Author: ОТГОНШАРАВЫН АРИУНЦЭЦЭГ

Сонгуулийн тухай хуульд “Хуулийн хугацаанд сонгуулийн зардлын тайлангаа ирүүлээгүй бол тухайн нам, эвсэл, нэр дэвшигчийг дараагийн сонгуульд бүртгэхгүй” гэж заасан нь Үндсэн хууль зөрчсөн тухай иргэний мэдээллээр Цэц дээр маргаан үүсчээ. Уг маргааныг Үндсэн хуулийн Цэц энэ сарын 16-нд хэлэлцэх аж. Энэ маргааны талаар МУИС-ийн Хууль зүйн зүйн сургуулийн профессор, хууль зүйн доктор О.Мөнхсайхантай ярилцлаа.

---

-Сонгуулийн тухай хуулийн сонгуулийн санхүүжилтийн ил тод байдалтай холбоотой заалт Үндсэн хууль зөрчсөн хэмээн иргэн Цэцэд ханджээ. Тухайн иргэн Үндсэн хуулийн ямар заалт зөрчсөн гэж үзэж байгаа юм бэ?

-Энэ тухай ярихын өмнө 2010 оны Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэрийг ярихгүй бол болохгүй. 2005 оны УИХ-ын Сонгуулийн тухай хуулийн 26.3.6 буюу санал хураалт дууссанаас хойш нэг сарын дотор нам, эвсэл сонгуулийн зардлын тайлангаа ирүүлээгүй бол СЕХ тухайн нам, эвслийг сонгуульд бүртгэхээс татгалзана гэсэн заалт нь Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн заалтууд буюу сонгох, сонгогдох эрх, намын гишүүний хувьд нь ялгаварлан гадуурхаж болохгүй гэснийг зөрчлөө гэж Цэц 2010 оны нэгдүгээр сард шийдсэн байдаг. Гэхдээ Цэц яагаад ингэж шийдэх болсон үндэслэлээ дурдаагүй орхисон. Тухайн үеийн УИХ-ыг төлөөлж байсан гишүүдийн зүгээс Сонгуулийн тухай хуулийн тус заалт сонгох, сонгогдох эрхийг зөрчөөгүй, харин ч түүний баталгаа юм. Мөн бүх намд адилхан хариуцлага хүлээлгэж байгаа нь ялгаварлан гадуурхал биш гэсэн сайн үндэслэл гаргасан байдаг. Харамсалтай нь Цэц эдгээр үндэслэлд хариу огт өгөөгүй. Хожим 2015 оны Сонгуулийн тухай хуулийн 60.5-д санал хураалт явагдсан өдрөөс хойш нам, эвсэл 45 хоногийн дотор, нэр дэвшигч 30 хоногийн дотор зардлын тайлангаа СЕХ-д гаргаж өгөөгүй бол дараагийн сонгуульд бүртгэхгүй гэсэн заалт орсон. Уг заалт нь 2010 онд Цэцийн шийдвэрээр хүчингүй болсон заалтыг агуулгаар нь сэргээсэн гэж үзэн иргэд Цэцэд хандсан гэсэн мэдээлэл байна.

-Энэ асуудлаар хэн гэдэг хүн Цэцэд хандсан юм бэ?

-2016 оны сонгуулиар 11 нам, хоёр эвсэл, 386 нэр дэвшигч сонгуулийн зардлын тайлангаа өгсөн байдаг. Харин нэг нам, нэг эвсэл 112 нэр дэвшигч тайлангаа өгөөгүй. Одоо асуудал гаргаад байгаа хүмүүс нь эдгээр хуулийн хугацаандаа тайлангаа өгөөгүй, хариуцлагагүй хандсан хүмүүс л болов уу гэх таамаг байна.

-Цэц хэрхэн шийдэх бол гэж та харж байгаа вэ?

-2010 онд Цэцийн шийдвэрээр хүчингүй болсон заалтыг 2015 оны Сонгуулийн тухай хуулийн 60.5 дугаар заалтаар агуулгаар нь сэргээсэн үү, үгүй юу гэдгийг шийдэх хэрэгтэй болчихоод байгаа юм. Одоогийн хуулийн зохицуулалт нь 2010 онд хүчингүй болсон заалтаас зарчмын хувьд ялгаатай учраас агуулгаар нь сэргээгээгүй гэх үндэслэлтэй. Өмнөх хууль дээрх 30 хоногийн дотор тайлангаа хүргүүлэх ёстой гэх зохицуулалт энэ удаад 45 хоног болон сунгагдсан.

Өмнөх хуульд сонгуульд бүртгэхээс татгалзана гэж ерөнхий заасан байсан. Харин одоогийн хуулиар дараагийн сонгуульд л бүртгэхгүй буюу нэг удаагийн сонгуульд оролцуулахгүй гэж тод тусгасан. Мөн одоогийн хуулиар нам, эвсэл төдийгүй нэр дэвшигчээс тайланг авдаг болсон нь илүү хариуцлагажуулсан. Өмнөх хуулиас ийм ялгаатай учир Цэц үүнийг шинэ маргаан гэж үзэх ёстой. Хэрвээ адилхан заалтыг сэргээсэн гэж үзэх юм бол 2010 онд гаргасан шийдвэрээ эргэж харах, өөрчлөх боломжтой.

Улс төрийн намгүйгээр ардчилал байх боломжгүй. Авлигын уурхай болсон одоогийн намуудыг цэгцлэх гол арга зам бол түүний санхүүжилтийг ил тод болгох явдал. Ингэж ил тод байлгах одоогийн хуульд буй цор ганц үр нөлөөтэй санкц бол “хуулийн хугацаанд сонгуулийн зардлын тайлангаа ирүүлээгүй бол тухайн нам, эвсэл, нэр дэвшигчийг дараагийн сонгуульд бүртгэхгүй” байх явдал. Энэ санкцыг Үндсэн хууль зөрчсөн гэж Цэц шууд шийдэхгүй байх гэж найдаж байна. Одоогийн нөхцөлд энэ санкц нь үр нөлөөтэй гэж шийдэх боломжтой. Эсхүл санхүүгийн тайлангаа гаргаагүй бол тухайн зөрчлийн шинж чанар, хэр хэмжээнд тохируулан сануулах, торгох, дараагийн сонгуульд оролцуулахгүй байх зэргээр үе шаттайгаар хариуцлага хүлээлгэдэг болгох нь Үндсэн хуульд илүү нийцсэн гэж шийдвэрлээсэй.

-Сонгуулийн тухай хуулийн 60.5 дугаар заалт нь бусдын сонгох, сонгогдох эрхийг зөрчсөн үү. Үндсэн хууль судлаач хүний хувьд та хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Эрүү шүүлтээс ангид байх, үзэл бодолтой байх зэрэг эрх бол туйлын буюу хэзээ ч хязгаарлаж болохгүй эрх. Харин, үзэл бодлоо илэрхийлэх, сонгогдох болон улс төрийн намд эвлэлдэн нэгдэх зэрэг үндсэн эрх, эрх чөлөө бол туйлын эрх биш тул зайлшгүй үндэслэл байвал хязгаарлаж болдог. Гэхдээ уг хязгаарлалт манай улсын Үндсэн хуулиар наад зах нь гурван янзын шаардлагыг хангасан байх ёстой. Тиймээс, хугацаандаа тайлангаа ирүүлээгүй нам, эвсэл, нэр дэвшигчийг дараагийн сонгуульд бүртгэхгүй байгаа нь иргэний сонгох, сонгогдох эрхийг хязгаарлаж байгаа ч энэ нь зүй ёсных эсэхийг мэдэхийн тулд эдгээр гурван шаардлагыг хангасан уу гэдгийг харах хэрэгтэй. Нэгдүгээрт, төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим хууль дээдлэх учраас үндсэн эрхийн хязгаарлалтыг зөвхөн хуулиар тогтоох ёстой. Сонгуулийн тухай хуулиар сонгуулийн санхүүжилтийг нарийвчлан зохицуулж, зарцуулалтын тайланд юу оруулах, хэзээ, хэнд гаргах, гаргахгүй бол яах вэ гэдгийг тодорхой заасан учраас энэ шаардлагыг хангасан гэж үзэж болно. Хоёр дахь шаардлага нь гэвэл зүй ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалахад чиглэсэн байх ёстой. Үндсэн хуулийн 19.3-т зааснаар үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн хэв журам, бусдын эрх, эрх чөлөөг хамгаалахын тулд сонгогдох эрхийг хязгаарлаж болно. Улс төрийн санхүүжилтийн зохицуулалт нь бүхэлдээ сонгох, сонгогдох эрхийг тэгш үнэ цэнэтэй байлгах, иргэдийн мэдэх эрхийг хэрэгжүүлэхэд чиглэдэг тул энэ шаардлага мөн хангагдсан. Гуравдугаарт, уг хязгаарлалт нь сая дурдсан ашиг сонирхлуудыг хамгаалахад зайлшгүй тохирсон байх ёстой. Үндсэн хуулийн 1.2-т төрийн үйл ажиллагааны нэг үндсэн зарчим бол шударга ёс гэж заасан. Зөрчлийн шинж чанарт тохирсон ял шийтгэлээр шийтгэх гэх утга үүнд буй. Хөнгөн зөрчилд хүнд шийтгэл, эсхүл ноцтой зөрчилд хөнгөн шийтгэл ногдуулбал шударга бус.Үүнтэй адилхан зүй ёсны зорилго хангахын тулд аливаа үндсэн эрх дээр тавьж буй хязгаарлалт нь тухайн зорилгод хүрэхэд зайлшгүй тохирсон байх хэрэгтэй. Энэ шаардлага нь тухайн эрхийг хэт их хязгаарлахгүй байх, зүй ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалахад чиглэсэн олон арга замаас тухайн эрхийг хамгийн бага хязгаарлаж буй арга замыг сонгох, уг хязгаарлалтыг урвуулан ашиглахаас сэргийлэх зэрэг агуулгатай.

-Тайлангаа гаргаагүй бол сонгуульд оролцуулахгүй байх нь тохирсон шийтгэл мөн үү?

-Манайд улс төрийн нам, нэр дэвшигчийг сонгуулийн тайлангаа хугацаандаа гаргаж өгөөгүй бол дараагийн сонгуульд бүртгэхгүй байхаас гадна хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 21-26 дахин нэмэгдүүлсэн хэмжээгээр торгодог юм. Хэрэв Цэц дараагийн сонгуульд бүртгэхгүй гэх заалтыг хүчингүйд тооцвол тайлангаа хугацаанд нь өгөөгүй нам, эвсэл, нэр дэвшигч зургаан сая 720 мянгаас найман сая 320 мянган төгрөгөөр л торгодог болох юм. Ганц дан энэхүү торгууль тохирсон, үр нөлөөтэй байж чадах уу гэвэл эргэлзээтэй. Учир нь дээр хэлсэнчлэн намууд ил болон далд хэлбэрээр асар их мөнгө сонгуульд зарцуулдаг. Ийм их мөнгө эргэлдэж байхад торгуулийн шийтгэл тухайн нам, эвсэл, нэр дэвшигчдэд тайлангаа өгөх сэдлийг нь төрүүлэх нь юу л бол. Хариуцлага хүлээлгэдэггүй байдал нь ардчилсан процесст итгэх олон нийтийн итгэлийг ноцтой эвддэг. Ил тод байдал, тайлагналгүйгээр хандивын болон зарцуулалтын хязгаарлалт, хориглолт хэрэгжих боломжгүй.

Олон улсад тайлангаа хугацаандаа гаргаагүй, эсхүл дутуу гаргасан зэрэг зөрчилд дийлэнхдээ улсын төсвөөс өгөх дэмжлэгийг зогсоох болон торгох шийтгэл хэрэглэдэг. Гэвч манайд энэ хоёр шийтгэл хэрэгжиж байгаа ч үр дүнгээ өгөх боломж одоогоор алга. Жишээ нь, ХБНГУ-д нам санхүүгийн тайлангийн мэдээллээ буруу өгсөн бол тухайн мэдээлсэн дүнг хоёр дахин нугалж төлүүлдэг байна. Гэтэл, манайд 6-8 сая төгрөгөөр нэр төдий торгох заалттай. Мөн, манай намуудын санхүүжилтийн 80 хүртэлх хувийг нь иргэдийн хандив, маш бага хувь нь улсын төсвөөс өгдөг тул улсын төсвөөс өгөх санхүүжилтийг зогсоох шийтгэлийг үр нөлөөтэй хэрэгжүүлэх боломжгүй. Улсын төсвөөс өгөх санхүүгийн дэмжлэгийг зөвхөн УИХ-д суудалтай намуудад, ихэнхийг нь МАН, АН хоёрт л өгдөг. УИХ-аас гадна буй намуудад төсвөөс дэмжлэг өгдөггүй. Нэгэнт улсын төсвийн дэмжлэг намын санхүүжилтийн маш бага хувийг эзэлдэг байхад тайлангаа гаргаж өгсөнгүй гэх шалтгаанаар улсын төсвийг хориглох нь төдийлөн үр нөлөөгүй.

Тэгэхээр одоогийн нөхцөлд тайлангаа хугацаандаа гаргаж өгөөгүй нам, эсвэл нэр дэвшигчийг бага хэмжээгээр торгохын зэрэгцээ дараагийн сонгуульд оролцуулахгүй байх нь тохирсон шийтгэл байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ тайлангаа заавал гаргадаг болгохын тулд одоо байгаа хуулиа л улам сайжруулах хэрэгтэй. Тайлангаа гаргаж өгөөгүй, эсвэл алдаатай гаргасан бол ногдуулах шийтгэлийг тодорхой хуульчлах ба шийтгэл нь зөрчлийн шинж чанарт тохирсон байх хэрэгтэй. Жишээ нь, тайлан гаргахдаа жижиг хэмжээний зөрчил гаргасны төлөө сонгуульд оролцуулахгүй, эсвэл сонгогдсон суудлыг нь хураан авдаг байж болохгүй. Тиймээс энэ мэт зөрчилд ногдуулах шийтгэлийн төрлийг нэмэгдүүлэх, оновчтой хуульчлах шаардлага бий. Тухайлбал, тайлангаа ирүүлээгүй нь хүндэтгэн үзэх шалтгаантай байсан бол түүнийг харгалзан үздэг байх, хугацаандаа зардлын тайлангаа хүргүүлээгүй бол сануулах, эсхүл бага хэмжээний торгууль ногдуулах заалт оруулж болно. Хэрэв сануулсаар байтал зардлын тайлангаа хүргүүлээгүй татгалзвал их хэмжээний торгууль ногдуулах, эсхүл дараагийн сонгуульд оролцуулахгүй байх шийтгэлийг шат дараатайгаар хүлээлгэдэг болох нь зүйтэй. Улсын төсвөөс иргэдээс авсан саналаар нь намуудад хуваарилдаг болж намуудыг мөнгөний хамаарлаас гаргавал энэ дэмжлэгийг зогсоох шийтгэл үр нөлөөгөө үзүүлнэ. Санхүүгийн хариуцлага хүлээлгэх тогтолцоог эрх баригч нам, эвслийг шүүмжлэгчдийг шийтгэх хэрэгсэл болгож ашигласан Аргентин, Гүрж зэрэг улсад гарч байсан гэдэг. Ийм байдлаар хариуцлагын тогтолцоог урвуулан ашиглах явдал гаргахгүйн тулд уг асуудлаар шүүхэд хандах эрх нээлттэй байх ёстой, мөн СЕХ, төрийн аудитын байгууллагыг илүү хараат бус, үр нөлөөтэй болгох хэрэгтэй.

-Нам, эвслүүд сонгуулийн тайлангаа өгөхгүй байх нь ямар сөрөг нөлөө гарна гэж харж байгаа вэ?

-Улс төрийн нам бол иргэдийн улс төрийн хүсэл зоригийг илэрхийлж хэрэгжүүлэх ёстой. Сонгуульд амжилттай оролцвол бодлого тодорхойлох, хэрэгжүүлэхэд оролцдог тул өндөр хариуцлага хүлээнэ. Намын санхүүгийн бүхий л үйл ажиллагааг хуулиар нарийвчилж зохицуулахгүй бол болохгүй. Тухайлбал, үндэсний аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор гадаад улсын төр, компани, хувь хүнээс хандив авахыг хуулиар хориглодог. Түүнчлэн, улс төрийн шийдвэр гаргах ажиллагаанд иргэн болгон оролцох, нөлөөлөх боломжийг харьцангуй тэгш байлгах үүднээс иргэнээс авах хандив нь гурван сая төгрөг, хуулийн этгээдээс авах хандив нь 15 сая төгрөгөөс хэтэрч болохгүй гэж хуульчилсан. Хандивын таазыг тогтоож өгөхгүй бол зөвхөн мөнгөтэй хүмүүс, эсвэл мөнгөтэй хүнээс мөнгө авсан улстөрчид, намууд сонгуульд ордог, ялдаг ийм байдал руу ордог. Үүний үр дагаварт улс төрийн нам иргэдийн ашиг сонирхол гэхээсээ илүү мөнгө өгсөн хэн нэгний явцуу ашиг сонирхлыг хангадаг болно. Улс төрийн намын санхүүжилтийг цогц шийдэхгүйгээр бид авлига, тэгш бус байдал, хүний эрхийн зөрчил, ядуурал, ажилгүйдэл, агаарын бохирдол зэрэг тулгамдсан асуудлаа бүрэн шийдэж чадахгүй.

Бүх иргэний хувьд сонгох, сонгогдох эрхийн үнэ цэнэ адил тэгш байх ёстой. Улс төрийн санхүүжилтийг зохицуулахгүй бол сонгох, сонгогдох эрхийн үнэ цэнэ нь ялгаатай болдог. Нийгэм, эдийн засгийн тэгш бус байдлыг улс төрийн тэгш бус байдал болгохоос сэргийлсэн зохицуулалт байхгүй бол мөнгө улс төрийн шийдвэр гаргахад голлох нөлөөтэй болно. Тиймээс иргэдийн улс төрийн тэгш эрхийг хамгаалахын тулд улс төрийн санхүүжилтийг ардчилсан улс орнуудад хандивын дээд хязгаар, хандив авч болохгүй этгээд зэргийг заавал нарийвчлан зохицуулдаг. Энэ зохицуулалтыг тунхаг төдий болгохгүйн тулд намуудаас сонгуулийн тайланг нь тодорхой хугацаанд заавал авдаг. Зардлын тайлангаас санхүүжилтийн зохицуулалт хэрэгжсэн эсэхийг хөөж судлах боломжтой болдог. Тиймээс нам, эвсэл, нэр дэвшигч тайлан гаргах үүргийг заагаад зогсохгүй энэ үүрэг хэрэгжих баталгааг хуульд заах ёстой.

-Монголд нам, эвслийн сонгуулийн үеийн санхүүжилт, зардлын талаарх мэдээлэл хэр нээлттэй байдаг вэ. Намууд төдийгүй нэр дэвшигчид сонгуульд өрсөлдөхдөө хэр хэмжээний хөрөнгө зарцуулдаг бол?

-Монголд намууд санхүүгийн үйл ажиллагаандаа жил бүр аудит хийлгэн баталгаажуулж, нийтэд мэдээлэхийг хуулиар шаарддаг боловч үүнийг хэрэгжүүлэх механизм байдаггүйгээс мэдээлдэггүй. Зөвхөн сонгуулийн үеийн зарцуулалтын тайлангаа л гаргадаг. Иймээс, нам, эсвэл, нэр дэвшигч сонгуульд хэдэн төгрөг зарцуулдгийг бүрэн бодитойгоор мэдэх боломж байхгүй. Гэхдээ сонгууль явагдаж байгаа байдлыг харахад асар их хэмжээний мөнгө зарцуулдаг нь тодорхой. Өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулиар нам, эвсэл, нэр дэвшигчдийн зөвхөн албан ёсны тайланд ирүүлсэн мэдээллээр 34.4 тэрбум төгрөгийг зарцуулсан. Сонгуулийн бусад үед эсхүл албан бусаар хэдий хэмжээний мөнгө эргэлдэж байгааг бид мэдэхгүй. Намууд маш их далд санхүүжилт авдаг. МАН-ын 60 тэрбумын яриа, ЖДҮ-ийн сангийн шударга бус хуваарилалт, АН-ын албан тушаалд нэр дэвших эрхийг зардаг болсон явдал, МАХН, МҮАН, ИЗНН гэх жижиг намуудын тодорхойгүй эх үүсвэртэй асар их мөнгө, сонгуулийн дараахь хууль бус халаа сэлгээ нь тодорхой хэмжээнд үүнийг нотолно. Олон жилийн судалгаагаар Монголд хамгийн их авлигажсан байгууллагад улс төрийн намууд ордог. Улс төрийн намгүйгээр ардчилал хэрэгжих боломжгүй учраас энэ асуудлыг бид зайлшгүй шийдэх шаардлагатай.

-Гадны улс орнуудад намуудын сонгуулийн санхүүжилтийн ил тод байдлыг хэрхэн хянадаг вэ. Сонгуулийн зардлын тайлан авдаг уу. Хэрэв тийм бол тайлангаа ирүүлээгүй тохиолдолд ямар шийтгэл оноодог юм бол?

-“International IDEA” гээд олон улсын байгууллага 176 улс санхүүгийн үүргээ гүйцэтгээгүй нам, нэр дэвшигчид ямар шийтгэл хүлээлгэдэг талаар судалгаа хийсэн. Нийтдээ 10 орчим төрлийн шийтгэл хүлээлгэдэг. 176 улсын 140-д нь торгох, 96 улсад шоронд хорих, 56 улсад тухайн намд төрөөс өгдөг санхүүжилтийг зогсоох шийтгэл ногдуулдаг. Манай улсынх шиг сонгуульд нэр дэвших эрхийг нь хасдаг шийтгэл Франц, Афганистан, Индонез, Кени зэрэг 32 оронд бий. Жишээлбэл, Кени улсад зарцуулалтын тайлангаа хүргүүлээгүй нэр дэвшигч, намыг торгох эсхүл таван жил хүртэл хугацаагаар хорих шийтгэлийн аль нэг, эсхүл алин алинаар нь шийтгээд зогсохгүй нэмээд нам, нэр дэвшигчийг тухайн сонгуульд оролцуулдаггүй.

Шийтгэл нь хэт хөнгөн, эсхүл хэт хүнд байж болохгүй. Нэг талаар, Гватемал, Португали зэрэг улсад нэр төдий торгууль ногдуулдаг нь намуудыг сахилгажуулж чаддаггүй гэж үздэг. Францад хориглосон эх сурвалжаас хандив авах, 7500 еврогийн дээд хязгаараас давсан хандив авахад ердөө 3750 еврогоор торгодог нь хууль бус хандивыг зогсоох арга хэмжээ болж чаддаггүй гэнэ. Нөгөө талаар, хэт хүнд шийтгэл тодорхойгүй байдал үүсгэдэг, заримдаа хүссэний эсрэг үйлчилдэг учраас түүнийг хэрэглэхээс татгалзаж эхэлдэг. Франц, Энэтхэгт хэрэгждэг хууль зөрчсөн улстөрчийг хасах, эсвэл Сенгалийнх шиг хууль зөрчсөн намыг шууд тараах гэсэн хүнд шийтгэл нь улстөрчийн ноцтой үр дагавар үүсгэдэг тул түүнийг хэрэглэхээс ихэвчлэн татгалздаг. Мөн, Польшид нам хугацаандаа тайлангаа гаргаагүй, хандивтай холбоотой хууль зөрчсөн бол зөрчлийн шинж чанараас хамааруулан төсвөөс өгөх дэмжлэгийг гурав хүртэл жил зогсоох, намыг бүртгэлээс хасах шийтгэлийг Сонгуулийн комисс ногдуулдаг. 2011 онд нэг намыг бүртгэлээс хасч, өөр нэг намын дэмжлэгийн зогсоосон.

Шинэ Үндсэн хууль батлагдсаны 27 жилийн ой энэ ням гаригт тохиож байгаа билээ. Үүнтэй холбоотойгоор шинэ Үндсэн хуулийг батлалцсан АИХ-ын депатутын нэг Д.Ламжавтай ярилцлаа.

---

-1992 оны нэгдүгээр сарын 13-нд Монгол Улс Үндсэн хуулиа баталж байжээ. Таны хувьд Үндсэн хууль батлалцаж явсан хүний нэг. Монгол Улс шинэ Үндсэн хуулиа хэрхэн баталж байв?

-Хүйтэн дайн төгсгөл болох он жилүүд үргэлжилж байлаа шүү дээ. Энэ зөвхөн Монголд бус дэлхийг хамарсан үйл явдал. Монголд Үндсэн хууль баталсан энэ өдрийг дэлхий дахинаас салангид авч үзэх бололцоогүй юм л даа. Өөрөөр хэлбэл, коммунист дэглэм нуран унасан хэрэг. Том хэмжээний дайн болсонтой зүйрлэхүйц сүйрэл юм. Хэдийгээр энэ үед Монгол Улсад цус урсаагүй гэж ярьдаг боловч дэлхий дахинд тийм л зүйл болсон юм.

1992 он батлагдсан Үндсэн хуулиас өмнө маш чухал үйл явдал болсон. 1990 онд Үндсэн хуулийн нэмэлтийн тухай хууль гэж батлагдсан юм. Уг хууль нь эрх зүйн хувьд онцгой их үүрэгтэй байсан. Тухайлбал, Ардын их хурал ээлжит бус сонгууль зарлаж, Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлтүүд оруулсан. Үзэл суртлын хувьд Марксист-Ленинистийн сургаалыг удирдлага болгоно гэсэн заалтаас татгалзсан. Үндсэн хуулиас энэ үзэл баримтлалыг авч хаясан. Байнгын ажиллагаатай парламентыг бий болгосон. Тэр нь Улсын бага хурал юм. Улсын бага хурал 50 гишүүнтэй, үүн дээр нэмэгдэх удирдлагын гурван гишүүнийг нь ардын Их Хурлаас шууд сонгож байсан. Ардын их хурлын ээлжит сонгуулийг зарласан. Энэ хуулиар Монгол Улс анх удаа Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдтай болсон. Байнгын ажиллагаагүйг нь 430 суудалтай, Ардын Их Хурал юм. Ардын Их хурал нь Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах, батлах эрх мэдэлтэй байв. Мөн гол чухал албан тушаалд томилох үүргийг хариуцдаг байсан. бага хуралд Үндсэн хуулиас батлах бусад эрхийг олгосон. Ийм Үндсэн хуулийн нэмэлтийн тухай хууль байсан.

Манай өмнөх Үндсэн хууль “Коммунизмын үед төрийн эрх мэдэл Үйлдвэрчний эвлэлд шилжсээр байгаад төр үгүй болно,улс орныг зөвхөн Үйлдвэрчний эвлэлийн байгууллага удирдаад явна” гэж төгсдөг байсан. Харин Үндсэн хуулийн нэмэлтийн тухай хууль шинэ Үндсэн хуулийг батална гэж төгсдөг.

Бага хурал, Ардын Их хурлын бүрэн эрхийн хугацаа таван жил байсан ч шинэ Үндсэн хуулиа баталж, түүн рүүгээ шилжье гээд бүрэн эрхээ хоёр жил эдэлсэн. Улмаар сонгууль зарлаж, шилжилт хийсэн түүхтэй.

-Шинэ Үндсэн хуулиа батлахдаа алдсан зүйл нь юу байв?

-Бага хурлын 1991 оны хаврын чуулганаар Үндсэн хуулийн төслийг хэлэлцсэн. Одоогийн Үндсэн хуулийн 10.4-т олон улсын гэрээний асуудалтай холбогдсон заалт бий. Монгол Улс цаазаар авах ялын эсрэг Иргэний болон улс төрийн эрхийн фактын хоёрдугаар нэмэлт протоколд нэгдсэн. Үүнд нэгдэх тухай УИХ-ын хуулийг хүчингүй болгохоор Цэц дээр маргаан үүсчихсэн, хурлаа хүлээж байгаа юм билээ. Үндсэн хуульд Монгол Улс өөрийн нэгдэн орсон олон улсын гэрээг шударгаар сахин биелүүлнэ гэж заасан байдаг. Харин 10.4-т Үндсэн хуулийг зөрчсөн олон улсын гэрээг дагаж мөрдөхгүй гэсэн агуулга бий. Энэ маш том алдаатай заалт Үндсэн хуульд орчихсон юм. Энэ заалтад тулгуурлаад хоёрдугаар протоколд нэгдсэн орсон хуулийг хүчингүй болгох гээд байгаа хэрэг. Асуудалд ингэж хандах нь эрх зүйн үүднээс том алдаа болно. Энэ заалт хэрхэн орсон тухай ярья л даа. Улсын Бага хурал дээр Үндсэн хуулийн төслийн олон улсын гэрээтэй холбоотой заалтыг хэлэлцэж байх үед нэгэн асуудал яригдсан юм. XX зууны эхээр Монгол Улсын автономыг устгасан гурван улсын гэрээний тухай асуудал боссон хэрэг. Буурын гэрээ ч гэдэг юм даа. Бага хурлын гишүүд “Олон улсын гэрээгээр манайд хохирол учирвал яах юм бэ” гэдэг асуудлыг ярилцсан. Үүнийг засах арга нь дээр дурдсан заалт байсан. Ингээд л Үндсэн хуульд орчихсон.

Гэтэл манай улс 1989 онд олон улсын гэрээний эрхийн тухай Венийн конвенцид нэгдчихсэн байсан. Тэр гэрээний эрхийн тухай конвенцид “Тухайн улс олон улсын гэрээгээ биелүүлээгүйгээ зөвтгөхийн тулд дотоодынхоо хууль эрхийн актаас эш татаж болохгүй” гэсэн байдаг. Үүнээс Бага хурлын гишүүдийн санааг зовоосон зүйл хэрхэн зохицуулагдах вэ гэдэг асуудал урган гарч ирнэ. Азаар гэрээний эрхийн тухай конвенцид тэр зүйлийг маш тодорхой зааж өгсөн байдаг. Маш олон заалт бий. Тухайлбал, “Улсын төлөөлөгчийн хахууль дахь, айлган сөрдүүлэх замаар гэрээ байгуулагдсан тохиолдолд тухайн гэрээ эрх зүйн ямар ч ач холбогдолгүй” гэсэн байдаг. Бидний бодож байснаас илүү олон заалт тус конвенцид бий.

Түүнчлэн, хоёрдугаар дайны дараа НҮБ байгуулагдаж, Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалыг баталсан. Улмаар хоёр чухал факт батлагдсан. Нэг нь Иргэний болон улс төрийн эрхий тухайн тухай факт юм. Энэ факттай холбоотой нэгдүгээр нэмэлт протокол гэж бий. Мөн дээр дурдсанчлан цаазаар авах ялын эсрэг хоёрдугаар нэмэлт протокол юм. Уг протоколд нэгдсэн орсон улсыг ямар нэгэн байдлаар эргэн гарах механизмыг хийгээгүй байдаг. Зориуд хийгээгүй гэж хэлж болно. Маш ухаантай хүмүүсийн хийсэн мундаг протокол л доо. Тийм учраас уг протоколоос Монгол Улс гарснаараа байдал сайжирна гэж ойлгох нь маш өрөөсгөл. Нөгөө талаар Монгол Улс шиг жижиг улс олон улсын эрх зүйтэй байлдаад байж болохгүй. Танхай улсын тоонд орно. Хэр хэмжээгээ мэдэхгүй танхайрах нь сайнаар нөлөөлөхгүй.

-Бага хурлын гишүүд уг конвенцид нэгдэн орсноо мэдээгүй учир Үндсэн хуульд тэрхүү заалтыг оруулчихсан гэдэг байх аа?

-“Үндсэн хуульд харшилсан олон улсын гэрээг дагаж мөрдөхгүй” гээд заачихсан. Гэтэл хойд талд нь “Үндсэн хуулийн хэрэгжилтэд дээд хяналт тавих байгууллага бол Цэц” гэчихсэн. Тэгэхээр олон улсын гэрээг Цэц хянах хэрэгтэй болж таарна биз дээ. Үндсэн хууль зөрчсөн гэх шалтгаанаар Цэц хүчингүй болгох заалт орчихсон байдаг юм. Их нарийн асуудал юм л даа.

Үндсэн хуулийн төсөл хэлэлцэж байх үед манайх олон гэрээ, конвенцид нэгдэн орчихсон байсан. Гэсэн ч тэр нь монгол хэл дээр нийтлэгддэггүй. Зөвхөн Гадаад харилцааны яамны Гэрээ эрхийн хэлтэс дээр эх хувиараа хадгалагддаг байж. Үндсэн хуулийн хэлэлцүүлэг гэж их л зүйл болж байсан. Хэлэлцүүлэг ч явсан. Ухаандаа хамгийн түрүүнд Гадаад харилцааны яамнаас ийм алдаа байна шүү гэдгийг хэлэх ёстой биз дээ. Тийм зүйл ирснийг лав л би үзээгүй. Ирсэн бол Бага хурал дээр яригдах л байлгүй дээ. Ардчиллыг хөгжүүлэхэд хэрэг болсон олон гэрээнд нэгдэн орсон нь хэдийгээр хэрэглэдэггүй ч ач тустай гэдгийг би хэлдэг юм. Түүнийгээ хэрэглэж чадаагүй нь тухайн үеийн төрийн тогтолцооны асуудалтай холбоотой. Бидэнд учирсан бэрхшээл юм.

-Үндсэн хуулийн ололттой талууд бишгүй л байсан нь мэдээж. Тэднээс онцолж дурдмаар нь юу байна вэ?

-Хэтэрхий том өөрчлөлт. Хувийн өмчийг зөвшөөрдөггүй бүр устгасан тогтолцоонд байлаа шүү дээ. Бид өмнөх Үндсэн хуулиа ойлгох хэрэгтэй. Би диалектик материализмыг заалгаж, хүнд шалгалтуудыг нь өгч байсны хувьд түүнийг сайн санадаг юм. Анхдугаар буюу 1924 оны Үндсэн хуулийн сайн тал нь Бүгд найрамдах улсыг тунхагласан. Үе залгамжлан засгийн эрхийг үндсээр нь үгүй хийсэн. Нийгмийг анги давхаргаар нь хуваасан. Хар, шар феодал, дарлагдсан анги гэж хуваагдсан юм. Дарлагч анги, хар, шар феодалуудыг устгах зорилго тавьсан. Улс төрийн эрхүүдийг нь ч хассан. Бусдын хөдөлмөрийг мөлжигч гэх зэргээр айхавтар нэр томьёо хэрэглэнэ шүү дээ. Мэдээж шинэчлэл явагдсан. Харин 1940 онд Х.Чойбалсангийн Үндсэн хууль батлагдсан. Тус хуульд Монгол Улс хөрөнгөтний бус хөгжлийн зам дээр баттай зогслоо гэсэн байдаг. Мөн “Хувийн өмч дарлагч ангийг бий болгох хамгийн аюултай эх үүсвэр юм. Тиймээс хувийн өмчийг устгана” гэсэн зорилго тавьсан. Тухайн үед өсгөн нэмэгдүүлэх албан татварын шинэ тогтолцоог баталсан. Энэ татварын тогтолцоог Зөвлөлтийн нэг хүн Ю.Цэдэнбал хоёр хийсэн гэдэг юм. Малын тооноос хамаарч татварын хэмжээ харилцан адилгүй байсан. Энэ механизм үйлчилж эхэлснээр мал ихтэй айлууд татвараа төлж чадахгүй өрөнд ордог байсан даа. Татвараа төлөхгүй бол Эрүүгийн ял авна шүү дээ. Сүү, ноос, мах дутуу гээд л яах учраа олохгүй байдал олон гарна. Бид бага байсан ч тэр стрессийг мэдэрдэг байсан. Нийгэмд дарамт бий болсон л доо.

Ингээд нэгдэлжих хөдөлгөөн өрнөж эхэлсэн. Энэ нь ялнаас салгах нэг арга болж хувирсан хэрэг. Манай авга эгч нэлээд их малтай хүн байсан. Үргэлж татвар нь дутна. Эгч маань “Бүх малаа нэгдэлд өгчихөөд буцаж явахдаа бүх зүйл сайхан болчихсон юм шиг санагдаж байсан” гэж ярьж байсан. Харин малыг нь хүлээж авч байсан нэг нөхөр “Нэг хонь дутуу байна” гэж ярьж байсан гэдэг. Нэгдэлжих хөдөлгөөнийг 1959 онд хийгээд дууссан л даа. Гэхдээ энэ хуулинд сайн зүйлүүд ч байсан л даа. Жишээ нь, би гэхэд улсын мөнгөөр сургуульд сурсан. Над шиг малчны олон хүүхэд мэргэжил эзэмшсэн.

-Тэгвэл 1960 оны Үндсэн хуулийн онцлог нь юу байв?

-Марксизм-ленинизмээр удирдуулсан МАХН Монгол Улсыг удирдана, түүний хяналтын гадуур юу ч байх ёсгүй гэж байв. Шинэ хүнийг бий болгоно гэж байсан. Шинэ хүн “Хэрэгцээнийхээ хэрээр улсаас үнэгүй зүйл авна, чадлынхаа хэрээр хөдөлмөрлөнө” гэсэн агуулгатай. Би Их сургуулийн оюутан болчихсон байлаа. Манай багш нар “1990 он гэхэд социалист орнууд бүгдээрээ коммунизмд нэгдэн орно” гэж хэлж байсан. Бид санаа зовоод л муугаараа манайх хоцорчих вий гэхэд “Бидэнд тусалж дэмжээд хамт аваад орно” гэж билээ. Гэтэл 1990 онд коммунизм нь нуран унасан. Тухайн үед “Сталин мэтийн хүмүүс марксизм-ленинизмийг буруу зүгт мушгин гуйвуулсан учраас ийм байдалд хүрлээ. Лениний онолыг хэрэгжүүлсэн бол болох байсан юм” гэж яригдсан. Ухаантай хүмүүс “Ленин, Сталин хоёрыг хаагуур нь салгах юм бэ” гэсэн байдаг. Салшгүй зүйл байхгүй юу. Би энэ бүхнээр юу хэлэх гээд байна вэ гэвэл Үндсэн хуулиас гадна Үндсэн хуулийн нэмэлтийн тухай хууль гэж их чухал хууль байсан юм. Социализмын үеийн Ардын Их хурлын депатутууд баталсан юм шүү дээ. Ингээд хөдөлгөөн үүсч, би ч тэрний нэг оролцогч байлаа. Ер нь бол хувьсгал тайван өрнөх бололцоо бүрдсэн.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийхээр яригдаж буй. Өөрчлөлт хийх цаг нь болсон уу?

-Үндсэн хуульд алдаанууд бий. Заримыг нь дээр дурдлаа. Алдааг засах зүгт ажил хийх хэрэгтэй. Удахгүй хийх хэрэгтэй. Удах тусам нөхцөл байдал хүндэрч эцэстээ улс орон аюултай байдалд хүрч болно.

-Эрх баригч нам хагаралдаж улс төрд хямралтай байна. Үүнийг шилжилт болж байна гэж тайлбарлах хүмүүс ч байх юм. Таны хувьд юу гэж харж байгаа вэ?

-Би үүнээс ямар ч шилжилт олж харахгүй байна. Үүнийг манлайлагчдын хэлж байгаа үгнээс л харахад ямар ч үзэл бодол, концепци алга. Засах зүйл байгаа юу гэвэл мэдээж тийм. Авлигалын асуудал хурцаар тавигдаж байна. Энэ асуудлыг хямгадах тухай 1997 оноос яригдсан байдаг. Үүнийг дутуу шийдсэн учраас өнөөдрийн энэ байдалд хүргэсэн байх. 1996 онд Сингапурын болоод Хонгконгын авлигын эсрэг ажиллаж байсан нэртэй судлаач, экспертүүд ирж судалгаа хийсэн юм. Монголд авлига газар авахад ойрхон байна гэж дүгнэн, АТГ-ыг байгуулах ёстой гэж байсан. Тухайн үеийн төрийн томчууд ч тэр нөхцөл байдлыг хүлээн зөвшөөрч байсан. Тэдгээр судлаачид “Авлигалыг дээрээс нь цэвэрлэдэг юм” гэсэн зарчмаар ажиллах ёстой гэдгийг хэлж байлаа. Сингапурт АТГ-ыг байгуулаад хамгийн түрүүнд цагдаагийнхаа даргыг барьж байсан гэдэг.

Тухайн үед би Авлигалын эсрэг хуулийн төсөл дээр ажиллаж байснаа санаж байна. Тэр үед Хонгконгийн төлөөлөгч мөн ирж, зөвлөгөө өгсөн. Тэрээр “АТГ өөрийнхөө олсон хэргийг өөрөө барьж шүүх рүү орох ёстой. Прокурорын хяналт байж болохгүй” гэдэг байв. Шатны дээд тавцанд байгаа нь авлигалд илүү өртдөг. Гэтэл тэрний зөвшөөрлийг авч авлигын хэргийг шалгана гэдэг өрөөсгөл гэсэн үг. Мөн “АТГ-т олон түмэнтэй харилцах хэсэг байх ёстой. АТГ-ын дарга хэргийг хэрэгсэхгүй болгохдоо энэ олон нийтийн хэсгээс зөвшөөрөл авах хэрэгтэй” гэсэн. Одоо АТГ-ын олон нийттэй харилцах хэсгийг Баасан удирдаад байна шүү дээ. Уг хэлтсийн үүрэг нь ердөө тэр байх юм. Тэр хуулийн төсөл дээр энэ санаануудыг тусгаж, Их хурлын архивт өгсөн л дөө. Сүүлд нь Засгийн газар солигдоод манай Авлигын эсрэг хууль явж, явж 2006 онд батлагдсан. Гэхдээ өмнөх хуулийн төслийн үзэл санааг аваагүй. “Их мөнгө хараад өөрчлөгддөггүй хүн тун ховор шүү” гэдгийг ч тэрхүү Хонгконгийн төлөөлөгч хэлж байсан. Тэр ч үнэний ортой. Авлигатай тэмцэнэ гэдэг хэцүү ажил л даа. Хуулийг сахиж, эмх замбараатай байхгүйгээр шударга ёсны тухай ярина гэдэг бүтэшгүй. Шударга ёс гэдэг чинь хөлөөр хөглөрч байдаг зүйл биш байхгүй юу.

-УИХ-ын даргыг огцрохыг шаардаж байна. Ерөнхийлөгч ч хуулийн төсөл өргөн барьчихлаа. Энэ нь төрийг хямралаас гаргах гарц мөн үү?

-Аль нь хууль зүйн илүү үндэслэлтэй юм. Энэ нь л асуудал шүү дээ. Жишээ нь, УИХ-ын гишүүн хэдэн зуугаараа өлсгөлөн зарлахыг удирдаж болох уу. Монголын түүхэнд өлсгөлөн зарлаад амжилт олсон ганц л жишээ бий. Тэр нь 1990 оны гуравдугаар сард зарласан өлсгөлөн. Нийгмийн нөхцөл байдалд үндэслэл байсан учраас үүнийг дэмжсэн. Бид 1990 оныхоо ололтыг тордох ёстой болохоос биш 100 хувь үгүйсгэж болохгүй. Болохгүй зүйлүүдээ хамгийн дөт аргаар засах хэрэгтэй байна. Тэр үеэс хойш олон өлсгөлөн зарласан. Би янз бүрийн байдлаар бүгдийг нь зохицуулахад оролцож байсан. Тэр бүх өлсгөлөн амжилтгүй болсныг сайн мэдэх юм. Ер нь өлсгөлөн зарлаж байгаа хүн өөрөө үхье гэж боддоггүй юм аа. Хамаагүй ийм дэврүүн байж болохгүй.

-Олон нийт ингэж тэмцсэнээрээ шударга ёс тогтоох нь гэж итгээд байх шиг байна л даа.

-Шударга ёсыг хэрхэн тогтоох үзэл баримтлалаа сайн гаргаж тавих ёстой. Одоо бол хөөрлийн түвшинд байна л гэж бодож байна. Магадгүй нэг хэсэг нь муухай юм хийсэн байж болно оо доо. Одоо байж байгаа байдлыг харахад юм булаацалдах, олж авах үзэгдэл байх шиг байна уу гэмээр. Үнэхээр засч, залруулах бодлого байна уу гэдгээ гаргаж тавих ёстой. Би бол юманд итгэхээ больчихсон хүн шүү дээ. Магадгүй би олон юм үзсэн байх шиг байна. Хуурамч зүйлүүд их үзчихсэн. Хуурамч зүйл юу болж хувирдгийг мэдэж байж болох юм. Тэгэхээр 1990 оны эсэргүүцлийн түвшний юм хийж байна. Аймар хоцрогдсон арга шүү дээ. Төрийн эрх барьж байгаа хүмүүс нийгэмд эсэргүүцлийн хөдөлгөөн зарлаж болохгүй.

-Сөрөг хүчний зүгээс УИХ-ыг тарах шийдвэрийг гаргачихлаа. УИХ тарах нь зөв үү?

-Үндсэн хуульд заасан заалтаараа тарахаар бол тарна л биз. Тарах дээрээ тулахаар чадахгүй байх л гэж бодож байна. Уг нь хууль зүйдээ нааштай өөрчлөлт хийх тэр үүргээ биелүүлээд бүрэн эрхийнхээ хугацааг дуусгавал илүү тайван байх болов уу. Энэ бол нийт улсын эрх ашгийн асуудал юм л даа.

-Эрх баригчдын хагаралдаантай холбоотойгоор янз бүрийн л булхай луйвраа ээлж дараалан дэлгэж байна. Хамгийн сүүлд Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд асан Д.Дорлигжавтай холбоотой асуудал дэгдлээ. Энэ талаар таньд сонссон зүйл юу байна?

-Баривчилгаа зэрэгт намчирхсан байдлаар хандахгүй бол сайн байна. Улс төрөөс хараат бусаар асуудалд хандах хэрэгтэй гэж хэлмээр байгаа юм. Улс төрийн байдлаар хандлаа гэж хэлж байгаа юм биш шүү. Ер нь бол тийм байх нь зүйтэй л гэсэн үг. Ер нь шударга ёс яриад байгаа хүмүүс өөрсдөө олон факттай гэж бодож байна. Чих дэлссэн юм зөндөө л байдаг юм. Одоо өдөөн хатгалт хийгээд байгаа тал нь үүнийгээ зогсоох хэрэгтэй.

Ер нь эрх мэдэлтэй байхдаа ухаалаг, болгоомжтой байх шаардлагатай. Тэр үедээ олгогдсон бүрэн эрхээс хаяж зугтах үзэгдэл байж болохгүй. Үүний цаана нийгмийн эрх ашиг байдаг. Дээрээс нь хариуцлагаа үүрэх ёстой. Журам сахиулж байгаа цагдаа ажлаа орхиод явахтай л адил шүү дээ. Тиймээс асуудлуудад эрх зүйн үүднээс хандах учиртай. Дахин хэлэхэд хууль сахих, эмх замбараатай байдал байхгүй тохиолдолд шударга ёс хоосон зүйл.

УИХ-ын гишүүн Н.Амарзаяатай ярилцлаа.

---

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс УИХ-ын чуулганы хуралдааны Дэгийн тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай хуулийн төслийг Хурлын даргад өргөн барилаа. УИХ-ын гишүүдийн олонх Их Хурлын даргыг огцруулах тухай саналыг албан ёсоор тавибал нэн яаралтай журмаар хэлэлцүүлэх асуудлыг уг хуульд тусгажээ. УИХ-ын үйл ажиллагаа гацаанаас гарах, хууль дээдлэх ёс бэхжих зэрэг эерэг үр дагавар бий болно гэж хууль санаачлагч үзсэн байна. Таны хувьд энэ асуудалд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Хууль санаачлах эрх Ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүд, Засгийн газар гэсэн гурван субьектэд байдаг. Хууль санаачлах эрхийнхээ хүрээнд Ерөнхийлөгч уг хуулийн төслийг санаачилсан байна. Тэр дундаа нэн яаралтай журмаар батална гэж хугацааг заажээ. УИХ энэ асуудлыг холбогдох хууль дүрмийнх нь дагуу хэлэлцэх ёстой. Монгол Улс бол парламентын засаглалтай орны хувьд УИХ тогтвортой байх нь хамгийн чухал. Мөн УИХ-ын дарга хэн нэгэн нам, улс төрийн захиалгаар бус хуульд заасан таван үндэслэлээр л бүрэн эрхээс нь чөлөөлж болно. Миний хувьд Ерөнхийлөгчийн өргөн барьж буй уг хуулийн төслийг УИХ-ын даргыг хүчээр буулгахын тулд хийж байгаа алхам гэж харж байна. Тэр бүү хэл уг хуулинд гишүүдийн 50+1 гэсэн саналаар огцруулна гэж заасан байгаа юм. Ядаж гуравны хоёр нь байж болно оо доо. Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж, түүний удирдлагын тухай хуулийн дагуу аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн ИТХ-ын хэдэн төлөөлөгч нь өөрт нь таалагдахгүй, тендер өгөхгүй, өөрийнх нь хүнийг албан тушаалд тавихгүй бол санал гаргаад л Засаг дарга, хурлын даргаа огцруулдаг. Үүнтэй л агаар нэг болж байна. Дөрвөн жилийн бүрэн эрхийн хугацаанд гэхэд дөрвөн ч дарга сольж байсан тохиолдол бий. Яг ийм тогтворгүй, хувийн эрх ашгаа урьтал болгож хэсэг бүлгээрээ нийлээд эрх мэдэл, албан тушаалын төлөө улайран зүтгэдэг буруу жишиг УИХ руу чиглэж байна. Энэ бол маш том алдаа. Хууль гэдэг өнөөдөр бий болсон зүйл биш. Хуульт төрт ёсны олон жилийн уламжлал гэдэг бол тогтвортой, тасралтгүй зарчимтай байж шинэчлэгдэн хөгжих ёстой. Гэнэтийн шийдвэр болгоныг хуульд тусгана гэдэг хууль өөрөө урт хугацаанд тогтвортой байх механизмаа алдаж буй хэрэг. Ийм ч учраас эцэг хууль болох Үндсэн хуулийн олон зохицуулалттай зөрчилдөж байна гэж дүгнэж байна.

-Нэр бүхий гишүүд УИХ-ын даргыг огцруулахаар жагсаал цуглаан хийж буй. Тэдгээр гишүүдэд Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан уг хуулийн төслийг санаачлах эрх бий. Гэсэн ч хууль санаачлахгүй, УИХ-ыг бойкотолсон хэвээр байгаа нь УИХ-ыг хуралдуулахгүй байх сонирхол тэдгээр гишүүдэд байна уу гэх хардлагыг нийгэмд төрүүлж байна. Үүнд таны бодол?

-Үнэн. Чуулганы хуралдааныг хуралдуулахгүй байх сонирхол тэдгээр гишүүдэд байна гэж харж байгаа. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан уг хуулийг энэ 38 гишүүн өргөн барих боломжтой байсан. УИХ-ын гишүүн бүр хууль санаачлах эрх нь өөрт нь бий. Ер нь бол чуулганы хуралдааныг хуралдуулахгүй гацааж байгаа энэ үйл явцад гурван ч үндэслэл байгаа нь харагдаж байна. Тухайлбал, УИХ-ын даргыг огцруулахаар гарын үсэг зурсан 38 гишүүний 60-70 хувь ЖДҮХС-гаас зээл авсан гишүүд байгаа. Тиймдээ ч ЖДҮХС-гийн асуудлыг хэлэлцүүлэхгүйн тулд чуулганы хуралдааныг хуралдахгүй цаг авч байна. Бидний хэдэн гишүүд гишүүний бүрэн эрхээсээ татгалзаад хүртэл ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх сангийн зээлтэй холбоотой асуудлыг шалгуулахад бэлэн байна гэдэг тал дээр хатуу зогсож байгаа.Хоёрдугаарт, чуулганы хуралдаанаар Засгийн газар хуулийн дагуу хийж буй ажлын тайлангаа тайлагнаж үйл ажиллагаа нь нээлттэй байх ёстой. Засгийн газар өөрийн үндсэн үйл ажиллагаа болон түүний тайлагналыг хууль эрх зүйн хүрээнд УИХ-ын гишүүдийн асуулгад хариулах хэлбэрээр, албан бичгээр танилцуулахаас гадна Байнгын хороо, УИХ-ын чуулганы хуралдаанаар хэлэлцүүлэх, УИХ-ын гишүүдийн дунд чөлөөт мэтгэлцээн, хэлэлцүүлэг өрнүүлэх учиртай.Энэ утгаараа ард түмний өмнө ил тод, нээлттэй явагдах ёстой төрийн үйл ажиллагаа гацаанд орж байна. Нөхцөл байдлыг ийм байлгахыг тэд улам ихээр хүсч байна. Гэсэн хэрнээ ард түмэнд нийгмийн сүлжээгээр“УИХ ажиллахгүй, хариуцлага алдаж байна. Үүнд УИХ-ын дарга л буруутай, түүнийг л огцруулчихвал бүх зүйл сайн болно” хэмээн ухуулж байна. Мөн хууль хяналтын байгууллагын бүхий л хууль бус үйл ажиллагааг УИХ-ын даргатай холбон тайлбарлаж, чуулганыг хуралдуулбал ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх сангийн асуудлаар хэлмэгдүүлэлт явуулах нь ч гэж ярьж байна. Ингэж ард түмэнд буруу ташаа ойлголт өгч байгаад би маш их харамсаж байгаа. Гэхдээ ард түмэн маань үүнийг ялгаж салгаж ойлгон, энэ ялгаа зарчмыг зөв тунгаан бодно гэдэгт би эргэлзэхгүй байна. Гуравдугаарт, 2020 оны сонгууль дөхөж байгаа учраас улс төрийн үйл ажиллагааг үүн дээр дөрөөлөн явуулж байна. Уг нь энэхүү намрын чуулганаар Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт, Сонгуулийн тухай хууль, Улс төрийн намуудын тухай хууль гээд асар олон хуулиудыг хэлэлцэхээр төлөвлөсөн. Одоо чуулганаа хуралдуулж уг хуулиудаа хэлэлцмээр байна. Энэ бүхнээс дүгнэлт хийж үзвэл төрт хуульт ёсны дээр улс төрийн нам байх уу, эсвэл намын дээр бидний хуульт ёс бүхий төр байх уу гэдэг асуудал урган гарч байгаа юм. Намын Бага хурлаар УИХ-ын даргын асуудлыг хэлэлцдэг болчихсон байна. Уг нь бол Үндсэн хууль болон УИХ-ын тухай хуульд УИХ-ын дарга, дэд даргын бүрэн эрхийн асуудлыг, хаанаас хэн томилдогийг заасан байдаг.

-МАН-ын бүлэг чуулганы хуралдаанаас тав хоногийн завсарлага авсан. Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан хуулийн төсөлд саналаа нэгтгэнэ гэдгийг бүлгийн дарга хэлж байгаа. МАН-ын бүлэг хуралдах уу?

-МАН-ын бүлгийн дарга УИХ дахь 64 гишүүнээ хуралдуулж, тэдгээрээс гарсан шийдвэр олонхын санал авсан тохиолдолд бүлгийн шийдвэр гэж үзэх ёстой. Ойрын үед бүлгийн хурал хийгээгүй. Энэ асуудлаар тав хоногийн завсарлага ч аваагүй. Өнгөрсөн долоо хоногийн хоёр чуулган дээр бүлгийн дарга бүлгээ хуралдуулах асуудал ярьж чуулганы хуралдаан хойшилсон. Энэ зөвхөн бүлгийн даргын шийдвэр ээ.Бид хуулийн дагуу л асуудалд хандах ёстой. Эцсийн аргаа хэрэглэж Ерөнхийлөгчөөр хууль өргөн бариулж байна. Энэ асуудлыг хэлэлцэх тохиолдолд чуулганы хуралдаанд орж ирнэ гэж ярьж байгаа нь дараагийн бойкотын сэдэв болж байна л даа. Хуулийг санаачлах эрх нь байгаа хэдий ч хуульд л захирагдаж, хуулийн шаардлагын дагуу заагдсан шатлал бүрээр явах, хэлэлцэх, батлах, мөрдөх, дахин нэмж сайжруулах ёстой.

-Зөвшилцөх түр хороо байгуулсан гэж байгаа. Уг хороо хуралдаж зөвшилцөлд хүрч чадахгүй байгаа хэрэг үү?

-Түр хороо ч байгуулагдаагүй шүү дээ. Албажаагүй гэсэн үг. Хоёр талаас дөрөв, дөрвөн гишүүн нийлж уулзахын хувьд уулзсан. Ганц хоёр удаа л уулзсан байх. Гэхдээ бусдын үгийг, асуудлыг сонсох, гишүүдээ хүндэтгэх, цаашид хэрэгжүүлэх гарц гаргалгааг гаргах ямар ч сэтгэл зүй алга байна. Уулзалт бол Засгийн газрыг огцруулах уу, эс огцруулах уу гэдэг асуудал яригдсаны дараа л болсон үйл явдал шүү дээ. Түүнээс хойш нэг ч удаа уулзаагүй байх аа. Янз бүрийн буруу мэдээллийг нийгэмд өгч байна. Ер нь бол УИХ-д олонхыг бүрдүүлсэн манай намын гишүүд эв нэгдлийг сахиж, хамтран асуудлаа ярилцаж, нэгдэн зөвшилцөж, улс орныхоо эрх ашгийг хангах нь бидний томоохон эрх ашиг гэж үзэж байгаа. Нэгдэх нийлэх хэрэгтэй. Үүнийг намын удирдлага л өөрөө хийх ёстой.

-Төрийн гацаанаас хэрхэн гарах вэ. Та бүхэн юу гэж харж байгаа бол?

-УИХ-ын гишүүд чуулганы нэгдсэн хуралдаандаа орох ёстой. Энэ нь УИХ-д сонгогдсон үүрэг нь байх ёстой. Хууль ч ийм л байгаа. Дэгийн тухай хуулиа сахих хэрэгтэй. Түрүү жил Дэгийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан. Хуралдаанаа удаа дараа тасалбал хариуцлага, сахилгын олон асуудлыг мөрдөхөөр хуулийг өөр-чилсөн. Жижиг гэхгүйгээр хариуцлагын тогтолцооны асуудлыг ярих ёстой. Нө-гөө 38 дотор хуралдаа суух гишүүд ч байгаа. 50+1 ирцээ бүрдүүлбэл чуулганы хурал явагдчихна шүү дээ. Гэсэн ч цаана нь асар том ашиг сонирхол, хувь хүний үзэл бодлоо нэн тэргүүнд тавьсан гишүүдийн эрх ашиг ноёлж байна. Өөрөөр хэлбэл тэдний ашиг сонирхол хуулийн дээгүүр байна. Их хүнд буюу хууль бус нөхцөл байдлыг гишүүд өөрсдөө үүсгэж байна.

-МАН-ын Бага хурлаас УИХ-ын даргатай холбоотой тогтоол гарсан. Энэ тогтоол хэрэгжих боломжтой юу?

-МАН-ын дарга, Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх улс төрийн илтгэл дээрээ асуудал тавьсан. Хамгийн сүүлийн хэлсэн үгэндээ УИХ-ын даргыг 60 тэрбумын асуудалтай холбож ёс зүйн хувьд хариуцлага хүлээх ёстой гэсэн. Энэ асуудлаар тогтоол гаргаж Бага хурлын гишүүдийг дэмжих санал санаачилга гаргасан. Тэр нь биелэлээ олж, гишүүд дэмжсэн. Ерөнхий сайдын нэрийг Бага хурлаар дэвшүүлж, УИХ-д оруулж ирдэг. УИХ-ын даргын нэрийг намын ямар ч хурлаар дэвшүүлдэггүй. Намын дүрмэнд ч байхгүй. Намын хурал,намын дүрмийн дагуу л асуудал хэлэлцэх ёстой. Хийх ёстой ажлаа л хийцгээе. Хуулийн дагуу аливаа хэлэлцэх асуудлыг хэлэлцэх газар нь хэлэлцье. Асуудалд хуулийн дагуу л хандъя. Монгол Улсын хууль тогтоогчид, санаачлагчид өөрсдөө хуулиа хэрэгжүүлж ажиллах ёстой. Өөрсдөө чадахгүй байгаа хэрнээ өөр хэн нэгнийг хууль сахиул гэж бид яаж хэлэх билээ. Нөгөө талаас энэ асуудал бол манай тусгаар тогтнолтой туйлын хамааралтай асуудал шүү. Хуулийн дор захирагдаж, хуулийн дор нэгдэж байж л бидний тусгаар тогтнолыг бусад орнууд үнэлнэ, цэгнэнэ, хянана, зөвшөөрнө шүү дээ.

-ЖДҮХС-гаас нэр бүхий албан тушаалтнууд өөрийн хамаарал бүхий компанидаа зээл авсан. Энэ асуудлыг хууль хяналтын байгууллага шалгаад хэрэг үүсгэх хэмжээнд хүрсэн гэдгийг зарим УИХ-ын гишүүд хэлсэн. Энэ тухайд?

-ЖДҮХС-гаас зээл авсан эсэх асуудал бол нотолгоотой, баримттай, хууль зүйн үр дагавартай асуудал. Мэдээлэлд ойр байдаг албан тушаалтан, эрх мэдэлтнүүдийн хууль бус үйлдэл. Хуулийн дагуу хариуцлага хүлээх ёстой үйлдэл мөнөөс мөн. Гэсэн ч УИХ-ыг бойкотлон, жагсаал цуглаан хийж ЖДҮ-гийн асуудлыг бүрэн дарахыг оролдож байна. УИХ-ын даргыг огцруулах эсэх асуудал нь ЖДҮ-ийн энэ асуудалтай салшгүй холбоотой гэж би үзэж байгаа.

Чуулганаар хамгийн сүүлд ХААХҮ-ийн сайдыг томилох асуудлыг ярьж эхэлсэн, мөн алтны татварын асуудлыг хэлэлцэж байсан. Хөдөө аж ахуйн салбарын цаг үеийн асуудлууд, татварын хуулийн орчны асуудал гээд нийгэмд хүлээгдэж буй олон асуудал бий. Тэгсэн ч бүх зүйлийг гацаасан хэвээр л байна.

-МАН-ыг тарсан нь дээр гэх хүмүүс ч байна л даа…

-МАН-ын Бага хурал бол нам нь төрийн дээр гарах гэсэн үзлийг илэрхийлсэн хурал болсон гэж дүгнэж байгаа.Хурал дээр бүх зүйлийг үнэнээр, хуулийн гаргалгаатай, цаашид юунд хүргэж болох талаар нь хэлж сануулсан Хууль зүй, дотоод хэргийн дэд сайдыг ажлаас нь чөлөөллөө. Бага хурлын үеэр 50 орчим хүмүүс үгээ хэлсэн. Тэдэн дотор хуулийн дагуу хандахыг сануулсан олон журмын нөхөд байсан. Юу ч хэлсэн ойлгохыг хүсэхгүй хүч түрсэн нөхөд ч байв. МАН 2016 оны сонгуулиар олонх болж засаглалын бүх эрхийг авснаар зарим хүмүүс холбогдох томоохон албан тушаалд томилогдсон. Тэд албан тушаалдаа бялуурч, намынхаа маргаашийг харж чадахгүй болтлоо сохорч дээ гэдгийг Бага хурлын үеэр харж суулаа. Манай нам өөрөө хүн бус дарга төвтэй болж, үнэ цэнэтэй,үзэл бодолдоо үнэнч журмын нөхөд ховордож дээ. Энэ бол цаг хугацааны л асуудал. Харамсалтай шийдвэрүүдийг гаргаж байна лээ. Түүнийгээ мэдэхийг ч хүсэхгүй байгаа нь эмгэнэлтэй юм. Хүч түрэн боомилж байгаа нь ч илт байв. Зарим нь 30 минут ярьж байхад нэг хэсэг нь дотоод журамдаа зааснаар таван минут л ярина. Хаалттай хурал гэчихээд өөрсдөд хэрэгтэй мэдээллээ тэр даруй нийгмийн сүлжээгээр дамжуулна. Ийм л хуралд анх удаа л суусан. Намын байр руу ороход л илт байсан л даа. Дүүрэн залуучууд зогсоож сүр хүчийг үзүүлсэн, нэгэн бодлын аймшигтай гэмээр санагдсан. Мэдээж ард түмэн үүнийг тунгааж байгаа. Тийм ч учраас биднийг шинэчлэж, сайжирч, аливаа асуудалд үндэсний, ард түмний эрх ашгийг тусгаж, хамгийн гол нь хуулийн хүрээнд үйл ажиллагаагаа явуулж чадахгүй бол “Тарсан нь дээр дээ” гэсэн нийтлэг үзэл байгаа нь нууц биш юм.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн асан Иргэний Зориг Ногоон намын дарга Ц.Ганхуягтай ярилцлаа.

---

–УИХ-ын үйл ажиллагаа зогсонги байдалд ороод удлаа. Энэ нь Үндсэн хууль зөрчсөн үйлдэл гэдгийг хэн хүнгүй хэлж байгаа. Таны хувьд уг үйл явцыг хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Шинэ зууны Монголын парламентын түүхэнд анх удаа тохиолдож байгаа үзэгдэл. Төрдөө ямар хүмүүс, нам хүчнийг өнөөг хүртэл сонгож ирэв гэдэгт түмэн олон дүгнэлт хийж байгаа байх. Сонгууль мажоритар нэртэй боловч сонгогчид мөн чанартаа нам хүчнийг сонгож саналаа өгч, итгэлээ даатгаж ирсэн. Энэ талаар хийсэн сонирхолтой судалгаанууд бий. Тухайн намын нэрээр хэн ч танихгүй хүмүүс гарч ирэх боломжтой. Улс төрийн бодлоготны хувьд төлөвшөөгүй, УИХ-д суух эхний хэдэн жилийг улс төрд суралцах үе, хэлд орох үе гэж үздэг олон хүн МАН, АН- ын нэрээр парламентад орж ирсний горыг бид олон жил амсаж байна. Нэн ялангуяа 64 суудлыг эзэгнэсэн МАН 2016 оны сонгуулийн амлалтаа ор тас мартан хөлөө жийлцэж байгаа нь төрийн нэр хүндийг шалан дээр унагалаа. Монгол төрийн үйл ажиллагаа тасралтгүй явагдах ёстой. Хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдлийн байгууллагаас хууль тогтоох байгууллага нь гацаанд орлоо. Үндсэн хуулиар хуваарилагдсан төрийн эрх мэдлийн нэг чухал хэсэг ийнхүү зогсонги болсны учрыг Үндсэн хуулийн Цэц хэмээх байгууллага яаралтай дүгнэн шийдвэрээ гаргадаг баймаар. Гэтэл таг чиг. Миний ойлгож байгаагаар УИХ-ыг төрийн эрх барих дээд байгууллага гэж тодорхойлсон Үндсэн хуулийн заалтын гажиг өнөөдөр асар их эрх мэдлийг өөртөө төвлөрүүлсэн УИХ-ыг бий болгочихжээ. Ийм байгууллагын дарга мөн чанартаа хамгаас том эрх мэдлийг гартаа атгаад сууж байгаа нь хэргийн гол гогцоо болоод байх шиг.

-УИХ-ын даргыг огцруулаад зогсохгүй УИХ-ыг хуралдуулахгүй байх нь бойкот зарлаж буй гишүүдэд ашигтай байна гэж дүгнэх хүмүүс байна. ЖДҮХС-гаас зээл авсан гишүүдийн асуудлыг чуулганы хуралдаанаар хэлэлцүүлэхгүйн тулд ийм алхам хийж байна гээд байгаа. Таны байр суурь?

-Хөшигний ард яг юу өрнөөд байгааг хэлж мэдэхгүй. Миний ойлгож байгаагаар, МАНАН хэмээх нам дамнасан бүлэглэлийг устгахын тулд 60 тэрбум гэх халхавчин дор тэдний бэлгэдэл болсон УИХ- ын даргыг ноцож байна гэж харж байна. Нөгөө талдаа ЖДҮХС-гаас нэн хөнгөлөлттэй зээл авсан гишүүдийн асуудал чуулганаар орж ирэхэд талуудын хүчний харьцаанд өөрчлөлт орох аюул тулгарсныг үгүйсгэхгүй. Аль ч талаас нь аваад үзэхэд наад зах нь ёс зүйн олон алдаа хийчихжээ. Улстөрчид өөрийн болоод дэмждэг нам түүнээс илүүтэйгээр төрийнхөө нэр хүндийг бодоод уг нь хэдийнэ огцроод асуудал цэгцэрсэн байх ёстой. Гэвч бие биенээ 60 тэрбум, ЖДҮ-чин гэдгээр цоллон шивш гээ дэл гэж дууслаа. Монгол Улсад ийм эрээ цээрээ алдсан бодит үйл явдал төрийн дээд түвшинд ил гарч ирсэн нь Үндсэн хуулийн гүн хямралд орсныг харуулж байна. Төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт буруу байгааг, нэгэнтээ мотор нь цохисон төрийн машиныг хүчээр явуулахыг оролдож байна. Үндсэн хуулийн энэ гажгийг хэсэг бүлэг нь эрх мэдэл, эд баялгийн хэрэгсэл болгон ашиглаж, үүнтэйгээ амь нэг байхаар тэмцэлдэж, бие биендээ бууж өгөхгүй улайрч байгаа нь харагдаж байна.

-Таныг УИХ-ын гишүүнээр ажиллаж байх үед УИХ мөн иймэрхүү тогтворгүй байдалтай байсан гэдэг. Тухайн үед ямар үйл явдал болж байв. Ямар гарц шийдлээр тэрхүү байдлаас гарсан бол?

-Миний бие УИХ-ын гишүүнээр 1996 онд сонгогдон ажиллаж байсан. Тэр үед хэдийгээр олон Засгийн газар солигдож байсан ч асуудлыг харьцангуй эрүүл саруулаар авч үздэг, туйлшрах нь бага, улстөрчид нь цалингаараа амьдардаг байсан. Айхавтар их гацаад байсан зүйлгүй. Казиногийн хэрэг явдлын үеэр хэсэг шуугьсан ч бүгд саналаа нууцаар хураагаад асуудал шийдэгдэж байсан. Ийм олон өдөр хууль тогтоох ажиллагаа гацаж байсангүй. Харин одоо бэл бэнчин ихтэй хүмүүс улс төрд гарч ирдэг, тиймгүй нь хөндлөнгөөс ажиглахаас өөр боломжгүй болсон. Баялгийн төлөө, эрх мэдэл олж авах гэдэг болсон байна.Үүгээрээ сүүлийн үеийн парламентууд төрөл арилжсан гэж хэлж болно.

-УИХ-ыг тарах нь зөв гэж үзэж буй гишүүд бий. Тарах нь зөв үү?

-УИХ сонгуулийн хуулиа батлаад тарах нь шулуун биз ээ. Улстөрчдийн даварсан үйлдлээс үүдсэн асар их өр улам овоорч байна. Нийгмийн тогтвортой байдлыг хангадаг дундаж давхарга хурдтайгаар уруудаж байна. Сэхээтнүүд нийгмийг манлайлдаг эрэмбэ алдагдлаа.“Эрхэмбаян эрдэм” биш, Монголын ард түмний эд баялаг болчихож. 2020-2026 онуудад асар их өр төлөх график тулчихсан. Ардууд нь өрийн дөнгөнд хүлэгдсэн, ер нь яахаас ч буцахгүй сэтгэл зүй нийгэмд бий болчихож. Юуг ч үзэн ядахадбэлэн байна. Маш аюултай нөхцөл байдал үүсчихлээ. Аюулгүй байдлын хамгаас чухал нь дотоодын амар амгалан байдал гэж ойлгодог. Ийм байхад 2020 оныг хүлээгээд намбайтал суух хүн хэр олон байх бол. Аливаа төр нь иргэдийнхээ итгэл дээр тулгуурласан үйл ажиллагаагаараа амжилт олдог. Төрийн энэ чанар байхгүй болсон. Бидний төр амьгүй болжээ. Саарал ордон дотор төр хэмээх хий үзэгдэл бугшиж байна.

-Төрийн ажлыг гацааж байгаа МАН-ыг тараах нь зүйтэй гэж гишүүд дэмжигчид нь мэдэгдсэн. Энэ тухайд?

-Ерөнхийлөгч энэ жилийг эрс шинэчлэлийн жил байх болно гээд зарлачихлаа. Хүчирхэг төрөө цогцлооход сайн, тогтвортой бодлоготой, сорьж шинжигдсэн, нуруутай, мэдлэгтэй, шударга боловсон хүчинтэй намууд хэрэгтэй. Энэ шалгуураар аваад үзэхэд тэнцэх нам бараг алга. Эрс шинэчлэлийн магадгүй эхний бөгөөд чухал алхам нь улс төрийн өнөөгийн намуудыг тараагаад Монголын ард түмэнд шинэ сонголт өгөх хэрэ гтэй байж ч мэднэ. Хэрвээ Ерөнхийлөгч ийм алхам хэрэгжүүлбэл Иргэний Зориг Ногоон нам уухайлан дэмжинэ.

-Ер нь улс төрийн өнөөгийн нөхцөл байдал цаашид хэрхэн өрнөх бол. Үүний үр дүнд ямар өөрчлөлт гарна гэсэн хүлээлт танд байна вэ?

-Дээр дурдсанчлан шинээр байгуулагдах УИХ, эсвэл Ардын Түр хурал Үндсэн хуулиа хагас жилийн дотор өөрчлөөд сонгууль явуулахаас өөр гарц алга гэж бодож байна.

-Улс төрийн намуудын тухай хууль, Сонгуулийн тухай хууль зэргийг өөрчлөх тухай яригдсан. Үүнд Иргэний зориг Ногоон нам ямар санал бодолтой байгаа вэ?

– Намууд зөвлөлтийн үeийн сүлжээтэй, үйл ажиллагаатай байхаа болих нь чухал. Ийм бүтэц нь улсыг хэдэн хэсэгт хувааж, хүч тарамдуулж байгаа. МАН, АН яг ийм. Айлуудыг хашаа, хороогоор нь хуваагаад авчихсан. Харин Үндсэн хуулийн асуудлаа нэг мөр болгоод үүнийхээ дагуу Сонгуулийн хуулийг батлах хэрэгтэй.

УИХ-ын гишүүн Ж.Ганбаатартай ярилцлаа.

---

-Та ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын дунд “Шилдэг бизнес төсөл” уралдаан зарлажээ. Уг уралдааны ач холбогдол нь юу вэ?

-“Шилдэг бизнес төсөл” уралдааныг ерөнхий боловсролын сургуулиудын ахлах ангийнхны дунд дөрөв дэх жилдээ зохион байгуулж байна. Уралдааны нэн тэргүүний зорилго бол сурагчдад мэргэжил сонголтоо зөв хийхэд нь туслах явдал юм. Тодруулбал, бүтээлч мэргэжил сонгоход нь түлхэц болохыг зорьж байгаа хэрэг. Одоо үед телевиз, радиогоор хамгийн сайн дуулж, бүжиглэж, шүлэг уншиж, илбэддэг хүнийг л шалгаруулдаг болж. Мэдээж авьяаслаг хүмүүс байж болно. Гэхдээ нийгмийн 60-70 хувь нь бүтээлч байж гэмээнэ улс орны хөгжил урагшилдаг юм. Тиймээс бүтээлч нийгмийг бий болгох, хүүхдүүдэд энэ чиглэлийн мэргэжил сонгоход нь өөрийн хэмжээнд тусалж байгаа минь энэ. Бүтээлч мэргэжил гэдэг нь инженер, нягтлан бодогч, аж ахуй эрхлэгчдийг хэлж байгаа юм.

Уралдааны хоёрдугаар зорилго бол хүүхдүүдийг интернэт ашиглахдаа нэг өдөр ч бизнес төслийн талаарх мэдээ, мэдээлэл олж уншуулах юм. Бизнес төслийн талаар бүх л хэл дээр шийдлүүд гарч ирж байгаа. Тэр бүхнийг сурагчид маань олж хараасай гэж хүсч байна. Тэр гоё дуулдаг, энэ сайхан бүжиглэдэг гэж суухынхаа оронд түр ч атугай холдоод өөрт нь хэрэгтэй зүйлдээ цаг гаргах хэрэгтэй. Хэн нэгэнд, өөрт тохирохгүй зүйлдээ сатаарах бус бүтээлч мэргэжил сонгох нь л хамгийн чухал. Хүмүүст ажлын байр бий болгоод, өөрөөрөө амьдрах нь чухал. Тэгэх тусам хүнд том боломж ирдэг. Одоо бид дотоод хэрэгцээгээ хангах гэж уралдаж байна. Тиймээс шинэ залуу үе маань бүтээгдэхүүнээ экспортод гаргадаг, гадны томоохон компанийн салбарыг Монголдоо нээдэг болмоор байна. Тухайн компанийн бүтээгдэхүүнийг Монголдоо хямд өртөгөөр үйлдвэрлүүлээд ОХУ, БНХАУ-ын зах зээлд гаргах боломж бүрэн бий. “Toyota”-гийн үйлдвэрийг Монголд бий болгоод бүтээгдэхүүнээ хөрш улсууд руугаа гарга л даа. Энэ боломжийг нь Монголын зах зээл хийж өгөх л хэрэгтэй. Эсвэл БНХАУ дахь үзэгний үйлдвэрийг авчраад “Made in Mongolia” гэж бичээд гаргаж болно. Монголд үйлдвэрлэсэн бараа бүтээгдэхүүн Япон руу хөнгөлөлттэй, зарим нь ямар ч татваргүй гарч байгаа. Одоо “Made in China” бүтээгдэхүүн ямар өндөр татвартай болж байгааг та бүхэн мэдэж байгаа байх. Бид Монголын үйлдвэрлэлийг дэлхийд гаргаж чаддаггүй юм аа гэхэд гадны томоохон компанийн салбарыг эх орондоо байгуулж ажлын байр бий болгох хэрэгтэй. Наанадаж “Know how” нь Монголд үлдэнэ шүү дээ. Энэ бүхнийг эхлүүлэх хүүхдүүд төрж гараасай гэж би хүсч байна.

-Хүүхдүүд өөрсдийн бичсэн төслөөрөө уралдаанд оролцоно гэсэн үг үү. Шагналын сан нь ямар байгаа вэ?

-Уралдаан маань тун саяхан нээлтээ хийсэн. Уралдааны дүн ирэх тавдугаар сард гарна. Хүүхдүүддээ төсөл дээрээ ажиллах хангалттай хугацаа өгч байгаа. Ямар ч сэдвээр ч төслөө бичиж болно. Хэдэн хуудас байх эсэх нь ч хамаагүй. Өмнөх жилүүдэд дунджаар 800-аад төсөл ирдэг байсан. Энэ жил 2000-3000 төсөл хүлээн авах болов уу гэж найдаж байгаа. Шагналын сан 100 сая төгрөг байх юм. Түрүүлсэн хүүхдэд 10 сая төгрөг өгнө. Улмаар эхний 30 байрт орсон хүүхдүүдэд нэг сая төгрөг өгөх юм. Ямар нэгэн болзолгүйгээр өгч байгаа гэсэн үг. Шүүгчдийн бүрэлдэхүүнд их сургуулийн багш нар бий.

-Өмнөх жилүүдэд ямар төсөл шалгарч байв?

-Өмнө нь “Mini Mon­golia” гэх төсөл шалгарч байлаа. Монголын дурсгалт газруудаа мини хэлбэрээр хийгээд түүнийгээ “Тэрэлж”-ийн цогцолбор газруудад байрлуулж жуулчдад танилцуулъя гэсэн төсөл байсан юм. Хүүхдийн санаа гэхэд их гоё санагдаж байсан. Мөн ээж, аавтайгаа хамтраад хог боловсруулах үйлдвэр барья, цаасан уут хийе, гадаадаас бараа бүтээгдэхүүн импортолж Монголд нутагшуулъя гэсэн төсөл дэмжигдэж байлаа. Миний хувьд бараа бүтээгдэхүүн импортолдог компанийг 20 гаруй жил ажиллуулж байна. Тэгэхэд тэр хүүхдийн төсөл маш нарийн тооцоотой, бүх зүйлд нямбай хандсан нь намайг алмайруулж байсан шүү. Маркетингийн менежерээр таван сая төгрөгийн цалин өгөөд ажиллуулахад ч болохоор төгс санааг оруулж ирсэн. Миний хувьд их үнэлсэн. Шинэ үе гэдэг арай өөр юм аа гэдгийг л мэдэрсэн дээ. Бизнес эрхэлдэг хүмүүсийн хамгийн том давуу чанар нь энгийн зүйлийг олж харах гэж би боддог. Жижиг зүйлд анхаардаг хүмүүс амжилтад хүрдэг. Ухаантай, оюуны потенциаль өндөртэй хүн санааг гаргадаг бол тэр санааг жижиг зүйлд анхаардаг хүн хэрэгжүүлдэг юм. Дээрээс нь эдийн засгийн болоод эрх зүйн мэдлэгтэй байхыг орчин үе шаардаж байгаа. Үүнийг хүүхдүүдэд суулгаж өгөхийн төлөө энэ төсөл минь хэрэгжиж байгаа гэж хэлж болно. Ер нь хойч үе өмнөхөөсөө үргэлж илүүг бүтээдэг. Миний хувьд ирээдүйг их өөдрөгөөр хардаг шүү. Өнгөрсөн хугацаанд шилдэг төслийн эзнээр шалгарсан 90 гаруй хүүхдүүдтэйгээ би холбоотой байдаг юм. Тэдний ихэнх нь эдийн засгийн чиглэлийн мэргэжилтэй болсон байна. Зарим нь гадаад, дотоодод сурч байгаад ч би тун баяртай байгаа.

-Та Ерөнхий сайдын Япон дахь айлчлалын багт багтсан. Айлчлалын үеэр онцлох зүйл нь юу байсан бол?

-Айлчлалын үеэр Японы нэгэн албаны хүн Д.Цогтбаатар сайдтай “Монгол, Япон хоорондын төрийн харилцаанд ямар ч асуудал байхгүй. Харин эдийн засгийн харилцаан дээр тэг хувьтай байна. Монголчууд Японы талыг эдийн засгийн хувьд нь ашиглахгүй байна” гэж ярьж байсан. Төрийн өндөрлөгүүд, Элчин сайд нар энэ асуудлыг л ярих ёстой юм. Яагаад Японы компаниуд Монголд салбараа нээж болохгүй гэж. Элчин сайд нь яагаад “Манайд салбар компаниа байгуулаач” гээд тэр компанийн үүдэнд суухгүй байгаа юм бэ. Тэд чадахгүй. Учир нь тэр өөрийгөө маш том эрх мэдэлтэн, хувийн компанийн үүдэнд суудаг хүн биш гэж боддог. Манай бүх дарга нар яг ийм. Тэд угтан авах, үдэх үйлчилгээ л хийдэг байхгүй юу. Тэгээд геополитикийн юм яриад л байж байдаг. Одоо ярихаа болиод хийдэг болмоор байна. Ер нь бол хувийн компани юу ч биш, төр л мундаг гэсэн бодолтой хүмүүс байдаг юм билээ. Энэ бол коммунист үзэл шүү дээ.

Монгол Улс улс төрөөс 100 хувь хамааралтай болчихсон байгаа учраас би энэ зүйлийг ярьж байна. Үүнээс салгахын тулд би өөрийнхөө хэмжээнд хүүхдүүдийг бизнес сэтгэлгээтэй болгохын хүссэн юм. Улмаар ажлын байр нэмэгдвэл хүмүүс улс төрөөс үл шалтгаалж амьдарна. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд УИХ-ын дарга, гишүүн хэн байх эсэх нь тухайн хүнд ямар ч хамаагүй гэсэн үг.

-Өнгөрсөн пүрэв гаригт МАН-ын Бага хурал хуралдлаа. Бага хурлаас Их хурлын даргыг огцруулах зөвлөмж гаргасан. Энэ нь Үндсэн хууль зөрчсөн үйл явдал боллоо гэх хүмүүс байна. Энэ тухайд?

-МАН-ын дарга У.Хүрэлсүх намын даргын хувьд УИХ-ын даргыг өөрийн хүсэлтээр ажлаа өгөөч ээ гэсэн хүсэлтийг Бага хурал дээр танилцуулсан. Үүнийг Бага хурлын гишүүд олонхын саналаар дэмжсэн. 270 гаруй хүнээс 19 хүн нь л эсэргүүцсэн. Энэ нь хууль зөрчсөн явдал гэхээр гайхаад л байна.

-Тэгэхээр цаашид яана гэсэн үг үү?

-Энэ хүн бага залуугаасаа л МАН-тай холбоотой явж ирсэн. Намын шийдвэрийг хүндэтгэх эсэх нь өөрөө ёс зүйн асуудал. Хуулийн дээр ёс зүй бий гэж бодож байна. Би л ажлаа өгчих юм бол энэ улс дампуурчих нь гэж бодоод байх шиг байгаа юм. Улс төрд 30 гаруй жил явчихсан учраас энэ улсыг өөрөөрөө төсөөлөөд байгаа байх. Өөрийгөө хамгийн мундаг гэж боддог бүлэг хүмүүс байна л даа. Тийм зүйл байхгүй гэдгийг шинэ үе харуулах ёстой. Маш хурдан түрж гарч ирэх хэрэгтэй.

-Бага хурал дээр 60 тэрбум, ЖДҮ-ийн асуудлын талаар багагүй яригдсан. Мөн 60 тэрбумын асуудлыг шалгах тогтоол батлагджээ. Энэ талаар таны байр суурь ямар байна вэ?

-Бага хурал дээр 60 тэрбумын асуудлыг шалгах ёстой гэсэн тогтоол гарч байна лээ. Энэ асуудлыг зөндөө л шалгачихаа биз дээ. Эдгээр асуудлаар маш их хүмүүс ярьдаг учраас дахин яриад байх шаардлагагүй гэж бодож байна. Бие биенээ хардсан, сэрдсэн асуудал дээр би юугаа хэлхэв.

-Шударга бусын хонгил байдаг, тэр нь хууль хяналтын байгууллагад нөлөөлдөг гэж ярьж байгаа нь хэр бодитой асуудал вэ?

-Нийгэм үнэхээр шударга ёсыг хүсэж байгаа. Шударга бус байна гэдгийг ч олон хүмүүс хэлдэг. Би бизнес эрхлээд явж байсан хүний хувьд хууль хяналтын байгууллагын шударга бус үйлдлүүдтэй олон ч удаа нүүр тулж байсан. Том, жижиг гэлтгүй олон зүйл л тулгарч байлаа. Шударга бус зүйлүүд маш олон бий. Шударга болгох ёстой юу гэвэл мэдээж тийм. Дэлхийд огт байхгүй, болохгүй зүйлийг шаардаагүй шүү дээ. Бусад улстай адилхан байхыг л ард түмэн хүсч байгаа. Шударга бус зүйлийг зогсоох л ёстой.

-УИХ-ын даргыг огцруулснаар шударга бус байдал зогсоно гэж зарим гишүүд хэлж байгаа. Үнэхээр нэг хүнийг огцруулснаар энэ бүхэн шийдэгдэж чадах уу?

-УИХ-ын даргыг нийгэм өөрөө хүлээж авахгүй байна. М.Энхболд дарга олон зүйлтэй хутгалдаагүй, өөрийнх нь ярьж байгаа зүйл үнэн байж магадгүй. Гэхдээ юу гэж ч ярьсан хүн үнэмшихээ больчихсон байна шүү дээ. УИХ-ын дарга нийгэмд ийм муу нэр хүндтэй байгаа учраас үүнтэй нийцэж ажиллах нь зөв байх.

-Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх шударга ёсыг тогтооно гэдгээ хэлж байгаа. Тэрээр шударга ёсыг тогтоож чадах болов уу?

-Шударга ёсыг нэг хүн, ганцхан өдрийн дотор тогтоочихдог юм биш. Дээр таны асуусанчлан нэг хүнийг огцруулснаар шударга ёс тогтох уу гэвэл үгүй л дээ. Гэхдээ ямар нэгэн зүйлээс эхлэх ёстой байх. Суурь тавигдаж байж шударга ёс тогтоно.

-Өнгөрсөн баасан гаригт Засгийн газар хуралдаж утааг бууруулахын тулд жилд 600 мянган тонн сайжруулсан шахмал түлш үйлдвэрлэх үйлдвэр байгуулах ажлыг эхлүүлэхээр болжээ. Таны хувьд утааг бууруулах үр дүнтэй арга нь юу вэ?

-Хамгийн үр дүнтэй арга бол янданг байхгүй болгох, орон сууцжуулах. Гэхдээ Монгол Улсын эдийн засагт боломж байхгүй. Хувь хүмүүсийн орлого ч хүрэхгүй. Гэхдээ төр хамгийн гол зүйл буюу орон сууцжуулахын төлөө ажиллаж л таарна. Гэхдээ наана нь янз бүрийн арга сүвэгчлэх ёстой. Тэгэхгүйгээр “Та бүхэн утаан дундаа байж бай. Бид 30 жилийн дараа орон сууцжуулъя” гэж хэлж болохгүй биз дээ. Төр байгаагийн хувьд утааг багасгах талаас нь ажиллах ёстой. Миний хувьд нэг зүйл дээр шүүмжлэлтэй ханддаг. Бид эхлүүлсэн ажлаа төгсгөдөггүй. Ер нь төрийн сул тал нь тууз хайчилж эхлүүлчихээд гүйцээдэггүй явдал. Дээр хэлсэнчлэн санааг нь гаргах хүмүүс олон байгаа хэрнээ жижиг зүйлд анхаарч, ажлыг нь дуусгадаг хүн УИХ-д дутмаг байна. Өөрийгөө бүр тасарчихсан гээд бодчихсон хүмүүсээр УИХ, Засгийн газар, улстөр дүүрчихсэн. Энэ харьцааг би хүн болгоноос олж харж байгаа. Тэр бодлууд ажлыг төгсгөхөд маш их саад болж байна. Энэ тухай би чуулганы хуралдаан дээр хэд, хэдэн удаа хэлсэн. Цэвэрлэх байгууламжийн ажлыг энэ Засгийн газар дуусгах ёстой талаар У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар байгуулагдаж байсан өдөр хүртэл ч хэлж байсан.