Author: ОТГОНШАРАВЫН АРИУНЦЭЦЭГ

“Монголын залуучуудын Япон дахь сургалт” буюу “Jenesys 2018” хөтөлбөрийн хүрээнд Монголоос очсон оюутан, залуусаас 41 хүний бүрэлдэхүүнтэй нэгдүгээр групп Японы Кюшү арлын Күмамото мужид байрлах Минамата хотыг зорилоо. Хөтөлбөрийн хуваарьт “Минимата” өвчний түүхийн музейг үзнэ хэмээн оруулсныг хараад нэг их ойшоогоогүйг нуух юун. Гэсэн ч бодит байдлыг нүдээр үзэж, чихээр сонсоод мэдэх ёстой хамгийн чухал зүйл нь энэ байжээ гэдгийг ойлгосон юм.

Минамата бол боомт хот. Нутгийн иргэд 1910 он хүртэл загас агнуур, газар тариалан эрхэлсээр ирсэн. Харин одоо тун цөөхөн иргэд газар тариалан эрхэлдэг. 100 гаруйхан жилийн дотор хот даяараа газар тариалангаас хөндийрч чадсан нь 1908 онд байгуулагдсан “Чиссо” хэмээх химийн үйлдвэртэй салшгүй холбоотой. Япондоо тэргүүн эгнээнд орох хэмжээнд хүртлээ хөгжиж чадсан уг үйлдвэр нь Минимата хотыг хөгжлийн шинэ шатанд авчирсан юм. Цэцэглэн хөгжсөн Минамата төмөр замд ч холбогдсон. Тэр хэрээрээ нутгийн иргэдийн амьдрал дээшилсэн нь мэдээж. Гэсэн ч гэнэтийн энэ их өөрчлөлт саарыг дагуулсан нь их. “Чиссо” үйлдвэр минаматачууд болоод дэлхийн нийтийн түүхэнд харамсаж, халагламаар мөнхийн санамжийг үлдээсэн. Хэдэн мянган хүний амийг авч одож, хувь тавиланг нь орвонгоор нь эргүүлсэн аймшигтай алдааг гаргасан.

Дээр дурдсанлан “Чиссо” нь химийн үйлдвэр. Тус үйлдвэр нь хамгийн анх ургамалын шим тэжээлийг нөхөх, нэмэгдүүлэх зорилгоор азотын бордоог үйлдвэрлэдэг байж. Улмаар зөвхөн азотын бордоо үйлдвэрлээд зогсохгүй пластик, нийлэг уут зэргийг үйлдвэрлэж Японы химийн үйлдвэрлэлийг өргөжүүлж чадсан байна. Тухайн үед аж ахуйн бүхий л хэрэглээнд төмрийг ашигладаг байжээ. Түүхий эдийн олдоц муу учир хуванцрыг ашиглахыг илүүд үзсэн нь энэ чиглэлийн үйлдвэрлэл хөгжих шалтаг болсон байна. Ийнхүү дэвшилтэт технологи бүрийг нэвтрүүлж байсан “Чиссо” үйлдвэр 1932 онд хуванцрыг зөөлрүүлэх шидтэй нэгэн бодис гаргаж авчээ. Энэхүү бодисыг гаргаж авахын тулд мөнгөн усыг хэрэглэсэн нь аюулын харанга дэгдээсэн байна. Үйлдвэрт ашигласан мөнгөн ус нь хүний аминд хүрэх болсон шалтгаан нь тун энгийн. “Чиссо” үйлдвэр байгуулагдсан цагаасаа эхлэн хог хаягдлаа далайд цутгадаг байжээ. Хүний биед төдийгүй далайн амьтдад хортой, хоргүйгээс үл хамааран хог хаягдлаа цутгасаар л байсан аж. Үйлдвэрийн ойролцоо ихэвчлэн үйлдвэрийн ажилчид амьдардаг байсан тул үүнийг эсэргүүцэж ганц ч үг ган хийгээгүй байсаар 1968 онд хүрчээ. Тэрхүү мөнгөн ус бүхий хог хаягдал далайн усанд шингэж загас хорджээ. Мөнгөн усны хор хөнөөл эхлээд шувуугаар дамжин илэрч эхэлсэн байдаг. Улмаар далайн эрэг дээр үйл олон үхсэн загас хөвж гарч ирэх болсон байна. Төд удалгүй загасаар дамжин хүмүүс хордож эхэлсэн байна. Үйлдвэрийн буруутай үйл ажиллагаанаас болж хүмүүс хордож эхэлсэн тохиолдол 1956 оны дөрөвдүгээр сарын 21нд бүртгэгджээ. Тэнцэвэрээ олж алхаж, ярьж чадахгүй, үе үе таталт өгсөн шинж тэмдэг таван настай охинд илэрч, “Чиссо” үйлдвэрийн харъяа эмнэлэгт хүргэгджээ. Түүний дүүд ч мөн адил шинж тэмдэг илэрсэн байна. Ийнхүү ар араасаа өвчтөнүүдийн тоо нэмэгдэж эмч нарын шүдний өвчин болсон байна. Эмч нар “Төв мэдрэлийн тогтолцооны үл мэдэгдэх өвчний тархалт” хэмээн оншилж байж. Мөн өвчтөнүүдийн гэрийг ариутгаж байсан нь нийгэмд тахал өвчин мэтээр ойлгогдход хүрчээ. Тэрхүү өвчнөөр өвчлөгдөгсдийн тоо өдөр хоногоор нэмэгдэж, тэдгээрийг хот даяараа гадуурхаж, жигшин зэвүүцэж байсан байна. Уг өвчнөөр өвчилсөн тохиолдолд өвчтөний гар, хөлний мэдрэхүй буурч, аливааг ойлгох, сонсох, харах, залгих чадвар буурна. Эцэст нь хүчтэй таталт өгч үхэлд хүргэдэг байна. Энэхүү өвчин нь эхээс дамжин урагт ч нөлөөлдөг. Уг өвчин дэлгэрч 1956 оны арванхоёрдугаар сард 40 өвчтөн илрүүлсэн бөгөөд тэдний 14 нь нас баржээ. Үүний учир шалтгааныг эцэслэхийн тулд Күмамото их сургуулийн эрдэм шинжилгээний баг, Минаматагийн Эрүүл мэндийн байгууллага хамтран судалгаа хийж тус өвчин нь “Чиссо” үйлдвэрийн хаягдал уснаас, тэр дундах мөнгөн уснаас үүдэлтэй гэж үзжээ. Харин тус компанийн зүгээс энэ байдлыг эрс эсэргүүцэж Токиогийн эрдэмтдийг авчран хуурамч үнэлгээ хийлгэсэн байна. Сонин хэвлэлээр уг өвчин мөнгөн уснаас үүдэлтэй биш гэх ухуулгыг хийлгэж, мөн хаягдал усаа цэвэршүүлэх байгууламжийг ч байгуулжээ. “Чиссо” компанийн захирал нь цэвэршүүлсэн усанд ямар ч хорт бодис байхгүй хэмээн олон нийтийн өмнө ууж ч үзүүлсэн байна. Яг үнэндээ тэрхүү ус нь энгийн крантны ус байсан гэдэг нь сүүлд нотлогджээ. “Чиссо” үйлдвэрийн харьяа эмнэлгийн захирал Хошокава учир шалтгааныг олохын тулд далайд хордсон загасны махыг мууранд идүүлж, хоолыг ч бохирдсон усаар зуурчээ. Туршилтын дүнд өнөөх муур ийш тийш үсчин цовхчиж, өөрийгөө удирдах чадваргүй болсон байна. Энэ талаар Хошокава компанидаа мэдэгдсэн боловч олон нийтэд мэдээлэхийг хатуу хориглож, элдвээр сүрдүүлжээ. Хэт их дарамтаас болж тэрхүү эмч ажлаа орхисон ч уг өвчнөөр өвчлөгдөгсдийн тоо буурахгүй байсанд ихэд эмзэглэж эцэст нь шүүх дээр үнэн мөнийг илчилсэн байна. Ийнхүү тус өвчин нь “Чиссо” компанийн буруутай үйл ажиллагаанаас үүдсэн нь тогтоогдсон байна. Уг өвчнийг дэлхийн нийтэд таниулах үүднээс Минамата хотын нэрээр нэрлэжээ.

Бид Минамата хотод очсон даруйдаа өнөөх “Чиссо” буюу одоогийн “JNC” компанитай танилцсан. Тус компанийн олон нийттэй харилцах ажилтан Кито И Рэ гэх эмэгтэй биднийг найрсагаар угтан авсан юм. Уулзалтын танхимд ороход бидэнд богино хэмжээний бичлэг үзүүлэхээр бэлдсэн байв. Бичлэгт компанийн үйл ажиллагаа төдийгүй аймшигт алдааныхаа тухай маш болгоомжтойгоор тайлбарлаж байв. Кито И Рэ “Миний хувьд энэ компанид орж ажилласнаараа хохирол үзүүлсэн этгээд болж байгаа. Гэхдээ би энэ өвчнөөр өвчилсөн хүүхдүүдтэй хамтдаа өсөж торнин, найз нөхөд явсаар ирсэн. Хэдий энэ өвчин гараад олон жилийг үдэж байгаа ч өнөөг хүртэл нарийн түвэгтэй харилцаа байсаар байдаг. Нэгэнт гаргасан алдааг засаж болохгүй. Тиймээс бид алдаагаа ухамсарлаж, нийгмээсээ уучлал гуйн дахин алдахгүй байхын төлөө хичээх болно. Энэ өвчнөөр өвчилсөн хүмүүст мөнгөн тусламж үзүүлэн, даатгалд хамруулж, сэтгэл зүйн тусламж үзүүлэх, хамт байж хүн хэцүүг хуваалцахын төлөө ажиллаж байна. Мөн бидний гаргасан алдааг гадны ямар ч орон, ямар ч салбарын хүмүүс битгий давтаасай гэж хүсэж байна. Мэдээж энэ өвчнөөр өвчилсөн хүмүүс өрөвдөлтэй. Гэхдээ бид алдаагаа засаад цаашид яах вэ гэдгээ бодох ёстой. Та бүхэн ямар ч тохиолдолд алдаа гаргавал засаж залруулж байгаарай. Алдаа гаргаснаа мэдсэн даруйдаа шууд болих хэрэгтэй гэдгийг санаарай” гэв. Тус компанийн буруутай үйл ажиллагаагаас үүдэн 2700 иргэн хохирсон болохыг шүүх тогтоожээ. Гэхдээ шүүхээр тогтоолгож чадаагүй 50 гаруй мянган иргэн байсан байна. Тэдний ихэнх нь мөнх бусыг үзүүлтлээ тус компанийн энэ байдлыг эсэргүүцэж, гомдол мэдүүлсэн байна. Компанийн зүгээс тэрхүү 2700 иргэнд мөнгөн тусламж үзүүлж, даатгалд хамруулан, нас барсан тохиолдолд оршуулах зардлыг өгөх ёстой. Мөн шүүхээр тогтоогдоогүй ч минамата өвчнөөр өвчилсөн гэх 50 мянган иргэнд мөнгө өгөөгүй ч эмнэлэгт үзүүлэх зардлыг гаргах ёстой юм. Анхандаа тус компани хохирлыг барагдуулахаас зайлсхийж байсан ч үнэнтэй нүүр тулж, энэхүү үйл ажиллагаа үргэлжлүүлдэг байна.

Энэхүү үйлдвэр нь 500 охин компанитай бөгөөд 31.15 тэрбум иенийн хөрөнгөтэй юм байна. Ихэнх үйлдвэрүүд нь бүрэн автомажсан учир нийт 600 ажилтантай. Тэд 24 цагаар гурван ээлжээр ажилладаг байна. Харин үйлдвэрийн гаднах үзэмж, мод, талбайг засах 400 ажилтан ажилладаг гэсэн. Үйлдвэр талбайн хэмжээгээрээ Диснайлэнд парктай эн тэнцүү буюу 250 гектар талбайтай аж. Үйлдвэрийг тойрохын тулд нийт дөрвөн км зам туулдаг байна. Бид компанийн олон нийттэй харилцах ажилтан Кито И Рэгийн хамт автобустайгаа тус үйлдвэрийг үзэж сонирхов. Үйлдвэрийг тойроход эл хульхан, нэг ч ажилтан гадуур явж харагдаагүй нь сонирхолтой санагдаж байлаа. Компанийн нууцад хамаарах учир элдэв зураг бичлэг хийж, дуу хураахгүй байхыг бидэнд сануулж байсан юм. Үйлдвэр өөрийн гэсэн боомт, уулыг сэтэлсэн тунельтэй. Томоос том хоолой, ус цэвэршүүлэх байгууламж, хэд хэдэн оффис, үйлдвэрүүд байх аж. Уг үйлдвэр өнөөдөр дэлхийн гар утасны дэлгэцний 40 хувийг нийлүүлдэг. Дэвшилтэт технологи бүхий телевизийн дэлгэц, контакт линз, принтер, памперс, цавуу, арчуур, машины будаг, силькон, акрилк, марафон гүйгчийн хурд хэмжигч ялтас, эм, эм зүйн салбарт хэрэгтэй бүтээгдэхүүнүүдийг үйлдвэрлэж байна. Мөн 120 төрлийн бордоог үйлдвэрлээд зогсохгүй шампунь, үнэртэй ус зэрэгт орох үнэртүүлэгч, элдэв жимсний үнэр, амт гаргах бодисыг ч гаргадаг. Өөрсдийн байгуулсан усан цахилгаан станц, нарны цахилгаан станцаараа үйлдвэрийнхээ хэрэглээг хангаж байна. Мөн илүү гарсан энерги, түлшээ бусад газруудад худалддаг гэсэн. Үйлдвэр ихэнх бүтээгдэхүүнээ экспортолж, олсон орлогынхоо дийлэнх хувийг өвчтөнүүдийн нөхөн олговорт зориулдаг гэдгийг Кито И Рэ хэлж байлаа. Одоогоор тус үйлдвэр бактериар химийн бохирдлоо цэвэрлэдэг. Энэхүү аргыг дэлхийн олон салбар авч хэрэглэх болсон гэдгийг онцолж байв. Компанийн зүгээс мөнгөн ус орсон хэсгийг булж, эх газар бий болгожээ. Хаягдал ус урссан хэсэгт тор татаж загас жараахайг барьж авсан байна. Нэг торхонд л гэхэд 3500 загас жараахай хийн булжээ. Энэ ажилд нийтдээ 13 жил зарцуулсан бөгөөд 400 сая ам.доллар орсон аж. Зөвхөн хордсон амьтдыг булаад зогсохгүй олон мянган хүний аз жаргал, хувь тавилан, амьдралыг хамт булжээ. Энэ аймшигт өвчнөөр өвчилж холыг зорьсон тэдний нутгийнхан нь далайн эрэг дээр бурхад босгож, эмгэнэл илэрхийлж байжээ. Гэсэн ч тэр дор одоог хүртэл мөнгөн ус булагдсан хэвээр байгаа нь Минаматачуудын сэтгэлийн зовлон, хэзээ ч эргэж мэдэх аюулын харанга болсоор байгаа юм.

Минамата дахь далайд загас ёстой л буцалж буй мэт их. Тиймдээ ч нутгийн иргэд загас агнуураар эртнээс гаршжээ. Харин үйлдвэржилт хөгжиж, мөн минимата өвчин гарсантай холбоотойгоор загас агнуур багассан байна. Гэхдээ одоог хүртэл нутгийн зарим иргэд дарвуулт завиа хөлөглөж 400 жилийн өмнөх уламжлалт аргаараа загас агнасаар байгаа юм. Биднийг очиход ч дарвуулт завь үзэгдсэнд Кито И Рэ олзуурхан “Одоо далайд иргэд загас хуучны аргаараа загас агнадаг. Өмнөх хүнд хэцүү үе ард өнгөрсөн. Минамата хот улам хөгжиж, тайван сайхан амьдрал үргэлжилж байна” гэж байлаа. Чимээгүй тахал болсон тэрхүү аймшигт өвчин саяхан л энд тарж, олон гэр бүл хагацал, өнчрөл, цөхрөл, шаналлыг үзсэн гэхэд энэ хот аанай л тайван, нулимсаар дүүрч, үерлэхээ дөхсөн өнөөх далай гүн цэнхэртэн, аядуухнаар давалгаалах нь ёстой л амьдралын жам гэлтэй.

Бид үйлдвэртэй танилцсаныхаа дараа “Минимата” өвчний түүхийн музейг үзэж сонирхсон юм. Өвчнөөр зовж шаналсан иргэд, туршилтад орсон муур, тухайн үеийн нөхцөл байдлыг илтгэсэн зургууд байх аж. Музейн тайлбарлагч бидэнд энэ өвчний талаарх үнэн мөнийг өнгө будаггүй дээр дурьдсанчлан өгүүлсэн юм. Өвчлөгсдийн зүгээс “Moyai naoshi” гэх үгийг гаргах болжээ. Энэ нь өнгөрсөн бүхнээс болж ирээдүйн нийгмээ сүйтгэхгүйн төлөө сэтгэлээ нээж, өөрсдийн орших жижиг онгоцоо хооронд нь холбоё гэсэн утгатай аж. Минамата хотын хүүхдүүдийг хаана ч очсон гадуурхаж, цээрлэдэг байдал одоо ч хэвээрээ байдаг гэнэ. Энэ нь тус өвчнөөр өвчлөгсдөд ихэд хүнд тусдаг байна. Тиймдээ ч тэд дээрх үзэл баримтлалыг санаачилсан байх. Гэхдээ ямар ч арга хэрэглэлээ гэсэн тэдгээрийн харуусал, гомдол цөхрөл хэзээ ч үл дуусна гэдгийг музейн тайлбарлагч хэдэнтээ онцолж байсан. Одоог хүртэл “JNC” компани болон хохирогч тал бүрэн ойлголцолд хүрээгүй хэвээр, гомдол мэдүүлсэн хэвээр байгаа.

Улмаар бид минамата өвчнөөр нөхөр, охиноо алдсан Еико Уено гэх 90 настай эмээтэй уулзлаа. Тэрээр “Нөхөр минь анх загасан тороо өргөж гарч ирэхдээ чичирхийлж эхэлсэн. Энэ байдал нь улам хүндэрч ярьж чадахаа ч больсон. Эмч үзээд “Ойлгомжгүй, гажиг өвчин туссан байна “Чиссо” компанийн эмнэлэгт үзүүл” гэсэн. Эмч нар нөхрийг минь шулуун зураасаар явуулж, тамхи асаалгаж, цаасан дээр нэрийг нь бичүүлж, хувцсыг нь өмсүүлж тайлуулж хүртэл үзсэн. Эмнэлэгт байх хүмүүс нөхрийг минь дэлгэрээд буй гажиг өвчин тусч хэмээн ихэд гадуурхаж байсан сан. Тэр үед би есөн сартай жирэмсэн байлаа. Тиймдээ ч над руу хүйтэн харцаар харах хүмүүсийн өөдөөс муухай харахаас өөрийг би хийж чадаагүй. Нөхрийн минь бие өдрөөс өдөрт муудаж байв. Хүссэн үйлдлээ хийж чадахгүй болохоор нөхөр минь ихэд уцаарлана. Нэг удаа маш их бухимдаж орилж, хашгирч, газар унасан юм. Тэрээр юу ч хийж чадахгүй нүднээсээ том, том нулимс унагааж байсан нь тодхон санагдаж байна. Сүүлдээ хүмүүс биднээс цээрлэж, эмч нар ч ирж үзэхээ больсон. Түүний аав нь хүүгээ нутаг руу нь авч явъя гэсэн боловч нөхөр маань “Би гэртээ үхнэ. Та нарыг дахиад ирвэл би хөөнө шүү” гэж хэлсэн. Аавтайгаа сүүлийн удаа уулзсан нь энэ юм. Тэр үдэш нөхөр минь чанга дуугаар цурхиран уйлсан. Энэ явдал эхэлснээс найм дахь өдрийн дараа нөхөр маань хэвтэж байснаа босч харайн, шууд шалан дээр унаж, өрөөгөөр ийш, тийш гүйн, намайг ч түлхэж байлаа. Гар хөл нь элдэв зүйлд зүсэгдэн нэлэнхүйдээ цус болсон. Эмнэлэгт хэвтээд гурав хоногийн дараа нөхөр минь үүрд нүд аньсан. Энэ өвчин бидэнд эцэг, үрийн баяр баяслыг нэг ч удаа амсуулаагүй юм. Энэ явдлаас хойш зургаа хоногийн дараа охин минь төрсөн. Охин Рико минь ч мөн адил минамата өвчнөөр өвчилж, гурван жилийн турш зовж шаналсаны эцэст нас барсан. Тэр үед би юу ч сонсдоггүй охиндоо “Үхэж болохгүй шүү” гэж орилж байлаа. Охин минь төрснөөсөө хойш нэг ч зүйлийг харж, өвчтэй болгосон ээждээ цухалдаж ч чадалгүй амьсгал хураасан. Би охиноосоо уучлал эрэн хоёр өдрийн турш уйлсан юм. Охин минь энэ өвчнөөр өвчилсөн олон хүүхдийн төлөө үхсэн хойноо ч биеэ сийчүүлсэн. Учир нь Күмомотогийн их сургуулийн эмч нар задлан шинжилгээ хийж байж адил шинж тэмдэгтэй хүүхдүүдийг эмчилж чадна хэмээн хэлсэн юм. Задлан шинжилгээний өрөөнд ороход надад яг л гал тогоо мэт санагдаж байлаа. Энд тэнд цус болсон хутга байв. Тэр үед би охиноо аваад зугтаамаар байсан ч юу ч хийж чадаагүй. Дөрвөн сарын дараа шинжилгээний хариу гарч ургийн сэдэлт минамата өвчин болох нь тогтоогдсон. Би тэр үед энэ бол минамата өвчин гэж хэлэхэд огт тоогоогүй эмч нарт маш их гомдож байлаа. Миний хувьд дараа нь дахин жирэмслэх боломжгүй болсноо ч мэдсэн. Минамата өвчний бага зэргийн шинж тэмдэг охиноо алдсанаас хойш надад илрэх болж, бие чичирдэг болсон. Энэ хугацаанд би хичнээн их уйлж, бусдад доромжлуулж, ямар зовлон туулж ирснийг та бүхэн төсөөлөхгүй байх. Мөнгөний төлөө байгалиа бохирдуулбаас бусдад ямар их зовлон учирдгийн энэ жишээнээс харж болно. Та бүхэн эрүүл энх байгаарай” гэв. Түүний хувьд минаматагаар өвчилсөн өвчтөнүүдийг асрах байгууллагад ажиллаж байжээ.

Мөнгөн ус хичнээн хор хөнөөлтэй болохыг олон мянган хүн амиа золин ойлгуулж, гашуун сургамж үлдээсэн нь энэ юм. Уг өвчнийг дэлхий нийт бүрэн эмчилж чадаагүй хэвээр байна. Одоо ч уг өвчнөөр шаналж буй иргэд цөөнгүй байгаа юм.

Үргэлжлэл бий.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Эдийн засагч Ч.Отгочулуутай ярилцлаа.

-Эрдэнэтийн 49 хувьтай холбоотой хэргийг ЦЕГ, АТГ хамтарсан ажлын хэсэг шалгаж байгаа. Үүнтэй холбоотойгоор Худалдаа хөгжлийн банкны ТУЗ-ийн дарга Д.Эрдэнэбилэг, Гүйцэтгэх захирал О.Орхон, “Монголиан коппер корпорейшн” ХХК-ийн Гүйцэтгэх захирал Ц.Пүрэвтүвшин нарыг баривчиллаа. Энэ үйл явдлыг та хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Хууль хяналтын байгууллагууд ажлаа хийж, шалгах ёстой. Гэхдээ нийгэмд тодорхойгүй байгаа асуудлаар шуугиан тарьж улс төрийн оноо авах гэж бүү оролдоосой л гэж бодож байна. Хоёрдугаарт, Таван толгой, төмөр зам, цахилгаан станц зэрэг том төслүүд хэрэгжих ёстой. Энэ төслүүд мэдээж гаднаас хөрөнгө оруулалт босгож таарна. Энэ үед хамгийн туршлагатай, нэр хүндтэй банк нь Худалдаа хөгжлийн банк байгаа юм. Тэгэхээр салан баавгайн үлгэр шиг нэг асуудлаа цэгцлэх гэж гадны хөрөнгө оруулалт, банк санхүүгийн орчныг бусниулж, сөргөөр нөлөөлөхүйц зүйл битгий хийгээсэй гэж бодож байна. Ер нь Эрдэнэтийн 49 хувийн асуудлыг тойрсон хөндлөнгийн, хараат бус, мэргэжлийн хэлэлцүүлэг өрнөж өгөхгүй байна л даа. Засгийн газраас нэг талыг барьсан мэдээллийг маш их цацаж байна. Төр нь хувийн хэвшил, үйл ажиллагаа явуулж буй бизнесмэнүүдээ эрх мэдлээрээ далайлгах нь буруу. Хөрөнгө оруулалтын орчинд сөрөг нөлөө үзүүлэх үйл явдал боллоо л гэж үзэж байна.

Манай уул уурхайн салбар, стратегийн ордууд эдийн засагт маш чухал нөлөө үзүүлдэг. Энэ асуудлыг энэ мэтчилэн хүч түрж шийдэх хэрэг байсан уу, үгүй гэдгийг бодох хэрэгтэй. Мэдээж асуух, шалгах шаардлага гарах байх л даа. Гэхдээ хэвлэл мэдээллийнхнийг цуглуулж хүч хэрэглэсэн, түрэмгийлсэн байдалтайгаар хорьж, барьж байгаа нь санаа зовоож байна. Манайх чинь ардчилсан улс шүү дээ.

-49 хувийг худалдан авсан 400 гаруй сая ам.долларын 72.4 хувийг төрөөс, үлдэх 27.6 хувийг Худалдаа хөгжлийн банк гаргасан байх магадлалтай гэдгийг Засгийн газар мэдэгдээд байна. Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийг худалдаж авахын тулд дөрвөн эх үүсвэрээс мөнгө босгосон гэж яриад байгаа. Та энэ үйл явцыг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Би хэвлэл мэдээллийнхний өгч байгаа мэдээллийн хүрээнд л мэдэж байна. Энэ асуудал дээр хөндлөнгийн мэргэжлийн баг дүгнэлт хийх ёстой. Учир нь бүхий л арилжааны банкууд төв банкаасаа зузаатгал хийдэг. Монгол Улсад мөнгө хэвлэх, тараах эрх бүхий монополь байгууллага нь ганцхан Монголбанк. Үүнийг цааш нь эдийн засгийн эргэлтэд оруулах эрх, үүрэг нь арилжааны банкуудад бий. Гэтэл ердийн журмаар авсан мөнгө мөн эсэхийг ялгаж салгахгүйгээр харлуулаад байгаа нь хэт нэг талыг барьсан юм шиг харагдаж байна. Миний ойлгож байгаагаар энэ бол ОХУ-д болсон хувьчлал. Энэ мөнгийг авахад төр, хувийн хэвшлээсээ үл хамаарч монголчууд өөрсдөө л хамтарч ажиллаж таарна. Хувийн хэвшил өөрөө мөнгө үйлдвэрлэж чадахгүйгээс хойш мэдээж Монголбанкны хэвлэсэн мөнгийг ашиглана. Эсвэл Монголбанк дээр байгаа ам.долларыг л ашиглана шүү дээ. Жишээ нь, БНХАУ төрийн болон хувийн өмчтэй компаниуддаа асар хямдхан зээл өгч, гадаадад байгаа бүх ордуудыг худалдаж авахуулж байна. Ерөөсөө л гадагшаа хөрөнгө оруулалт хийгээд байна. Гэтэл манайх дотооддоо ч хөрөнгө оруулалт татаж чадахгүй байна. Дээрээс нь гадаадад байсан өмчийг худалдаж авна гэдэг нь гадагшаа чиглэсэн хөрөнгө оруулалтын томоохон эхлэл байсан юм. Япон, БНСУ-ын хөгжлийн нэг нууц нь гаднаас хөрөнгө оруулалт татсан явдал. Дараа нь гадагшаа хөрөнгө оруулалт хийдэг болсон. Эрдэнэтийн 49 хувийг ОХУ-аас худалдаж авна гэдэг бол гадагшаа хөрөнгө оруулалт хийж, өрсөлдөх чадварыг сайжруулсан л арга хэмжээ болсон юм. Ирээдүйд бид дэлхийтэй өрсөлдөж амьдарна. Дэлхийн эдийн засгийн гадаад худалдаа ноёлдог байсан бол одоо шууд хөрөнгө оруулалтыг эзлэх болсон. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтуудыг үндэстэн дамнасан корпорациуд л гүйцэтгэж байна. Сингапур, БНСУ, БНХАУ, Япон зэрэг улсуудыг хараад байхад үндэстэн дамнасан компани, банкуудаа маш сайн дэмжээд байгаа юм. Манайх дэлхийтэй өрсөлдөхийн оронд багахан томорч байгаа компаниудаа өөрсдөө барьж, хорьж, нухчин дараад байна. Бид ирээдүйд яаж гадаадтай харилцаж, хэрхэн дэлхийтэй өрсөлдөх юм. Дэлхийтэй өрсөлдөхийн тулд бидэнд том банк, аж ахуйн нэгжүүд хэрэгтэй байна. Тийм байтал дундад зууны үеийнхэн шигээ нэг нэгнээ хэмлээд байвал яаж эдийн засаг томрох юм бэ.

– ЗГХЭГ-ын дарга Л.Оюун-Эрдэнэ “Эрдэнэт үйлдвэр” компанийн 49 хувийг төрийн мөнгөөр худалдаж авсан гэж мэдэгдээд байгаа л даа…

-Засгийн газар хэтэрхий нэг талыг барьсан мэдээлэл цацаад байгаа. Би хувьдаа үүнд итгэхгүй байна. Төрийн мөнгөөр авахгүйгээр ОХУ-ын мөнгөөр авах юм уу. Худалдаа хөгжлийн банк өөрсдөө мөнгө үйлдвэрлээд авах уу. Мэдээж л улсын мөнгөөр авна шүү дээ. Хувийн компани гаднаас хөрөнгө оруулалт хийж болохгүй гэсэн хууль манайд байхгүй шүү дээ. Түр зуур төртэй зээлийн харилцаатай байсан байж болно. Нэгэнт зээлээ авчихсан бол тухайн компанийн л эзэмшлийн асуудал. Жишээ нь, Монгол Улсын иргэн Хаан банкнаас зээл авчихлаа, харин Хаан банк нь Монголбанкнаас зузаатгал хийгээд зээл авчихсан байя гэж бодъё. Тухайн иргэн Хаан банкнаас авсан зээлээрээ машин худалдаад авчихаж л дээ. Тэр тохиолдолд төрийн мөнгөөр машин авч унасан байна гээд хурааж аваад, өмчлөлийг нь авчихаж болохгүй биз дээ. Иймэрхүү л юм болоод байгаа юм. Үүний үнэн мөнийг зөв тогтоож, хамгийн гол нь хөндлөнгийн үнэлэгээ, дүгнэлтийг оруулаасай л гэж бодож байна.

-Тэгвэл Эрдэнэтийн 49 хувийг Монголын тал авснаараа ямар давуу тал бий болсон юм бэ?

-Мэдээж монголчууд үндэснийхээ үйлдвэрийг 100 хувь өмчлөөд явах эрхтэй болсон. Дээрээс нь төр, хувийн хэвшил стратегийн том орд дээр хамтарч ажиллаж суралцах хэрэгтэй болж байна. Мөн гадаад руу гарч байгаа ногдол ашгийн урсгал Монголдоо үлдэх боломж бүрдсэн. Дээрээс нь цалин, нийгмийн даатгалын шимтгэл гээд Монголдоо үлдэх зүйлүүд нь нэмэгдэж байгаа юм.

Дан ганц төр хариуцвал эрх баригч намын сонгуулийн санхүүжилтэд бүрэн зориулагддаг нь нууц биш. Үүнийг зогсоосон. Мөн Монголын төр Эрдэнэтээс татвар, роялтигаа хангалттай авчихаж байгаа юм. Төр нэг ч ам.доллар гаргахгүйгээр Эрдэнэтийн борлуулалтын орлогын ихэнх хэсгийг татвар, роялти хэлбэрээр аваад байгаа.

-Гэхдээ “Эрдэнэт үйлдвэр” компанийн 49 хувийг авах боломж тухайн үеийн Засгийн газарт байсаар байхад үүнээсээ татгалзаж, хувийн аж ахуйн нэгжид давуу байдал олгосон гээд байгаа. Энэ тухайд?

-Эрдэнэтийн 49 хувь ОХУ-ын Төрийн өмчийн яамны харьяа байсан юм билээ. Улмаар “Ростех” руу шилжүүлсэн. Шилжилтийг манай улс протоколоор хүлээн зөвшөөрдөг. Энэ асуудал Их хурал дээр хоёр жил гацсаны эцэст 2015 онд “Ростех” руу шилжсэн юм. ОХУ өөрөө хориг арга хэмжээнд орчихсон, өмч хувьчлал явуулна гэдгээ зарлачихсан байсан. Тиймдээ ч Эрдэнэтийн 49 хувийг хувьчилсан. Тендер нь хаалттай явагдсан юм билээ. Нийт таван аж ахуйн нэгж өрсөлдөөд урьдчилсан байдлаар Монголын компани ялсан байдаг. “Ростех”-ийн зүгээс Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийг монголчуудад нь өгөх сонирхолтой байгаа гэдгээ мэдэгдсэн байдаг юм. Засгийн газарт ч сонгон шалгаруулалтынхаа талаар мэдэгдэж, хэрвээ хүлээн зөвшөөрч байвал наймаа хийе гэдгээ уламжилсан. Тендерт оролцсон компаниуд ч хэрвээ ялбал Монголын Засгийн газраас зөвшөөрөл авна гэсэн нөхцөлтэйгөөр өрсөлдсөн гэж ойлгосон. Цаг хугацааны хувьд сонгуулийн өмнө таарч л дээ. Сонгууль дөхчихсөн учраас УИХ завсарлачихсан, хуралдуулах боломжгүй байж. Олон улсын гэрээний тухай хууль, протоколийг нь харахаар нэгэнт нөгөө тал хувь эзэмшигчээ сольчихсон тохиолдолд тэр протоколь албан ёсоор хүчингүй болж, тэрийг нь Засгийн газар УИХ-д нөхөж танилцуулах зохицуулалттай байдаг байх.

Засгийн газар худалдаж авах боломж байсан уу гэвэл, үгүй. Хамгийн том нотолгоо нь 2016 оны сонгуулийн дараа тухайн үеийн Сангийн сайд Б.Чойжилсүрэнгийн хийсэн мэдэгдэл юм. Тэрээр “Төсвийн алдагдал эдийн засгийн 39 хувьд хүрчихсэн байна. Төсөв улайчихжээ” гэх том мэдэгдлийг хийсэн. Тухайн үед төрд мөнгө байгаагүй. Зэсийн үнэ 4500 төгрөг, нүүрсний үнэ 30 ам.доллар болоод уначихсан л байсан шүү дээ. Тэр үед Засгийн газар Эрдэнэтийн 49 хувийг худалдаж авах боломжгүй л байсан байх. Гэхдээ үүлэн чөлөөний нар гэдэг шиг тэр том боломжийг ашиглахыг хүссэн нь мэдээж. Энэ нь улс төрийн шийдвэр байсан болов уу.

-Засгийн газар энэ асуудалд оролцох нь зөв үү?

– УИХ тогтоол гаргасан. Уг тогтоолоороо хэлэлцээрийн ширээний аргаар Эрдэнэтийн 49 хувийг аваарай гэх үүргийг Засгийн газарт өгсөн гэж ойлгосон. Гэтэл Засгийн газар хэлэлцээ хийлгүйгээр шууд хүч түрж, ямар аргаар тэр компани өөрийн болгосноос үл хамаарч өмчлөлийг нь хүчингүй болгосон. Бүдүүлэг, хүч түрсэн байдлаар өмчлөлийг нь шилжүүлчихсэн юм болов уу гэж харсан. Энэ нь гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч Засгийн газрын хувьд хууль эрх зүйн хүрээнд зөв алхам байгаагүй учраас л шүүх шат шатандаа тус шийдвэрийг нь хүчингүй болгосон биз.

Өмнөговь аймгийн Даланзадгадын Ерөнхий боловсролын Нэгдүгээр сургуулийг 1992 онд төгссөн, математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангийнхан энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буланд уригдан оролцож байна. О.Чинзориг, Л.Уранцэцэг нараар удирдуулсан тус ангиас төрийн түшээ, инженер олон төрснөөрөө онцлог. Тухайлбал, Ц.Уртнасан, И.Батзориг, У.Наранбаатар нар мэдээллийн технологийн менежмэнт, С.Цэрэнбаяр, Ц.Бүдээ, И.Жаргал, Н.Наранбаатар нар эдийн засагч, Ц.Угтахбаяр электроникийн инженер, Ю.Энхтуяа барилгын инженер, С.Мөнхбаяр био технологич, Г.Бат-Эрдэнэ мэдээлэл зүйч, Ү.Энхцацрал эмч, А.Дулмаа физик, Б.Алдармаа математикийн багш мэргэжлийг ШУТИС, МУИС, УБИС, АШУИС, ЦИС зэрэг Монголын үндэсний нэр хүндтэй их сургуулиудад суралцаж эзэмшжээ.

Тус ангийн дарга, Ардчилсан намын хэрэг эрхлэх газрын Намын байгуулалтын газрын дарга Ц.Уртнасан “Манай ангийнхан өөрсдийн ажил мэргэжилдээ эзэн байж, тэргүүлэх мэргэжилтнүүд болж хөгжсөн. Энэ бол бидний хамгийн том бахархал юм. Бид улс нийгэм, орон нутгийн хөгжилд хувь нэмрээ оруулж, харилцан бие биеэ дэмжин, хамтран хөгжиж ирсэн. Манай ангиас найман сурагч давхардсан тоогоор Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг, Өмнөговь аймгийн удирдлагын түвшинд удирдах ажил хийж ирсэн туршлагатай юм. Өмнөговь аймгийн Засаг дарга, ИТХ-ын даргаар С.Цэрэнбаяр маань ажиллаж байлаа. Улмаар 2016 оноос эхлэн Н.Наранбаатар Өмнөговь аймгийн Засаг даргаар ажиллаж байна. Түүний хувьд аймгийн ЗДТГ-ын даргаар ч ажиллаж байсан. Өмнөговь аймгийн Засаг даргын орлогчоор миний бие болон С.Мөнхбаяр ажиллаж байв. Өмнөговь аймгийн ЗДТГ-ын Нийгмийн хөгжлийн хэлтсийн даргаар Ү.Энхцацрал, Газрын харилцаа, хот байгуулалтын газрын даргаар Ю.Энхтуяа, Боловсрол соёлын газрын даргаар Г.Бат-Эрдэнэ, Өмнөговь аймгийн ИТХ-ын төлөөлөгчөөр И.Батзориг, С.Цэрэнбаяр, Н.Наранбаатар, С.Мөнхбаяр нар сонгогдон ажиллаж байна.

“IT zone” ХХК-ийн дэд захирлаар У.Наранбаатар, “МС” компанийн захирлаар Ц.Угтахбаяр нар ажиллаж, компанийн засаглалыг хөгжүүлэхэд хувь нэмэр оруулсаар байна. Мөн Ц.Угтахбаяр маань Үндэсний сурын спортын мастер цолтой” гэв. Түүний хувьд 1991 онд Өмнөговь аймгийн “Аварга тоочин”-оор шалгарч байжээ. Мөн тус ангийн И.Батзориг 1992 онд тэрхүү шагналыг хүртсэн байна.

Өмнөговь аймгийн ИТХ-ын төлөөлөгч И.Батзориг “Бид наймдугаар ангиасаа математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангид хамт олон болон цугласан юм. Удаа ч үгүй урлагийн үзлэг болов. Гэтэл хүүхдүүд бие биеэсээ ичээд хэн нь ямар авьяастай нь мэдэгддэггүй. Тэр үед ангийн багш маань урлагийн үзүүлбэрүүдийг шууд л нэг нэгэнд нь даалгаад өгчихсөн. Бүжиглэж чадахгүй ч багшийн тушаалаар бүжигчин болсон хэрэг. Манай Г.Бат-Эрдэнэ гитар тоглож би “Арван тавны сар” хэмээх ардын дууг дууллаа. Хамгийн хөгтэй нь ганц мэддэг бадгаа гурван удаа дуулчихаж билээ. Манай ангийн Г.Батболд, Ж.Гантулга нар спортдоо манлайлагч байсан шүү. Аймагтаа төдийгүй улсдаа шилдэгт тооцогддог байв. Өсвөрийн хөнгөн атлетикийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд ч түрүүлж байсан.

Манай ангийнхан ардчилсан үзэл санааг сургууль дотроо дэлгэрүүлэхэд багагүй хувь нэмэр оруулсан гэж боддог. “Хүслийн оргил” гэх холбоог байгуулж байсан ч удаатай. Шинэ бүхэнд соргог тийм л идэвхтэй хүүхдүүд байж дээ. Ер нь бидний өдий зэрэгтэй яваагийн үндэс суурь нь мундаг багш нарын маань ач юм даа” хэмээн дурссан юм. Энэхүү ангийн Н.Наранбаатар, Г.Бат-эрдэнэ нар ч ангийнхаа авьяаслаг сурагчдын нэг байж. Тэд гитартай “Салаа хархан гэзгэн дээр чинь

Туузан цэцэг ахиад ургахгүй ээ” гээд л дуулдаг байсан нь ангийн нөхдийнх нь сэтгэлд тодхон үлджээ.

“Номын гялбаа” сургуулийн захирал Б.Алдармаа “Бага насны дурсамж гэхээр бид бүгд л нүүрэндээ инээмсэглэл тодруулан нэг алхам урагш суугаад л ярьж өгөх байх даа. Миний хувьд их азтай, хувьтай хүн. Бага ангидаа жинхэнэ эрдмийн аяллын гарааг чансаатайхан эзэмшүүлсэн гайхалтай багш нартай учирсан. Дунд ангид спортын ид шидийг мэдрүүлсэн мундаг багштай байлаа. Наймдугаар ангиас эхлэн математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангид элсэн орсноор О.Чинзориг багшийнхаа шавь болсон. Нэр шигээ шударга, дайчин багшийн удирдлага дор тоо бодохыг үзүүлж өгсөн дөө. Түүний үр дүнд өнөөдөр багшийнхаа мэргэжлийг эзэмшсэн шавь нарынх нь нэг болоод явж байна. Манай анги 1992 онд төгссөн. Тухайн үед улс төрийн олон нам бий болж байсан юм. Ангийн хөвгүүд өглөө ирээд л самбарыг нам намаар хуваана. Бид нараас санал авч, өөрсдийн үзэл бодлыг ч хуваалцдаг байж билээ. Нийгмийн идэвх сайтай анги байсан даа.

Багшийнхаа гавьяагаар компьютерийн танхимтай болсон түүх бидэнд бий. Компьютер руугаа тоос оруулахгүйн тулд цонхондоо давхар хөшиг хийгээд л, цонхоо өөрсдөө замаскдаж билээ. Тэр үед замаскаа өөрсдөө зуурч, нухаж бэлэн болгосон юмдаг. Хүүхэд байсан болоод тэр үү их л хэцүү байж билээ. Зуурч, нухаж байгаад багшдаа үзүүлнэ. Багшид гологдоод л дахиад зуурдаг сан. Манай багш даалгавар хийгээгүй хүүхдэд “Өгсөн даалгаврыг биелүүлээгүй бол дахин гурваар үржүүлж хийнэ. Дахиад бодлогууд бодож ир” гэдэгсэн. Ёстой л хийхээс өөр аргагүй болгодог байлаа даа. Геометрийн хичээлийг Шагхүү багш ордог байсан. Англи хэл дээр тоо бодуулна. Тэр үед бид нар, магадгүй миний хувьд зөвхөн орос хэл үздэг байв. Англиар хэрхэн мэндлэхийг ч мэддэггүй байж. Гэсэн ч даалгавраа хийхийн төлөө бид их хичээнэ. Хэрэв даалгавар хийхгүй ирвэл “Маргааш гэж өдөр бий шүү” гэдэг байж билээ. Багш нар маань бидэнд бие даах чадвар, хариуцлагатай байх ёстойг гүн гүнзгий ойлгуулж дээ. Өнөөдөр манай ангийн хүүхдүүд бүгд л өөр өөрийн мэргэжлээр салбар бүртээ манлайлагчид болжээ. Үнэхээр бахархмаар шүү” гэж байв. Тухайн үеийнхэн сурагчийн дүрэмт хувцсаараа гоёдог байжээ. Тиймдээ ч дүрэмт хувцасныхаа загварыг их өөрчилнө. Харин охидын хамгийн чамин гоёл нь складтай юбка байжээ. Юбканыхаа хэвийг алдагдуулахгүйн тулд шилэн триконд хийн хадгалдаг байсан хэмээн ангийн охид дурссан юм.

УИХ-ын гишүүн Л.Болдтой ярилцлаа.

-Чуулганы хуралдаан завсарлачихсан энэ үед та ямар ажлууд хийж амжуулж байна вэ?

-Төрийн бус байгууллагуудтай зөвлөгөөн хийж байна. Түүний дагуу найман чиглэлийн шаардлага гарсан. Тухайлбал, ээлжит бус чуулганыг ойрын хоёр долоо хоногийн дотор яаралтай зарлан хуралдуул гэсэн шаардлага тавиад байгаа. Одоогоор ээлжит бус чуулганаар хэлэлцүүлэх асуудлыг бэлдэж байна. Тэр дотор Засгийн газрын түвшинд шийдэх асуудлууд ч бий. Тэмцэл хийсэн таван гишүүн байнга уулзаж байгаа.

-Ээлжит бус чуулганаар ямар асуудлууд хэлэлцэхээр төлөвлөж байгаа вэ?

-Хэд хэдэн нээлттэй сонсгол хийхийг шаардах болно. Эрдэнэтийн 49, 60 тэрбум, стратегийн ордуудыг ард түмний өмчид шилжүүлэх эсэх, Зэвсэгт хүчний жанжин штабын дарга, элчин сайд нар, АТГ тэргүүтэй хууль хяналтын байгууллагуудын удирдлагуудын шинэчлэлийг ээлжит бус чуулганаар авч үзэх ёстой. Эдгээр асуудлуудыг авч үзэхийн тулд холбогдох хуулийг өөрчилж таарах юм билээ. Учир нь өнөөх хүмүүс чинь ажлаа өгөхгүй л гэж үзэж таарна шүү дээ. Ер нь бол УИХ-ын дарга огцорсноор тэмцэл зогсчихож байгаа хэрэг биш юм.

-Тэдгээр хүмүүсийг албан тушаалаас нь буулгаж, халаа сэлгээ хийснээр өөрчлөлт гарна, өнөөх Манан арилна гэж үзэж байгаа юу?

-Тийм. МАНАН гэдэг ганц хүний тухай асуудал биш. Энэ бол тогтолцоо. Тогтолцооны нэг хэсэг болсон хүмүүс аливааг хоёр өнцгөөр хардаг. Өөрсдийнхөө холбоотой асуудлыг хэрэг үүсгэж шалгадаггүй. Бусад холбоотой асуудлыг шалгаж, улс төр хийдэг. Энэ болгоныг хүмүүс мэддэг болчихсон шүү дээ.

-Та бүхний дараагийн тэмцэл энэ байдлаар үргэлжилж байгаа юм байна гэж үзэж болох уу?

-Манай Төрийн бус байгууллагууд шаардлага тавьж, жагсаал цуглаан хийх байх. Бидний хувьд ээлжит бус чуулган зарлаж парламентынхаа хүрээнд асуудлуудаа нээлттэй ил тод, шийдээд явчихъя гэж байгаа юм. Хэрвээ ээлжит бус чуулган зарлахгүй бол хувьсгал болно л доо. Тэр тохиолдолд 100 гаруй ТББ гурав дахь цуглаанаа хийж, шаардлагуудаа тавина гэдгийг хариуцлагатайгаар хэлж байгаа.

Бид бол хоёр том цуглаанаа хийгээд хувьсгалаа сая хийчихсэн. Манай улс парламентын засаглалтай. Тиймээс бид одоо чуулган хуралдуулахыг шаардаж байна. Механик аргаар ээлжит бус чуулган хуралдуулахгүй, гишүүдийн шийдвэр гаргах нөхцөлийг бүрдүүлэхгүй байж болно л доо. Тийм зүйл болбол бид эсэргүүцэл хөдөлгөөн байгуулж, тулган шаардах тэмцэл хийж гудамжинд гарах болно. Тийм зүйл битгий болоосой л гэж бодож байгаа.

-М.Энхболд Их хурлын даргын суудлаасаа огцорсон. Түүнийг огцорсноос хойш гарсан бодит үр дүн нь юу байна вэ?

-Засгийн газрын сангуудыг шалгаж эхэлж байна. Улсын мөнгийг үрэн таран хийдэг сангуудыг татан буулгаад, өөрчлөн байгуулалт хийж, ЖДҮ-ийн асуудлыг нэг тийш нь шийдчихвэл энэ бодит үр дүн болно. Хоёрдугаарт, Засгийн газар Эрдэнэтийн 49 хувиар тодорхой асуудал оруулж ирэх ёстой. Эрдэнэтийн 49 хувийг ард түмэн авчихвал энэ бодитой үр дүн биз. Дээрээс нь Таван толгой, Цагаан суварга, стратегийн 15 болон бусад ордуудаас ард түмэн чөлөөтэй өмчилж авах юм бол маш том үр дүн. Зөвхөн ард түмнийг л шалгаад байдаг хуулийн байгууллага өөрчлөгдөж байна. Ер нь парламент, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч том албан тушаалтнуудныг томилохдоо томилгооны сонсгол хийдэг болмоор байна. Намтар түүхийг нь сонсоод, асуух зүйлсүүдээ асууж байж албан тушаалд тавьж баймаар байна. Ингэж байж ард түмэн дээр байгаа хүмүүстээ илүү итгэдэг болно. Хэн ч мэдэхгүй хүн томилогдчихоод л өнөөх бүлэглэлдээ үйлчилж, ард түмний эрх ашгийг хөсөр хаяад байж болохгүй. Ингээд байгаа учраас л ард түмэн цөхрөөд байгаа юм шүү дээ. Гэх мэтчилэнгээр нийгэмд шударга ёс тогтоож, сайн сайхан цагийг авчрах алхмуудыг хийгээд явах юм бол энэ чинь л үр дүн юм. Үүний төлөө л хувьсгал хийсэн юм. Түүнээс ганцхан Их хурлын даргыг огцруулахын төлөө хувьсгал хийгээгүй. Одоо бид нарыг болоод энэ үйл хэргийг гутааж, ард түмнийг басамжилж, нийгэм сайхан байхад биднийг муухай болгочихсон юм шиг гүтгэж байна. Үүнийг бид хэзээ ч хүлээн зөвшөөрөхгүй. Бидний тэмцэл нэг секунд ч зогсохгүй, эрч хүч нь сулрахгүй.

-Сангуудыг нэгтгэх нэрээр луйвраа нуух гэж байна гэдгийг зарим улс төрчид хэлж байгаа. Ийм зүйл байж болох уу?

-Тийм зүйл байхгүй. Сангуудаас зээл авсан бүх хүнийг хуулийн байгууллагад өгч шалгуулна. Нэг сангийн жилийн зээлийн тухай мэдээллийг сонсоход л ямар их алдаа завхрал гарч байгаа билээ. Тийм байхад Засгийн газрын 28 сангийн үйл ажиллагааг шалгахад юу гарахыг ч үгүйсгэх аргагүй. Сангуудыг зээлийн бүртгэлд нь оруулаад, үйл ажиллагааг нь ил тод болгох хэрэгтэй. Тэгж гэмээнэ зорилтот бүлэгтээ үйлчилнэ. Энэ шинэчлэл аль дээр хэрэгтэй байсан юм.

-С.Зоригийн амийг хөнөөсөн хэргээр ял эдэлж буй Ц.Амгаланбаатар мэдүүлгээсээ буцсан гэх мэдээлэл гарсан. Энэ үнэн үү, эсвэл цуурхал уу?

-Бид янз бүрийн цуурхал дунд 20-иод жил амьдарлаа. Энэ талаар ямар ч мэдээлэл алга. Ямартаа ч ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэх нэг чухал асуудал бол энэ. Хууль зүйн байнгын хороо, Хүний эрхийн дэд хороон дээр С.Зоригийн хэргийн талаар сонсъё. Одоо түр хороогоо байгуулах юм бол энэ бүхэн хариулттай, шийдэлтэй болно. Цаг алдаж, ухраах сонирхол хэнд ч байхгүй байх. Хувьсгалын үр дүнд ядаж С.Зоригийн хэргийн учрыг олъё гэж бодож байна.

-Ардчилсан намын бүлэг зөвлөлийн статустай ажиллана гэж байна. Энэ нь ямар эрх, үүрэгтэй статус юм бэ?

-Тэр хүмүүсийн асуудлыг би яаж мэдэхэв. Өмнө нь Ардчилсан нам Зөвлөлийн статусаар ажиллаж л байсан гэсэн. Тэр үед би парламентад байгаагүй. Ер нь бол өөрсдийнх нь л гаргасан шийдвэр. АН-д би маш тодорхой бололцоо өгсөн юм. Арванхоёрдугаар сарын 1-нд огт өөр Засгийн газрын асуудлаар УИХ-ын гурван гишүүний эрхэнд халдаж, хөөх шийдвэр гаргасан. Энэ шийдвэр чинь буруу байна гэхэд ойлгоогүй учир би бүлгээс гарсан. Гэтэл “Та намаас гараагүй байж бүлгээс гарахгүй” гэхээр нь би намаас гарсан юм. “Одоо та бүхэн ойлгох байх. Ингээд та нар наймуулаа шүү. Дахиад нэг хүн хөөх юм бол бүлэггүй болно” гэж хэлсэн. Тэр үед “Бүлэг ч тийм сүртэй юм биш. Бид мэдэж байна” гэх мэт том юм яриад л байсан. Ингээд арванхоёрдугаар сарын 4-нд АН найман гишүүнтэй болсон юм. Гэхдээ “Бид бүлэггүй болох юм байна. Шийтгэл тавьсан чинь хууль бус, дүрмийн бус байна. Тиймээс Ж.Батзандан, Д.Мурат гишүү-дээс уучлал гуйгаад намаас хөөх шийдвэрээ больчих.

Ингэвэл АН бүлэгтэйгээ үлдэнэ. Тэр тохиолдолд би өргөдөл өгөөд намдаа орж болох юм” гэсэн санал тавьсан. Харин тэд Ж.Батзанданг хасчихаад Д.Мурат гишүүн бид хоёрыг барьцаалаад, наймаалаад бүлэгтэй байгаад байна гэж буруу тооцоолсон. Би тийм бололцоог өгөхгүй. Бид нэг ч гишүүн хасах ёсгүй.

Тэд нэгдүгээр сарын 14-нд АН-ын бүлгээс Ж.Батзанданг хасах албан ёсны бичиг Их хурлын даргад өгсөн. Чуулганы хуралдаан дээр нэгдүгээр сарын 17-нд уншуулчихаж байгаа юм. Яг тэр өдөр АН бүлэггүй болсон. Өөрсдөө шийдэж бүлгээ тараасан. Одоо болохоор намайг бүлгээ тараасан гэж байгаа. Энэ бол гүтгэлэг.

-Тэгэхээр таны цаашдын улс төрийн карьер хэрхэн үргэлжилж таарах вэ?

-Цаашдаа тэмцлээ үргэлжлүүлнэ. Би улс төрд хангалттай удаан явчихсан. Миний хувьд энэ сайхан залуу улстөрчдөө дэмжээд л явна. Тэмцлийг нь үр дүнд хүргэхийн тулд өөрийгөө бүрэн зориулна. Надад дарга, сайд болох ямар ч сонирхол байхгүй. Дараа жилийн сонгуульд орох эсэхээ ч би шийдээгүй байгаа. Харин би Монгол Улс цаашдаа тусгаар тогтносон улс байх энэ тэмцлийн эцсийг нь хүртэл явна. Би сүүлийн гурван парламентад байхдаа “Баянмонгол”, “Газрын эзэн”, “Гэр хорооллын хөгжил” гэсэн гурван асуудалд бүхий л цаг заваа зориулж явсан. Энэ Их хурал энэ асуудлуудыг шийдээд, миний хүсээд байгаа хуулиудыг гаргачих юм бол надад парламентад суух шаардлага алга. Надад бизнес хийгээд, багшлаад, зөвлөгөө өгөөд, олон улсын байгууллагуудад ажлаад явах боломж байгаа. Заавал УИХ-д буг болтлоо суух шаардлага байхгүй. Миний хувьд ийм л бодолтой байна.

-Ж.Мөнхбат гишүүн таны “Богд банк”-ийг харилцах дансан дээрээ “Хөгжлийн банк”-аас авсан 30.8 тэрбум төгрөгөө байршуулж байна гэх мэдэгдлийг хийсэн. Таны хувьд энэ мэдэгдлийг үгүйсгэсэн. Та хоёрын хэн нь үнэн яриад байгаа нь эргэлзээтэй хэвээр үлдсэн. Үүнд тайлбар өгөөч?

-Мань эр намайг хувьцаа эзэмшдэг “Богд банк”-даа “Хөгжлийн банк”-наас мөнгө аваад Засгийн газрыг унахаас хамгаалсан гэж гүтгэсэн. Энэ асуудлаар шүүхдье гэж байтал надаас уучлал гуйсан юм. Гэхдээ тэрээр “Хөгжлийн банкнаас Богд банкинд мөнгө байршуулсан байна. Тийм баримт надад ирсэн” гэж хэлсэн. “Хөгжлийн банк”-ны бүх захирал, удирдлагуудыг Ж.Мөнхбат ЗГХЭГ-ын дарга байхдаа томилсон юм. Тиймээс албан, албан бус дотоод мэдээлэл солилцдог юм байна л даа. Тэр баримтаар улстөр хийж, намайг гүтгэсэн. Тэр баримтыг нь Засгийн газарт өгөхөд “Хөгжлийн банк” “Богд банк”-нд тодорхой мөнгө байршуулсан нь Засгийн газартай ямар ч холбоогүй байна” гэж нотолсон. “Хөгжийн банк” тэрхүү мөнгийг өнгөрсөн зун олгосон юм. Гэхдээ ганцхан “Богд банк” бус бүхий л банкуудад байршуулсан. Харин хамгийн хүнд нөхцөлтэйгөөр авч болох хэмжээнээсээ багыг “Богд банк” авсан юм шүү. Дуртай цагтаа л татаад явдаг мөнгө шүү дээ.

Эрсдэлээ бусдаар үүрүүлээд, “Хөгжлийн банк” л ашиг хийж байгаа. Үүнд ямар нэгэн хууль зөрчсөн, Ж.Мөнхбат гишүүний хэлээд байгаа шиг зүйл байхгүй гэдэг нь бүрэн нотлогдож байгаа. Цаашдаа ч хуулийн байгууллагаар шалгуулж эцсийн дүгнэлтийг гаргана гэж бодож байна.

-Үндсэн хуулийг хэлэлцэнэ гэдгээ УИХ-ын дарга мэдэгдээд буй. Хэлэлцэх тохиромжтой үе нь мөн үү?

-УИХ ганцхан бүлэгтэй, нэг намын парламенттай байгаа. Энэ үед Үндсэн хууль ярих нь цаг алдана. Хоёрдугаарт, энэ бол хууль бус. Нийгмийг өөрчлөхийг ард түмэн зөвшөөрсөн тохиолдолд ярих ёстой юм. Үндсэн хууль өөрчлөх гэж байгаа гол зорилгыг нь би ойлгосон л доо. МАН-ынхан шууд яваад очих юм бол сонгогдох боломж тун бага. Тийм учраас Үндсэн хуулийг өөрчилж, пропорциональ сонгуулийг зөвшөөрөх гээд байгаа юм билээ. Тэгвэл намын жагсаалтаар хэн дуртай нь ордог нөхцөл бүрдэнэ шүү дээ. Өнгөн дээрээ давхар дээл, орон нутгийн хот гэх мэт гол зүйлүүд яриад л байгаа юм. Пропорциональ тогтолцоотой болчихвол сонгуулийг луйвардахад хамгийн амархан. Хувь хүн дэвшдэггүй учраас эрх барьж байгаа нам сонгуулийн саналын тоог зохиочихдог, засчихдаг. Хувь хүн дэвшвэл өөрийнхөө төлөө саналаа нэг бүрчлэн тоолоод л, хянаад л, судалгаа хийдэг. Сонгуулийн дүн ханатай гарч байгаа юм. Нам өрсөлдвөл хэнд ч хамаагүй, хэнд ч сонирхолтой биш. Би Киргизд пропорциональ сонгууль болж байхыг харсан. Сонгууль дуусаад л 10 минут болоход бүх хүн тарчихдаг юм билээ. Харин эрх барьж байгаа нам нь сонгуулийн дүнг зохиогоод л биччихдэг, луйвардчихдаг. Ийм зүйл хийвэл хувьсгал болж, цөхөрсөн ард түмэн талбай дүүргэнэ шүү.

1979 оны намар

“Алтан гадас” одонт нийслэлийн ерөнхий боловсролын лаборатори 23 дугаар сургуулийг 1980 онд төгссөн 10“Б” ангийнхан энэ удаагийн “Нэг ангийнхан” буланд уригдан оролцож байна. Тус анги 38 хүүхэдтэй. Тэд 1970 онд Улаанбаатар хотын өнцөг булан бүрээс цугларан арван жилийг хамтдаа сурч боловсрон, хүүхэд ахуй насаа өнгөрүүлжээ. Хичээлийн шинэ жилийн анхны өдрийг сурагч бүхэн нэг л дэврүүн сайхнаар угтдаг. Удаан уулзаагүй ангийнхантайгаа уулзаж, баяр хөөр болохыг зуны турш сэтгэл догдлон хүлээсэн учраас тэр. Анги өсөх тусам охид, хөвгүүд бие биенээ сонжин харж, тэр нь хайрын харц болон хувирах нь бий. Энэ мэт явдал ч тэдний сурагч ахуйн дурсамж, дурдатгалд үлджээ. Одоо ч тэд тэрхүү гэгээн үеэ дурсан санадаг байна. “Хичээлийн шинэ жил эхэлж, хэсэг хугацаа өнгөрөхөд сургуулийн тогтсон хэмнэлд аажим уусан ордог сон. Хичээл ном, гэрийн даалгавартаа дарагдсан завгүй өдрүүд үргэлжилнэ. Энэ мэтээр хавар болтол хөвөрнө л дөө. Эхний улирлын дундуур олон нийтийн арга хэмжээ их зохиогдоно. Анги бүр урлагийн үзлэгт бэлдэж, бусад уралдаан тэмцээнд оролцоно. Бага, дунд, ахлах ангид шилжих мөч тухай бүр өөр өөрийн онцлог, сэтгэлийн хэмнэл, дурсамжаар дүүрэн байдаг” хэмээн 10“Б” ангийн сурагч Б.Түвшинтөгс ярьсан юм.

1970-аад оны сүүлээр гадаад орчин, соёл, хөгжмийн урсгал зэрэг эрс шинэчлэгджээ. Тэд ч түүнтэй хөл нийлүүлэн алхаж, хоцрохгүйн тулд ихэд хичээдэг байсан гэнэ. Рок, диско хөгжмийн урсгал ид моданд орж байж. Тэр утгаараа тухайн үеийн ахлах ангиудын дунд амьд хөгжмийн үдэшлэг болох нь олонтаа. Алдарт “Айзам”, “Соёмбо”, “Ногоон гэрэл”, “Инээмсэглэл”, “Дөмөн”, “Үүрийн туяа”, “Залуус” зэрэг цахилгаан хөгжмийн хамтлагууд уригдан ирж, үдэшлэгийг уянга, эгшиг дүүрэн болгодог байжээ.

23 дугаар сургуулийнхан ч өөрийн гэсэн хамтлагтай байсан гэнэ. Тэдгээрийн тэргүүн эгнээнд “Малыш” Энхтүвшин, Ганзориг, Батболд тэргүүтэй сурагчид ордог байсан гэнэ. Эдний төгсөлтийнхөн ч ах нарынхаа халааг авчээ. 40, 50 мянгат болон хотын бусад дүүрэгт нэрээ дуурсгасан “Black stars” гэдэг хамтлагтай байжээ. Уг хамтлаг одоо ч ангийнхаа уулзалт, арга хэмжээн дээр уригдаж, сонорыг нь мялаасаар л байгаа аж. Хамтлагийн гишүүдэд В.Энхбат, И.Ганбаатар, Гэрэлт-Од, Б.Түвшинтөгс нар багтдаг байна. Мөн Саранчимэг, Баярмаа, Энхтуяа зэрэг авьяаслаг дуучин охидтой гэсэн. Тэд есдүгээр ангиа төгсчихөөд төгсөлтөөрөө “Хөдөлмөр” зусланд амарчээ. Тэр үедээ “Black stars” хамтлаг үеийн нөхдөдөө ковер дуунуудаа сонсгож, мартахааргүй сайхан мөчийг өнгөрүүлсэн байна. Гурван банзан гитартай ч бөмбөр байхгүй учир нөгөө ангийнхаа охины том чемоданыг бөмбөр болгочихож. Бөмбөрийн үүрэг гүйцэтгэсэн тэрхүү чемодан хотын зүг хөдлөхөд эвдэрч, хэмхэрч, үүрэгээ гүйцэтгэхэд бэрх болсон хөгтэй дурсамж байдаг аж. “Black stars” хамтлаг тухайн үеийн бүхий л алдартай хамтлагуудын дуунуудыг коверлодог, урын сандаа 40-өөд дуутай чамгүй бүтээлч хамтлаг байжээ.

Төгсөлтийн 30 жилийн ойгоор С.Зоригийн хөшөөнд багш нарын хамт хүндэтгэл үзүүлж буй нь.

Тухайн үеийн сурагчдад наймдугаар ангиа төгсөх нь тун ч хариуцлагатай алхмын өмнө ирснийг сануулна. Сурлагаараа улаан зураасны ард зогсвол өөр сургууль руу шилжих, эсвэл ТМС-ийг сонгон цааш суралцаж таарна. Сурагчдын тоо багассан тохиолдолд зарим ангийг задлан бусад ангиудад ч хуваарилдаг байж. Энэ бүхэн ижилдэн дассан нөхдөөсөө холдох хүнд шийдвэр болдог байсан талаар тэд ярьж байлаа. Өөр ангид хуваарилагдан орсон нэг нь хэсэгтээ л гэрэвшиж, хуучин ангийнхнаа санагалздаг байжээ.

23 дугаар сургуулийн багш нар ЗХУ-ын төвийн бүсээс шалгарч ирдэг байсан тул маш хариуцлагатай, басхүү чанартай сургалт явуулдаг байж. Түүний ачаар ч энэхүү сургуулийн төгсөгчид нийгмийнхээ түүчээ болсоор ирсэн нь лавтай. Эцэг эхчүүд ч хүүхдээ 23 дугаар сургуульд сургахыг ихэд эрмэлздэг байсан талаар тэд онцолсон юм. Мэдлэг чадвараа харамгүй зориулж ерөнхий боловсролын суурь мэдлэг олгосон багш Лидия Прокофьевна, Ким Кузмич, Пётр Лазаревич, Галина Степановна, Вера Семёновна, Муравьевский, Коломиецын гэр бүл, Любовь Алексеевна нартаа тэд үргэлж талархаж явдаг байна. Сахилгагүйтэж орос багш нарыгаа ч уйлуулж явсан тохиолдол тэдэнд байдаг гэсэн шүү.

Энэхүү сургуулийн нэг онцлог нь үндэсний хэл бичиг, утга зохиол, түүх, газар зүйн хичээлүүдийг төрөлх хэл дээр нь хамтатган заадаг байжээ. Өсвөр үеийнхэнд өв тэгш мэдлэг олгоход монгол багш нар ч онцгойлон анхаарч, идэвх зүтгэлтэй ажилладаг байсан аж. Захирал Галсан, хичээлийн эрхлэгч Дагвасүрэн, Цэрэнханд, багш Хүү, Жадамба, Гонгор, Долгор, Мөнхцэцэг, Зориг, пионерын удирдагч Соронзон нартаа ч ихэд баярлаж явдаг гэсэн. Б.Түвшинтөгс “Биднийг ахлах ангид орох үед орос, монгол хоёр багш хамтран дааж авсан. Ангийн багш Хүү маань боловсролын салбарт насаараа зүтгэсэн дээ. Хүүхэд, залуучуудын монгол хэл, уран зохиолын боловсролд өдийг хүртэл хувь нэмэрээ оруулсаар яваа. Багш маань одоо МУБИС-д Монгол хэл, уран зохиолын багшаар ажиллаж байгаа. Багш нартаа болон ангийн нөхөддөө хамгийн сайн сайхан бүхнийг хүсье” гэв.

23 дугаар сургуулийн 1980 оны төгсөлтийн гурван бүлгээс сурлагаараа цойлсон олон сурагч байжээ. Түүний нэг нь төр нийгмийн зүтгэлтэн, ардчиллын алтан хараацайнуудын нэг Санжаасүрэнгийн Зориг агсан юм. 10 “Б” ангийнхан С.Зоригийгоо мундаг нэгэн болно гэдэгт итгэлтэй байдаг байсан ч өөрсдийнх нь болоод улс орны ирээдүйг өөрчлөгч нэгэн болно гэж хараахан санаагүй гэдэг. Үеийн нөхөд нь “С.Зоригийгоо ямар хүүхэд байсныг яривал хүмүүс худлаа магтлаа л гэж бодох байх. Үнэн нь л тэр юм. Зориг маань оросдуу царайтай, уян зөөлөн хөдөлгөөнтэй хүү байлаа. Манай багш нар бүгд шахуу оросууд учир Зоригд их сайн. Анд маань ч тэр итгэлийг алдахгүй гэж боддог байсан уу хичээл, сурлагадаа ихэд шамдана. Тэр нь ч бидэнд мэдрэгддэг байлаа. Тэрээр сургуульд орсон цагаасаа л онц сурсан, ангийн үлгэр жишээ хүүхдүүдийн нэг байсан юм. Багаас дунд анги хүртэл ангийн даргын албыг ч хашиж байв. Хэдий онц сурлагатан ч бусдаасаа онцгойрно гэж үгүй. Ангийнхаа бүх л хүүхэдтэй ялгахгүй харьцдаг нийтэч хүүхэд байсан. Хичээлээ тараад бидний л адил сургуулийн гадна тоглож өнжинө. Тэгсэн хэрнээ маргаашийнхаа бүх л шалгалт дээрээ онц авна. Бид ч их гайхдаг сан. Ахлах ангид орох үеэс Зориг маань зураг дарах сонирхолтой болсон. Тэр үеийн орос аппаратаар зурагаа авч, өөрөө угаана. Ангийн зугаалга, нийллэг, бусад бүхий л арга хэмжээний зургийг мань хүн дарна. Үе үе маш ховор нандин зурагнууд дэлгэж, анги дотор бөөн шуугиан дэгдээдэг байж билээ. Зан чанарын хувьд их төлөв даруу. Ахмад настан болон эмэгтэй хүнтэй онцгой хүндэтгэлтэй харьцаг хүүхэд байсан шүү. Шударга, зарчимч, маш хүнлэг. Энэ зан чанар нь амьдрал дээр гарсан ч огт өөрчлөгдөөгүй” хэмээн түүний тухай хуучилсан юм.

Эдний ангиас эмч, физикч, багш, улстөрч, биологич, архитектор, геологич, тэргүүний төмөр замчин зэрэг улс эх орондоо хувь нэмрээ оруулсан олон боловсон хүчин төрөн гарчээ. Мөн хувиараа бизнес эрхэлж амжилт бүтээл дүүрэн яваа нь ч олон байна. И.Ганбаатар “Одоо бид бүгдээрээ аль хэдийнэ амьдралынхаа тэн хагасаас илүү насыг насалжээ. Үр хүүхэд, ач зээ нараараа хүрээлүүлсэн эмээ, өвөө болцгоосон ч ангийн хэдэн нөхдөө манай ангийн хүүхэд гэж ярьдаг хэвээрээ л байна шүү. Хүүхэд ахуйн гэгээн бүхэн хүний сэтгэлд ийн тод үлддэг байх. Ангийнхандаа хамгийн сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе” гэсэн юм.

Энэ үеийнхэн социалист нийгмийн ид бүтээн босголт, цэцэглэлтийг бие сэтгэлээрээ мэдэрсэн тийм л хүүхдүүд байсан аж. Аливаа олон нийтийн арга хэмжээнд анги хамт олноороо оролцож, улам бүр нягтран нэгддэг байжээ. Хүүхэд тус бүрийнхээ дотоод зан араншин, онцлог байдлыг дэндүү сайн мэддэг болоод сургуулиа төгсөцгөөсөн дөө хэмээн тэд дурссан юм. Мөн 23 дугаар сургуулийнхаа ид сэргэн мандалтын үед нь сурч төгссөндөө тун чиг олзуурхаж явдаг гэдгээ хэлж байлаа.