Author: ОТГОНШАРАВЫН АРИУНЦЭЦЭГ

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Ханилан суугаад 78 дахь жилээ үдэн буй хоёр буурай нийслэл хотын маань баруун хэсэгт амьдран сууна. Энэ айлыг Ч.Намдагийнх гэдэг. Тэд бага хүү, охины хамтаар биднийг угтсан юм. Төсөөлж байснаас минь ч ануухан хоёр хөгшин Сонгинохайрхан дүүргийн 12 дугаар хорооны Нэгдүгээр хороолол дахь байрандаа 32 дахь жилээ угтаж байгаа аж. “Өдрийн сонин”-ы сурвалжлагчид ирнэ гээд хоёр хөгшин дээл хувцсаа зэхэн, хэлэх ярих үгээ ч уйгаржин бичгээр сийрүүлээд амжиж. Бид ч товлосон цагтаа очиж хоёр буурайн уртаас урт, аз жаргалтай амьдралын түүхийг хуваалцсан юм.

Монгол Улсын гавьяат эдийн Засагч Ч.Намдаг гуай Сүхбаатар сумын Онгон сумын уугуул нэгэн. Ардын хувьсгалтай эн чацуу тэрээр Онгон сумын “Сайхан мод” хэмээх газар мэндэлжээ. “Би 2021 онд 100 насыг зооглоно. 100 хүрэхэд хоёр нас л дутуу байна даа. Хуучны тооцооллоор бол одоо 100 хүрчихээд байгаа юм.Энэ хугацаанд нийгмийн хоёр үе, хоёр жаран дамжжээ. Арав гаруй засгийн мэдэлд 98 жил энх тунх амьдарч байгаагаас 60 илүү жилийг нийслэл хотод өнгөрүүлсэн байна.

Би хошууны бага сургуулиа дүүргээд Дорнод аймгийн дунд сургуульд гурван жил суралцсан. Улмаар Багшийн техникумд гурван жил суралцаж, 1940 онд түүх, газар зүйн багш мэргэжлээр төгссөн юм” гэв. Мөн “Би дунд сургуулиа төгсчихөөд 1937 онд хамгийн анх Улаанбаатарт орж ирж байлаа. Хойд тал нь ногоон нуур, урд тал нь нарийн төмөр зам, баруун тал нь төмөр замын энэ хэсэг буюу Дарьгангын хошуу, зүүн тал нь Консулын дэнж гэж байв. Иймэрүү газарт л цөөхөн айл байсан даа. 1960 оноос хойш нийслэл маань сайхан тэлсэн. 1945 онд сумын сургуульдаа захирлаар ажиллаж байхад Улаанбаатарт “Ардын гэгээрүүлэх яаманд ажиллуулна” гээд намайг дууддаг юм байна. Би анхлан яаманд байцаагчаар ажилласан. Дараа нь Техникумын хэлтсийн дарга болсон. Сүүлд Сүхбаатар аймгийн Гэгээрлийн хэлтсийн даргад ажиллах хүн хэрэгтэй боллоо гээд буцаасан юм. Улмаар аймгийн Захиргааны нэгдүгээр орлогч дарга, Төлөвлөгөөний комиссын даргын албыг ч хашсан. Харин 1960 онд Намын дээд сургууль төгсөөд л эндээ суурьшсан хэрэг. Тэр үеэс хойш Улсын ба Ардын Хянан Шалгах байгууллагад орлогч, Хариуцлагатай нарийн бичгийн даргаар ажилласан” гэлээ.Ч.Намдаг гуайн гэргий Содовын Адьяа нь 1927 онд төрсөн, өдгөө 92 настай. Тэрээр нийслэл хотод шилжин ирээд, 1961 онд “Улаанбаатар зочид буудал”-ын анхны ажилчдын нэг болж байжээ. Тэрээр 40-өөд жил тус байгууллагад үйлчлэгчээр ажилласан байна.

Тэд 1942 онд төрөлх сумандаа танилцаж, гал голомтоо бадраажээ. Ч.Намдаг гуай “Би сургуулиа төгсчихөөд Онгон сумынхаа бага сургуульд багшилсан юм. Тэр үед сургууль галч авахаар болж, Содов гэдэг хүнийг томилсон юм. Тэр айлын охин нь манай С.Адьяа байсан. Ингээд бид хоёр танилцаж, дараа жил нь буюу 1943 онд анхны хүүхэд минь мэндэлсэн юм” хэмээн дурсав. “Ер нь манай дээд өвгөчүүл их өндөр насалдаг, олон хүүхэдтэй айлууд байсан. Миний өндөр өвөө Дамдинсүрэн хонин сүргийн “Да” хэргэмтэй байв. Аав маань 88, ээж Долгор 82, ах Гомбо, эгч Дулам, Ханд, Хорлоо нар 90-ээс 93 хүрч насалсан. Магадгүй түүнийг л дуурайж, өдий өндөр насыг наслах буян тохиосон байх. Би эхээсээ 11-үүлээ. Би өөрөө ч гэсэн 11 хүүхэдтэй, өнөр өтгөн гэрийн эзэн. Одоо хүүхдүүд маань том болцгоосон. Манай хамгийн бага хүү Н.Батхүү 55-тай, бага охин 51-тэй байна. Хамгийн том хоёр хүү минь 70 хүрээд бурхан болсон. Одоо гурван хүүхэд маань л тэтгэвэрт гараагүй байна даа” гэдгийг ч тэрээр хэлж байлаа.

Ч.Намдаг гуайн хүүхдүүд бүгдээрээ ясли, цэцэрлэгээр хүмүүжиж, бага, дунд болон дээд, тусгай мэргэжлийн сургуулиудад сурч, боловсрон мэргэжил эзэмшжээ. Одоо Ч.Намдаг гэх айл 35 өрх болон нэмэгдэж, ёстой л “Үрээ танихгүй өнөр, үрээгээ танихгүй баян” болжээ. Ач зээ, гуч жич, зээнцэр нь нэмэгдээд 110-уулаа болсон байна. Бараг бүх л мэргэжлийн хүмүүс бий болсноос гадна энэ гэр бүлд Монгол Улсын гавьяат хоёр, одон медальтан арваад, байгууллагын тэргүүний ажилтан, хөдөлмөрийн аварга найм, боловсролын болон анагаах ухааны доктор, профессор тус бүр нэг, алдарт эх дөрөв, улсын болон аймгийн сайн өрх хоёр, улсын шилдэг гэр бүл нэг байдаг аж.

Эднийх хоёр нийгмийн хоёуланд нь шилдгээр тодорхойлогдсон, үлгэр жишээ гэр бүл. Үр хүүхдээ хүмүүжилтэй өсгөж, гэр бүлээ сайн сайхан авч явдаг хэмээн үнэлэгдэж 1973 онд Нэгдүгээр Дөчин мянгатад амьдарч байхдаа Улаанбаатар хотын “Соёлч өрх”-өөр шалгарч байжээ. Тухайн үеийн сонин хэвлэлд “Жаргал бялхсан өрх гэр” гэх фото сурвалжлага ч гарч байж. Тэрхүү сурвалжлагын нэгэн зурагны тайлбар дор “Намдагийнх өдрийнхөө цайнд бүгд цуглавал хоёр ширээ, арав илүү сандал хэрэг болно” хэмээн онцолсон байх юм. Ч.Намдаг гуайнх 1987 онд Сонгинохайрхан дүүрэгт шилжин ирж, одоогийн орон сууцандаа төвхнөжээ. 2012 онд “Гэр бүлийн тангарагтаа үнэнч байж, эцэг эхийнхээ эрхэм зорилгоо хүндлэн дээдэлж, үр хүүхдэдээ болон нийгэмд сайн сайхны үлгэр дуурайл боллоо” хэмээн “Монгол улсын шилдэг гэр бүл”-ээр өргөмжилжээ.

Эдний гэрийн хананд Ч.Намдаг, С.Адьяа гуай нарын Гэрлэх ёслолын ордонд саяхан авахуулсан болов уу гэлтэй зураг өлгөөтэй байсан нь нүдэнд содон туссан юм. Учрыг лавлавал хүүхдүүд нь аав ээж хоёрынхоо ханилан сууж, гал голомтоо бадраасны 70-н жилийн ойг нь хэзээ ч мартагдахааргүй тэмдэглэж өгсөн нь энэ аж. Тэд Монгол Улсын хэмжээнд анх удаа “Очир-Эрдэнийн хуримын ёслол”-ыг хийсэн байна. Бага залуудаа хурим найр гэж онцгойлон тэмдэглэж байгаагүй тэдний хувьд “Очир-Эрдэнийн хуримын ёслол” хийсэн нь амьдралд нь баяр баясал бэлэглэсэн онцгой өдөр болон өнгөрчээ.

Ч.Намдаг гуай эхнэрээ ихэд үнэлж, магтаалын үг харамгүй хайрладаг нэгэн ажээ. Тэр бүү хэл 2012 онд буюу 91 насандаа ханьдаа зориулж “Эхийн ач, алдар, гавьяа” гэх ном бичсэн байна. “Эхнэр маань олон хүүхэдтэй хэрнээ хэзээ ч ажлаа орхиж, цалгардуулж байсангүй. Цайны цагаараа өөрөө цайндаа орно гэхээсээ илүү хүүхдээ хөхүүлнэ гээд л гүйсээр ирдэг сэн. Ажилд их махруу, хариуцлагатай, хамт олондоо нэртэй тийм л хүн” хэмээн Ч.Намдаг гуай ярьж байв. Мөн “Айл гэрийн багана нь эмэгтэй хүн. Тэр утгаараа манай өрхийн нэг багана нь хань минь юм. С.Адьяа шиг ийм сайхан хань эр хүн бүрт заяаж байгаасай гэж би ерөөж явдаг. Сүүлийн үед үр хүүхэд, ач зээ олонтой болсон учир сайхан байна. Сайхан ч амьдарч байна” гэж байв.

Түүний гэргий С.Адьяа гэж хөнгөн шингэн гэж жигтэйхэн, мишээл тодруулсан сайхан буурай байх аж. Алдарт эхийн 1, 2 дугаар зэргийн одонтой тэрээр 2010 онд Хотын даргаас “Ачлалт эх” хэмээх эрхэм хүндтэй шагналыг авчээ. Ардын хувьсгалын ойн медалиудаар шагнагдаж, Улаанбаатар хотын болон Жуулчдад үйлчлэх газрын Хөдөлмөрийн аварга, Худалдааны тэргүүний ажилтан хүндэт цол тэмдэгээр ч энгэрээ мялааж байжээ. Мөн Дэлхийн энх тайвны эв нэгдлийн төлөөх ”Гэр бүлийн Монголын холбоо”-ны өргөмжлөл, 2012 онд Монгол Улсын шилдэг гэр бүлээр шалгарч “Монголын жинхэнэ гэр бүлийн тангараг өргөсөн алдарт эх хүн” цол тэмдэгээр шагнагдсан байна.Харин Ч.Намдаг гуайг улс эх орондоо олон жил идэвх зүтгэлтэй ажилласан учир “Гавьяат эдийн засагч” цол, “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон”, “Алтан гадас” одонгоор хоёр удаа, Засгийн газрын хүндэт тэмдэгээр хоёр удаа, Ардын Хувьсгалын 1940-1990 оны ойн медаль, Чингисийн 800 жил, Халх голын байлдааны медалиудаар тус тус шагнажээ. Үүнээс гадна нам, залуучууд, үйлдвэрчин, ахмадын болон хянан шалгах байгууллагуудын хүндэт ажилтан, Ардын Боловсролын Яам болон Сүхбаатар аймаг, Онгон сумын тэргүүний ажилтан, хүндэт тэмдгүүдээр энгэрээ мялаасан байна.

Түүний хувьд хүүхэд залуучуудыг эх орноо сайн мэдэхэд нь зориулж “Өрхийн ургийн бичиг”,“Дарьганга нутаг-1”, Дарьганга нутаг-2”, Дарьганга нутаг-3”, “Торой банди” цуврал, “Эхийн ач, алдар гавьяа”, Сүхбаатар аймагт ажиллаж байсан үеийн тухай, өөрийн түүх зэрэг 20 шахам ном бичиж хэвлүүлэн олны хүртээл болгожээ. Өөрийн гэр бүл, Онгон сум, сургуулийн тухай, Улсын гуравдугаар төв эмнэлэг, СХД-ийн нэгдсэн эмнэлэг, Төрийн хянан шалгах хорооны үүсэл, хөгжлийн тухай танилцуулгыг бичиж байсан аж. Ч.Намдаг гуай төрөлх сум, сургуулийнхаа 90-н жилийн ойг тохиолдуулан сумынхаа Тамгын газарт түүх намтрын ном, хос морин хуур, сургуульдаа “Иргэншлийн хичээлийн танхим” байгуулж иж бүрэн тохижуулан, компьютер, принтер дурсгаж байжээ.

Ч.Намдаг, С.Адьяа гуай хоёр гэр бүлж 78 жилийг хамт үдэж байгааг дээр дурдсан. Нэг гэрийн хоёр хоёулаа энх тунх, 90 насыг гартлаа хамт амьдарсан тохиолдол манай улсад тун цөөхөн байдаг байна. Энэ урт хугацаанд бие биенээ хос багана мэт түшилцэж ирсэн энэ хоёр буурайн амьдралын хэмнэл, хамтдаа бат бөх амьдрахын нууцыг асуухад Ч.Намдаг гуай “Бид хоёрт гэр бүлийн ямар нэгэн маргаан байхгүй. Бид хоёр шиг эвтэй, найртай урт удаан амьдарсан хүн ховор байх гэж боддог. Тийм ч учраас энэ олон хүүхэд сайн сайхан өслөө. Бид хоёр ч эрүүл энх урт удаан хамтдаа байна. Энэ нь эхнэр, нөхөр хоёр эвтэй байж, энэ айл сайн сайхан байсны гэрч” гэсэн. Мөн “Урт насалж байгаагийн нууц гэвэл мэдээж удам судар маань нөлөөлсөн байх. Бага балчираасаа сургуульд сурч ирсэн учраас биеэ яаж боловсон авч явах вэ, эрүүл мэндээ хэрхэн хамгаалах ёстой гэдгийг мэддэг болж дээ. Хоёрдугаарт, гэр бүлийн тогтвор суурьшил, батжилт, гэр бүлийн тайван байдал их нөлөөлсөн. Ямар нэгэн үймээн шуугиан, хэрүүл маргаан үзээгүй, дуулаагүй. Тэр тайван байдал урт насалж, удаан жаргахын нэг сурвалж болсон. Гуравдугаарт, манай хүүхдүүд их сайн хүүхдүүд. Бид хоёрыг зовоогоогүй. Өөрсдөө хичээлээ сайн давтана. Хоол ундаа хийж, гэр орноо ч сайхан цэвэрлэнэ. Томорсноосоо хойш бид хоёрыг гэрийн ажилд гар хүргээгүй. Ар талаас тэр минь, энэ минь яах бол, хоолтой байна уу, үгүй юу гэж санаа зовох юм байгаагүй. Ажлаас ирэхэд хоол, ундтай, дулаахан гэр л угтдаг байсан. Мөн би 1960 оноос хойш биеийн тамирын дасгал хийж байна. Миний сурсан зүйл өглөө бүр тогтмол дасгал хийх явдал. Дээр үед Үйлдвэрчний сонин дээр янз бүрийн дасгал, хөдөлгөөн хийх заавар, зурагтайгаа гардаг байсан юм. Тэрийг дугаар дараалан авч байгаад дуурайж хийдэг болсон. Дасгал хөдөлгөөн хийгээгүй өдөр бие өвдөөд ч байх шиг санагдаад байдаг болчихсон байна лээ. Жаахан нас ахиад ирэхээр биеийн хөдөлгөөн улам шаарддаг юм байна. Тиймээс би одоо ч гэсэн өглөө эртлэн босоод дасгалаа хийдэг. Гэр дотроо гүйдэг. Дулааны үед байрныхаа урд талын хашааг хэд тойрчихно. Дээрээс нь би маани уншдаг. Алтан овоондоо, бурхан шүтээн, аав, ээж, багшдаа залбирдаг, шүтдэг. Хоол ундны тухайд сайхан монгол хоолнуудаа л иддэг дээ. Эдгээр зүйлүүд урт удаан наслахад минь нөлөөлдөг байх” гэв.

Харин түүний гэргий С.Адьяа “Би ээж, ааваасаа зургуулаа хүн. Одоо эхээс ганцаараа л үлдээд байна. Гэхдээ олон сайхан хүүхдүүд, сайн ханийнхаа буянд жаргаж л явна. Ер нь бид хоёр хэрэлдэж, маргалдаж үзээгүй. Үл ойлголцох зүйл гарвал өөрөө л мэднэ биз гэж бодоод би дуугай болчихдог юм. Залуугаасаа л ингээд сурчихсан хэрэг. Бид хоёр үр хүүхдээ ч загнаж, зэмлэж үзээгүй дээ. Загнуулах зүйл ч хүүхдүүд минь хийдэггүй. Ээж, аав нь хэрүүл тэмцэлгүй болохоор хүүхдүүд ч тайван амгалан, хүмүүжил сайтай өсдөг шиг санагддаг. Хүүхдүүд хоорондоо муудаж, элдэв хараал хэлнэ ч гэж байхгүй. Хань бид хоёрын хувьд аль ажил багатай нь гэрийнхээ ажилд санаа тавиад л явчихдаг байсан” гэсэн юм. Бага хүү Н.Батхүү “Манай аав, ээж хоёрыг муудалцаж байхыг хараагүй. Ээж минь аавын өөдөөс барагтай л бол үг сөрөхгүй. Ээжийн минь хүлээцтэй зан түүнд их нөлөөлсөн байх. Бид тийм л сайхан гэр бүлд өсч торнисон доо. Манайх хамгийн анх 40 мянгатын байранд байсан юм. Ханаа дагаад битүү ортой, орны дор дахиад эвхдэг орнууд байдаг байж билээ. Ор зассаны дараа гишгэх зай үлддэггүй байсан гэж болно. Ариун цэврийн өрөөнд орохдоо дараалалд орох үе ч гарна. Тэр дундаа амралтын ганц өдөр болох бүтэн сайнд цагийн хуваариар усанд орцгооно. Бас долоо хоног болгон бүгдээрээ нийлж байгаад их цэвэрлэгээ хийж, паараа хүртэл нэгд нэгэнгүй угаадаг байж билээ. Хамгийн сонин нь жил бүр их дээд сургууль, техникумд сурахаар аав, ээжийн маань хамаатан, ах, дүү нарын хүүхдүүд бид нар дээр нэмэгдэж хоёр гурваараа ирж амьдардаг байсан. Бүр жил бүр шүү. Гэсэн ч ямар нэгэн үл ойлголцол огт гардаггүй байсан. Аавыг маань тэд Жоох ах гэж авгайлна. Ер нь хамаатнууд манайд цуглах тун дуртай. Одоо нутаг руугаа очиход танайд тэдэн онд амьдарч байж билээ гээд дурсах хүн олон. Дүү нараа сургууль соёлд сургаж, ажилд оруулж хоолтойгоо залгахад нь их нэмэр болсон. Тэр буян одоо аав, ээжид минь ирж байгаа гэж боддог доо” гэж байлаа. Бага хүү Н.Батхүүгийн хувьд гэрийг талхаар таслахгүй байх чухал үүргийг хүлээдэг байж. Өдөрт заавал хоёроос гурван талх барих нь түүний үүрэг. Талх барихдаа гаршсан түүнийг ах, эгч нар нь бусад ажлаас чөлөөлдөг байжээ. Байрных нь айлууд Ч.Намдагийнх энэ олон хүүхэдтэй хэрнээ их чимээ шуугиан гаргахгүй юм гэж гайхацгаадаг байсан гэдгийг С.Адьяа гуай хэлж байв.

Бага охин Н.Туяа“40 мянгатын байр гурван өрөөтэй байсан юм. Түүний жижиг өрөөнд нь олон ч айл гал, голомтоо бадраасан даа. Манай хэдээс найм нь тэр өрөөнөөс туурга тусгаарласан. Дээрээс нь хамаатангуудаас маань бүр хоёр хүүхэдтэй болоод тусдаа гарч байсан хүмүүс ч бий. Мөн гурван ч хүүхэд тэр өрөөнд төрж байсан юмдаг. Тиймдээ ч их дурсгалтай сайхан санагддаг” гэлээ. Тэрхүү байрыг бага хүү Н.Батхүү нь өвлөн авч, гал голомтоо сахин үлджээ. Н.Батхүүгийндээ цуглахдаа хуучны дурсамжаа сөхөн ихэд жаргалтай сууцгаадаг гэдгийг ч тэд онцолсон. Өнөр өтгөн, аз жаргалтай энэ гэр бүлийн нэгэн гишүүн бол Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Улсын начин, бөх тайлбарлагч А.Ганбаатар агсан байсан юм. Тэрээр Ч.Намдаг гуайн охин Н.Тунгалагтай ханилж, хоёр ч сайхан хүүхдийн ижий аав болцгоосон юм. Тэрээр хүргэнийхээ талаар “А.Ганбаатар маань их сайн хүргэн байсан. Багаасаа л бөхөд дуртай хүүхэд байсан юм билээ. Хонь хариулж байхдаа л бөхийн цол дууддаг байж. Өөрөө начин болтлоо барилдсан. Хажуугаар нь бөхийн тайлбарт мэргэшсэн гэж болно. Бөхийн тайлбарлагч хийж байхдаа Монгол туургатан дотроо алдартай нэгэн байлаа. Сайхан дуу хоолойтой, их сайхан ч дуулдаг. Бөхийн гуншинг сайн уншина. Элдэв бичиг цаас харж уншина гэж байхгүй, шууд л цээжээр дуудна. Начингаас нь эхлээд том цолтон хүртэл нь мэднэ. Бөхийг гараад ирэхэд нь л цол гуншингаар нь дууддаг айхтар ой сайтай хүүхэд байсан. Манай монголчууд их магтдаг юм. Одоо хүү, охин хоёр нь сайхан амьдарч байгаа” гэлээ.

Бид ийн хуучлангаа Ч.Намдаг гуайн Цагаан сарын буузнаас хүртэж, энэхүү баярыг бага залуудаа хэрхэн тэмдэглэдэг байсан тухай яриа өрнүүлэв. Бидний багад ч Цагаан сар тэмдэглэдэг айл ховор байлаа даа гээд “Малчид хуучин журмаараа тэмдэглэдэг байсан. Хамаг сайхан идээ, будаагаа тавиад л, бие биендээ очиж золгоцгооно. Сургуулийн сурагчид бид ч айлуудаар хэсчихнэ. Тэр үед сургуулийн хүүхдүүдэд айлууд хавсай өгдөг сөн. Өнөөх хавсайгаа байрны найзуудтай хувааж иднэ, тэд нартайгаа тоглож наадаад л өнгөрөөдөг байсан санагдана. Одоо үед Цагаан сарыг улам л өргөн дэлгэр сайхан тэмдэглэдэг болж. Хүүхдүүд өсч томорцгоосон учир бүх л зүйлийг бэлдээд өгчихдөг юм. Цагаан сараар манайх хэд, хэдэн удаа хөл гишгэх зайгүй болтлоо дүүрнэ. Сайхаан, сайхан” гэж байлаа. “40 мянгатын байрандаа байхад бид, цагаан сарынхаа буузыг хийчихээд байрныхаа урд талын теннисний ширээн дээр хөлдөөдөг байсан юм. Хөлдөөж буй буузаа ээлжилж манана. Заримдаа бөөндөө гарч урдах каток дээрээ хоёр баг болж тоглодог байж билээ. Тэр сайхан үе санаанаас огт гардаггүй юм. Тэр үед их ч хүйтэрдэг байж. Бэр, хүргэнтэйгээ нийлээд баг болж аваад гарцгаадаг байсан даа” хэмээн бага охин Н.Туяа хуучилсан юм.

Ч.Намдаг гуайн хувьд одоо ч төр засгийнхаа ажилд өөрийн боломжоороо идэвхтэй оролцож, чухал шийдвэрүүдэд санаа бодлоо харамгүй хайрласаар яваа нэгэн. Тухайлбал, Монгол Улс даяар алдар нь дуурсагдаж байсан Торой банди хэмээх Нанзадын хөшөөг босгох, кино бүтээх ажлыг санаачилж, зохих байгууллагуудтай нь холбоотой байдаг гэсэн. Мөн Дарьгангын тусгай хамгаалалттай газрын хэмжээг томсгож Онгон элсийг Улсын тусгай хамгаалалтад нэмж оруулах талаар санаачлан олон жил хөөцөлджээ. Тэрхүү ажил нь үр дүнд хүрч 2018 онд Монгол Улсын Засгийн газар баталж, хэдхэн хоногийн өмнө УИХ-ын чуулганаар батлагдаад байна гэсэн. Тэрээр 90, 100-аас дээш настнуудыг төр, засгаас тусгайлан анхаарч байх, 70-аас дээш настай ахмадуудад зориулсан тусгай эмнэлэг, сувилал барих ёстой гэсэн бодолтой явдаг талаараа ч хуваалцсан. 70-аас дээш настай ахмадууд ганцаараа явж эмнэлэгт үзүүлэх боломж бага, гэнэт бие нь муудах тохиолдол ч олон байдаг учир цаг алдалгүй өндөр настнуудад зориулсан эмнэлэгтэй болчихвол олон давуу талтай талаар тэрээр онцолсон. Энэ тухайгаа ч тойргийнхоо гишүүн Ц.Гарамжавт уламжилж, хуульд нэмэлт оруулахыг хүссэн байна. Ч.Намдаг гуай “Хань ижлээ зөв сонгож, үр хүүхдээ сайхан хүмүүжүүлэхийн ухааныг залууст сургах хэрэгтэй. Тэгэхийн тулд үлгэр жишээ айлуудыг сурталчилж, тэдний арга туршлагаас хуваалцах нь тун чухал. Энэ тал дээр улс орон бодлогоор анхаардаг болоосой гэж боддог доо. Тэрхүү үлгэр жишээ айлуудын нэг нь манайх байх ч гэж боддог. Монголын мянга мянган өрх айлын төлөөлөл болгож манайхыг онцолсон “Өдрийн сонин”-ы хамт олондоо гялайлаа. Хүн бүр хань ижил, үр хүүхэдтэйгээ урт удаан, аз жаргалтай амьдрах болтугай. Монголын бүх ард түмэн, ахмадууддаа Сар шинийн баярын мэнд хүргэе. Сар шинэдээ сайхан шинэлээрэй. Эрүүл энх, сайн сайхан байгаарай гэж ерөөе” хэмээсэн юм.

УИХ-ын гишүүн Ц.Гарамжавтай ярилцлаа.

---

-Таны хувьд дараагийн УИХ-ын даргыг ямар хүн байгаасай гэж бодож байгаа вэ?

-Парламентын ардчилсан ёсыг хөгжүүлдэг, нийгмийн тогтолцоог шударга, хөгжлийн төлөө зөв чиглүүлдэг тийм л хүн хэрэгтэй байна.

-УИХ-ын хурлын даргад албан ёсоор нэрээ дэвшүүлье гэсэн хүн байгаа юу?

-Одоогоор сонсогдоогүй байна. Хэвлэлээр янз бүрийн хүмүүсийн таамаг байх шиг л байна. Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Ц.Нямдорж, Шадар сайд Ө.Энхтүвшин, Л.Оюун-Эрдэнэ гишүүний нэр дуулдаж байна лээ.

-Хэрвээ Л.Оюун-Эрдэнэ гишүүн нэрээ дэвшүүлбэл та дэмжих үү?

-Дэмжинэ.

-УИХ-ын үйл ажиллагаа хэсэг доголдсон, эрх баригч нам дотороо хагаралдаж буй энэ үйл явдлыг та хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Аливаа улс орны төрийн тогтолцоо шинэчлэгдэх олон арга байдаг л даа. Хувьсгалт тэмцэл, дайн дажины замаар гэх мэт. Ардчилсан улс орнуудын хувьд удирдлага, удирдах төв аппарат, спикерээ шинэчлэх зэрэг олон арга бий. Манай улсын хөгжил 1990 оноос хойш буюу сүүлийн 30 жилийн хугацаанд сайжрах учиртай байсан. Яахав ардчилал, хүний эрх чөлөө, нийгмийн тогтолцооны эрх чөлөө нэмэгдсэн. Гэсэн ч эдийн засаг, ард түмний амьжиргааны түвшин, иргэдийн амьдралдаа ханах сэтгэл ханамж дордсоор байгаа. Бид ардчилсан тогтолцоог хэрэгжүүлэхээр өмчийн харилцаан дээр суурилсан нийгмийг байгуулъя гээд шийдчихсэн. Тийм байтал өмчийн харилцаагаа зөвөөр шийдэж чадахгүй байна. Шударга бус аргаар, хүч эвсэн, тэр нь мафийн бүлэглэлийн шинж чанартай болж байна. Тэр шударга бус бүлэглэлийн дундуур ард түмэн маань хүчгүйдэж, шударгаар ажиллаж байгаа аж ахуйн нэгжүүд хоморгонд нь хэлмэгдэх, бүр дампуурах байдал ч ажиглагдаж байгаа. Үүний хажуугаар улс эх орны эдийн засгийн байдал улам доройтож, ард иргэд улс эх орноосоо дайжих, Монголд байхаас ч айдастай болж ирж байна. Энэ бүгд шударга бус бүлэглэлүүд нийгмийн тогтолцоог эвдэж эхэлсэнтэй холбоотой. Үүнийг зөв зохицуулах, удирдах эрх нь төрийн удирдлагууд, парламентыг даргалах хүмүүст бий. Тиймдээ ч бид удирдлагаа сольё, өөрчилье, эх оронч, ард түмэндээ хайртай, тэр удирдагчдыг олъё гэж зорьсон юм. Түүнээс бид хувь хүн рүү дайраад байгаа юм биш, хэн нэгэн таалагдахгүй байгаа ч юм биш. Бүхэл бүтэн нэг улс орныг зөв удирдах хариуцлагын асуудлыг яриад байгаа юм.

Ер нь улс орны хөгжил удирдагчаасаа маш их шалтгаалж байгаа нь харагдаж байна. Үүнийг бослого хөдөлгөөн гараад байгаа Венесуэль зэрэг бусад улсын жишээнээс ч харж болно. Мөн БНХАУ, Казахстан зэрэг улсын удирдагчид өмчийн харилцааг хөгжүүлж, улсаа хэрхэн сайхан авч явж болохыг харуулж байна.

Үнэхээр ардчилсан нийгэм тэнд хөгжиж байна. Хүн болгон хөдөлмөрлөж байж тэр өмчийг олж байгаа. Тэр өмч нь улс эх орны ч бай, хувь хүнийх ч бай тэгш эрхтэйгээр хөгжиж байгаа юм. Ард иргэд нь ч мөн тэгш эрхтэйгээр түүнийг бий болгож байна. Улс орноос нь дэмжиж байгаа хэрэг шүү дээ.

Түүнээс тэнд нэг хэсэг бүлэглэл гарч ирээд улс орны бүх баялгийг ховх сороод, бусдыгаа ядууруулж, өмчийн тэгш бус байдал үүсгэхгүй байна. Нэг хэсэг нь баяжиж, нөгөө хэсэг нь ядуурвал улс оронд гүн гүнзгий зөрчилдөөн үүсдэг. Үүнээс үүдэн янз бүрийн тэмцэл эхэлдэг. Дээр хэлсэнчлэн манай улсын нэг сайн тал нь ардчилсан парламентын тогтолцоотой. Мөн монголчууд маань ухаалаг юм. Төрийн тогтолцоог тайван замаар хэрэгжүүлж, мөн сольж байна. Бие биедээ ухамсартайгаар шаардлага тавьж шинэчлэлийг хийж байгаа нь сайн юм.

-Нэг хүнийг огцруулснаар бүх зүйл сайхан болж, илтэд өөрчлөлт гарах уу?

-Мэдээж хэрэг ганцхан хүн бүх зүйлийг буруу хийгээгүй, бүхнийг муу, муухай болгочихоогүй л дээ. Тэгвэл яагаад өнгөрсөн 30 жил ард түмэн маань дуугүй яваад байсан юм бэ. Энэ урт хугацаанд яагаад доройтож байгаа бүхэнтэйгээ эвлэрсээр ирсэн юм. Энэ бүхэнд бид бүгдээрээ хариуцлага хүлээх ёстой. Бүгд хамтдаа нийгмийн тогтолцоогоо сайжруулах, солих, улам эрүүлжүүлэх, зөв хөгжлийн зам дээр гаргахын төлөө хичээх учиртай. Үүнийг ард иргэд, мөн УИХ-ын гишүүд нэн тэргүүнд уриалах хэрэгтэйюм. Нийгмийнхээ сайн сайхны төлөө бүгдээрээ хамтдаа зүтгэх цаг ирж байна.

-Та УИХ тарахыг дэмжих үү?

-Тарахад амархан шүү дээ. Гишүүдийн 1/3 нь тараая гэвэл тэгээд л тарчихна. Хуулинд заачихсан л байгаа. Гэхдээ энэ удаагийн УИХ-ын бүрэн эрх дуусахад жил гаруйн хугацаа л үлдчихлээ. Энэ хооронд тараад, дараагийн 76-г сонгох гэсэээр байтал ээлжит сонгуулийн хугацаа болчихно. Тэр их зардал, хөрөнгө оруулалтыг хэрэггүй үйл ажиллагаанд зориулсан нь дээр үү, эсвэл одоо нийгмийн тогтолцоог шинэчлэх, эрүүлжүүлэх ажлыг явуулах нь зөв үү гэдгийг бодох ёстой. Энэ хугацаандаа хууль тогтоомжоо шийдээд УИХ-ын ээлжит сонгуулийн ажилдаа орсон нь дээр байх гэж бодож байна. Үргүй зардал, хайран цаг хугацаа өнгөрнө л гэж харж байгаа. Тэгэхээр одоогийн УИХ хугацаанаасаа өмнө тарах ямар ч шаардлага алга. Түүний оронд эрхэлж байгаа ажлуудаа үргэлжлүүлээд бусад хариуцлага хүлээлгэх, сайжруулах, зөв хөгжлийнхөө зам руу эргэлт буцалтгүй орох алхмыг хиймээр байна.

-Зарим орд газруудыг төр мэдэлдээ авч байгаа. Энэ салбарыг сайн мэдэх хүний хувьд үүнд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Үүнийг шалгах хэрэгтэй. Би өөрөө уул уурхайн салбарын хүн. Тиймдээ ч лиценз олгодог Ашигт малтмалын хэрэг эрхлэх газар, Уул уурхайн яаман дээр байгаа хууль бус үйлдлүүдийг мэднэ. Юу болдгийг сайн мэднэ. Хууль бус зүйлүүд маш их бий. Энэ бүхнийг сайжруулж, өөрчлөх хэрэгтэй. Хууль бусаар ашиглах эрх авсан бол хариуцлага хүлээх л хэрэгтэй гэж бодож байна.

УИХ-ын гишүүн А.Ундраатай ярилцлаа.

---

-УИХ-ын дарга огцорлоо. Таны хувьд УИХ-ын даргыг огцруулж байгаа энэ үйл явцыг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-УИХ-ын гишүүдийн олонхын саналаар УИХ-ын даргыг огцруулах тогтоолын төслийг баталлаа. Миний хувьд УИХ-ын даргыг огцруулах асуудлыг буруу гэж үзэж байсан. Өнөөдөр ч гэсэн тогтоолын төслийг дэмжихгүй гэсэн саналыг өгсөн. Тэрэээр УИХ-ыг даргалж байх үеийнхээ үйл ажиллагааг дүгнэсэн чухал үгнүүдийг хэлж байна лээ. Сүүлийн хоёр сарыг эс тооцвол түүний даргалж байх үеийн УИХ-ын үйл ажиллагаа сайн байсан. Баталсан хууль тогтоомжийн тоо, хэлэлцсэн асуудлуудын тухайд, ямар эдийн засаг хүлээж аваад хэр хэмжээнд аваачсан гэдгээ ч хэлсэн. Мөн уг хуулиараа дараагийн УИХ-ын дарга нарыг огцруулж, тогтворгүй байдал үүсгээд байх вий гэх асуудал дээр ч байр сууриа илэрхийллээ. Тэр бол хамгийн чухал асуудал гэж бодож байна.

Өнгөрсөн 20-иод жилийн бүх л болохгүй, бүтэхгүй үйл явцыг нэг хүн дээр тохож байгаа нь туйлын зарчимгүй, шударга бус, ёс бус үйлдэл. Нийгэмд ахиц дэвшил их л гарч, амьдрал бага ч болов сайжирч байгаа. Гэхдээ болохгүй зүйлүүд ч бий. Гэсэн ч тэр бүхэн нэг хүнээс хамаарна гэдэг боломжгүй зүйл. Хамтын засаглал, парламентын системтэй, чөлөөт ардчилсан нийгэмд зөвхөн нэг хүнээс бүх зүйл хамаарна гэдэг өрөөсгөл. Магадгүй дарангуйллын нийгэм байсан хэн нэгнийг оноож, түүнд бүхнийг тохож болох байх. Ийм бүтэшгүй санаа гаргаж, түүгээрээ ард иргэдийн тархийг угаах маягаар ажиллаж байгаа нь сайн үр дүнд хүргэхгүй.

-Дараагийн УИХ-ын дарга хэн байх вэ гэдэг асуудал яригдаад эхэлсэн. УИХ-ын дарга болвол хамгийн тохиромжтой хүн хэн бэ гэвэл та хэнийг нэрлэх вэ?

-Урьдын практикийг харж байхад олон удаа сонгогдсон, ноён нуруутай, жинхэнэ төрийн хүнийг УИХ-ын даргын албан тушаалд сонгодог уламжлалтай явж иржээ.

Энэ удаад миний хувьд олон удаа сонгогдсон, тулхтай гэж болохуйц намын ахмад гишүүддээ үнэхээр сэтгэл дундуур байгаа.

Тэмцэгч гээд байгаа таван залуу гишүүн гэж ярьж байна. Ийм инээдтэй юм ярьж болохгүй л дээ. Жишээ нь Л.Болд гишүүнийг би залуу хүн гэж хэлэхгүй. 60 хүрч яваа хүнийг залуу хүн гэдэг юм уу. Хамгийн олон сонгогдсон гишүүдэд Д.Лүндээжанцан, Л.Болд зэрэг хүмүүс орж байна. Тэр үүднээсээ Л.Болд мөн манай намын олон удаа сонгогдсон гишүүд энэ бүх зүйл гэнэт өнөөдөр бий болчихсон юм шиг ярьж байна. Өнгөрсөн практикийг бүхэлд нь шүүмжилж байгаа юм. Тэгвэл тэд өнгөрсөн хугацаанд юу хийж байсан юм бэ. Яагаад гэнэт өнөөдөр нойрноосоо сэрсэн юм шиг яриад байгаа юм. Энэ логикоор харах юм бол хуучны, олон удаа сонгогдсон гэдгээрээ тулхтай төрийн түшээ болохгүй юм байна гэдгийг эдгээр хүмүүсийн үйлдлээс харж болохоор байна. Үг үйлдлийн зөрүү, биеэ авч яваа байдал нь парламент дотор байгаа улстөрчид, улс төрд идэвхтэй залууст сөрөг үлгэр дуурайл үзүүлж байгаа. Үүн дээр үндэслээд ярихад Их хурлын дарга болохоор хүн алга л гэж хэлнэ. Огцруулах асуудлыг зохион байгуулсан хүмүүсээс Т.Аюурсайхан УИХ-ын дарга болох сонирхолтой, Ж.Энхбаяр хүсэлтэй байна гэх зэрэг зүйлүүдийг мэдээ, сэлтнээс олж харсан. Санал дэвшүүлээд гишүүд олонхоороо л шийдэх байх.

-УИХ-ын даргыг огцрохыг шаардаж эсэргүүцэл зарласан таван гишүүн бий. Тэдгээрийг УИХ-ын даргын албан тушаалыг булаацалдан өөр хоорондоо хагаралдсан гэх яриа гараад байна. Энэ хэр бодитой вэ?

-Надад анзаарагдсан юм алга байна. Магадгүй тэд дараагийн УИХ-ын дарга болохыг хүсч байгааг үгүйсгэх аргагүй юм. УИХ-ын даргыг огцруулах санаачилга гаргасан энэ хүмүүс дотор Их хурлын дарга болох хүн лав харагдахгүй байна.

Түүнчлэн энэ жагсаал, цуглааныг зохион байгуулаад байгаа жинхэнэ шалтгаан нь зарим зүйлийг мартагнуулж, нийгмийн анхаарлыг өөр тийш нь хандуулах гэсэн үйл ажиллагаа л гэж бодож байна.

-ЖДҮ-ийн асуудлыг уу?

-ЖДҮ, Таван толгойн асуудлаас хүмүүсийн анхаарлыг холдуулахыг эрмэлзсэн байх.

-УИХ-ын даргыг огцруулна гэх дуулианы хажуугаар ЖДҮХС-гаас зээл авсан гишүүдийн асуудал дарагдаад хоцорлоо гэдгийг чуулганы хуралдааны үеэр гишүүд онцолж байсан…

-Өнөөдрийн чуулганы хуралдаан дээр О.Баасанхүү гишүүн “ЖДҮ-ийн асуудлаар шударга, хуулийн дагуу зөв шийдвэр гаргана гэж хэлэхэд хүнд байна” гэж байсан. Өөрөө өөрсдийнхөө эсрэг шийдвэр гаргахгүй шүү дээ гэдгийг тэрээр хэлж байна лээ л дээ. Энэ нь надад зөв л санагдсан.

-Ээлжит сонгууль болоход хугацаа богинохон үлдлээ. Эрх баригч нам цаашид яах ёстой гэж та бодож байна вэ?

-Намын удирдлагуудын хувьд хагарсан бутарсан намаа эвлүүлэх хэрэгтэй. Хамтын шийдвэр гаргадаг тэр механизмыг эргээд бий болгохын төлөө ажиллах ёстой. Намыг удирдаж байгаа хүмүүс нь ухаалаг, хүлээцтэй, олон талын байр суурийг сонсох тэвчээртэй байж баг хамт олныг удирдах нөхцөл үүснэ гэж бодож байгаа. Тэр утгаараа М.Энхболд дарга маш мундаг зохион байгуулагч байжээ. Багийг удирдаж, манлайлж ажиллаж байсан арга барил нь үгүйлэгдэж байна. Хүн бүр өөрийн гэсэн санаа бодолтой. Хэвэнд цутгачихсан юм шиг бүгд нэг санал, санаачилга гаргана гэж байхгүй. Тэгэхээр хүмүүсийн санаа бодол зөрөхийг би асуудал гэж бодохгүй байна. Тэр саналуудыг тал бүрээс нь ярьж байж зөв шийдвэр гарна. Өнөөдөр манай намын бүлэг хүмүүсийн санаа бодлыг сонсох нь битгий хэл, хурлаа хуралдулж чадахгүй байгаа. Удирдлага байхгүйтэй адил байна. Намынхаа эв нэгдэлгүй байдлыг арилгаж, өөр гарц хайж, юу болохгүй байна гэдгийг сонсохоос илүүтэйгээр дуу хоолойг нь боомилох байдлаар хандаж байна. Би энэ тухай намын Бага хурал дээр ч хэлсэн. Хэт түрэмгийлсэн, дарангуйллын шинжтэй энэ байдал хол явахгүй. Энэ нь бидний намынхаа дүрмэнд тунхагласан үнэт зүйл, үзэл баримтлал, бүх зүйлээс зөрүүтэй байна. Нам, бүлгийнхээ үйл ажиллагааг жигдрүүлэх үүрэг нь тус тусын дарга нарт нь бий. Тэр үүргээ хэр зэрэг биелүүлэхийг цаг хугацаа л харуулах байх. Асар том асуултын тэмдэг л бидний өмнө байна.

-Ардчилсан намын зүгээс УИХ ажиллаж чадахгүй бол тарах хэрэгтэй гээд байгаа. Тарах нь зөв үү?

-УИХ тарах асуудлыг гишүүдийн олонх батална. Тэгэхээр тарах шийдвэр бодитойгоор гарна гэдэг эргэлзээтэй. Гэхдээ ажиллаж чадахгүй ингэж байж байснаас дахин ээлжит бус сонгууль явуулж, дүнгээ тавиулах нь ч зөв байх.

Миний хувьд залуучуудын байгууллагуудад уригдаж лекц тавих явдал их байдаг л даа. Нийгмийн шилдэг гэж байгаа залуучуудын бүлэг дотор ороод харж байхад улс төрийг үл ойшоох, улстөрчдөд дургүйцэх хандлага маш хүчтэй байна. Үүнийг аргагүй ч байх гэж бодож байна. Гэхдээ нөгөө талдаа улс орноо авч явах, ачааны хүндийг үүрэлцэх хүмүүс нь тэдгээр манлайлагч залуус байх учиртай юм. Тэгэхээр хэдий чинээ дургүй байна, төдий чинээ үүнийг өөрчилж, зөв болгохын төлөө оролцоосой гэж хэлмээр байна.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн, АН-ын дарга С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

-Ерөнхийлөгч гишүүдийн олонхын саналаар УИХ-ын даргыг огцруулах хуулийн төслийг өргөн барьж батлагдсан. УИХ-ын даргыг огцруулах асуудал хуулийн дагуу өнөөдөр шийдэгдэх боломжтой болж буй. Энэ асуудалд таны байр суурь ямар байгаа вэ?

-Ийм хууль баталснаар төрийн дархлаа, Үндсэн хуулиар зохицуулсан зохицуулалт алдагдана гэдгийг хэлсэн. Одоо ч энэ байр суурин дээрээ байгаа. 1992 оны Ардчилсан Үндсэн хуулийг маш их бодож, нэлээд судалгаа шинжилгээ хийж байж боловсруулсан. Үндсэн хууль дээр Б.Чимид, манай АН-аас төлөөлөл болж Галсандорж тэргүүтэй мундаг хуульчид ажилласан. Б.Чимид гуай “Үндсэн хуулиар Төрийн гурван өндөрлөг хоорондын харилцааг маш нарийн зохицуулсан. Манайх шиг хоёр том гүрний дунд оршдог улсын Төрийн удирдлага нь аюулгүй, гадны ямар нэгэн нөлөө халдлагад өртөхгүй байх тэр боломжийг байж болох бүхий л хэмжээнд хангасан зохицуулалтыг энэ хуулиар хийсэн. Энэ хуулийг битгий оролд” гэж хэлсэн удаатай. Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан уг хууль төрийн дээд түвшний институци хоорондын зохицуулалтыг алдагдуулсан хууль болчих-лоо. УИХ-ын даргын албан тушаал тодорхой хэмжээний дархлаатай байж гэмээнэ парламент өөрөө тогтвортой байна. Парламентын ардчиллыг бид хэзээ ч үгүйсгэж болохгүй. Парламент бол тусгаар тогтнолын баталгаа юм.

-Танай намыг М.Энхболдыг өмөөрч байна гэх зэргээр ярьж байна л даа. АН-д нэг талыг барьж байгаа зүйл бий юү?

-Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан хуулийн асуудлаар дээр хэлсэнчлэн байр сууриа илэрхийлэхээр М.Энхболдыг хамгааллаа гээд байгаа юм. Би МАН-ын зодоонд оролцохгүй. Би төр тогтвортой байх ёстой гэж л ярьж байгаа. Надад хэн нэгнийг хамгаалаад байх шаардлага байхгүй. Би МАН гэдэг намыг татан буугдах ёстой л гэж бодож байгаа. Үнэхээр Монголын төрийг самарч байна.

Ер нь сүүлийн үед хэн нэгэн үг хэлэхээр тэр нь таалагдахгүй бол МАНАН, хужаа, урвагч болчихдог болж. Хүн үгээ хэлж болохоо байж. Ардчилсан улс орон мөн л юм бол хүн өөрийн үзэл бодол, байр сууриа чөлөөтэй илэрхийлэх ёстой. Энэ цахим ертөнцөд хүмүүс нэгнийгээ хэлэхийн аргагүйгээр хэлдэг болжээ. Ёс зүй, уламжлал, зан заншил гэж юу ч байхгүй болчихсон. Хэн бусдыг хамгийн муухай үгээр хараана тэр баатар болох гээд байх шиг. Ингэж шударга ёсны төлөө тэмцэж, эх оронч болдоггүй юм. Энэ бол хэт хөөрсөн, туйлшрагчдын л хийж байгаа үйлдэл. Би энэ хүмүүсээс айж үгээ залгиж чадахгүй.

-Сөрөг хүчний зүгээс энэ удаагийн парламентыг тарах нь зөв гэдэг байр суурийг илэрхийлсээр байгаа. Энэ тухайд?

-Энэ парламент үнэхээр чадамжгүй болчихлоо. Эрх баригч нам 65 суудалтай. Түүнээс нэг нөхөр нь бандаашны хэргээр огцроод явчихсан. 64 хүн нь 32-оороо хуваагдчихсан. Одоо хэд ч болж хуваагдсан юм бүү мэд. Үлдсэн хугацаанд энэ Их хурлын дарга огцроод шинэ дарга гарч ирнэ гэж байдаг. Энэ намын дотоод асуудал одоо ч үргэлжлээстэй. Ийм байдалтай цааш явж улс орны нийгэм, эдийн засгийн байдлыг улам дордуулж таарахгүй. Одоо цаг алдахгүй бүгд энэ үйлдлээ зогсоогоод УИХ-ыг тараах хэрэгтэй. Улмаар ээлжит бус сонгууль зарлаж ард түмнээрээ дүнгээ тавиулъя. Харин шинэ парламент гарч ирээд хэрүүл зодоонгүй, төрийг түвшин байлгах хэрэгтэй. Ийм боломжийг бүрдүүлэх хэрэгтэй гэж үзсэний үүднээс АН энэ шаардлагыг тавиад байгаа юм. Эд нар хагаралдаж байвал бид нарт сайн гээд хоолонд орох ээлжээ хүлээж байгаа юм шиг 2020 он болохыг хараад дуугүй суугаад байвал алдах юм байхгүй л дээ.

-Дараагийн УИХ-ын дарга хэн байвал тохиромжтой гэж харж байгаа вэ?

-Энэ 64 дотор УИХ-ын дарга хийх хүн байхгүй гэж бодож байгаа. Энэ дотор цэвэрхэн нэг ч хүн байхгүй. Өмнөх 32-ын бүлгүүд концесст холбогдсон, хууль бус үйлдлүүд хийсэн. Мөн ЖДҮ-д бараг 26, 27 хүн холбогдсон гэж дуулдаж байна лээ. Иргэдийн боломжийг хулгайлж, тэр мөнгөөрөө мөнгө хүүлсэн гээд байгаа. Энэ мэт эрүүгийн шинж чанартай маш олон үйлдлүүд хийсэн. Дахиад ухвал өшөө юм гарна л даа. Ний нуугүй хэлэхэд одоо аль нэг бүлэглэлийн л хүн гарч ирнэ.

Их хурлын даргын суудал руу улайраад байгаа юм уу, эсвэл Их хурлын дарга болчихоод АТГ, УЕП-ын даргыг томилох эрхийн төлөө яваад байна уу. Магадгүй шударга бусын хонгил гэж байдаг бол түүнийг нурааж шинэ хонгилын эзэн болох гэсэн улс төрийн тэмцэл яваад байна л гэж харж байна. Түүнээс Их хурлын дарга огцронгуут ам.долларын ханш, бензиний үнэ, өргөн хэрэглээний үнэ буурч, улс орны амьдрал сайжирна гэж харахгүй байна. Зүгээр л улс төрийн тэмцэл өрнөж байна. Тэр дундаа эрх мэдлийн төлөөх бохир улс төр явж байна.

-Нэр бүхий гишүүд УИХ-ын даргыг огцрохыг шаардаж буй. Тэдгээр гишүүдийг УИХ-ын даргыг огцруулах гэхээсээ илүү өөрсдийн эрх ашгийн төлөө ийм зүйл хийж байна гэж ярих юм.

-Бүгд л ашиг сонирхлын зөрчилтэй л юм билээ шүү дээ. Манай намаас яваад байгаа хоёр нөхөр хоёулаа л тийм юм байна лээ. Баримт сэлтүүд гараад л байгаа. Албан ёсны тайлбар хийхгүй л юм байна. Үнэн болоод л тайлбар хийхгүй байгаа юм байлгүй. Нэр зааж хүмүүсийг яримааргүй байна. Олон түмэн харж л байгаа.

-Хэрэв ашиг сонирхлын зөрчилтэй гэдэг нь үнэн юм бол тэднийг шударга ёс тогтоох нь гэж итгэж, жагсаал цуглааныг нь дэмжиж байгаа ард түмэн яах болж байна вэ?

-Итгэж байгаа нь үнэн юм уу. Тодорхой хэсэг бүлэг хөөрсөн хүмүүсийн хөөсрөлтийг ард түмэн гэж буруу хараад байгаа юм биш биз дээ. Ухаантай, аливааг ойлгодог нийгмийн хэсэг эдгээр хүмүүсийг ерөөсөө хүлээж авахгүй байгаа шүү дээ. Мэдээлэл, ойлголт багатай хэсэг л тэднийг зөв юм хийж байна гэж хараад байгаа.

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн үндэсний төв байгуулагдлаа. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдэд ямар боломжуудыг нээж өгч байгаа вэ?

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн үндэсний төв зайлшгүй шаардлагатай юм байна гэдгийг Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд байхдаа ойлгосон л доо. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн эцэг эхийн холбооноос ч над руу санхүүгийн болон үйл ажиллагааны дэмжлэг үзүүлээч ээ гэж удаа дараа хандаж, санал тавьж байсан. Хүн нэг бүр, байгууллага бүхэнд тав, арван төгрөг өгснөөр асуудлыг шийдэх боломжгүй. Тиймээс нэгдсэн цогц сэргээн засах эмчилгээ, үйлчилгээ үзүүлдэг, эрт оношлогоо хийдэг төв байгуулах ёстой юм байна гэж үзсэн. 2013 оноос судалгааны ажил эхэлсэн. 2014 онд том хэмжээний төсөл маань бэлэн болж, санхүүжилтээ яаж олох вэ гэдэг асуудал гарч ирсэн л дээ. Азаар тэр үед Си Жиньпин дарга Монголд айлчилж, манай парламентад үг хэлсэн. Хятадаас нэг тэрбум юанийн буцалтгүй тусламж, хөнгөлөлттэй зээл хэрэгжих боломжтой болсон. Энэ хүрээнд Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн хөгжлийн төв барья гэдэг саналаа Засгийн газраар оруулж дэмжүүлсэн. Улмаар энэ саналаа БНХАУ-ын Засгийн газар луу явуулсан юм. Ингээд 2015 онд энэ төслийг чинь дэмжих боломжтой гэсэн хариу ирсэн. Хариу ирсэний дараахан зураг төслийг хийх мэргэжилтнүүдээ явуулсан. Манайхаас ч тэр, дөрвөн хүн гарч нийт найман хүний бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг гарч ажилласан юм. 2016 оны дөрөвдүгээр сараас эхлэн төслийн ажил албан ёсоор эхэлсэн. Хятадын ерөнхий сайд АСЕМ-ын уулзалтад оролцох гэж ирэхдээ уг төслийн шавыг тавьж байлаа. Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайдын хувьд шав тавих ёслолд оролцож, хамтран ажиллах гэрээнд гарын үсэг зурсан. Тэр цагаас хойш УИХ-ын гишүүн, энэ төслийг санаачилж эхлүүлсэн хүний хувьд, мөн хөгжлийн бэрхшлээтэй 14 мянган хүүхдийн эрх ашгийн үүднээс уг төвийн барилгын ажилд тасралтгүй санаа тавьж ирсэн юм. Ямартаа ч төслийн үр дүн гарлаа. Товлосон, гэрээнд заасан хугацаандаа энэ төсөл хэрэгжиж, маш том цогцолбор төв нээлтээ хийлээ.

-Та өөрийн цахим хуудаснаа уг төсөлтэй холбоотойгоор хүүхдүүд рүү маань чиглэсэн гүтгэлэг ирсэн гэж бичсэн байсан. Таны охиныг Хөгжлийн банкнаас 18 тэрбум төгрөг авсан гэх мэдээлэл бий. Үүнтэй холбоотойгоор танаас байцаалт авсан ч гэж яригдаж байгаа. Тэгэхээр эдгээр нь хоорондоо уялдаатай асуудлууд уу?

-Намайг сөрөг хүчний намын дарга гэдэг утгаар сүүлийн үед маш ихээр гүтгэж, доромжилж байгаа. Тэр дундаа цахим ертөнцөөр маш их дайрч байна. Миний хэлээгүй үгийг хэлсэн болгож, зурагтай минь хамт эвлүүлэг хийж цацах явдал замбараагаа алдсан. Гэхдээ надад эмзэглээд байх юм алга. Хэл аманд өртөх гэх мэт зүйлсийг давна гэж л сөрөг хүчний намын дарга болсон. Мэдээж хэрээс хэтэрсэн гүтгэлэг, доромжлолууд ирж байгаа. Хүний амнаас гарахааргүй үгээр дайрч доромжилж байна. Намайг юу гэж доромжлох нь сонин биш. Хамгийн гол нь миний үр хүүхдүүдээр оролдоод байгаад маш их эмзэглэж байна. Би “Хөгжлийн банк”-наас С.Эрдэнэ овогтой Содгэрэл ямар нэгэн зээл авсан байна уу, үгүй юу гэдэг асуудлаар тодорхойлолт авсан. “Хөгжлийн банк”-ны дэд захирал Энхбат гэж хүнээс хариу ирсэн. Тэр бичгэн дээр “Нэгдүгээрт, Э.Содгэрэлийн нэр дээр ямар нэгэн зээл огт гараагүй. Хоёрдугаарт, “Хөгжлийн банк” хувь хүнд зээл өгдөггүй, аж ахуйн нэгж байгууллагад хөгжлийн чиглэлээр зээл олгодог” гэсэн байсан. Мөн Улсын бүртгэлийн газраас манай охинтой холбоотой ямар нэгэн эд хөрөнгө байгаа эсэх асуудлаар үл хөдлөх хөрөнгийн лавлагаа авсан. Э.Содгэрэлтэй холбоотой ямар нэгэн аж ахуй нэгж, эд хөрөнгө бүртгэгдээгүй байна гэсэн хариу ирсэн. Би үүнээс өөр яаж нотлох юм бэ.

-Хүмүүс энэ мэт тодорхойлолтыг гаргуулаад авчих байх л даа гэсэн зүйлийг ярьж байх шиг байсан.

-Энэ байтугай тодорхойлолтыг гаргуулаад авчих байх гэж дайрч л байсан. Чулуу шидсэн болгонтой хэрэлдээд байлтай биш дээ. Би тоодгүй л дээ. Ийм гүтгэлэгийн шинж чанартай зүйлүүдийг удаа дараа л ярьж ирсэн. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн хөгжлийн төвийн төслийг хэрэгжүүлэх гэж явж байх үеэс эхлээд над руу маш их дайралт ирж байсан. Тэр битгий хэл Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн үндэсний төв барих санхүүжилтээр “Ардчиллын өргөө”-г барьсан гэх гүтгэлэг маш их явсан. Манай охины ажиллуулдаг хүүхэд залуучуудын боловсролыг дэмжих “Төгс эрдэм сан”-тай холбон мушгин гуйвуулсан гүтгэлэгүүд ч их байсан. Энэ мэт гүтгэлэг гурван жил гаруй хугацаанд үргэлжилсэн. Харин худлаа гэдэг нь энэ төвийн барилга ашиглалтад орсоноор нотлогдож байна. Энэ төслийг Хятадын тал бүрэн хариуцаж явуулсан. Тиймдээ ч ямар нэгэн хардлага, сэрдлэг байхгүй тун амар байгаа юм. Харин тухайн үед Монголын талаас 2.6 тэрбум төгрөгийн төсөв гаргаж, дэд бүтцийн шугамыг холбох ажлыг хийсэн байдаг юм.

Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн сайд Ч.Улаантай ярилцлаа.

---

-Таны хувьд сайдын ажлаа хүлээж аваад байгаа. МАН гарснаас хойших яамны үйл ажиллагааг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбар бол их өргөн хүрээтэй, том салбар юм. Хүн амыг аюулгүй хүнсээр хангах, газар тариалангийн салбарыг эрчимжүүлэн хөгжүүлэх, хөнгөн үйлдвэр буюу боловсруулах аж үйлдвэрийг дэмжих, цаашлаад барилгын материал, ой модны боловсруулах үйлдвэр, нийтийн хоол, худалдаа, ахуйн үйлчилгээ гэх зэрэг салбаруудыг дэмжих бодлогыг хариуцсан том яам юм.

Монгол Улсын эдийн засгийн тэн хагас нь гэж хэлэхэд хилсдэхгүй байх гэж бодож байна. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний ашиглалтын аргаар тооцсон хэмжээг авч үзвэл ДНБ-ий 50 хувь нь энэ салбарт бүтээгдэж, бий болж байна. Тэгэхээр үнэхээр том салбар гэдэг нь харагдаж байгаа байх.

Өнгөрсөн сонгуулиас хойших хугацаанд яам хөгжлийн бодлого, бодлогыг дэмжих төсөл хөтөлбөр боловруулахад нэлээдгүй цаг хугацааг зарж ажиллажээ. Олон чухал асуудлууд шийдэгджээ. Маш чухал хуулиуд ч батлагдаж гарсан байна. Хуулийн хэрэгжилтийг иж бүрэн зохион байгуулахад чиглэсэн журам, дүрмүүдийг гаргах ажил хийгдэж байна. Өөрөөр хэлбэл, өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд бодлого боловсруулах эрх зүйн зохицуулалтаа бий болгох асуудалд ихээхэн анхаарч, цаг гарган ажилласан гэдэг нь харагдаж байгаа юм.

-2020 оны сонгууль болоход тун бага хугацаа үлдээд байна. Энэ хариуцлагатай үед ямар ажлуудыг хийхээр төлөвлөөд байна вэ?

-Одоо Засгийн газрын бүрэн эрхийн хугацаа талаасаа илүү өнгөрчихлөө. Боловсруулсан бодлого, батлуулсан хуулиа бодитой хэрэгжүүлж үр дүнд хүргэх л хугацаа үлдсэн байна. Хөгжлийг дэмжих бодитой ажил хийх л цаг хугацаа юм байна. Бичиг цаас боловсруулах гэхээсээ илүүтэй бүтээж босгох, бодитойгоор үйлдвэрлэж, үйлчилгээг үзүүлэх ажил руугаа анхаарах хэрэгтэй болжээ. Энэ үүднээс яамны бодлого үйл ажиллагаа, түүний дотоод газруудын уялдаа зохицолдоог боловсронгуй болгох, эрчимжүүлэх тодорхой шаардлагууд байна. Мөн өнгөрсөн хугацаанд манай яамны системд алдаа дутагдал цөөнгүй гарсан байна. Үүний хамгийн том жишээ нь ЖДҮХС-гаас олгосон зээлийн асуудал юм. Ногдсон ажилдаа хариуцлагагүй ханддаг, зарим талаар хууль зөрчсөн, ашиг сонирхолд хөтлөгдсөн, албан тушаалаа урвуулан ашигласан явдал гарсан. Энэ байдлыг таслан зогсоох тодорхой үүрэг чиглэл өгөгдсөн. Энэ ажлыг хугацаа алдалгүй шуурхай хийх ёстой. Мөн анхаарал хандуулж байгаа нэг гол асуудал бол энэ сарын 1-нээс Төрийн албаны тухай хууль хэрэгжиж эхэлсэн явдал юм. Бүхэлдээ Монгол төрийн мэргэшсэн чадавхыг сайжруулах, төрийн жинхэнэ албыг бэхжүүлэх зорилт хэрэгжиж эхэлж байна. Сая Засгийн газрын өргөтгөсөн хурал зохион байгууллаа. Түүгээр гурван асуудал хэлэлцлээ. Тэдгээр нь төрийн албыг бэхжүүлэх, үр бүтээлийг нэмэгдүүлэх, зардал чирэгдлийг бууруулах тухай байв. Төр бүхэлдээ ард иргэддээ үйлчилж ажиллана гэдэг концепци руугаа анхаарал хандуулж байгаа үе гэж тодорхойлж болно. Ийм бодлогын үүднээс асуудалд хандаж ажиллаж байна. Харьяа газар болон яамдынхаа салбар нэгжийн ажилтайгаа танилцсан. Хамтран ажилладаг олон улсын байгууллага, хоёр талын хамтын ажиллагаатай улсын Элчин сайдуудтай уулзаж, хийж байгаа ажлынхаа тухай дүгнэж, ойрын үед хийхээр төлөвлөсөн зүйлүүд дээрээ байр сууриа нэгтгэж, нэгдмэл байр суурьтай болж байна. Ингээд Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам энэ жилийнхээ төлөвлөгөө, зорилтыг оны эхнээс эрчимтэй хэрэгжүүлэх ажилдаа шуурхайлан орсон.

-Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яам сайдгүйгээр багагүй хугацааг өнгөрөөсөн. Энэ хугацаанд ажил цалгардсан зүйлүүд танд ажиглагдав уу?

-Тус яам хоёр сар гаруй хугацаанд сайдгүй байлаа. Энэ хугацаанд ажил цалгардаж, засаглалын хомсдол бий болоогүй гэж би хувьдаа үзсэн. Учир нь оногдсон ажлуудаа бүгд л хөөцөлдөж, боломжийн хэрээр амжуулж байсан сайн тал байна. Мэдээжийн хэрэг тулгамдсан, шийдэх ёстой ажлууд нэлээдгүй хуримтлагджээ. Сайд гэдэг хариуцлагатай том субьект шүү дээ. Сайд салбарыг тэргүүлдэг. Төр, засгийн бодлогыг тухайн салбарт зохион байгуулах ажлыг удирдаж, уялдуулан зохицуулж, төрийн албан хаагчдын үр дүнтэй ажиллах бололцоо нөхцөлийг хангаж өгдөг. Төсөв хөрөнгийг нь хуваарилж олгодог. Өөрөөр хэлбэл, ажил хийх баталгааг нь хангадаг гэсэн үг. Энэ утгаараа сайдгүй байсан хоёр сарын хугацаа тодорхой боломж, төлөвлөсөн ажил амжуулах цаг хугацааг алдсан гэдэг нь ойлгомжтой. Гэхдээ нэг сайн тал нь цаг агаарын байдал харьцангуй тааламжтай байлаа. Энэ жилийн ургац хураалтын байдал тун боломжтой. Малын өвчин гарсангүй. Эдгээр нөхцөл байдлаас үүдэн салбарт ихээхэн тулгамдсан зүйл болоогүй байна.

-Таныг сайд болох үед Ж.Мөнхбат тэргүүтэй залуу гишүүд “Төрийн сайдаар удаа дараа сонгогдож ажилласан хэрнээ залуучууддаа боломж олгож, зөвлөж өгөөд суусангүй. Албан тушаалын хойноос шуналаа” гэх шүүмжлэлийг хэлж байсан л даа. Үүнд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Яахав улстөрч хүн бол сайшаал, шүүмжлэл хоёрын дунд л байдаг шүү дээ. Үүнд нэг их эмзэглээд байх явдал байхгүй. Сургамж авах нь л чухал. УИХ-д сууж байгаа ахмад гишүүд амаа хамхиад, дуугүй сууж хэн нэгнийг отож хүлээгээд, боломж гарангуут энэ тэрүүгээр гүйлдээд байгаа асуудал байхгүй. Энэ бол сэтгэлийн хөөрлөөр өнгөцхөн хэлсэн дүгнэлт гэж бодож байгаа. Бид тодорхой хугацаанд төрийн ачааллыг үүрээд, хариуцлагаа ойлгож, ухамсарлан ажиллаад, дадлага туршлага, капитал хуримтлуулчихсан хүмүүс юм. Хэрвээ бидний 2016 оноос бүлэг, байнгын хороо, намын Удирдах зөвлөл, чуулганы хуралдаан дээр хэлж, зөвлөж байсан асуудлуудад анхааралтай хандсан бол ийм алдаа дутагдал гаргахгүй байх бүрэн бололцоо байсан. Бид дуугүй суудаг хүмүүс биш. Бүх зарчмын асуудлаар байр сууриа илэрхийлдэг. Илэрхийлэхдээ зүгээр л танин мэдэхүйн асуудал ярьдаггүй. Бид асуудыг оновчтой, зөв шийдэх механизмыг дандаа гаргаж тавьдаг. Тийм учраас аль, аль талаас нь ойлгох нь зөв байх. Ер нь тэдэн оныхон хойшоо, урагшаа гэх байдлаар асуудалд хандах хэр оновчтой зүйл байдаг юм болдоо. Би үүнийг сайн ойлгохгүй байгаа. Асуудалдаа мэргэжлийн үүднээс л хандах ёстой. Тэр шүүмжлэлийг хаана, хаанаа бодох ёстой шүү.

-Парламентад олон сонгогдсон, туршлагатай гишүүний хувьд эрх баригч намын дотоод хагарлыг юу гэж дүгнэж байгаа вэ?

-Бүгдээрээ л харж байгаа шүү дээ. УИХ хоёр сар завсарласан. Яам хоёр сар сайдгүй байсан. Тодорхой боломж, хугацаа алдсан. Илүү их зүйл амжуулах боломж байсан. Би инженер, эдийн засагч хүн. Эдийн засгийн байгууллагад олон жил ажилласан. Миний хувьд энэ ажлыг үүнээс илүү хийх боломж байсан уу гэдэг шалгуураар асуудалд ханддаг. Тийм байдлаар асуудалд хандаж байх ёстой. Ингээд үзэх юм бол өнөөдрийнхөөс ч илүү ажил амжуулах боломж бидэнд байсан. Үүнд бид дүгнэлт хийх хэрэгтэй. Юу, юугүй МАН хагарлаа, бутарлаа гэж дуулиан, шуугиан болох хэрэггүй байх. МАН бол том систем. Систем дотроосоо өөрийнхөө алдаа дутагдлыг ил гаргаж, түүнээсээ цэвэршиж байгаа процесс гэж ойлговол арай л өөр дүгнэлт гарах байх. Хэрвээ үүнийгээ нууж, хаагаад бүгдээрээ бөмбийгөөд байсан бол алсдаа ямар байдалд хүрэх вэ. Засч, залруулж болохгүй байдалд хүрчихсэн байхыг үгүйсгэх аргагүй. Тиймээс энэ бол зүй ёсны хийгдэх ажлууд хийгдэж байна гэж бодож байна. Аливаа зүйл үнэн төрхөөрөө, байгаа байдлаараа байх нь хаана хаанаа дээр шүү дээ. Зохиомол багтай байгаад хэрэггүй биз дээ.

-Намрын чуулганаар хэлэлцэж амжаагүй чухал асуудлууд цөөнгүй бий. Ээлжит бус чуулган зарлаж эдгээр асуудлуудыг хэлэлцэх нь зөв гэсэн Ерөнхийлөгчийн саналыг та дэмжиж байгаа юу?

-Шийдэх ёстой олон асуудал байна. Энэ асуудлуудаа хэлэлцэж шийдмээр байна. Тодорхой салбар хариуцсан хүний хувьд Татварын багц хуулиудаа хэлэлцэх хэрэгтэй гэж бодож байгаа. Тендерийн хуулийг аль өнгөрсөн оны тавдугаар сард УИХ-д өргөн барьсан. Энэ хуулийг яаралтай баталмаар байна. Энэ оны бүтээн байгуулалт, хөрөнгө оруулалтын ажлууд дөрөвдүгээр сарын 15-наас эхэлнэ шүү дээ. Түүнээс өмнө тендерийг шалгаруулаад гүйцэтгэгчээ сонгочихосон байж байвал энэ оны ажил эрчимтэй, хурдацтай явна. Гэтэл хууль нь ч гарахгүй удаашраад байхаар нөгөө л хуучнаараа алдаа, дутагдал хэвээрээ үргэлжилнэ. Шахаж хэлэлцэх асуудлууд олон байна. Тэгэхээр зайлшгүй сунгаж, эсвэл ээлжит бус чуулган зарлан хуралдуулж хэлэлцэх хэрэгтэй. Хуульд зааснаар намрын чуулган ажлын 50 өдөр хуралдаад завсарлах ёстой. 50 хоног хуралдчихсан. Гэхдээ завсарлаад явъя гэхээр хийх ажлууд их байгаад байна шүү дээ. Миний хувьд ажлаа хийх ёстой гэж бодож байна.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлт хийхээр яригдаж байгаа. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах нь зөв үү?

-Ажлын хэсэг гараад ажиллаж байгаа. Үндсэн хууль дээр нэлээд ажиллах байлгүй. Хөнгөн шуурхай хэлэлцдэг асуудал биш шүү дээ. Тэр тусмаа ороо бусгаа, сарнимал үзэл бодол нь цэгцрээгүй байгаа үед энэ том асуудлыг хэлэлцэх боломж арай бүрдээгүй болов уу. Үргэлжлүүлж ажиллах байх гэж бодож байгаа.

Улсын Их хурлын гишүүд 50-иас дээш настай гишүүдээ элдвээр хэлж байна. Бодвол 65 настай Ч.Улаан, Х.Баделхан, 62-той Ц.Нямдорж, Н.Энхболд, 60-тай настай Ө.Энхтүвшин нарыг хэлж байгаа биз. Угтаа 60 нас гэдэг улс төрд бараг залуудана. Тухайлбал, Хятадын коммунист намын удирдах бүрэлдэхүүний нас дунджаар 60 эргэм байна. БНСУ-ын парламентын гишүүдийн олонх нь мөн адил 60 гаруй настай байгаа юм. Мөн Японы парламентын 40-өөд хувийг 60, 70 настнууд зонхилдог. Английн лордууд ч үүнтэй адил.

Эд нарын хажууд манай улстөрчид тун залууд орно. Бүр балчирханд тооцогдоно. Дэлхийн нэр нөлөө бүхий улсын тэргүүнүүд ч хэдийнэ 70 нас руу хэлбийсэн. Үүний хамгийн тод жишээ нь 73 настай Трамп юм. Мөн түүнтэй АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдсөн Хиллари Клинтон 72 настай. ОХУ-ын ерөнхийлөгч Владимир Путин, Хятадын ерөнхийлөгч Си Жиньпин, Өмнөд Солонгосын ерөнхийлөгч Мүн Жэ Инь нар бүгд 65 настай, Бразилын ерөнхийлөгч Мишел Темер 79-тэй байгаа юм. Италийн ерөнхий сайд асан, нэртэй улстөрч, тэрбумтан Сильвио Берлускони өдгөө 82 настай. Домог болсон энэ удирдагчдын насыг хэн ч шүүмжлээгүй.

Гэтэл манай 30, 40-тэй залуу гишүүд 60-аад настай өнөөх хэдийгээ “Тэтгэвэртээ гар” гэж шүүмжилж, бүр зөвлөж байх юм. Тэтгэвэрт гарах нас биш, харин ч улс төрийн карьераа эхлүүлэх үе гэдгийг дэлхийн улстөрчдийн жишээнээс бэлхнээ харж болох бус уу.

Ер нь ч улс төр хийх, улсыг удирдана гэдэг тэтгэвэрт гарсан хүний ажил гэж дэлхийн ихэнх орны улс төр судлаачид үздэг юм билээ. Учир нь 70 гарсан хүн хүүхэн шуухан гэх мэт шалдар булдар зүйлд сэтгэл урвахгүй. Төдий насанд хүртлээ цуглуулсан эд хөрөнгөндөө ч ханачихсан байдаг. Улс төрд орж, карьерийнхаа дээд цэгт хүртлээ яваа хүн 70 хүртлээ юу эсийг хуримтлуулж, юу эсийг үзэх билээ. Үр хүүхдэдээ өвлүүлэх, үлдсэн насандаа хангалттай байж чадахаар эд хөрөнгө хуримтлуулсан байж таарна. Тиймдээ ч улс төрд орж эд хөрөнгийн төлөө улайрах нь юу бол. Мөн өндөр албан тушаал горилох шунал, хүсэл ч үгүй. Товчхондоо үр хүүхдүүд нь хэдийнэ байр сууриа олчихсон байхад эрх мэдэл, ашиг хонжоо, эд хөрөнгө цуглуулаад юу хийх билээ гэдгийг тэд ухаараад ойлгочихсон байх болно. Харин тэд ард түмэн, үр хүүхэд, хойч үедээ нэр бүтэн үлдэхийг л эрхэмлэнэ. Хорвоо ертөнцөөс одоход нэр минь муугаар дурсагдах вий, үлдэж буй үрс, эх орондоо буруу зүйл хийхгүй байхсан гэх бодол л түүнийг алхам тутамд чиглүүлдэг. Ийм ч учраас настай хүмүүс л улс төрд байх ёстой. Улс төрд байх нь л тэдний хийх ажил юм.

Ер нь ч улс төрд хамгийн их алдаа дутагдал гаргадаг нь залуу гишүүд л байдаг. Үүнтэй хэн ч маргахгүй. Д.Гантулга, Д.Мурат нарын асуудлууд ч үүнийг нотлох биз ээ. Энэ мэтчилэн залуу гишүүдийн элдэв хэл аманд өртөх явдал огт тасардаггүй. Хамгийн сүүлд л гэхэд Л.Оюун-Эрдэнэ, Х.Нямбаатар, Т.Аюурсайхан тэргүүтэй гишүүд ард түмний төлөө нэрийн дор жагсаал цуглаан зохион байгуулсан. Тэдний улс эх орон, ард түмний төлөө явж байгаа нь юу л бол. Харин залуу хүн болсон хойно нэр төр хөөцөлдөх, карьер хөөх, хөрөнгө мөнгө босгож, өөрт хожоотой зүйл хийхийг л эрмэлзэж яваа байх. Тэгж ч бодолгүй яахав. Энэ чинь л угаасаа залуу хүмүүсийн хийдэг зүйл шүү дээ. Гэхдээ тэд олноороо улс төрд байх нь тун осолтой. Тэд өөрт хэрэгтэй зүйлийн төлөө юу ч ярьж, ямар ч зүйлийг хийхээс буцахгүй гэчихэд нэг их хол зөрөхгүй байх.

Тэгвэл манай УИХ-ын залуу гишүүд яагаад настай гишүүдээ шүүмжлээд байна вэ гэх асуулт ургаж таарна. Залуу гишүүд тэдгээрийн насыг нь бол шүүмжлээгүй. Шүүмжлэх ч учиргүй. Шүүмжлэх учиргүйн тухай ч дээр өгүүлсэн. Харин тэд намбыг нь шүүмжлээд байна. Манай ахимаг настай гишүүд намба муутай байх шиг байна. Ж.Мөнхбат гишүүн “Манай ах нар сайдын сураг гарахаар л гүйчих юм. Ч.Улаан гуай та зургаан удаа Монгол төрийн сайд хийсэн хүн. Одоо би боллоо гэж боддоггүй юм уу. Энэ залуучуудаас нэг нь гэсэн төрийн сайд хийж үзэг, дадлага туршлага сууг, болохгүй бол би зааж зөвлөөд явъя гэж боддоггүй юм уу, та” хэмээн өнгөрсөн баасан гаригийн чуулганаар хэлсэн. Энэ тун ч онож хэлсэн үг байв. Тэд насыг нь бус намбыг нь шүүмжлэх учиртай.

Үзсэн харсан, улс төрөөс хүртсэн нь эдгээр настай гишүүдэд хангалттай. Тэд Монголын төрөөс хүртэж болох бүхий л сайхныг хүртсэн. Гэтэл тэд үүндээ ханаж чадахгүй, намбагүй, өөдгүй зан гаргаж байна. Тэд ийн аягалж байгаагаа нэг ч удаа болов эргэцүүлж бодох ёстой. Яахав “Залуу гишүүд чадамгүй нь би л зүтгэхээс, ачааны хүндийг үүрэлцье” гэж бодож байж болох л юм. Гэхдээ нас, намба хоёр тохирч байвал хамгийн зөв харагддаг. Хүн төрөлхтөн ахмад үеэсээ ийм л зүйл шаарддаг юм шүү дээ. Ийм байх ёстой юм.

Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд С.Чинзоригтой ярилцлаа.

---

-Засгийн газрын хуралдаанаар цалин, тэтгэвэр нэмэгдүүлэхээр боллоо. Цалин хөлсний нэмэгдэлд нийт хичнээн төгрөг төсөвт тусгасан бэ?

-Засгийн газар эдийн засгийн өсөлтийн өгөөжийг ард иргэддээ хүртээх нь зүйтэй гэсэн зарчмыг баримталж байгаа. Энэ жил эдийн засгийн өсөлт харьцангуй өндөр гарч, төсвийг орлого давж биелж байна. Эдийн засгийн энэ нааштай өөрчлөлтүүдийг авч үзээд цалин, тэтгэвэр нэмэх шийдвэр гаргасан. 2019 оны улсын төсөвт төрийн албан хаагчдын цалинг нэмэхэд шаардлагатай байгаа эх үүсвэрийг тусгасан. нийтдээ 267 тэрбум төгрөгийг төсөвт тусгалаа. нөгөө талаасаа Үйлдвэрчний эвлэл гэх зэрэг байгууллагуудтай уулзаж нэмэлт хэлэлцээр хийсэн. Энэ хэлэлцээрийн үед нэгдүгээр сарын 1-нээс төрийн албан хаагчдын цалинг үе шаттай нэмэгдүүлнэ, цалин нэмэгдүүлэхэд шаардлагатай 266 тэрбум төгрөгийг улсын төсөвт тусгана гэсэн амлалтыг авсан. уг гэрээнийхээ үүргийн дагуу эх үүсвэрээ тусгаад, цалин нэмэх шийдвэрээ гаргалаа. ер нь бол 2014 оноос хойш төрийн албан хаагчдын цалин нэмэгдэлгүй ирсэн. Тиймдээ ч цалин нэмэгдүүлэх шаардлага байсан гэдгийг иргэд маань мэдэж байгаа. өнгөрсөн оны есдүгээр сарын 1-нээс багш, эмч нараас доош цалинтай төрийн албан хаагчдын цалинг найман хувиар нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авсан. Үүнээс өөр цалин нэмэх арга хэмжээ авагдаагүй байсан гэсэн үг. Харин энэ удаад бүх буюу 191 мянган төрийн албан хаагчдын цалинг инфляцийн түвшинтэй уялдуулж найман хувиар нэмэгдүүлж байна.

-Төрийн албан хаагчдын цалинг харилцан адилгүй нэмсэн гэх гомдол байдаг. Энэ асуудал шийдэгдэх үү?

-Цалин нэмэхэд хоёр зарчим баримталж байгаа. Нэгдүгээрт, инфляцийн түвшинд уялдуулж байгаа юм. хоёрдугаарт, өмнө нь найман хувиар цалин нэмэх үед нэмэгдүүлж чадаагүй 17.2 мянган албан хаагчийн цалинг 16 хувиар нэмэгдүүлж байна. ажил, албан тушаалын цалингийн ялгаа, зөрүү үүссэн байсныг засаж байгаа гэж хэлж болно. Мөн 2014 онд цалинг нэмэгдүүлэхдээ багш, эмч нарын цалингийн хооронд нь 4.3 хувийн зөрүү үүсгэсэн гэдэг асуудлыг боловсролын салбарынхан маань их ярьдаг. Энэ удаагийнхаар ч гэсэн уг зөрүүг арилгахаар тооцсон. Өөрөөр хэлбэл, боловсролын салбарт ажиллагсдын цалинг 12.3 хувиар нэмж байгаа.

Төрийн үйлчилгээний тэр дундаа багш, эмч нарын албан тушаалын ангилал, зэрэглэлийг шинэчлэх арга хэмжээг давхар авч хэрэгжүүлж байна. Өнгөрсөн жилээс эхлэн Засгийн газраас төрийн албан хаагчдын ажлын байрны нөхцөлд судалгаа хийсэн. уг судалгааг үндэслэж ажлын ачаалал, ур чадвар, хариуцлагаасаа хамаарч цалин авдаг байх тогтолцоог бүрдүүлье гэж бид зорьсон. ингээд хамгийн их ачаалал, ур чадвар шаарддаг бага ангийн багш, цэцэрлэгийн багш, сувилагч нарын ангилал, зэрэглэлийг шинэчилсэн. Энэ удаад ч гэсэн цалинг нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ багш, эмч нарын ажлын байрны нөхцөлд хийсэн судалгааг үндэслэж ангилал зэрэглэлийг шинэчлэх арга хэмжээ авсан. Үүний хүрээнд багш, эмч нарын ангилал, зэрэглэл нэгээс хоёр шат нэмэгдэж байна. ингэснээр багш, эмч нарын цалин 20 хувиар нэмэгдэх нөхцөл боломж бүрдэж байгаа юм.

-Төрийн албан хаагчдын цалин нэмэгдсэнээр дундаж цалин хэд болж өсч байгаа вэ?

-Энэ оны нэгдүгээр сарын 1-ний байдлаар төрийн албан хаагчдын дундаж цалин 804 мянган төгрөг байна. Төрийн албан хаагчдын цалин нэмэгдсэнээр дундаж цалин 916 мянган төгрөг болж нэмэгдсэн. Энэ удаагийн Засгийн газар байгуулагдаад нэг жилийн нүүр үзэж байгаа боловч төрийн албан хаагчдын цалинг хоёр удаа нэмэгдүүллээ. хоёр удаагийн нэмэгдэл, өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээг тооцоод үзвэл төрийн албан хаагчдын цалин хамгийн багадаа 16 хувиар, хамгийн өндөр нь буюу багш, эмч нарын цалин 29.6 хувиар тус тус нэмэгджээ. Мөн энэ удаад бүх төрийн албан хаагчдыг оролцуулж цалин нэмж байгаа нь онцлог юм.

-Тэтгэвэрийг хичнээн хувиар нэмэхээр шийдвэрлэсэн бол?

-Нийгмийн даатгалын сан, Халамжийн сангаас олгох тэтгэврийн хэмжээг нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргалаа. Улсын төсөвт Нийгмийн даатгалын санд тэтгэвэр нэмэгдүүлэхэд олгох 119.5 тэрбум төгрөгийг тусгаж өгсөн. Өнөөдрийн байдлаар Нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр авч байгаа 408.3 мянган хүн бий. Бүрэн тэтгэврийн доод хэмжээ 280 мянган төгрөг. Хувь тэнцүүлсэн тэтгэврийн доод хэмжээ 240 мянган төгрөг байна. Засгийн газар Нийгмийн даатгалын сангаас олгож байгаа тэтгэврийг нэмэгдүүлэх арга хэмжээ авах шийдвэр гаргасан. Энэ шийдвэрийг хоёрдугаар сарын 1-нээс хэрэгжүүлэхээр тогтсон. Нийт тэтгэвэр авч байгаа иргэдийн олонх нь бүрэн тэтгэврийн доод хэмжээ буюу 280 мянган төгрөг авч байна. Тиймээс бүрэн тэтгэврийн доод хэмжээг хоёрдугаар сарын 1-нээс 30 мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргасан. Харин хувь тэнцүүлсэн тэтгэврийн доод хэмжээг 27 мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлж 270 мянгад хүргэх шийдвэр гаргалаа. Бусад тэтгэвэр авагчдын тэтгэврийг мөн 24 мянган төгрөгөөр нэмэгдүүлнэ. Энэ арга хэмжээний дүнд Нийгмийн даатгалын сангаас олгож буй тэтгэврийн дундаж хэмжээ 372 мянган төгрөг болж байна гэсэн тооцоо гарсан.

-Халамжийн тэтгэвэр ч нэмэгдэж байгаа гэж ойлгосон. Хэдэн төгрөгөөр нэмэх вэ?

-Засгийн газрын хуралдаанаар Нийгмийн халамжийн сангаас олгож байгаа тэтгэврийн хэмжээг нэмэгдүүлэх шийдвэр гарсан. “Төрөөс зайлшгүй халамж үзүүлэх, анхаарал тавих ёстой иргэдэд олгож буй халамжийн тэтгэвэр бага байна. Тиймээс зайлшгүй нэмэгдүүлэх ёстой” гэсэн чиглэлийг Ерөнхий сайдын зүгээс баримталж байгаа. Ялангуяа амьжиргааны түвшнээс доогуур орлоготой иргэд амьдралаа хэвийн авч явах боломж бүрдүүлэхэд уг тэтгэвэр хүрэлцэхгүй байна гэсэн шахалт шаардлагыг тавьдаг. Ерөнхий сайдаас өгч байгаа чиглэлийн дагуу энэ жил халамжийн тэтгэврийн нэмэгдүүлэхдээ инфляцийн түвшинтэй уялдуулна гэж үзээгүй. Харин амьжиргааны доод түвшинд хүргэх ёстой гэсэн чиглэлээр Засгийн газар ажилласан. Ямартаа ч халамжийн тэтгэврийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай 21 тэрбум төгрөгийг улсын төсөвт тусгасан. Үүний дагуу халамжийн тэтгэврийг ирэх сарын нэгнээс нэмнэ. Амьжиргааны түвшний зүүн бүсийн доод түвшинд хүргэж нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргалаа. Ингэснээр халамжийн тэтгэвэр 155 мянгаас 174 мянган төгрөг болох юм.

Засгийн газар өнгөрсөн долоо хоногийн хуралдаанаар мэргэжлийн боловсрол, сургалтын байгууллагуудын талаар авах арга хэмжээний тухай шийдвэр гаргасан. Засгийн газраас залуучуудыг их, дээд сургуульд сургая гэхээс илүү өөртөө ур чадвар бий болгох мэргэжилтэй болоход нь дэмжлэг үзүүлэх нь ажилгүйдлийг бууруулах үндсэн арга гэж үзэж байгаа. Тиймдээ ч МСҮТ-д суралцаж байгаа оюутнуудад нэгдүгээр сарын нэгнээс сар тутам 100 мянган төгрөгийг олгож байхаар шийдвэрлэсэн. Өмнө нь бид 45-70 мянган төгрөг олгож байсан бол 100 мянган төгрөг болж нэмэгдүүллээ. Дадлагын болон танхимын ирц 75 хувиас дээш байгаа тохиолдолд 100 хувь олгох болно. Мөн өмнө нь мэргэжлийн боловсролын сургалтын байгууллагад суралцаж байгаа 24 хүртэлх насны залуучуудад уг тэтгэлгийг олгодог байв. Энэ удаад бол насаар нь хязгаарлахгүй. Учир нь Үндсэн хууль зөрчсөн явдал гэж харсан. Мэргэжлийн боловсролын сургалтын байгууллагад 24-өөс дээш насныхан ирж суралцан мэргэжил эзэмших нь олонтаа. Насны хязгаарлалтыг өөрчилснөөр тэдгээр суралцагчдыг ч дэмжиж байгаа хэрэг гэж үзэж байгаа юм. Хэрвээ насаар хязгаарлавал 26 мянга орчим залуус тэтгэлэг авна. Саяын шийдвэр гарснаар Мэргэжлийн боловсролын сургалтын байгууллагад суралцдаг 38 мянган оюутан сар бүр 100 мянган төгрөг авна.

Мөн мэргэжлийн боловсролын сургалтын байгууллагад ажиллаж байгаа багш нарт үр дүнгийн сарын урамшуулал нь таван хувь байсныг 10 болгож өөрчилсөн. Энэ нь тус байгууллагад ажиллаж байгаа багш нарын нийгмийн хамгааллыг сайжруулах чухал арга хэмжээ болсон гэж үзэж байна. Энэ жил Багшийн хөгжлийн тухай хууль хэрэгжиж эхэлж байгаа. Манай яамны зүгээс ч тэр мэргэжлийн боловсролын сургалтын байгууллагуудад ажиллаж байгаа багш нарын хөгжлийг дэмжих жил болгосон. Манай салбарт 1200 орчим багш бий. Эдгээр багш нарыг энэ ондоо багтааж техник хэрэгсэл, иж бүрэн компьютерээр хангах арга хэмжээ авч байгаа. Үүний хүрээнд багш нарын нийгмийн баталгаа нь сайжрах, суралцагчдын болон ажиллах багш нарын тоо нэмэгдэх, мөн улс орныхоо ажиллах хүчийг дотоодын нөөцөөрөө бүрэн хангах боломж бололцоо нь бүрдэнэ гэж үзэж байна.

-Цалин, тэтгэврийг нэмсээр өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдэх вий, инфляци өсөх вий гэсэн болгоомжлол байдаг. Засгийн газрын зүгээс инфляцитай уялдуулж цалин, тэтгэврийг нэмж байгаа гэж байна. Тэгэхээр инфляци өсөх эрсдэл төдий чинээ бага байна гэж ойлгож болох уу?

-Одоогийн байдлаар инфляцийн түвшин 8.1 хувьтай байна. Засгийн газрын зүгээс инфляцийн түвшнөөс ихгүйгээр цалин, тэтгэврийг нэмсэн. Тиймдээ ч инфляцийн түвшинг хөөрөгдөх сөрөг нөлөө нь бага гэж харж байна. Нөгөө талаас Засгийн газар, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн яамнаас авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээний хүрээнд бензин, шатах тос материалын үнэ зохих хэмжээгээр буурч байна. Энэ арга хэмжээний үр дүнд цалин, тэтгэвэр нэмлээ ч инфляцийн үнэ хөөрөгдөхгүй байх гэж бодож байгаа. Энэ жилийн төсөв, мөнгөний бодлого ч тэр инфляцийг нэг оронтой тоонд буюу найман хувьд барина гэсэн зорилт дэвшүүлсэн. Тиймээс инфляци энэ түвшиндээ л хадгалагдах байх гэж бодож байна.

-Эрх баригч намын дотоод зодоон эцэс болж төрийн үйл ажиллагаа гацаанаас гарахыг хэн хүнгүй хүсч байгаа. Одоогоор зарим байнгын хороодын хурал хэвийн хуралдаад эхэлж байна. УИХ-ын үйл ажиллагаа цаашид хэвийн үргэлжилж чадах уу. Хоёр тал зөвшилцөж эв зүйгээ олсон уу?

-Нэг үеэ бодоход өнгөрсөн долоо хоногоос эхлээд байнгын хороодын хуралдаанд гишүүд ороод эхэлсэн. Чуулганы хуралдаан хоёр ч удаа хуралдлаа. Энэ долоо хоногт ч байнгын хороод, чуулганы хуралдааны үйл ажиллагаа хэвийн үргэлжлэх болов уу гэж бодож байна. Хамгийн гол нь Ерөнхийлөгчөөс өргөн барьсан хуулийн төслийг байнгын хороод чуулганаар хэлэлцэх эсэхийг нь шийдчихлээ. Энэ хуулийн асуудал шийдэгдчих юм бол парламентын гацаа арилж, төрийн үйл ажиллагаа хэвийн явагдах нөхцөл боломж нь бүрдэх болов уу гэж бодож байна. Гишүүд гадна, дотнох улс төрийн нөхцөл байдлаа дүгнэж, цэгнээд гацааг арилгая, өргөн барьсан хуулийн асуудлыг шийдээд төрийн ажлыг жигдрүүлье гэсэн ойлголцол нэлээд ойртоод явж байна. Ийм нөхцөл боломж багагүй нээгдэж байгаа юм болов уу гэж харж байна.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХын гишүүн Ж.Батзандантай ярилцлаа.

---

-УИХ-ын дарга буулт хийсэн гэж үзэж байгаа учраас жагсаал, цуглааныг энэ долоо хоногт хийхгүй гэсэн үү?

-Жагсаал цуглаан Сүхбаатарын талбай дээр суулт болон үргэлжилж байна. Олон зуун хүн суулт хийж, М.Энхболдыг огцруулах, алдагдсан орд газруудаа эргүүлж авах, хууль хяналтын байгууллагад их цэвэрлэгээ хийхийг шаардан, гарын үсэг цуглуулж байна.

-Өнгөрсөн баасан гаригийн чуулган, байнгын хороодын хурлын дараа талууд ойлголцож, зөвшилцсөн дүр зураг харагдсан. Эв зүйгээ ололцож чадсан уу. Нөхцөл байдал цааш хэрхэн үргэлжлэхээр байгаа вэ?

-Энэ бол ганцхан М.Энхболдыг огцруулах гээд байгаа асуудал биш л дээ, МАНАН дэглэмийн эсрэг тэмцэл. Монголд тогтолцооны шинэчлэл, бодлогын өөрчлөлт хийх тэмцэл юм. Нэгдүгээр сарын 10-нд Сүхбаатарын талбай дээр жагссан 50 мянган хүн том өөрчлөлтийг хүсч гарч ирсэн. Түүнээс ганцхан М.Энхболдыг огцруулахын төлөө ирээгүй. Тэд газрын хэвлийн баялаг Монголын ард түмний өмч гэсэн Үндсэн хуулийн заалтыг хэрэгжүүлэхийг шаардаж байна. МАНАН хэмээх мафийн сүлжээний бий болгосон шударга бусын хонгилыг нурааж, барьцаалагдсан төрөө аврахыг хүсч байгаа.

Эдийн засаг, санхүүгийн мөлжлөгийн системийг зогсооё гэж иргэд нэгдсэн. Өндөр хүүтэй банкны зээлээр Монгол Улс цааш хөгжих боломжгүй. Эрх баригчид нь бизнес эрхлэгчдээ айлган сүрдүүлэх замаар өмч хөрөнгө, бизнесийг нь дээрэмддэг байж болохгүй. Эдийн засгийн систем бүхэлдээ колоничлолын шинжтэй болсныг ч онцолж байна. Колоничлол гэдэг нь цөөхөн гэр бүл баяжиж, олонх нь ядуурахыг хэлдэг. XX зуунд колоничлогч орны эзэд баяжиж, колоничлогдож байгаа улс нь ядуурч байв. Иргэд маань эдийн засаг, санхүү, бизнес, улс төр нийгмийн том реформыг шаардаж байна. Цаг нь болсон ч гэж харж байгаа.

-Тэгэхээр М.Энхболд даргыг огцруулснаар өөрчлөлт эхэлнэ гэж үү?

-МАНАН бүлэглэлийн мафийн толгойлогч нь УИХ-ын дарга М.Энхболд юм. Ц.Элбэгдоржийн байгуулсан энэ системийг нураах ёстой гэж олон нийт үзэж байна. Манжийн дарлалыг нураахын тулд Манжийн амбаныг Монголоос хөөж явуулсан. Яг түүн шиг МАНАН-гийн амбаныг огцруулах ёстой. Өөрчлөлт дээрээсээ явдаг юм. М.Энхболд огцорсноор том өөрчлөлт эхэлнэ.

-Өнөөдөр (өчигдөр) байнгын хороод мөн л хуралдсангүй. Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан хуулийн төслийг энэ долоо хоногт хэлэлцэх үү?

-Энэ долоо хоногт Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан УИХ-ын дэг, УИХ-ын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг хэлэлцэж батлах ёстой. Талууд энэ тал дээр ойлголцолд хүрсэн гэж харж байгаа. ҮАБЗ-ийн зөвлөмж гарсан, биелүүлэх үүрэгтэй. Энэ долоо хоногт энэ хууль батлагдаж, ирэх долоо хоногт М.Энхболд дарга огцрохгүй бол тэмцэл үргэлжилнэ. 50 мянган иргэн 100 мянга болж гарч ирнэ. Улс төрийн тэмцэл улам ширүүснэ. УИХ-ын 40 гишүүн гарын үсэг зурж, УИХ-ын даргын асуудлыг парламентын түвшинд шийдье гэсэн. Гэвч “үгүй” гэсээр хоёр сар гэдийж байгаа УИХ-ын даргыг дахиж гуйхгүй. Ард түмэн ч “Одоо дахин гуйх шаардлага байхгүй” гэж хэлж байгаа. М.Энхболд дарга хуулийн хүрээнд огцоръё гэж хүссэн. Ерөнхийлөгч аргаа бараад хууль санаачилж өгч байна. Огцрох эрх зүйн болон хүссэн орчныг нь бүрдүүлж өгсөн. Дэлхийн түүхэнд хэзээ ч ийм зүйл байгаагүй. Энэ хүн огцрох ёстой, өөр арга байхгүй.

-Та бүхэн хууль санаачлаад өргөн барьж болоогүй юм уу. УИХ-ын дарга М.Энхболдыг огцруулахаас илүү чуулганыг хуралдуулахгүй байх сонирхол жагсаал зохион байгуулагч гишүүдэд байсан уу гэх хардлага байна л даа.

-Тийм зүйл байхгүй. Хууль санаачлаад өргөн барихдаа Хууль тогтоомжийн тухай хуульд заасан 35 бүрдүүлбэрийг бүрдүүлэх ёстой. Хэрвээ бид хуулийн төслийг санаачлаад өргөн барьсан бол тэр нь, энэ нь болохгүй байна гээд л буцаах байсан. Ерөнхийлөгч бол яаралтай дэгээр хэлэлцүүлэх онцгой эрхтэй субьект. Ерөнхийлөгч өргөн барьчихаад байхад ингэж гацааж байна шүү дээ. ҮАБЗ-ийн зөвлөмж гарчихсан байхад хуулийн төслийг хойшлуулсаар л байна. УИХ хуулийн төслийг нэг өдрийн дотор ч баталж гаргаж болдог. Их хурлын дарга өөрийгөө огцруулах хуулийг яаж ч гацааж чадна. Ямартаа ч гудамжинд 50 мянган иргэн жагсаж байж, Ерөнхийлөгчийн дэмжлэгээр асуудал жаахан ч гэсэн урагшилж байна даа. Өөрийнхөө хүсэлтээр огцрох эрх нь М.Энхболд даргад одоо ч гэсэн бий. Хууль, хуулийн гарц өнөөдрийг хүртэл нээлттэй хэвээр л байгаа.

-Тэрээр огцорсон ч дараагийн гарч ирэх хүн нь хуулийн дагуу тодорхой, хууль хяналтын байгууллагын удирдлагыг томилно. Хүнийг нь гэхээсээ илүү тогтолцоог нь өөрчлөх ёстой гэж байгаа хүмүүс ч байна. Энэ талаар ямар байр суурьтай байна вэ?

-Би болон бид, монголчууд дандаа ирээдүйдээ ит-гэдэг. Өнөөдрийн тэмцэл маргаашийн сайн сайхны төлөө гэдэгт үргэлж итгэсээр ирсэн. М.Энхболдыг битгий өөрчил, тэглээ гээд юу ч өөрчлөгдөхгүй гэж хэлж байгаа гутранги хүмүүстэй би хэзээ ч санал нийлэхгүй. Би дандаа өөрчлөлт, шинэчлэлтийн талд зогсох болно. Мууг өөрчилж байж сайн нь ирэх боломжтой. Ингэж байж нийгэм хөгждөг юм.

-Эрх баригч намын хагарал ЖДҮ, 60 тэрбумаараа хуваагдсан. Та бүхнийг ЖДҮХС-гаас зээл авсан гишүүдийг хаацайлж байна гэх юм.

-ЖДҮХС-гаас зээл авсан хүмүүсийг өмгөөлсөн нэг ч гишүүн бидний дунд байхгүй.

Гэхдээ өнөөдөр МАНАН-г эхэлж зайлуулах уу, эсвэл ЖДҮ-г үү гэдэг тэмцэл болж байна. Би хоёуланг нь зайлуулахыг хүсч байгаа. Гэхдээ улс төрийн нөхцөл байдалд аль нэгийг нь түрүүлж зайлуулах шаардлагатай байна. ЖДҮХС-гаас зээл авсан гишүүдийг түрүүлж зайлуулбал МАНАН үлдэнэ. УИХ-д МАНАН-гийнхан олон болно гэсэн үг. УИХ-д МАНАН-гийнхан олон болбол хууль хяналтын байгууллага, баялаг ордууд тэдэнд үлдэнэ. Би үүнийг хүсэхгүй байна. Монголын ард түмэн МАНАН-гийн дор 20-иод жил зовж, тарчиллаа. Тиймээс бид эхлээд МАНАН-гийн луйварчдыг Монголын төрөөс зайлуулах ёстой. ЖДҮХС-гийн зээл бол баримт нотолгоотой хэрэг. Түүнийг дараа нь зайлуулж болно, амархан.

-УИХ-ын даргыг УИХ-ын гишүүд өөрсдөө сонгодог. М.Энхболдыг эсэргүүцэж байсан юм бол яагаад тэр үед сонгосон юм бэ?

-Би МАНАН-гийн тухай олон жил ярьж байгаа. Би өнгөрсөн жил МАНАН-гийн хуяг Б.Хурцын талаар нийтийн сонсгол хийснийг тах бүхэн мэдэж байгаа байх. Б.Хурцыг БНСУ-д суух элчин сайд болгож болохгүй, энэ хүн Европоос хүн хулгайлах гэмт хэрэгт холбогдсон, тэндээ тамхины наймааны хэргээр шалгагдсан, олон хүнийг хэлмэгдүүлж шоронд хатаасан гэдгийг хэлж байсан. Тэр бол МАНАН-гийн хуяг. М.Энхболд гишүүдийнхээ үгэнд орохгүй, нийтийн сонсгол зохион байгуулахгүйгээр Б.Хурцыг томилсон. БНСУ-ын ерөнхийлөгч Б.Хурцын томилгоог хүлээж авахгүй жил болж байна. Үүний дүнд Б.Хурц эргэн ирж байгаа. МАНАН-гийн бузар томилгоонуудын нэг нь энэ юм. БНСУ-д байх монголчууд нэг жилийн турш элчин сайдгүй байлаа. Энэ бол МАНАН-гийн хийсэн гэмт хэрэг. Төр ард түмэндээ үйлчлэх үүрэгтэй байгууллага шүү дээ. МАНАН-гийн толгойлогчийг унагасны маргаашнаас эхлээд төрийн томоохон албан тушаалтан, хууль хяналтын байгууллага, элчин сайд нарын томилгоо болгон дээр нийтийн сонсгол явуулна. Бүх зүйлийг ил болгоно. Хууль хэрэгжиж эхэлнэ. Үүний төлөө л бид тэмцэж байгаа юм.

-Таныг эхнэрийнхээ нэр холбогдсон асуудлыг цайруулах гэж ингэж тэмцэж байгаа гэх яриа бий. Мөн Л.Оюун-Эрдэнэ гишүүнийг найздаа ЖДҮХС-гаас зээл авч өгсөн, Л.Болд гишүүнийг банк руугаа их хэмжээний мөнгө татсан ч гэж байна. Энэ бүхэн хэр үндэслэлтэй юм бэ?

-Улстөрч хүний хувьд Монголын нийгэм, ард түмний эрх ашиг нэн тэргүүнд байх ёстой. Өчүүхэн эрх ашгийн төлөө явдаггүй юм. Тэгж явдаг улстөрчид байдгийг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ Монголын ард түмэн Батзандан гэж хэн бэ гэдгийг мэднэ. Би Монголын ард түмний эрх ашгийг нэгдүгээрт тавьдаг. Ах, дүү, авгай хүүхдийнхээ эрх ашгийг хоёрдугаарт тавьдаг. Намайг юу ч гэж доромжилсон, муу хэлсэн би ухрахгүй. Асуудал байдаг бол хууль хяналтын байгууллага нь шалга, тогтоо. Шорондоо хатаа. Би айхгүй. Би Монголын улс төрд арав гаруй жил тэмцэж байна. МАНАН бүлэглэл миний амыг таглах гэж надад Эрүүгийн хуулийн дөрвөн зүйл ангиар цаазын ял өгч, шоронд суулгаж байсныг Монголын ард түмэн мартаагүй байгаа. Би арчаагүй, аймхай хулчгар хүн байсан бол өдийд улс төрөөс яваад өгчих байсан. Би Монголын улс төрийг цэвэрлэж, шударга ёс, хариуцлагатай нийгмийг тогтоох гэж ирсэн хүн. Түүнээс МАНАН-гийн бүлэглэлийн гар, хөл болох гэж, үйлчлэх гэж ирээгүй.

-УИХ тарах нь зөв гэдгийг сөрөг хүчний зүгээс илэрхийлж байгаа. Та УИХ тарахыг дэмжих үү?

-Нэгдүгээрт, УИХ-ын даргыг огцруул. Хоёрдугаарт, баялаг ордуудаа ав. Гуравдугаарт, прокурор, шүүх, АТГ-ын удирдлагуудыг өөрчилсний дараа УИХ тарж болно. Ийм л зүйлийг би хэлж байгаа. АН-ын бүлэг УИХ-ыг шууд тараах тухай ярьж байна. УИХ-ыг тараагаад МАНАН-гийн системээ авч үлдье гэж АН-ын зарим нэг МАНАН бүлэглэлийн гишүүд яаруу сандруу гарын үсэг цуглуулж байгаа. МАНАН-гаа авч үлдэх гэж түүнтэй тэмцэж буй 40 гишүүнийг тараах тухай асуудлыг л ярьж байгаа юм. Би үүнийг тэнэглэл гэж харж байна. Бас заль гэж харж байна. Монголын ард түмний хүсэл зориг бол МАНАН-г устгах юм. Үнэхээр УИХ-ыг тараахыг хүсч байгаа бол МАНАН-гийн 30 гишүүн УИХ-ын гишүүнээсээ татгалзах хүсэлтээ өгчих. Дараа нь бид өгье.