглаж, тунгааж л суугаа байх?

-Инженер, эдийн засагч мэргэжилтэй ч 2008 онд хамтарсан Засгийн газарт орж Эрүүл мэндийн сайдаар ажиллах хувь тохиосон. УИХ-ын чуулганаар орох үед мэргэжлийн бус хүн гэж зарим нэгэнд адлуулсан ч 100 хувийн саналаар Эрүүл мэндийн сайдаар томилогдож байлаа. Гэхдээ би өмнө нь парламентад хоёр удаа сонгогдож, Нийгмийн бодлогын байнгын хороонд найман жил, байнгын хорооны даргаар хоёр удаа сонгогдон ажиллахдаа эрүүл мэндийн хууль, тогтоол дээр тасралтгүй ажиллаж салбарын үйл ажиллагаа, тулгамдсан асуудлыг сайн мэддэг байсан. Тэгээд ч сайдын албан тушаал улс төрийн албан тушаал гэж хуульчлагдсан болохоор өөрийгөө мэргэжлийн бус гэж үзээгүй. Харин ч итгэлтэй байсан. Сайдын албанд очоод салбарын мэргэжлийн боловсон хүчний мэдлэг боловсрол, хүч нөөцөд тулгуурлан бүх хууль, дүрэм журам, хөтөлбөрүүдийг богино хугацааны дотор өөрчилж, төсөв, хөрөнгө оруулалт, гадаадын зээл тусламжыг дорвитой нэмэгдүүлсэн. Хуучирч, хөгцөрсөн эмнэлгийн барилга байгууламжийг засч, шинээр барьж, орчин үеийн шинэ техник технологийг эмнэлгүүдэд нэвтрүүлэн боловсон хүчний чадамжийг үе шаттай дээшлүүлсэн. Үүний үр дүнд төсвийн үлдэгдлээр гуч, дөчин жил амьдарсан эрүүл мэндийн салбар чамгүй өндийсөн гэж боддог. Даанч дараа нь зогсонги байдалдаа эргээд орсон. Түүнийг 2008-2012 онд бидний эхлүүлсэн их бүтээн байгуулалтын ажил одоо хүртэл дуусаагүй үргэлжилж байгаагаас харж болно.

-Таныг 2015 онд Эрүүл мэнд, спортын яаманд ТНБД, сайдаар томилсон байх аа.

-2012 онд залуучууд, эмэгтэйчүүдийг дэмжих зорилгоор УИХ-ын сонгуулиас нэрээ татсан. Манай нам арай олон суудал авч төрийн эрх мэдлийг авсан учир УИХ-ын дарга З.Энхболдын ахлах зөвлөх, ажлын албаны даргаар ажилласан. Гэтэл 2015 оны өвөл намайг УИХ-ын дарга З.Энхболд, Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг хоёр дуудаад Эрүүл мэнд, спортын яамны Төрийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаач гэсэн хүсэлт тавьсан. Үнэндээ би хүсээгүй ч салбарын эрх ашгаа бодоод л ЭМЯ-нд эргэж очсон. Богинохон хугацаанд гурван ч сайдын нүүр үзчихсэн байсан болохоор надтай хамт ажиллаж байсан хүмүүсийн ихэнх нь халагдчихсан. Сайд, төрийн нарийн бичгийн дарга, ихэнх хэлтсийн дарга нар нь үүрэг гүйцэтгэгч, халагдсан хүмүүс нь шүүхдэж ялаад баахан цалин давхардчихсан. Төсөв хөрөнгө гэж замбараагүй юм болчихсон байсан. ТНБД болоод АТГ, прокурор дээр гацсан, хөрөнгө мөнгөгүйгээс зогссон “Үндэсний оношилгооны төв”, Яармагийн 300 ортой “Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн төв”, “Түлэнхийн төв”, “Хавдарын өргөтгөл”, “Сэтгэцийн эрүүл мэндийн төв”-ийн цогцолбор, аймгуудын нэгдсэн эмнэлэг, төрөх эмнэлгүүдийн саатлыг гаргаж, хөрөнгө мөнгийг нь шийдэж богино хугацаанд хөдөлгөөнд оруулсан. Тэгтэл он гармагц Эрүүл мэнд, спортын сайдаар томилсон. Сайд нь үүрэг гүйцэтгэгч байсан болохоор тэгсэн байх л даа. УИХ-ын даргын зөвлөх байхдаа “Эрүүл мэндийн даатгалын тухай”, “Эрүүл ахуйн тухай” хуулийн ажлын хэсэгт ажиллаж, яаманд очоод “Эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний тухай”, “Эм эмнэлгийн хэрэгслийн тухай” хуулийг хэлэлцүүлэгт оруулж УИХ-аар батлуулсан. “Биеийн тамир спортын тухай”, “Донорын тухай” хуулиудыг Засгийн газраар хэлэлцүүлж өргөн барихад бэлэн болгосон. “Үндэсний оношилогоо-эмчилгээний төв”-ийн шавийг тавьж, “Цус сэлбэлт судлалын үндэсний төв”-ийн шинэ байрыг дуусган хүлээн авч, Түлэнхийн төвийн газрын асуудлыг баталгаажуулж, хуучин барилгыг нь буулгаж, Хавдарын өртгөтгөл, СЭМТ-ийн цогцолборын барилгын хөрөнгийг шийдэж ажлыг нь эрчимжүүлсэн. Өөр зориулалтаар өөрчилсөн Төрийн албан хаагчдын эмнэлгийн барилгын лабораторийн хэсгийг засч янзлан Улсын нэгдүгээр төв эмнэлэгт хүлээлгэн өгч, 260 ортой эмнэлгийг нь Чингэлтэй дүүргийн нэгдсэн эмнэлэгт шилжүүлэх шийдвэрийг гаргасан. 2016 оны сонгуульд АН ялагдсан болохоор сайдын албыг А.Цогцэцэг сайдад хүлээлгэж өгсөн. Харамсалтай нь 65 суудалтай МАН дотроо хагаралдаж, Засгийн газраа огцруулснаар одоо УИХ-ын гишүүн Д.Сарангэрэл Эрүүл мэндийн сайдаар томилогдон ажиллаж байна. МАН-ын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт Эрүүл мэндийн талаар дэвшүүлсэн зорилт том. Энэ талаас нь аваад үзвэл биелэлт тааруу байгаа нь үнэн. Тийм ч учраас ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийн эрүүл мэндийн асуудлаар УИХ-д хийсэн хоёр удаагийн мэдээлэлтэй холбогдуулж, АН-ын УИХ дахь бүлэг маш нарийн тооцоо судалгаатай дүгнэлт гарган алдаа оноог нь ил тод хэлж, 10 гаруй заалттай зөвлөмж хүргүүлсэн байгаа.

-Эрүүл мэндийн салбарын хэтийн хөгжлийг та юу гэж хардаг вэ. Энэ салбарт ямар бодлого, шинэчлэл дутагдаж байна гэж дүгнэж байгаа бол?

-Дэлхийн техник, технологийн хөгжлийн түвшнээс 30 гаруй жилээр хоцорчихсон энэ салбарыг эдийн засаг, хууль эрх зүйн чадамжийг сайжруулж, оношилгоо, эмчилгээний арга, техник, технологийг дэлхийн түвшинд хүргэн, эмч мэргэжилтнүүдийн хөдөлмөрийн үнэлэмжийг бодитой дээшлүүлж, тэдний оюуны чадавх эрч хүч, мэдлэг чадварыг бүрэн дүүрэн ашиглаж чадвал эмчилгээ оношилгоог дэлхийн түвшинд хүргэх бүрэн боломжтой. Сүүлийн хэдхэн жилд манай эмч нар бөөр, элэг, ясны чөмөг хэм шилжүүлэх, үе мөч солих, зүрх судас, тархи, мэдрэлийн эрхтний олон төрлийн мэс ажилбарыг нутагшуулж чадаж байгаа нь үүнийг нотолж байна. Хамгийн гол нь засаг төр нь тогтворгүй болохоор бодлого шийдвэр эргэж буцаж маш их хугацаа алдаж байна. Бид “Эрүүл мэндийн даатгалын тухай”, “Эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний тухай” шинэ хуульд даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээг хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний хоёр хувьтай тэнцүү болгож, эмнэлгүүдийн бие даасан байдлыг хангах талаар томоохон заалтууд оруулсан. Гэтэл МАН гарч ирээд шимтгэлийн хувь хэмжээг нэг хувь болгон бууруулж “Эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний тухай” хуулийн амин чухал заалтуудын хэрэгжүүлэх хугацааг хойшлуулсан. Эмч, сувилагчдын цалин хөлсийг төрийн албан хаагчдын нэгдсэн сүлжээнээс гаргаж, эмнэлгүүдийг шууд хувьчилдаггүй юм аа гэхэд эхний ээлжинд удирдах зөвлөлтэй болгон тэдний санхүүгийн бие даасан байдлыг хангахгүйгээр эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний чанарыг сайжруулах талаар яриад ч хэрэггүй. “Эрүүл мэндийн даатгалын тухай” шинэ хуулийн дагуу 2016 онд Эрүүл мэнд спортын яам “Эрүүл мэндийн даатгалын сангаас санхүүжих өндөр өртөгтэй тусламж, үйлчилгээнд шаардлагатай эмнэлгийн хэрэгсэл, сэргээн засах зориулалтаар хийгдэх протезийн жагсаалт, түүний жишиг үнэ, даатгалын сангаас олгох төлбөрийн хэмжээ”-г боловсруулж батлуулснаар иргэд оношилгоо эмчилгээнд хамрагдахдаа тодорхой хэмжээний зардлыг даатгалаас авах нөхцөл бүрдсэн нь өнөөдөр амжилттай хэрэгжиж байна. Энэ бол анхны том алхам. Одоо энэ төлбөрийн хэмжээнд эмч сувилагч нарын хөдөлмөрийн үнэлэмжийг тооцон оруулж даатгалын сангаас урамшуулал олгох хэрэгтэй. Ингэснээр өндөр мэргэшлийн эмч сувилагчид өндөр цалин урамшуулал авах нөхцөл бүрдэнэ. Нэг зүйлийг хэлэхэд эрх баригчид ямар ч судалгаагүй, зүгээр л даатгалын мөнгийг тараах сэтгэлгээгээр ЭМД-ын байгууллагыг ЭМЯ-ны харьяанд шилжүүлсэн. Энэ бол тийм ч оновчтой шийдэл биш. ЭМД-ын байгууллага бол эмнэлгийн тусламж үйлчилгээнд зориулж юуг, хэнээс худалдан авах, үйлчилгээ ямар өртөгтэй, үйлчлүүлэгчдийн төлбөрийн хувь хэмжээ ямар байх вэ гэдгийг шинжлэх ухааны үндэстэй тогтоож, тусламж үйлчилгээ үзүүлж байгаа байгууллагуудын оношилгоо эмчилгээний үр дүнг цахим хэлбэрээр хянаж, түүний дагуу сангийн хөрөнгийг зарцуулдаг хараат бус цогц байгууллага байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл ЭМД-ын агентлагын дэргэд өртөг зардал тооцох, даатгалд хамрагдаж байгаа байгууллагуудын оношлогоо эмчилгээний үр дүнг цахимаар хянадаг нэгж байх ёстой гэсэн үг. Тэгж байж даатгалын үнэ цэнэ нэмэгдэж өртөг зардал бодитой болно. Даатгалд хамрагдсан эмнэлгийн үйлчилгээний чанар стадартын түвшинд хүрнэ. Тиймээс энэ тогтолцоог яаралтай бүрдүүлэх хэрэгтэй. Бид нийгмийн эрүүл мэндийн бодлогыг тэргүүн зэрэгт тавина гэж хууль гаргаж, сум, өрхийн эмнэлгүүдийг Эрүүл мэндийн төв болгоод долоон жил болж байна. Энэ төвүүдийн төсөв зардлыг үндэслэлтэй тогтоож, эмч нарынхаа мэргэжлийг дээшлүүлж чадвал иргэдээ өвчлөлөөс урьдчилан сэргийлэх, эх хүүхдийн эрүүл мэндийг хамгаалахад том дэвшил гарна. Өвдсөн хүнийг эмчлэх гэж төрөөс гаргах хөрөнгийн хэмжээ ч буурна. Өргөн утгаараа иргэдийн орлогыг нэмэгдүүлэх нөхцөл бүрдэнэ. Гэтэл ӨЭМТ-ийн нэг иргэнд ногдох зардал царцанги байдалд байна. Сум өрхийн эрүүл мэндийн төвийн эмч сувилагчдын мэргэжлийг улсын төсвийн хөрөнгөөр таван жил тутамд дээшлүүлэх хуулийн заалт өнөөдрийг хүртэл хэрэгжээгүй байна. Энэ хуулийн заалтыг 2019 оны төсөвт холбогдох зардлыг суулгаж хэрэгжүүлж эхлэх хэрэгтэй байна. Үүний зэрэгцээ бакалаврын зэрэгтэй сум, өрхийн эрүүл мэндийн төвийн эмч нарыг ерөнхий эмчийн резидентурт сургаж, мэргэшүүлэн зэрэг олгож, тэднийг сум өрхийн эрүүл мэндийн төвд тогтвор суурьшилтай ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлэх шаардлагатай байна. Өнөөдөр хамгийн ноцтой үр дагаварт хүрч байгаа нэг асуудал гэвэл эм, хүнсний аюулгүй байдал. Эм хүнсний аюулгүй байдал алдагдсанаас иргэд эрүүл мэндээрээ ямар их хохирч байгааг та бүхэн мэдэж байгаа. Тийм учраас бидний хэлэлцүүлж байгаад батлуулж чадалгүй үлдээсэн “Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн тухай” хуулийг яаралтай баталж, Хүнсний аюулгүй байдлын тухай хуульд нэмэлт оруулах замаар “Эм, хүнсний агентлаг”-ийг байгуулах хэрэгтэй. Агентлаг байгуулах зардал мөнгө алга л гэх байх. Үнэндээ ЭМЯ, ХААХҮЯ, Эрүүл мэндийн хөгжлийн төв, МХЕГ, Хил, гааль дээр ямар ч бодлого зохицуулалтгүй энэ чиглэлийн ажил үүрэг гүйцэтгэж байгаа маш олон хүн байгаа болохоор төсөвт хүндрэлгүйгээр “Эм, хүнсний агентлаг”-ийг байгуулах боломж бий. Энэ байгууллага үйл ажиллагааныхаа зардлыг одоо мөрдөгдөж байгаа холбогдох хуулийн дагуу өөрсдөө бүрдүүлэх ч боломжтой. Эцэст нь анагаахын боловсон хүчнийг ямар ч төлөвлөлтгүй эмх замбараагүй бэлтгэж байгааг зогсоож, анагаахын сургуулиудад тавих стандарт шаардлагыг өндөржүүлэх ёстой. Сувилагчийн орон тоо дутагдалтай, элсэгчдийн тоо буурч байгааг харгалзан сувилахуйн сургуульд суралцагчдын төлбөрийн тодорхой хэсгийг төрөөс хариуцаж бодлогоор дэмжих, мэргэжилтэн бэлтгэх ойрын болон хэтийн төлөвлөгөөг боловсруулах, анагаахын мэргэжилтэн бэлтгэх ажлыг удирдлага арга зүйгээр хангах, сургууль байгуулах эрх олгох, магадлан итгэмжлэл явуулах зэрэг эрх үүргийг БСШУС-ын яамнаас ЭМЯ-нд шилжүүлэх хэрэгтэй. Мөн Хууль зүйн яамны харьяанд Төрийн албан хаагчдын нэгдсэн эмнэлэг гэж байгааг ч болих хэрэгтэй. Ийм замбараагүй байж болохгүй. Эрүүл мэндийн бодлого зохицуулалт мэргэжлийн яамандаа төвлөрөх хэрэгтэй.

-УИХ, Засгийн газар солигдоод л халаа, сэлгээ хийдэг жишиг тогтсон. Төрийн залгамж чанар алдагдах нь ямар сөрөг үр дагавартай вэ. Ер нь бид хэзээ миний, чиний хүн гэж ялгаварлахаа болих бол?

-Баг бүрдүүлэх нэрээр гадаадад нарийн мэргэжлээр мэргэшиж, мэргэжлийн өндөр түвшинд бэлтгэгдсэн яамны төрийн албан хаагчид, эмнэлгийн удирдлагуудыг халж сольж, шинэ хүмүүсийг оруулж ирдэг тогтолцоо бий болсон нь үнэндээ салбарын хөгжилд хамгийн том гацаа болж байна. Би 2008 онд таван сайдын нүүр үзэж бүх шатандаа итгэл үнэмшилгүй болчихсон яам, агентлаг, эмнэлгүүдийг хүлээж авсан. Гэсэн хэдий ч Эрүүл мэндийн салбарын хөгжлийн чиг хандлага, өөрийнхөө зорилго зорилтыг тодорхойлж нэг ч хүнийг хөөж туулгүй хамтарч ажилласан. Тэглээ гээд алдаагүй, харин ч хожсон. Манай салбарынхан урам зоригтой, маш их бүтээлч ажилласан. Ер нь тэгээд баг бүрдүүлж өөрийн гэсэн хүнтэй болно гэдэг чинь өөрийгөө л бодсон хэрэг шүү дээ.

УИХ-ын гишүүн О.Батнасантай ярилцлаа.

---

-Эрдэнэбүрэн суманд Усан цахилгаан станц барих төсөл яригдаад багагүй хугацаа өнгөрлөө. Уг төсөл хэдийнээс хэрэгжиж эхлэх вэ?

-Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн суманд Шижигтийн хавцал гэх байгалиасаа сайхан өгөгдөлтэй, усан цахилгаан станц барихад маш тохиромжтой газар байдаг. Энэхүү усан цахилгаан станцыг барих төсөл нь БНХАУ-ын Засгийн газраас Монгол Улсын Засгийн газарт олгох нэг тэрбум ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийн хөрөнгөөр санхүүжүүлэх төслүүдийн жагсаалтад орсон. Ингэснээр төслийн хэрэгжилт гараанаасаа хөдөлж, ирэх оны наймдугаар сар гэхэд төслийн бүтээн байгуулалт эхлэх нь бодитой болсон.

-Төсөл хэрэгжсэнээр ямар давуу талууд бий болох вэ?

-Ач холбогдлыг тоочихын өмнө энэ төслийг яагаад зайлшгүй хэрэгжүүлэх шаардлагатай вэ гэдгийг хэлсэн нь зүйтэй. Манай улс нь үйлдвэрлэсэн цахилгаанаа шууд хэрэглээд явдаг технологитой. Өөрөөр хэлбэл үйлдвэрлэсэн цахилгаанаа нөөцлөх технологи байхгүй. Тиймдээ ч цахилгааны хэрэглээ өссөн тохиолдолд зөрүүг нь ОХУ-аас импортоор аван зохицуулж ирсэн 40-өөд жилийн түүхтэй. Өнөөдрийн байдлаар хоногийн хамгийн их ачаалал 850 мВт, хамгийн бага нь 560 мВт орчим байгаа. Оргил ачаалал 850 мВт-д хүрэхэд ОХУ-аас 192 мВт эрчим хүч импортолжээ. Манай орны хөгжлийн хэтийн чиг хандлагаар 2020 онд оргил ачаалал 1128 мВт-д хүрэх магадлалтай. Тэр үед импортоор 500 орчим мВт эрчим хүч авахаар байна. Гэтэл ОХУ-аас цахилгаан импортолж байгаа шугамын хүчин чадлын дээд хэмжээ нь 245 мВт байдаг. Хэрэв үүнээс илүү авах нөхцөл үүсвэл хэрэглээгээ хязгаарлах ёстой болно. Цахилгааны хэрэглэгээний хязгаарлалтад хамгийн түрүүнд өртөх хэсэг нь баруун бүсийн эрчим хүчний системийн хэрэглэгчид байгаа юм. Тус систем нь нийт цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээнийхээ 70 гаруй хувийг ОХУ-аас, хоёр орчим хувийг БНХАУ-аас тус тус импортоор авдаг. Үлдсэн 20 орчим хувийг Дөргөний УЦС-аас авч байна. Цахилгаан эрчим хүчний энэхүү хараат, найдваргүй байдал нь баруун бүс нутгийн хөгжил цэцэглэлт, үйлдвэржилтийн асуудлыг тодорхойгүй, бүрхэг болгож байгаа юм. Иймд энэ эрсдэлийг бид цаг алдалгүй арилгах зайлшгүй шаардлагатай.

-Төсөл хэрэгжсэнээр баруун бүсийн хэрэглэгчид цахилгааны найдвартай эх үүсвэртэй болох ач холбогдолтой юм байна гэж ойлгож болох уу?

-Цахилгааны найдвартай эх үүсвэртэй болохоос гадна эдийн засгийн үр ашигтай байдал бий болно. Баруун бүсийн эрчим хүчний систем нь нэг кВт.ц эрчим хүчийг ОХУ-аас 2.77 рубль буюу ойролцоогоор 110 төгрөг, БНХАУ-аас 0.65 юань буюу 240 төгрөг, Дөргөний УЦС-аас 33 төгрөгөөр тус тус худалдан авч байгаа. Нэг кВт.ц цахилгаан эрчим хүчний өөрийн өртөг нь 199 төгрөг болж байна. Хэрэглэгчдэд борлуулах цахилгаан эрчим хүчний дундаж үнэ 100 төгрөг. Нэг кВт.ц тутам 100 орчим төгрөгийн алдагдал хүлээж байна. Энэхүү алдагдлыг хаахын тулд жил бүр 7-8 тэрбум төгрөгийг улсын төсвөөс гаргасаар ирсэн.

Усан цахилгаан станц бол хамгийн тогтвортой бөгөөд хямд үйлдвэрлэл. Дөргөний УЦС-ын цахилгаан нь импортын цахилгааны үнээс 6-7 дахин хямд байна. Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-аас гарах нэг квт.цаг эрчим хүчний өртөг 35-40 төгрөг байхаар төлөвлөгдөж байгаа. УЦС барих нь өндөр өртөгтэй хэдий ч үйлдвэрлэж буй цахилгаан нь хямд өртөгтэй байх тул гаргасан зардлаа эргээд нөхчих эдийн засгийн үр ашигтай төсөл юм.

-Эрдэнэбүрэнгийн цахилгаан станц хичнээн хэмжээний өртөгөөр босох вэ?

-Тус УЦС-ыг 288.5 сая ам.долларт барьж байгуулахаар зээлийн хэлэлцээрт тусгагдсан. 288,5 сая ам.доллар гэдэг бол ойролцоогоор 730 тэрбум төгрөг. Тэгэхээр энэ хэмжээний хөрөнгө оруулалт, ажил үйлчилгээ, ажлын байр Ховд аймаг болон баруун бүсийн аймгуудад бий болно гэсэн үг. Ховд аймгийн жилдээ үйлдвэрлэдэг дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 330 тэрбум орчим төгрөг байдаг. Тус аймгийн малчид, компаниуд, үйлдвэр үйлчилгээний газрууд бүгд нийлээд энэ хэмжээний бараа, бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээ үйлдвэрлэж байгаа хэрэг. Тэгвэл тус аймгийн хоёр жилд үйлдвэрлэх хэмжээний бараа бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээг шингээх хэмжээний зах зээл бий болно гэсэн үг. Энэ утгаараа бүс нутгийн ард иргэдийн үйлдвэрлэл, үйлчилгээг дэмжиж, ажлын байр олноор бий болох ач холбогдолтой. УЦС-ын барилгын ажлын үед 800-1000 хүн түр ажлын байраар, ашиглалтад орсны дараа 70-100 хүн байнгын ажлын байраар хангагдана гэсэн тооцоо байгаа.

-УЦС нь байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэй юу?

-УЦС-ын ТЭЗҮ-ийн хүрээнд байгаль орчин, газрын харилцаа, орон нутагтай харилцах, газар хөдлөл, геологийн зэрэг маш олон чиглэлийн судалгааг мэргэжлийн байгууллагуудаар хийлгүүлж дүгнэлт, үнэлгээ гаргана. Энэхүү үнэлгээ хийгдсэний дараа тэд-гээрт заагдсан байгаль хамгаалах менежмэнтийн төлөвлөгөө, орчны хяналт шинжилгээний хөтөлбөр, арга хэмжээ, зөвлөмжийг авч хэрэгжүүлснээр байгаль орчинд хамгийн нөлөөлөл багатайгаар төслийг хэрэгжүүлэх боломжтой. Баруун бүсэд өмнө нь дунд зэргийн хүчин чадалтай хоёр УЦС баригдсан. Эдгээрээс болж байгаль орчинд ямар нэг сөрөг үр дүн гараагүй. Завхан гол дээр баригдсан Тайширын УЦС баригдахаас өмнө жилийн урсацын дундаж хэмжээ маш багассан байсан. Харин далан баригдсанаар далангаас доош урсацын хэмжээ тогтмолжин, нэмэгдэх хандлагатай болсон. Дөргөний УЦС сүүлийн жилүүдэд горимынхаа дагуу бүрэн чадлаараа ажиллан одоо баруун гурван аймгийн нийт эрчим хүчний хэрэглээний 22 хувийг хангаж байна. “УЦС баригдсанаар Ховд гол, Хар Ус нуурт аюул учирна, загас устах аюултай” гэсэн болгоомжлол байдаг. Мэргэжлийн хүмүүсийн хэлж байгаагаар УЦС нь усны чанарт нөлөөлөхгүй, усны уналт урсгалыг ашиглаж, хүрд эргүүлж эрчим хүч гаргаж авдаг.

Барилгын явцад богино хугацааны өөрчлөлт орох боловч хяналт шинжилгээний ажлыг урьдчилан төлөвлөх болно. Тухайлбал, далан барих үед голын усыг хаадаггүй, далангийн барилгын шатанд голын урсгалыг өөр талаар шилжүүлэн урсгана. Далан баригдсанаас хойш ойролцоогоор 2-3 жил нийт урсцын тодорхой хувийг урсгаж, үлдсэнийг нь хуримтлуулж усан сан буюу нуур үүсгэнэ. Усан сан үүссэнээр загаснууд амьдрах боломжтой газар луу шилжин, загасны тоо толгой нэмэгддэг. Усан сангийн дагуу аялал жуулчлал, амралт зугаалгын болон загасны аж ахуй хөгжүүлэх бүсийг бий болгох боломжтой. Мөн орон нутагт усалгаатай газар тариалан хөгжүүлэх боломж бүрдэнэ. Усан санд ихээхэн ус хуримтлагдсанаар агаарын чийгшлийг нэмэгдүүлж орон нутгийн уур амьсгалд эерэг нөлөө үзүүлнэ.

-Дээр хэлсэнчлэн энэ төсөл аль 2003 оноос яригдаж, олон ч УИХ, Засгийн газрын нүүр үзсэн. Хэрэгжихгүй өнөөдрийг хүрсэн нь ямар учиртай юм бол?

-Мэдээж санхүүжилтийн асуудал байсан. Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын төслийг “ВОТ” буюу барих-ашиглах-шилжүүлэх нөхцөлөөр хэрэгжүүлэхээр зарласан байсан ч сонирхогч олдохгүй байсан байх. Мөн төрийн албаны ажлын уялдаа холбоо муу байсантай холбоотой гэж үзэж байгаа. Энэ төсөлд Ерөнхий сайд, Сангийн сайд, Эрчим хүчний сайд нар бүгд ач холбогдол өгч УИХ-ын гишүүдийн зүгээс шахаж шаардаад эхлэхээр ажил хэрэг болж байна гэдгийг үгүйсгэх аргагүй.

-Төрийн албаны ажлын хоорондын уялдаа холбоо, төрийн албан хаагчдын хариуцлага, ёс зүй, чадвар муу байгаад иргэд шүүмжлэлтэй хандсаар байна. Ур чадварыг нь харж томилох бус танил тал, хэн нэгний татаасаар төрийн албыг бүрдүүлж байгаа нь үүнд нөлөөлж байгаа болов уу?

-Төрийн албаны мерит зарчим буюу ур чадварын шалгуураар нь ажилд дэв-шүүлдэг, томилдог зарчим алдагдсантай холбоотой. Анх хүн ажилд орохдоо онолын мэдлэг төдийхөнтэй ирдэг. Ажлын явцдаа сурч боловсроод, туршлага хуримтлуулаад, тодорхой хэсгийнх нь ур чадвар дээшлээд ирдэг. Тэр ур чадвартай хэсгээсээ ажилд дэвшүүлдэг, томилдог зарчим үйлчлээд эхэлвэл шилдэг байхын төлөө тэмүүлэх, ажлаа сайн хийх, ур чадвараа дээшлүүлэх тэмүүлэл бий болж, төрийн алба өөрөө чадваржих юм. Бас нэг асуудал бол ёс зүйн асуудал байгаа юм. Аливаа байгууллагын, ялангуяа удирдлагын мораль алдагдаад ирэхээр удирдлагаа хүндэтгэх, айх, ах захын ёс байхгүй болчихож байгаа юм. Төрийн албаны тухай шинэ хууль ирэх оны эхний өдрөөс эхлэн хэрэгжинэ. Уг хуулийн гол зохицуулалтын нэг нь дээр дурдсан мерит зарчмыг хангуулах юм. Мөн нэг гол зохицуулалт нь авлига, албан тушаалын гэмт хэрэгт ял шийтгүүлсэн этгээдийг дахиж төрийн албанд ажиллуулахгүй тухай заалт байгаа. Энэ төрлийн хэрэг хийсэн хүн дахиж нийтийн албанд ажиллах ёс суртахууны эрхгүй юм.

-УИХ-аар 2019 оны төсөв хэлэлцэгдэж байна. Энэ удаагийн төсвийн тухайд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Ирэх 2019 онд 1,913.2 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай байхаар төсөв орж ирсэн. Төсвийн алдагдлаа сайн бууруулсан төсөв орж ирсэн нь сайшаалтай байгаа. Энэ УИХ 2016 оны төсвийн тодотголыг 4,346.1 тэрбум төгрөг, 2017 оны төсвийг 2,711.5 тэрбум төгрөг, 2018 оны төсвийг 2,420.1 тэрбум төгрөгийн алдагдалтайгаар баталж байна. Энэ нь төсвийн сахилга бат сайжирч байгаа хэрэг гэж үзэж байна. Гэхдээ төсвийн алдагдлыг багасгах өөр боломжууд бий. Тухайлбал татаас авч, үйл ажиллагаа явуулж байгаа төрийн мэдлийн аж ахуйн нэгжийг хувьчлах, бондын мөнгөнөөс зээл авсан компаниудаар нь бондын төлөлтийг хийлгэх тал дээр дутуу ажилласан байна уу гэж харж байна. Нэг үеэ бодвол төсвийн хүндрэлээсээ гарчихсан, эдийн засгийн өсөлт ажиглагдаад эхэлчихсэн байгаа тул жижиг дунд бизнесүүдээ дэмжих, ялангуяа хөдөө орон нутагт ажлын байр бий болгох тал дээр зоригтой хөрөнгө оруулалт хийж, шаардлагатай санхүүжилтийг олгох нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байгаа.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

БСШУС-ын сайд Ц.Цогзолмаатай ярилцлаа.

---

-Та ажлаа аваад нэг жил болж байна. Энэ хугацаанд боловсролын салбарын ирээдүйн хөгжлийг юу гэж харав?

-Хөгжлийн нууц нь концепцийг оновчтой зөв тодорхойлох гэж би хувьдаа үздэг. Боловсролын салбар шилжилтийн он жилүүдэд төдийгүй үндсэндээ сүүлийн 30 жилд урсгалаараа явж, хэт олон асуудал хуримтлагджээ. Үүнтэй маргах хүн гарахгүй гэдэгт итгэж байна.Тодорхой төсөөлөл, мөрөөдөл, чиглэлгүйгээр урсгалаараа явна гэдэг аль ч салбарт маш их хохиролтой.Ийм л дүр зурагтай салбарыг хүлээж авсан. Ер нь боловсролоо урсгалаар нь орхино гэдэг улс орны хөгжлийн ирээдүй болсон үр хүүхдүүдээ зөнд нь хаясантай ижил шүү дээ. Өрх гэр хүртэл амьдралаа төлөвлөдөг. Компаниуд мастер төлөвлөгөө гаргадаг болсон цаг. Тиймээс хуримтлагдсан олон асуудлуудыг сэтгэл хөөрөл, гадна дотнын жишээн дээр биш системтэй судалгаа, оношилгоо, дүн шинжилгээ хийсний үндсэн дээр тооцоо, судалгаа, эрэмбэ дараатай засна. Энэ салбарын ойрын, дундын болон урт хугацааны алсын хараа, зорилго, концепцийг бий болгохыг зорьж байна. Энэ оны хоёрдугаар сард БСШУСЯ, Азийн хөгжлийн банк болон Сангийн яамтай хамтран “Боловсролын салбарын хөгжлийн мастер төлөвлөгөө боловсруулахад дэмжлэг үзүүлэх” төслийн санамж бичигт гарын үсэг зурсан. Уг санамж бичгийн хүрээнд Монгол Улсын боловсролын салбарын хөгжлийн мастер төлөвлөгөө боловсруулах ажлыг БСШУСЯ, Азийн хөгжлийн банкны техникийн туслалцааны төслийн багтай хамтран хэрэгжүүлж байна. Энэ төлөвлөгөө боловсролын салбарын урт хугацааны бодлого бүхий төлөвлөгөө байх болно. Үүний төлөө ажлын хэсгийнхэн маань чармайн ажиллаж байна. Эндээс их аятайхан дүр зураг, урт хугацааны бодлого гарчих үр дүнг хүлээж байна.

-Боловсролын салбарын мастер төлөвлөгөөг өмнө нь боловсруулан хэрэгжүүлж байсан. Энэ удаагийн мастер төлөвлөгөөний онцлог юу вэ?

-Монгол Улс анх 1996 онд боловсролын салбарын мастер төлөвлөгөөг боловсруулан дөрвөн жилийн хугацаатай хэрэгжүүлсэн. Түүнээс хойш 2000-2005, 2006-2015 оны хооронд хоёр, гурав дахь мастер төлөвлөгөөнүүдийг хэрэгжүүлсэн.

Энэ удаа бид дөрөв дэх мастер төлөвлөгөөг гурван үе шаттайгаар боловсруулан ирэх оны зургадугаар сард бэлэн болгож, эдийн засаг, санхүүгийн тооцоотой нь хамтатгаж дуусгана. Энэ мастер төлөвлөгөөг 2020-2030 он хүртэл дунд хугацаанд хэрэгжүүлнэ. Мастер төлөвлөгөөнд, сургуулийн өмнөх боловсролын удирдлага, зохион байгуулалт, үнэлгээний тогтолцоо, стандартыг боловсронгуй болгох, хөгжлийн таатай орчныг бүрдүүлэх, багш нарын мэргэжлийн чадварыг дээшлүүлэх, хөдөө орон нутгийн, ялангуяа малчдын хүүхдүүдийн сургуулийн өмнөх боловсролын хөгжлийг дэмжих зэрэг шинэ, дээд эрэмбийн асуудлуудыг санал болгон, холбогдох судалгаануудыг хийж байна.

Харин ерөнхий боловсролын сургуулийн хувьд жинхэнэ монгол иргэнийг төлөвшүүлэх, дэлхийн монгол хүн бэлтгэх боломжуудыг эрэлхийлж, бодлого, стратеги, менежмэнт, зохион байгуулалт, сургуулийн байршил бүтэц, сургалтын агуулга, стандарт, багш нарын чадвар, санхүү, хөрөнгө оруулалт зэрэг бүхий л чиглэлд шинэлэг агуулгыг тусгах юм. Дээд боловсролын салбарт их сургууль, дээд сургууль, коллежийн ялгааг илүү тодотгон, энэ дагуу тухайн боловсролын байгууллагын төвлөрөн суурьших байршлыг тодорхойлох зэрэг алхмыг хийхээр урьдчилан төлөвлөж байна. Ингэснээр дээд боловсролын чанарыг ахиулах цогц бодлогын загвараа гаргана.

-Мастер төлөвлөгөөг амьдрал дээр хэрэгжүүлэх хүмүүс нь багш нар. Багшийн хөгжилд хэрхэн анхаарч байна вэ?

-Боловсролын салбарт сүүлийн 30 жил асар олон асуудал хуримтлагдаж, зарим талаар уналтад ороод байна гэж би дээр хэлсэн. Энэ уналтыг зогсоож, тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэх гол хүмүүс нь багш нар. Багш сайн байж сайн шавь төрнө, төлөвшинө. Ингэж байж л Монголын ирээдүй гэрэл гэгээтэй, оюунлаг байх болно. Тиймээс БСШУСЯ-наас 2018 оныг Багшийн хөгжлийн жил болгон зарласан. Багш өөрөө хөгждөг, сайн ажиллавал цалин урамшуулал нь нэмэгддэг тогтолцоо руу бид шилжих цаг болсон. Энэ чиглэлээр яамнаас багагүй ажил хийж байна. Өнгөрсөн зургадугаар сард Багшийн хөгжлийн тухай бие даасан хууль УИХ-аар батлагдлаа. Хууль ирэх оны нэгдүгээр сарын 1нээс хэрэгжиж эхэлнэ. Багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх, давтан бэлтгэх, ажлын байрандаа хөгжих, нийгмийн баталгааг хангах асуудал өмнө нь Боловсролын тухай хуулиар зохицуулагддаг байсан. Харин одоо Багшийн хөгжлийн хуулиар зохицуулагдана. Өөрөөр хэлбэл багшийн хөгжлийг дэмжих бие даасан хууль эрх зүйн зохицуулалттай болсон гэсэн үг. Энэ бол том дэвшил.

-Тус хуульд багшийн хөгжлийг дэмжих чиглэлээр ямар зохицуулалтууд туссан бэ?

-Багшийн хөгжлийн төвийн үйл ажиллагаанд ЕБС, цэцэрлэг, мэргэжлийн боловсрол сургалтын байгууллагын нийт хувьсах зардлын хоёр хүртэлх хувийг буюу дунджаар 10 тэрбум орчим төгрөг зарцуулдаг болно. Багш нарыг ажилласан жилээр нь бус ажлын амжилт, эцэг эх, хамт олны санал, сэтгэл ханамжид тулгуурлан мэргэжлийн зэргийг нэмэгдүүлж, цалин хөлсийг нэмэгдүүлэх боломж бүрдсэн. Илүү ажиллаж байгаа нь тэр хэрээрээ цалин, урамшууллаа нэмүү авдаг үр дүнгийн болон ажлын гүйцэтгэлийн үнэлгээний систем бий болно. Ер нь сайн багш сайн л цалин авах ёстой гэдгийг би ажлаа авсан өдрөөс л онцолж байгаа. Тиймээс сайдын хувиар энэ асуудлыг Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцүүлж, багшийн орлогыг нэмэгдүүлэх бодлогын хүрээнд ажлын үр дүнгийн мөнгөн урамшууллыг 60 хувиар тогтоох, сургууль, цэцэрлэгийн хэмнэгдсэн зардал, нэмэлт орлогыг урамшууллын зардалд шилжүүлэн бүрэн санхүүжүүлэх чиглэлийг аймаг, нийслэлийн Засаг дарга нарт өгсөн. Ингэснээр 2018 онд 21 тэрбум төгрөгийн урамшууллыг багш нарт олгоод байна. Багшийн хөгжлийн тухай хуулийн дагуу сургуульд 44өөс дээш хүүхэдтэй ангид туслах багш ажиллах орон тоог бий болгоно. Багшийн мэргэжлээр суралцаж байгаа оюутны их, дээд сургуульд суралцаж байхдаа дадлагажигчаар ажилласан хугацааг кредитэд тооцох зэрэг зохицуулалтууд шинээр батлагдсан. Түүнчлэн багш нар 510 жил ажиллаж байж зэрэг нэмэх зохицуулалттай байсныг өөрчилж, ажлын өндөр үр дүн гаргасан тохиолдолд нэмэх бололцоог бүрдүүлж байгаагаараа залуу багш нарт урам өгсөн шийдвэр болсон гэж үзэж байна.

-Сургалтын чанар, үр дүнд сурах орчны асуудал маш чухал нөлөөтэй. Яамны зүгээс энэ талаар ямар ажлууд хийж байгаа вэ?

-Сургууль, цэцэрлэгийн сургалтын орчин хүүхдэд ээлтэй байх ёстой. Орчны аюулгүй байдлын тухайд цахим аюулгүй байдал, эрүүл мэндийн эрсдэлгүй байдал, хоол хүнсний эрүүл ахуй гээд олон зүйл багтана. Энэ чиглэлээр нэлээд ажлыг өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд хийсэн. Нэн тэргүүнд хүүхдийн хоол тэжээлийн асуудалд салбар яамны зүгээс онцгойлон анхаарч байна. Энэ хүрээнд БСШУСЯ цэцэрлэг, дотуур байр, үдийн цайнд зарцуулж буй зардлыг хоёр дахин нэмэгдүүлэх саналыг Сангийн яаманд хүргүүлээд байна. Ингэснээр 2019 оноос хүүүхдүүд чанартай, баялаг орц найрлагатай үдийн цай хэрэглэдэг болно. Мөн энэ аравдугаар сарын 1ний өдрөөс сургууль, цэцэрлэгийн ойр орчимд 500 метр дотор хийжүүлсэн ундаа, чипс, лаазалсан бүтээгдэхүүн зэрэг хүүхдийн өсөлт, эрүүл мэндэд хортой хүнсний бүтээгдэхүүн зарж борлуулахыг хориглох шийдвэр хэрэгжиж эхэллээ. Хоёрт, хүүхэд хамгааллын чиглэлээр хүүхдүүдийг цахим халдлага, донтолтоос сэргийлэх, амь насыг хамгаалах, аюулгүй байдлыг хангах, сурах идэвхийг нэмэгдүүлэх, нийгмийн бодит харилцаанд оролцох боломжийг нэмэгдүүлэх зорилгоор сургуулийн орчинд ухаалаг гар утас хэрэглэхийг хориглох шийдвэр гаргуулсан.

-Эрүүл мэндийн хичээл ЕБС-ийн бүх ангид орохоор болж байгаа. Ингэснээр ямар давуу талууд бий болно гэж үзэж байгаа бол?

ЕБСийн бүх ангид эрүүл мэндийн сургалтын хөтөлбөрийг оруулахаар шийдвэрлэсэн. Энэ дагуу сургалтын агуулга, багшлах боловсон хүчнийг бэлтгэх ажлыг богино хугацаанд зохион байгуулсан. Ингэснээр сурагчид хувийн болон орчны эрүүл мэнд, хооллолт ба хөдөлгөөн, сэтгэцийн эрүүл мэнд, хорт зуршил, нөхөн үржихүйн эрүүл мэнд, жендерт суурилсан хүчирхийлэл зэрэг сэдвээр ойлголттой болж төлөвших нийгмийн маш чухал ач холбогдолтой бодлогын ажил эхэлсэн. Ер нь эрүүл, боловсролтой иргэн бэлтгэх, тогтвортой, олон жил хэрэгжих сайн хөтөлбөрийг бид бий болгох ёстой. Үүний гол хөшүүрэг нь сайн сурах бичиг. Сурах бичиг олон дахин солигддог байх нь суралцагч хүүхдүүдэд маш хортой. Сургалтын хөтөлбөр нь ойр ойрхон өөрчлөгддөг байдал багш нарыг залхааж, нийгмийг ч төөрөгдүүлж, энэ нь эцэстээ салбарыг тэр чигт нь тогтворгүй болгож байна. Энэ замбараагүй байдлыг өөрчилж, тогтворжуулж, хуулиар хамгаалж өгөхийг зорьж ажиллаж байгаа. УИХын намрын чуулганаар Боловсролын багц хуулийн төслийг өргөн барина. Энэ хуулийн төсөл батлагдсанаар боловсролын салбарт олон сайн өөрчлөлт авчирна гэдэгт итгэж байгаа. Бид олон багш нараа оролцуулсан хэлэлцүүлгүүдийг хийж хамгийн сайныг нь авч тусгаж байгаа.

-Манай улс 12 жилийн тогтолцоонд шилжээд чамгүй удаж байгаа. Гэтэл ердөө энэ жил л бүрэн хөтөлбөр, сурах бичигтэй 12 жилийн тогтолцоонд шилжиж байна гэх юм. Энэ үнэн үү?

-Харамсалтай нь үнэн. 2008 онд 12 жилийн тогтолцоонд шилжсэн. Гэвч шулуухан хэлэхэд сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр гаргасан шийдвэр байсан санагддаг. Хөтөлбөр болон сурах бичгийг нь төлөвлөхгүйгээр шилжсэн байдаг. Өнгөрсөн жил гэхэд 12 дугаар ангийн сурагчид сурах бичиггүй төгссөн. Үүний хор уршиг хожим хүүхдүүдэд маань гарах нь харамсалтай. Ер нь Монголын боловсролын мастер төлөвлөгөө, хөгжлийн чиг хандлагыг 10, 15 жилийн хугацаатайгаар төлөвлөх нь зөв гэдэг бодлого гаргасан. Томилогдсон сайд бүрийн үзэл бодлыг дагаж, дөрөв, дөрвөн жилээр өөрчлөгдөх төсөл, хөтөлбөрийг үр хүүхэд дээрээ туршдаг гашуун туршлагыг таслан зогсоох цаг болсон. Энэ салбарт тогтвортой хөтөлбөр, сурах бичиг, бодлого юу, юунаас чухал байна. Үүнийг сайдаар ажиллаж байх хугацаандаа хуульчилж, дархлаатай болгохын төлөө ажиллаж болно.

-Зургаан наснаас эхэлж ерөнхий боловсролыг олгох энэ тогтолцоо хэр оновчтой юм бэ. Нийгэмд асуудал дагуулсан сэдэв шиг санагддаг?

-Энэ тогтолцоо ялангуяа хөдөө орон нутгийнхны хувьд амьдралд хүнд тусч байна. Гэр бүлд маш хортой нөлөөлж байна. Ийм бодитой асуудал нүүрлэсэн учраас малчдын хүүхдүүдэд сонголт үлдээхээс өөр аргагүй болсон. Магадгүй, малчин өрхөд өсөж өндийсөн хүүхдүүд боловсрол эзэмшээд, хожим нь уламжлалаа дагаад өрх гэрийнхээ мал аж ахуйг авч явж болох шүү дээ. Авч явах ч учиртай нь үнэн шүү дээ. Тиймээс малчдын хүүхдүүдийн сургуульд элсэх насыг эргэж харах шаардлага зайлшгүй байна. Малчдын хүүхдүүдийн хувьд, хэрэглээ, цаг үе, үйл явдлын онцлогт тохируулж цагаан cap, мал төллөлт гэх мэтээр сургалтын программаа гаргах бол, хотын хүүхдүүдийг ид утааны үеэр амраана гэдэг ч юмуу зохицуулалтыг хийж өгөхийг цаг үе нэхэж байсан. Тус зохицуулалтыг энэ хичээлийн жилээс хийж өгсөн.

-Их, дээд сургуулиудыг цөөлөх шийдвэр гаргаж, энэ оноос хэрэгжүүлж эхэлсэн. Үүгээр дээд боловсролын байгууллагуудад нэлээд том шалгуур, анхааруулга өгсөн гэж ойлгож болох уу?

-Дээд боловсролын шинэчлэл бол нийгмийн, цаг үеийн захиалга. Нэгдүгээрт, цөөлнө гэдгээр хаалгыг нь шууд хаагаад явахгүй байгаа. Боломжуудыг нь олгож, шаардлагаа өндөрсгөсөн. Энэ 96 дээд сургууль дотроос 30 гаруй нь статусаа өсгөөд бүр их сургууль болчихсон. Их сургуулийн статус гэдэг ямар байх ёстой вэ. Байшин нэмж барьж, барилгаа өргөтгөснийг их сургууль болчихлоо гэж эндүүрч болохгүй. Сургалтын агуулга, мэргэжлийн багш нарын баг чухал. Төгссөн оюутнуудын 65 хувь нь ажилгүй гэдэг статистик тоо үнэн шүү дээ. Мэргэжлээрээ ажиллаж буй хүн ч ховор байна. Тиймээс их, дээд сургуулийн элсэлтийн босго оноог өндөрсгөсөн. Дээд оноо 800, ядаж 400 оноо авч байж дээд сургуульд элсэнэ. Төрийн өмчийн их сургуулиудад 480 гэдэг босго оноог тавьсан. Ингэснээр элсэгчдийн чанар сайжирч дагаад дээд боловсролын чанар, нэр хүнд өснө гэж харж байна.

-Хувийн их, дээд сургуулиудын босго оноо улсын их, дээд сургуулийнхаас арай бага байсан. Угтаа бол адилхан байх ёстой биз дээ?

-Нуух юу байхав, бүх зүйл хоёр талтай. Босго оноо өсгөснөөс болж эсэргүүцэл их ирсэн. Улмаар хувийн их, дээд сургуулиудын консорциум саналаа ирүүлснээр босго оноон дээр тодорхой хэмжээний өөрчлөлтийг хийсэн нь үнэн. Гэхдээ нэг зүйлийг анхааруулсан. Төлбөрөө төлөөд элссэн оюутнуудад чанартай боловсрол олгох, төгсөөд ажлын байранд ажиллах чадвартай болгож өгөх шаардлагыг тавьсан. Ер нь бол хатуухан хэлэхэд боловсролоор дамжуулж бизнес хийж болохгүйг хэн хүнгүй л мэдэх учиртай. Оюутан бол төлбөр төлөгч гэж харж болохгүй шүү дээ. Тэд Монголын ирээдүйг нуруун дээрээ үүрэх сэхээтнүүд болж бэлтгэгдэх ёстой.

-Дээд боловсрол гудамжинд гараад удаж байна гэх шүүмжлэл нийгэмд байсаар байна. Ер нь дээд боловсролыг чанаржуулахын тулд яах ёстой вэ?

-Дээд боловсролын чанар бол нийгмийн захиалга мөн үү гэвэл мөн. Дээд боловсролын либералчлал нэрийн дор барилгатай, ширээ сандалтай л бол дээд боловсролын үйлчилгээ явуулах эрх өгч, элсүүлэх оюутны тоонд төрөөс хяналт тавихаа больж, тухайн сургуулийн ТУЗд хүсвэл хэдэн ч оюутан авч болно гэж журамласнаас хойш чанаргүй их, дээд сургуулийн тоо ихэссэн. Төлбөрөө төлж л чадаж байвал хэн ч их, дээд сургуулийн оюутан болох үүд хаалгыг нээсэн шийдвэрийг 20122015 онуудад бий болгосон нь харамсалтай. Өнгөрснөө үгүйсгэж, муулж, өөрийгөө дөвийлгөх гэсэнгүй шүү. Чухам эндээс дээд боловсролын үнэгүйдэл эхэлсэн гэж болно. Харин 2018 оноос буюу ажлаа авснаас хойш дээд боловсролын шинэчлэлийг эрчимжүүлсэн. Чанаргүй их, дээд сургуулийн тоог багасгаж, чанаржуулах зорилгоо ил тод зарлаж ч байсан. Зарим их, дээд сургуулийг татан буулгаж, зарим ижил төстэйг нь нэгтгэлээ. Тодруулбал, 18 их, дээд сургууль, коллежийн үйл ажиллагаанд хяналт шинжилгээ, үнэлгээ хийж, боловсролын байгууллагад тавигдах стандарт шаардлага хангаагүй, багшлах боловсон хүчний хүрэлцээ хангамж дутмаг, үйл ажиллагааны зөрчилтэй таван дээд сургууль, коллежийн сургалтын ажил эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг хүчингүй болгож, мөн таван сургууль өөрсдийн хүсэлтээр бусад сургуультай нэгдсэн. Цаашид хяналт, үнэлгээг сургуулийн үйл ажиллагаанд төдийгүй сургалтын хөтөлбөрүүдийн түвшинд үргэлжүүлэн явуулна.

-Огцруулах дөрвөн сайдын нэрэн дунд таных ч бас явж байсан. Үүнд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Ингэж ярьж байгаа хүмүүсээс асуусан нь дээр байх аа. Ер нь “Муу л юм болвол хойд талын хар овоохой” гэдэг шиг бүх муу муухай зүйлийг надтай холбох гэж үзэж байгаа хандлагыг сүүлийн хоёр сар хангалттай мэдэрлээ. Тэглээ гээд гомдоллох, эмзэглэх юм алга. Улстөрч хүний хувьд сонгосон зам минь энэ. Бүгдийг нь даваад гарна даа. Ер нь би ийм асуудалд цаг зарцуулж дадаагүй юм билээ. Өмнөх ажлаа л чин сэтгэлээсээ хийж, итгэл хүлээлгэсэн хүмүүсийнхээ итгэлийг зүтгэлээр хариулахыг л өөртөө үүрэг болгодог доо. Хувь хүний нэр нь гэхээсээ илүү хийсэн ажил нь яригдаж үлддэг шүү дээ.

-Өнөөдөр багш нарын баярын өдөр тохиож байна. Таны хувьд ЗХУ-д багш мэргэжил эзэмшсэн байх аа. Багшийн ажлын гараагаа хэрхэн эхэлж байв?

-Монголын үе үеийн багш нартаа дэлхийн болон Монголын багш нарын баярын өдрийн мэндийг өргөн дэвшүүлье. Эх орны минь ирээдүйг гартаа, сэтгэлдээ өлгийдөн авч ажилладаг мэргэжил нэгт багш нартаа эрүүл энх, сайн сайхныг хүсье. Хүнлэг, сайхан, мэдлэгт суурилсан, хүнд ээлтэй нйигмийг бүтээх үйлсэд нь амжилт хүсье. Би ЗСБНХУ-ын Эрхүү хотын Багшийн дээд сургуулийн түүхийн багшийн ангийг төгссөн. Төгсөж ирээд төрөлх нутаг Ховд аймгийнхаа Багшийн дээд сургуулиас ажил хөдөлмөрийн гараагаа эхэлж байлаа. Одоо бодоход дөнгөж оюутны ширээний араас ирсэн хүүхэд үе тэнгийн шахуу оюутнууддаа хичээл зааж байж. Хэдийгээр өөр ажилд шилжиж ажилласан ч багшийн мэргэжил, багшийн ажилдаа үнэхээр хайртай.

УИХ-ын гишүүн Н.Учралтай ярилцлаа.

---

-Цахим бодлогын түр хороо “Unfriend” аянд идэвхтэй оролцлоо. Цаашид ямар ажлуудыг хийж хэрэгжүүлэхээр төлөвлөөд байгаа вэ?

-Цахим бодлогын түр хороо энэ намрын чуулганаас эхлээд ажлуудаа идэвхжүүлж ажиллана. Өнгөрсөн хугацаанд бид төлөвлөгөөн дээрээ илүү их анхаарч ажиллалаа. Мөн олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалж ажиллах талаар хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох асуудлаар олон нийтийн хэлэлцүүлэг хийлээ. Хэлэлцүүлгээс тодорхой зөвлөмжийг гаргасан. Зөвлөмжийг төрийн гурван өндөрлөгт хүргүүллээ. Засгийн газартай хэрхэн хамтарч ажиллах уу, УИХ-ын зүгээс хэрхэн ажиллах вэ гэдэг дээр тодорхой зөвлөмжүүдийг хүргэсэн. Олон нийтийн сүлжээнд хүнийг гүтгэх, доромжлох, хүүхдийн эрхэд халдах асуудлууд их гарч байна. Цахим гэмт хэргийн гаралт сүүлийн нэг жил нэг дахин өссөн үзүүлэлт гарсан. Үүнийг зөвхөн технологийн аргаар эсвэл хуулиар шийдэж чадахгүй. Нийгмийг соён гэгээрүүлэх ажлуудыг хийх нь илүү чухал гэж үзэж байгаа. Тэр утгаараа бид Цагдаагийн байгууллагаас зохион байгуулсан “Unfriend” хөдөлгөөнийг бодит утгаар нь дэмжлээ. Энэ хөдөлгөөний тусламжтайгаар олон санал зөвлөмжүүдийг УИХ-д хүргүүлсэн. Мөн айл бүрт цахим зохистой хэрэглээг нэвтрүүлж, энэ талаар бие даасан хичээлийг ЕБС-уудад оруулах аяныг өрнүүлэх бодолтой байгаа. УИХ-ын дэргэд байгуулагдсан Цахим бодлогын түр хорооноос цаашдаа цахим орчинд хүний эрхийг хамгаалах, салбар байгууллагуудын үүргийг тодорхойлсон хуулийн төслийн судалгааг хийгээд бүрэн дууссан. Уг хуулийг намрын чуулганаар хэлэлцүүлэх бодолтой байгаа.

-Цахим бодлогын түр хорооноос салбарын мэргэжилтнүүдтэй хамтран Төрийн цахим шилжилтийг хийхэд чиглэсэн ажлын хэсэг байгуулжээ. Цахим шилжилтийг хийснээр ямар бодит үр дүн гарах вэ?

-Бид Цахим гарын үсгийн тухай хуулийг 2015 онд баталсан. Гэхдээ цахим гарын үсгээр төрийн үйлчилгээ авч байгаа тохиолдол алга байна. Өнөөдөр ТҮЦ машинаас авсан иргэний үнэмлэхний лавлагааг нотариатаар батлуулахгүй бол хүчингүйд тооцдог.

Нэг ёсондоо төр өөртөө байгаа мэдээллийг иргэдээсээ заавал нэхдэг хэлбэр лүү шилжжээ. Энэ асуудлыг бид анхаарч ач холбогдол өгч ажиллах ёстой юм байна. Өнгөрсөн хугацаанд 800 гаруй тэрбум төгрөгийн программ хангамж төрийн байгууллагуудаар хэрэгжсэн гэсэн тоо бий. 800 гаруй тэрбум төгрөг зарчихаад ямар үр дүнд хүрсэн юм бэ гэдгийг бид харах ёстой. Энэ мөнгөнөөс хэдэн төгрөг хэмнэсэн юм. Төрийн албыг яаж цомхотгосон, төрийн үйлчилгээг иргэдэд нээлттэй, хурдан шуурхай болгож чадсан юм уу гэдгийг хэмжих үзэх ёстой. 800 тэрбум төгрөгийн ихэнх хэсэг нь гадаадын зээл тусламж. Буцаад л төлөгдөх ёстой мөнгө шүү дээ.

Монголчууд өөрсдөө программ хангамжийн чиглэлээр сайн ажилладаг болсон. Манай программистууд ямар ч захиалга өгсөн дэлхийн программистуудтай адилхан хэмжээнд хийж чаддаг болжээ. Адилхан мэргэшиж, боловсорсон байна. Гэтэл бид монголчуудаараа хийлгэхгүй гадаадын компаниудаас зээл тусламж авах байдлаар ажиллаж байгаа нь тун харамсалтай. Энэ бодит тоог гаргахын тулд Цахим бодлогын түр хорооны иргэд ажлын хэсгийг байгууллаа. Тухайн ажлын хэсгээрээ дамжуулаад бид төрийн байгууллагууд дээр очиж шалгалт хийнэ. Хөрөнгийн бирж дээр Англиас авсан “Software” чинь хэрэг болж байгаа юм уу, боловсролын салбарт хэрэглэж байгаа программ хангамжууд хэрэгтэй байна уу, үгүй юу гэдэг дээр үнэлэлт хийж дүгнэлт гаргах юм. Дүгнэлтийнхээ дагуу УИХ дээр мэдээлэл хийнэ. Цаашид юунд анхаарч ажиллах вэ гэдэг нь тодорхой болсны дараа УИХ-аас Засгийн газарт чиглэл өгөх тогтоол батлуулна. Тогтоолынхоо дагуу Засгийн газар дэргэдээ Цахим бодлогын асуудлыг хариуцсан тусгай хороог байгуулж, үүнд ач холбогдол өгч ажиллаасай гэж бодож байгаа.

Бид тухайн салбартаа мэргэшсэн, салбараа мэддэг хүмүүс нь зовлон жаргалаа ярих ёстой гэж үзсэн. Тэр утгаараа лхагва гаригт Цахим бодлогын түр хороо Программ хангамж үйлдвэрлэгчдийн холбооны удирдах зөвлөлийн гишүүдтэй уулзлаа. Бид Төрийн цахим шилжилтийг бодитой болгох ажлын хэсэгт тус холбооны гишүүдийг оролцуулж, орон тооны бус маягаар зөвлөл байгуулан гишүүдийнх нь дуу хоолойг сонсъё гэж шийдсэн.

-Аж үйлдвэрийн IV хувьсгалд бэлтгэх ажлын хэсэг мөн байгуулагдсан. Бид энэ хувьсгалд бэлэн байна уу?

-Манай улс Аж үйлдвэрийн IV хувьсгалд бэлтгэх төрийн нэгдсэн бодлого гаргах хэрэгтэй байна. Дэлхийн ихэнх орнууд Аж үйлдвэрийн IV хувьсгалд бэлтгэх бодлогоо гаргачихлаа. Одоо бид яаж бэлтгэх ёстой вэ гэдгээ ярих цаг хэдийнэ болсон. Нэг ёсондоо хөдөлмөрийн зэх зээл боловсролын салбар хоёрын хооронд уялдаа байхгүйгээсээ болоод залуучууд ажлын байргүй байна. Хөдөлмөрийн салбар дахь эрэлтийнхээ дагуу тодорхой квот тогтоох хэрэгтэй. Харин боловсролын яам ирсэн квотоо сургуулиуддаа зөв хуваарилж чадах юм бол залуус ажилтай болно. Аж үйлдвэрийн IV хувьсгал ингэж их яригдаж байгаа гол учир нь боловсрол, хөдөлмөрийн салбартай холбоотой юм. Яагаад гэхээр хүний хийдэг зүйлийг робот хийж, хиймэл оюун ухаан асуудлыг шийддэг болчихлоо. Тиймдээ ч Германд шинжлэх ухааны байгууллагынхаа судалгааны чиглэлийг зөвхөн Аж үйлдвэрийн IV хувьсгалд бэлтгэхэд чиглүүлчихсэн. Үүнд боловсрол, хөдөлмөрийн салбар хамгийн мэдрэмтгий байна. Иймээс нэн тэргүүнд хөдөлмөр, боловсролын салбар ямар бодлого барьж ажиллах юм бэ гэдгийг анхааран, ач холбогдол өгч, төрөөс баримтлах бодлогоо гаргая л гэж байгаа юм. Хуульчийн мэргэжил дээр ярья л даа. Гэмт хэргийн зүйчлэлийг робот автомотаар программ бичээд хийчихэж чадна. Харин тухайн зүйл ангийг бариад шүүх хурал дээр мэтгэлцээнд орох чадвар нь хуульчдад илүү их хэрэгтэй болж байгаа юм. Бүх салбарт энэ хувьсгал мэдрэгдэж эхэлнэ.

-Манай ШУА-аас Аж үйлдвэрийн IV хувьсгалд хэр анхаарч ажиллаж байгаа бол?

– Шинжлэх ухааны академи Бага чуулганаараа Аж үйлдвэрийн IV хувьсгал салбар бүр дээр хэрхэн явагдах вэ гэдэг дээр анхаарах хэрэгтэй байгаа талаар хуралдсан. Бага чуулганаас гарсан албан ёсны дүгнэлтээ төрийн гурван өндөрлөгт хүргүүлсэн. Би ШУА-ын Бага чуулганы Техник технологийн салбарын гишүүн. Тиймдээ ч энэ салбарынхаа хуралдаануудад оролцож, ШУА-ын эрдэмтдийнхээ тусламжтайгаар Аж үйлдвэрийн IV хувьсгалд бэлтгэхэд анхаарч ажиллаж байна. Засгийн газар ч бодлогоо барьж ажиллах нь зүйтэй. Өнгөрсөн зуунд нэг л зүйлийг чаддаг хүн хэрэгтэй байсан бол одоо бүх зүйлийг оролддог, авьяаслаг хүнийг хайж байна. Хятад боловсролын салбартаа 1000 авьяаслаг хүний бэлтгэхээр дэлхийн өнцөг булан бүрт сургаж байна. Авьяаслаг хүн гэдэг нь хөрвөх чадвартай хүн юм.

Цахим бодлогын түр хороо Монголд байгуулагдсан нь маш сайн дэвшил болсон гэдгийг эрдэмтэн судлаачид хэлж байгаа. Дэлхийн улс орнуудын УИХ-д цахим бодлогын асуудал хариуцсан байнгын хороо ажилладаг. Дижитал шилжилт л гэж байгаа юм л даа. Дижитал гэдэг нь тоон гэсэн л үг. Тоон үзүүлэлтээр ярьдаг засаглалыг л ухаалаг засаглал гэж байгаа. Ажлын байр хэдэн ширхэгээр, хүний цалин яг хэдэн төгрөгөөр нэмэгдсэн бэ гэж хэмжиж явдаг. Тиймээс бид дижитал засаглалыг бий болгохын тулд дээрх чиглэлүүдийг анхаарч ажиллахаар зорьж байна. Намрын чуулганаар эхний ажлуудаа хийхээр төлөвлөж байна.

-Намрын чуулган ирэх даваа гаригт нээлтээ хийнэ. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хэлэлцэх болов уу. Ямар өөрчлөлтүүд тусгагдах бол?

-Үндсэн хуулийг хэлэлцэх шаардлагатай л гэж үзэж байгаа. Зөвлөлдөх санал асуулга, судалгаанууд сайн хийгдчихсэн. Яг энэ цаг үе бол хамгийн зохистой цаг үе л гэж бодож байна. Ингэж байж Сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намын тухай хууль, Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хууль, Хот тосгоны тухай хуулиуд араас нь явна. Үндсэн хуулийг бид өөрчлөхгүйгээр Нийслэлийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг оруулж ирж чадахгүй ээ. Энэ асуудал дээр онгойлон анхаарч, Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийх ёстой гэсэн байр суурьтай байгаа.

-Намрын чуулганд ямар хуулийн төслүүд өргөн барихаар зэхэж байгаа вэ?

-Мэргэжлийн нэгдсэн холбооны эрх зүйн байдлын тухай хууль Засгийн газраас дэмжсэн санал авсан учир өргөн барих болно. Уг хууль батлагдан гарснаар гурваас дээш төрийн бус байгууллага нийлж байж мэргэжлийн нэгдсэн холбоог байгуулах боломжтой болох юм. Оюуны өмчийн тухай хууль, Гэр бүлийн тухай хуулийг өргөн барина. Мөн Мэдээллийн аюулгүй байдлын тухай хууль, Өргөн нэвтрүүлгийн тухай хуулиудыг УИХ-аар хэлэлцэнэ. Энэ хуулиудад санал шүүмжээ өгч, батлуулж гаргах нь Цахим бодлогын түр хорооны гол ажил.

-Нийслэлийн МАН өнгөрсөн долоо хоногт хуралдаж, шинэ даргаараа Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Д.Сумъяабазарыг сонгосон. Таны хувьд орон тооны бус дэд даргаар сонгогдсон. Ер нь энэ удаагийн хурлыг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-МАН-д эрүүл үзэгдэл байна. Хүмүүс өөрсдөө нэр дэвшээд гишүүд сонголтоо хийлээ. Заавал бодлоготой, энэ хүн л дарга байх ёстой гэсэн юм байхгүй шүү дээ. Хоёр хүн өрсөлдөж ялж, ялагдсан л дүр зураг харагдаж байна. Мөн гурван хүний саналаар ялсан нь уг намд дотоод ардчилал байгааг харуулж байгаа байх. Гишүүд ч Нийслэлийн МАН-ын хороонд шинэчлэл хийхийг хүсэж байгаа нь ч хурлаас харагдаж байсан.

-Манай улс Эрдэнэт үйлдвэрийн 51 хувийн асуудлаар Лондонгийн Арбитрийн шүүхэд ялагдсан. Энэ өрийг хэн төлөх ёстой гэж та үзэж байгаа вэ?

-Монголын Засгийн газар энэ өрийг төлөх боломж байхгүй. Тухайн үед ажиллаж байсан, асуудалд холбогдоод байгаа, Африкт очиж баталгаа гаргачихсан нөхдүүдийг шалгах хэрэгтэй. Улсын мөнгө гэдэг чинь бидний л мөнгө шүү дээ. Иргэн болгон өдөр тутам татвар төлж байгаа. Энэ татварын мөнгийг ард түмний өмнөөс аваад хэн нэгэн буруутай этгээдүүдийн төлбөрт тушаана гэж байхгүй. Тэр их мөнгөтэй төгрөгтэй, оффшор данстай хүмүүс мөнгөө авчраад энэ төлбөрөө төлнө биз.

-Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойрогт болох нөхөн сонгууль Цэцийн шийдвэртэй холбоотойгоор хойшлоод байгаа. Сонгуулийн ерөнхий хорооноос ч бэлтгэл ажлыг зогсоосон гэдгээ мэдэгдсэн. Үүнд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-УИХ-аар гарч байгаа эрх зүйн акт дээр ямар ч иргэн Үндсэн хуулийн Цэцэд гомдол гаргах эрхтэй. УИХ-ын тогтоолыг Цэц их суудлын хуралдаанаараа хуралдаад шийдсэн л бол УИХ үүнийг хүлээж авах эсэхээс үл хамааран Цэцийн их суудлын хуралдааны тогтоолыг зөвшөөрдөг. УИХ-ын зүгээс юу ч хийж чадахгүй гэсэн үг шүү дээ. Нэг л боломж бий. УИХ зүйл заалт дээрээ л өөрчлөлт хийнэ. Нөхөн сонгуультай холбоотой асуудлыг УИХ хүлээж аваагүй тохиолдолд их суудал руу явна. УИХ дунд суудлын тогтоолыг хүлээгээд авчих юм бол шууд л хүчин төгөлдөр болно. Нэг ёсондоо нөхөн сонгуультай холбоотой УИХ-ын тогтоол хүчингүй болно гэсэн үг. Энэ асуудлыг намрын чуулганаар хэлэлцэнэ. Гэхдээ СЕХ сонгуулийн бэлтгэл ажлаа зогсоох ёсгүй. Цэцийн дунд суудлын шийдвэр эцсийн шийдвэр биш шүү дээ. СЕХ бэлтгэл ажлаа хийж л байх ёстой.

УИХ-ын гишүүн А.Ундраатай ярилцлаа.

---

-Таныг МУИС-ийн зардлаар гадаад руу томилолтоор явлаа гэх шуугиан дэгдээд байгаа. Үүнд тайлбар өгөхгүй юу?

УИХын Нийгмийн бодлого, Боловсрол, Соёл, Шинжлэх ухааны байнгын хорооны эрхлэх асуудлын хүрээнд явсан ажил юм. Судалгааны их сургуулийг хөгжүүлэх, бодлогын дэмжлэг үзүүлэх шаардлагатай байна гээд энэ хүрээнд МУИС, Сөүлийн Үндэсний их сургуулийн харилцааг өргөжүүлэх, Солонгосын Шинжлэх ухаан технологийн институттэй харилцаа тогтоох, Солонгосын Үндэсний ассамблейн анхаарлыг энэ асуудалд хандуулах талаар ажилласан. Мөн Ансан дахь технологийн паркад ажилласан, дараагийн шатны ажлууд нь хийгдээд явж байна. Төрийн ажлыг төрийн мөнгөөр хийгээд, их сургуулиудаа дэмжээд явж байгаагаас биш хувьдаа ашигласан зүйл байхгүй. Журмаараа зохицуулагдаж байгаа асуудал. МУИСийн тухайд өнгөрсөн онд шинжлэх ухааны чиглэлээр суралцаж буй 10 оюутанд судалгааны болон сургалтын тэтгэлэг олгосон. Энэ жил ч дахин зарлана. Ер нь монголчууд бидний хувьд боловсролоо дэмжиж, оюуны хөдөлмөрийг эрхэмлэн, шинжлэх ухаан, технологи, инновацийг хөгжүүлж байж орлого нэмэгдэнэ, эдийн засаг сайжирна. Шинжлэх ухаан, судалгааг дэмжих нь улс орны чухал асуудал учраас ингэж мушгин шүүмжилж байгаад би шантрахгүй, улсын том эрх ашиг, ирээдүйн төлөө зүтгэх болно оо. Бүр цаашлаад, бидэнд шинжлэх ухаан, технологийн цоо шинэ хот хэрэгтэй байна. Төвлөрлийг сааруулах, зарим их, дээд сургуулийг нүүлгэх, академиа шинэчлэн хөгжүүлэх, инновацийн компаниудад татварын таатай орчин үүсгэж их дээд сургуулийн судлаачидтай хамтран хоршиж ажиллах боломж бүрдүүлэх, өндөр цалинтай ажлын байр олноор бий болгох, антрепренер сэтгэлгээг дэмжих талаар хийх ажил их байна.

-Эрдэнэт үйлдвэрийн 51 хувийн асуудлаар Лондонгийн Арбитрийн шүүхэд манай Засгийн газар ялагдсан. Өдөр хоног өнгөрөх тусам төлбөрийн хүү нэмэгдсээр байгаа. Та энэ нөхцөл байдлыг хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Эрдэнэт үйлдвэртэй холбоотой шахааны бизнес, бүтээгдэхүүний борлуулалт зэрэг олон жилийн туршид бүрхэг, далд явж ирсэн байдал үр ашгийг нь хамгийн өндөр байлгаж чадсан болов уу гэж эргэлзэхэд хүргэдэг. Хариуцлага өндөр, засаглал ил тод байх шаардлагатай гэдэг нь тодорхой.

Гэхдээ Эрдэнэтийн доторх асуудлын талаар би бараг юу ч мэдэхгүй гэж хэлэхэд болно. Хэвлэл мэдээллээс л унших төдий байна. Монголчууд бид 51, 49 гээд талцаж, маргалдаж байх хооронд уурхайтай холбоотой зарчмын олон асуудлууд хүлээж байна. Тэр дундаа нийгмийн эрүүл мэндийн, тоосжилтын, байгаль орчны нөхөн сэргээлтийн өндөр өртөгтэй чухал асуудлууд шил шилээ даран хүлээж байгаа гэж бодохоор сэтгэл зовнидог. Тэр дарамтыг бид үндэстнээрээ үүрэх учраас өнөөдрийн хариуцлага, ирээдүйн харанга болох вий. Мөн дараагийн Налайх шиг болж хүнд байдалд битгий очоосой гэж хүсдэг.

Энэ жил Эрдэнэтэд Уул уурхайн салбарын эмэгтэйчүүдийн Үндэсний чуулган зохион байгуулахад оролцсон. Эрдэнэтийнхэн маш сайн зохион байгуулсан. Үйл ажиллагаа илүү орчин үеийнх болсон хэрнээ зарим хүмүүсийн хандлага, социализмын үеийн сэтгэхүй хүчтэй мэдрэгдэж байсан. Цаг үеэ дагаад хурдтай өөрчлөгдөхөөс өөр арга бий гэж үү.

-АНУ-ын Конгрессийн гишүүд Монгол Улсад айлчилж УИХ дахь Монгол-Америкийн парламентын бүлгийн гишүүдтэй уулзсан. Энэ айлчлалаар юу яригдав. Хоёр орны харилцааны талаар та юу гэж бодож байна вэ?

-АНУ-ын Конгрессийн гишүүн Тед Ёохогоор ахлуулсан таван гишүүн Монгол Улсад айлчиллаа. Энэ хүрээнд УИХ-ын дарга М.Энхболдтой болон УИХ дахь Монгол-Америкийн парламентын бүлгийн гишүүдтэй уулзсан. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулгад бараалхсан. Конгрессийн гишүүдтэй УИХ дарга, гишүүд уулзах үеэр улс төр, эдийн засаг, нийгэм соёлын харилцааны асуудлыг ярилцсан. АНУ-ын Конгрессийн гишүүд Монголын ноос ноолуур, сүлжмэл бүтээгдэхүүнийг АНУ-ын зах зээлд хөнгөлөлттэй тарифаар гаргах тухай хуулийн төсөл санаачилж өргөн бариад байгаа. Хэрэв энэ хууль батлагдвал манай экспортод эерэг нөлөө үзүүлж хөдөө аж ахуйн салбарыг дэмжих нь гарцаагүй. Монгол Улс-АНУ-ын хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 30 жилийн ой өнгөрсөн онд тохиож өргөн хүрээнд тэмдэглэсэн бөгөөд хоёр орны харилцаа улс төрийн хувьд бэхжиж ирсэн. Иргэд хоорондын харилцаа өргөжиж, олон монгол оюутан АНУ-д боловсрол эзэмшсэн, одоо ч суралцаж байна. Монгол Улсын гадаад бодлогын үзэл баримтлалд ардчилал хүний эрхийг дээдэлдэг үнэ цэнэ нэгтэй улс орнуудыг гуравдагч хөрш хэмээн тунхагласан байдаг. Эдгээр улс орнуудын нэг АНУ юм. Дээр дурдсан ноос ноолуур, сүлжмэл бүтээгдэхүүнийг АНУ-ын зах зээлд гаргахыг дэмжих хуулиа “Монголын гуравдагч хөршийн ноос ноолуурын салбарыг дэмжих тухай” гэж нэрлэсэн байгаа нь санамсаргүй хэрэг биш. Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх АНУ-д айлчилж буй энэ өдрүүдэд Мянганы сорилтын сантай байгуулж буй хоёр дахь компакт гэрээг баталгаажуулах тунхаглалд гарын үсэг зурна. Олон жил АНУ-д суралцсан, багшилсан хүний хувьд хоёр талын харилцаа эдийн засгийн хувьд өргөжин тэлэх нөөц бололцоо их байгаа гэж хардаг. Монгол дахь Америкт төгсөгчдийн холбооны (MASA) ерөнхийлөгч байсны хувьд Америкт төгсөөд ирсэн олон залуучууд салбар болгонд амжилттай ажиллаж байгаад бахархдаг. Одоо тус холбооны ерөнхийлөгчөөр Сангийн дэд сайд Х.Булгантуяа сонгогдон ажиллаж байна.

-Ирэх намрын чуулганаар өргөн барихаар зэхэж буй хуулийн төслүүд бий юү. Ямар хуулийн төслүүд дээр ажиллаж байгаа вэ?

-Шинжлэх ухаан технологийн асуудлаар голчлон ажиллаж байна. Шинжлэх Ухааны академийн шинэчлэлийн асуудал, дээд боловсролын чанарын асуудал тулгамдаж байна. Боловсролын багц хуулийн нэг хэсэг болох уу, эсвэл ШУА бие даасан хуультай хэвээр байх уу зэрэг олон асуудал бодлого шийдвэрээ хүлээсээр байна. Социализмын үеийн ШУА-ийн бүтцээр ажиллаж байгаа манайх шиг хоцрогдсон бүтэцтэй улс дэлхийд хуруу дарам цөөхөн байна. Бүгд өөрчлөгдөөд шинэчлэгдсэн ширүүн өрсөлдөөнд манай улс оролцох, хоцрохгүй байх шаардлага тулгамдаж байна. Мөн өөр нэг хууль дээр ажиллана. Тодруулбал, УИХ-ын хэсэг гишүүдийн хамтаар Сургуулийн сурагчдын Үдийн цайг Үдийн хоол хөтөлбөр болгон өргөжүүлэх тухай хуулийн төсөл өргөн бариад байгаа. Өмнө нь миний санаачлан батлуулсан Баяжуулсан хүнсний тухай хууль ирэх оноос хэрэгжиж эхэлнэ. Энэ хоёр хууль агуулгын хувьд хоорондоо нэлээд уялдаатай. Хүүхэд бүрийг шим тэжээлтэй, эрүүл хоол хүнсээр хангах, хүүхдийн өсөлт бойжилт, биеийн болон оюуны хөгжлийг дэмжих чухал алхмууд болно гэж үзэж байна. Улсын хөгжил хүнээсээ эхэлнэ. Оюун ухааны хөгжил сайн, бие бялдар эрүүл чийрэг иргэдтэй бол улс хөгжих үндэс болно.

-Чуулган завсарласан хугацаанд тойрогтоо ажилласан уу. Иргэдийн зүгээс ямар санал хүсэлтийг голчлон тавьж байна вэ?

-Тойргийнхоо Нарны хорооллын сургууль цэцэрлэгийг улсынх болгох асуудлаар өнгөрсөн өвөл, хавраас хойш ажиллалаа. Иргэдийн талд асуудал шийдэгдсэн. 141 дүгээр сургууль есдүгээр сарын 1-нд нээлтээ хийсэнд баяртай байна. Мөн удахгүй 262 дугаар цэцэрлэг үйл ажиллагаагаа эхэлнэ. Бусад сургууль дээр манлайллын хөтөлбөр, номын сан тохижуулах зэрэг ажлуудыг хийж байгаа.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга З.Энхболдтой ярилцлаа.

---

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ОХУ-ын Владивосток хотноо болсон Дорнын эдийн засгийн IV чуулганд оролцлоо. Энэ үеэр хэлэлцсэн гол асуудлуудын нэг нь Монгол-Орос-Хятадын Эдийн засгийн коридорыг урагшлуулах механизм байгуулах тухай харилцан ойлголцлын санамж бичигт гурван тал гарын үсэг зурлаа. Энэ тухай тодруулаач?

-Монгол Улсын Гадаад харилцааны яам, ОХУ-ын Эдийн засгийн хөгжлийн яам, БНХАУ-ын Хөгжил, шинэчлэлийн хороо гэсэн гурван байгууллага хамтран Монгол-Орос-Хятадын Эдийн засгийн коридорын ажлыг урагшлуулахаар улсаасаа томилогдоод явж байгаа. Байнгын ажлын хэсэг учир нэг удаа ажил хийчихээд алга болохгүй. Ажлын хэсгийг Монголын талаас Гадаад харилцааны дэд сайд тэргүүлнэ. ОХУ-ын талаас Эдийн засгийн хөгжлийн орлогч сайд, БНХАУ-ын талыг Хөгжил, шинэчлэлийн хорооны орлогч дарга нь тус тус хариуцаад өөрсдийнхөө аппаратуудыг татан оруулах юм. Эдийн засгийн коридорын хүрээнд хэрэгжих 32 төсөл хэдийд хэрэгжих, санхүүжилт, төсвөө хэрхэх зэрэгээ шийднэ. Нэг ёсондоо уг ажлыг эзэнтэй болгож авсан юм.

-Хүрэн нүүрсээ эрчим хүч болгож, экспортлох саналаа бүс нутгийн орнуудад дуулгасан. Энэ санал цаашид хэрхэн шийдэгдэх бол?

-ОХУ, БНХАУ, БНСУ, БНАСАУ, Япон, Монгол гэсэн зургаан улс хамтран эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээ байгуулж, нэг улсад нь эрчим хүч үйлдвэрлээд нөгөө улсууд руугаа саадгүй дамжуулъя гэж яриад байгаа юм. Сүүлийн 10-аад жил ярьж байна. Азийн супер сүлжээ гэх нэр томъёо ч гарчихсан. Японы “Софтбанк”, Хятадын “State Grid” компаниуд ихээхэн сонирхож байгаа. ОХУ-ын ерөнхийлөгч Путины хэлсэн үгэнд ч хэдэнтээ дурдагдсан. Мөн БНСУ маш идэвхтэй байна. ОХУ, Монгол, БНХАУ-уудад эрчим хүчний бүх эх үүсвэр бий. Нар, салхи, нүүрс, уран, ус, нефть, газ гэх мэт эх үүсвэрүүд бүгд байна.

Гэтэл БНСУ, БНАСАУ, Япон эрчим хүчний эх үүсвэрээ импортоор авдаг. Газар нутаг багатай учир нар, салхины эрчим хүчийг их хэмжээгээр үйлдвэрлэх боломжгүй. Иймд Ерөнхийлөгч Х.Баттулга анх удаа Азийн супер сүлжээг бий болгох эхлэл болгож Зүүн хойд Азийн зургаан орон хамтарсан байгууллага байгуулъя, эрчим хүчний эх үүсвэргүй гурван улсдаа бүх төрлийн эх үссвэрээр үйлдвэрлэсэн цахилгааныг удаан хугацаанд тогтвортой нийлүүлье, энэ бүхнийг нэг сүлжээгээр холбоё гэсэн төлөвлөгөөг дэвшүүлсэн. Асуудал нь мэдээж шинэ биш. Гэхдээ эрчим хүчний эх үүсвэрээ зөөхөө больё гэдэг нь шинэ санал санаачилга юм. Жишээ нь, Монголын хүрэн нүүрс тээврийн зардлаа даахгүй байгаа. Тээврийн зардлаа төлөхөөр Япон, Солонгосын боомт дээр бусад улсаас ирж байгаа эрчим хүчний нүүрснээс үнэтэй болчихоод байгаа юм. Тэгэхээр нүүрсээ цахилгаан болгож хувиргах нь илүү боломжтой.

“Шивээ-Овоо” төслийнхөн сая Ерөнхийлөгчтэй ирж уулзлаа. Си Жиньпин даргатайгаа хамт Владивостокт байсан “State Grid” компанийн захирал нь ирээд уулзаж байна л даа. “Шивээ-Овоо” төсөл нь 5000-6000 мВт-ын буюу манай бүх системийн ачааллыг зургаа дахин томруулсантай тэнцэх хэмжээний тог үйлдвэрлээд 1500 км тогтмол гүйдлийн өндөр хүчдэлийн сүлжээгээрээ алдагдалгүй аваачиж, Тянжинь хотын ойролцоо хэрэглэх тухай төсөл юм. Тэгэхээр Зүүн хойд Азийн эрчим хүчний нэгдсэн систем байгуулагдах юм бол эрчим хүчний эх үүсвэр ихтэй ОХУ, Монгол, Хятад гурван улсад үйлдвэрлэсэн тогийг БНСУ, БНАСАУ, Япон луу зарж, үр дүнд нь зургуулаа ашигтай ажиллах боломж бүрдэнэ. Япон, Солонгос маш өндөр үнэтэй тог хэрэглэж байгаа. Нэг кВт цаг нь 20 цент байдаг. Гэтэл манайд хэрэглэгч таван центээр л хэрэглэдэг. Бид эх үүсвэр ихтэй учир хямдхан тог үйлдвэрлэж чадаж байгаа хэрэг. Монгол Улс мал аж ахуй, уул уурхайн бүтээгдэхүүнээс гадна цахилгаан эрчим хүч экспортлох бүрэн боломжтой байна. Эдийн засгийн хувьд ч ашигтай. Зүүн хойд Азийн улсууд руу нар, салхины эрчим хүчийг үйлдвэрлэх хамгийн тохиромжтой газар нь Монгол юм. Маш том газар нутагтай учир олноор нь нарны зай суурилуулж болно. Азийн хөгжлийн банк Монголын нар, салхиар Азийг хангаж болох юм байна, хамгийн хямд өртөг бүхий тог гарна гэж тооцоолсон. Энэ бол шинэ Ерөнхийлөгчийн бүс нутгийнхаа улсуудад санал болгож байгаа бизнесийн боломж. Бид танай тогийг үйлдвэрлээд өгье, та нар олон мянган километр алдагдалгүй кабелиар дамжуулаад яваач ээ л гэж байгаа юм.

“Шивээ-Овоо” төсөл яагаад одоо л биеллээ олох гэж байна гэхээр “State Grid” компани 1500 км цахилгааныг зургаан хувийн алдагдалтай дамжуулдаг төхөөрөмжийг саяхан л үйлдвэрлэсэн юм. Одоогоор тус компанид 1000-аас дээш км-т цахилгаан дамжуулдаг 14 шугам ажиллаж байна. Нүүрс ихтэй баруун Хятад нүүрсгүй, хүн ам шигүү суурьшсан, тогны хэрэглээ ихтэй зүүн хэсгийн далайн эргүүд рүүгээ тог дамжуулж байгаа. Нэгэнт эрчим хүчийг 3300 км радиус дотор хаана үйлдвэрлэснээсээ үл хамаарч, маш бага алдагдалтай дамжуулдаг төхөөрөмжтэй болчихсон учир эрчим хүчний эх үүсвэрийг зөөгөөд байх шаардлагагүй болж байна. Уран, усан цахилгаан станц, нар салхи нь хаана байна тэнд нь л эрчим хүч үйлдвэрлээд түүнийгээ хэрэгтэй газар нь хүргэж өгье гэдэг бизнесийн шинэ модел гарч ирж байгаа юм. 3300 км радиус гэдэг нь өнөөдрийн хэт өндөр хүчдэлийн тогтмол гүйдлийн шугамын хүрч байгаа урт юм. Энэ тоо цаашид өсөх байх л даа.

-БНХАУ-ын зүгээс хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг манайд худалдах боломжтой хэмээн мэдэгджээ. Энэ тухайд?

-Хятадын Гадаад яамны сайд баруун аймагт очиж уулзалт хийсэн. Манай баруун таван аймгийн малын өвчингүй гэж хэлэхэд болно. Малын өвчин зэрлэг амьтадтай холбоотойгоор зүүн хэсэгт гардаг. Тиймээс малынкөвчингүй баруун таван аймгаас мах худалдаж авна уу гэдэг саналыг Чиндаод болсон уулзалтын үеэр тавьж, тохиролцсон.

Энэ удаад зүүн бүс нутагт тариа тарьж, үйлдвэрлэсэн гурилыг худалдан аваач ээ гэх саналыг дэвшүүлсэн. Татварыг хөнгөрүүлэх эсэх асуудлыг ярьж байна. Монгол Улсын төвийн хэсэг бол дэд бүтэцтэй, зах зээлдээ ойр. Төмөр замаараа дамжаад наймаа хийх боломжтой. Мөн уул уурхайн ихэнх нь төвийн бүсдээ байна. Харин баруун, зүүн бүсийн онцлог нь хөдөө аж ахуй илүү хөгжсөн.

Ховдод үйлдвэрлэсэн махыг Хайлаар луу зөөнө гэвэл тээврийн зардал нь маш өндөр тусна. Тиймээс Шинжаан, Өмнөд Монгол руу зарах юм бол эдийн засгийн хувьд өрсөлдөх чадвартай. Халх гол суманд ашиглагдаагүй маш их газар байгаа. Түүнийг ашиглан тариа тарьж, их хэмжээний гурил үйлдвэрлэж экспортлох боломжтой гэж л ярьсан. Бүсчилсэн хөгжил гэдэг шиг баруун талаа Төв Ази, Казахстан, Шинжаан, Уйгар гэсэн энэ интеграцид холбоё.

Зүүн хэсэгээ Зүүн хойд Азийн интеграцид холбоё. Владивосток руу гэхэд гурвалжин будаа гаргаад эхэлж байна. Энэ нь эдийн засгийн хувьд өрсөлдөх чадвартай байна л даа.

-Хийн хоолойг Монгол Улсаар дамжуулах саналаа ОХУ-ын ерөнхийлөгч Путинд дуулгаж байсан бол энэ удаад БНХАУ-ын талд уламжилсан. Тэдний зүгээс ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Хийн хоолойн дээр Орос, Монгол хоёр улс санал нэгдсэн. Хятад улс Оросын хий үйлдвэрлэгчээс удаан хугацааны турш тогтвортой, худалдан авах гэрээгээ байгуулсны дараа хоолой тавигдана. Ийм гэрээ байгуулагдахгүй бол хоолой тавигдахгүй шүү дээ. Ямартаа ч Оросын зүгээс “Бид хий зарахад бэлэн байна, Монголын нутгаар хоолой явна” гэдгээ илэрхийлсэн. Ийм түвшинд л байгаа.

-100 тэрбум рублийн зээлийн асуудал хөндөгдсөөр байгаа. Уг зээл бүтсэн тохиолдолд юунд зарцуулахаар төлөвлөж байгаа вэ?

-Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрын үеэс эхлэн 100 тэрбум рубль зээлэх тухай асуудлыг ярьж байна. Засгийн газрын баталгаа гаргаж өгөх гэхээр ОУВС зөвшөөрөхгүй байна гэсэн шалтгаанаас үүдэн хоёр жилийн хугацаа өнгөрчихөөд байгаа. Ерөнхийлөгч манай Засгийн газар баталгаа гаргаж өгөх боломжгүй учраас УБТЗ болон ТЭЦ-III, ТЭЦ-IV өөрийнхөө орлогыг барьцаалаад арилжааны зээл авъя, тэгэхгүй бол болохоо байлаа гэдгийг хэлж байгаа. УБТЗ дээр л гэхэд ойрхон хоёр аваар гарлаа. Учир нь дэр модоор хийсэн 400 км замыг шинэчилж амжаагүй байгаа. Ядаж л үүнийгээ бетон дэрээр солих ажлыг хийхгүй бол дахин ямар ч аюултай зүйл болоо билээ, бид мэдэхгүй шүү дээ. УБТЗ бол Орос, Монголын дундын үйлдвэр. Энэ үйлдвэрийнхээ төлөө Оросын төмөр зам санаа зовох ёстой. Тэгэхээр 100 тэрбум рублийг шингээх гурван байгууллага бол ТЭЦ-III, ТЭЦ-IV, УБТЗ юм. Арилжааны шугамаар зээлээ авна, төлнө. Улсын төсөв болон Засгийн газар баталгаа гаргаж өгөхгүй. Компани болгон өөрийнхөө авсан зээлийг эргэн төлнө. Хариуцлагатай болно.

УБТЗ-д авах зээлийг хөдлөх бүрэлдэхүүн авахгүй гэх хориг байгаа. Ачааны вагон авч болохгүй. Үүнийг зөвхөн төмөр зам засварлах, шинээр тавихад л зарцуулна. Төмөр замаа хос болгох, аюулгүй байдлаа хангахад зарцуулна гэсэн үг. Манай хуулиар Төмөр замын аж ахуй, Тээврийн аж ахуй гэж хоёр хуваагдсан байдаг. Тээврийн аж ахуй нь улсынх, хувийнх хэнийх ч байж болдог. Зам улсынх, машин хувийнх гэдэгтэй адил. Төмөр зам бол зам нь ч, машин нь ч улсынх байдаг. “Оросын төмөр зам”компани төдийгүй дэлхий даяараа зам болон тээвэр нь тусдаа болсон, хэн дуртай нь төлбөрөө төлөөд вагоноо явуул гэдэг системд орчихсон. Манай УБТЗ ч гэсэн үүн лүү шилжихээс өөр аргагүй. Энэ тохиолдолд хөдлөх бүрэлдэхүүнийг нь хувийн компаниуд худалдаж ав, улс дахин түүнд мөнгө зарахгүй гэж байгаа. Тиймээс 100 тэрбум рублээс төмөр замд оногдох хэсэг зөвхөн замыг тэгшитгэх, замыг хос болгоход төдийгүй цахилгаантай болгоход зарцуулагдана. Хамгийн эхлээд Богд хаан төмөр зам гэдгийг байгуулж, Улаанбаатар хотын дундуур транзит вагон явахыг болиулна. Транзит вагон явахаар зам хаагдах давтамж ихэсдэг. Вагоныг хотын гадуур явуулчихаар хотын дундах төмөр замыг “Railbus” явдаг, нийтийн тээвэрт зохицуулж болж байгаа юм. Мөн замын хөдөлгөөнд оролцож буй машинуудад бага саад болж байж хотын түгжрэлийг эрс бууруулах боломжтой. Транзитын хэмжээ жил бүр эрс нэмэгдэж байгаа учир хотын гадуур явуулах юм бол хэнд ч саад болохгүй. Иймэрхүү шинэчлэлүүдийг УБТЗ-д хийхийн тулд Орос, Монгол хоёулаа л зээл олж өгч, ажил болгох хэрэгтэй л дээ.

-Халх гол сумыг шинэчлэх тухай төслөө ОХУ-ын ерөнхийлөгчид танилцуулжээ. Хэрхэн шинэчлэх вэ. Хэдий хэмжээний өртөг мөнгө зарцуулахаар тооцоолсон бол?

-Наян жилийн өмнө дайн болж байсан газар Халх гол сумын нутаг. Ирэх жил болох Халх голын дайны 80 жилийн ойг угтаж тус сумын төвийг шинэчилж, Баянхонгор аймгийн шинэ жишиг хоёр сумын зургийг үзүүлсэн. Манай нефтийн зах зээлийн 80 хувийг дангаараа хангадаг “Роснефть” компаниас найман сая еврогийн хандив өгөхөөр болсон. Халх голын 80 жилийн баярт зориулаад ийм бэлэг өгье гэсэн. Тэр бэлгийн дагуу дараа жилийн наймдугаар сар гэхэд шинэ Халх гол сум баригдаж дуусна.

-Боомттой болох, боомт ашиглах асуудлуудад ямар шинэ ахиц гарсан бол?

-“Танай нүүрс жилдээ 30 сая тонн гарахаар бол газраа үнэгүй аваад өөрийн гэсэн боомттой бол, таван сая тонн орчим байх юм бол төлбөрөө төлөөд одоо байгаа боомтуудыг ашиглаад яв” гэсэн л дээ. Хэрэв боомттой болох юм бол өөрсдөө тохижуулж, экологийн шаардлага хангасан буюу төмөр замаас усан зам руу шилжих үед нүүрс нь тоос босддоггүй байх байшин барих ёстой гэсэн зүйлийг ярьж байгаа. Манай нүүрсний компаниуд жилд гаргах хэмжээгээ бодож байгаад багахан бол тэдний боомтод хөлсийг төлөөд явчих, их хэмжээгээр байх юм бол өөрийн гэсэн боомттой болсон нь дээр л дээ. Энэ өнгөрсөн жил шийдэгдсэн асуудал юм. Үүнд саад болж байгаа нэг зүйл нь Таван толгой-Сайншандын төмөр замын асуудал. Уг төмөр замыг барихгүй бол нүүрс дахиад төмөр зам руугаа ирж амжихгүй. Боомттой болъё гэвэл энэ төмөр замыг баригдаж дуусахтай зэрэгцэх хэрэгтэй. 20, 30 сая тонн нүүрс одоогийн төмөр замаар явж багтахгүй шүү дээ. Мөн дээрээс нь 100 тэрбум рублийн зээлээр хийх нэвтрүүлэх чадамжийг нэмэгдүүлэх ажилтай уялдаж байгаа. Сайншандад төмөр зам бариад оччихлоо гэж бодоход Сайншандаасаа Наушкаар гарах үед нь ачаалал нь дүүрчихнэ. Тийм нөхцөл байдал үүсвэл ажил явахгүй. Боомттой болох, төмөр замын шинэчлэлийг хийх, Сайншандаас Цогтцэций рүү төмөр зам тавих зэрэг нь бүгд хоорондоо уялдаатай. Ингэж байж бид дэлхийн зах зээлд нүүрсээ зарна. Өнөөдөр Сайншанд хүрсэн төмөр зам байхгүй учраас Хятадын компаниудын хэлсэн үнээр нь дэлхийн зах зээлээс хямд үнээр өгч байна.

-Азийн хүүхдийн наадмыг 2020 онд Улаанбаатар хотноо зохион байгуулахаар төлөвлөжээ. Уг наадмыг зохион байгуулахад тусалж, дэмжихийг чуулганд оролцсон орнуудын төлөөлөгчдөд уриалж байсан. Энэхүү наадмын тухай мэдээлэл өгөөч?

-Азийн хүүхдийн наадам зохион байгуулах ажлын хүрээнд бүтээн байгуулалтууд хийж байгаа. Гэхдээ төсвөөс биш. Байт суурийн талбай байгуулагдлаа. Налайх дүүрэгт хөнгөн атлетикийн олон улсын тэмцээн явуулж болохуйц талбай байгуулагдаж байна. Буянт-Ухаа спорт ордны хажууд тивийн хэмжээний усан сэлэлтийн уралдаан явуулж болох усан спортын төв, 10-15 мянган хүний суудалтай хөлбөмбөгийн стадион баригдахаар төлөвлөж байна. Энэ бүхэн Ерөнхийлөгчийн ивээл дор явагдаж байгаа. Азийн хүүхдийн наадам болоод өнгөрөхөд бид тивийн хэмжээний тэмцээн авч болохоор спортын материаллаг баазтай болж үлдэхээр зорьж байна. Монголын компаниудад энэ ажилд хандив өгөөч гэсэн уриалгыг илгээж байгаа. Оросын компаниудад ч энэ хүсэлтийг хүргүүлж байна. Энэ хүүхдийн наадам нь Оросоос анх үүссэн. Хоёр дахь гадаад улс нь манайх болж байгаа юм. Дараа нь өөр улс авах байх л даа. Ирэх хүүхдүүдэд зориулсан орон сууц гэх мэт ложисткоо одооноос хийж байна. Спортоор дамжуулж хүүхдийн хүмүүжилд нөлөөлж байгаа хэрэг шүү дээ. Мөн Монгол Улсыг Азид сурталчилж өгөх нэг боломж бүрдэнэ. Ирэх жил Орос, Монгол, Хятадаар “Silk way rally” болно. Парис-Дакартай тэнцэхүйц хэмжээний, олон мянган хүнийг нэгтгэсэн том уралдаан болох гэж байгаа. Иймэрхүү том арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулснаар улсаа суртчилаад зогсохгүй, эдийн засагт нэмэр болох юм.