Author: ОТГОНШАРАВЫН АРИУНЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Ж.Ганбаатартай ярилцлаа.

---

-Зээлийн хүүг “Зээлийн хүүгийн дээд хязгаар тогтоох болон мөнгө хүүлэлттэй тэмцэх тухай” хуулийн төслийн ажлын хэсгийг та ахалж байгаа. Зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг яагаад тогтоох шаардлагатай гэж үзсэн бэ?

-Монгол Улсад үйлдвэрлэл хөгжихгүй, жижиг дунд үйлдвэрлэл томрохгүй, импортыг хэт их шүтсэн улс болж, эдийн засаг солонгорохгүй байгаагийн гол шалтгаан нь зээлийн хүү өндөр байгаатай холбоотой гэдэг. Нийгэм ч тэр чигээрээ яг ингэж үзэж байгаа. Сүүлийн 20-иод жил зах зээлийн хүү зах зээлийнхээ зарчмаар буухыг хүлээж ирсэн. Гэтэл зээлийн хүү буурахгүй байна. Бид дайн дажинтай улсаас ч илүү өндөр хүүтэй зээлээр бизнес хийхийг оролдож байгаа. Энэ байдлаас гарах ёстой. Хүлээгээд нэмэргүй гэдгийг бид өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд харлаа. Тиймээс төр зохицуулалтаа хийж, зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтоох цаг болсон. Миний хувьд энэхүү хуулийн ажлын хэсгийг ахалж байгаа. Энэ нь нэг их том хууль биш шүү дээ. Хоёрхон зүйл заалттай.

-Яг ямар тодорхой заалтууд орсон бэ?

-Зээлийн хүүгийн дарамтад байгаа мянга мянган иргэд, аж ахуйн нэгжийн зээлийн хүүгийн дарамтыг арилгах зорилготой уг хуулийн төсөлд Төв банкны бодлогын хүү дээр 4-8 хувийг нэмж зээлийн хүүг тооцохоор оруулсан. Тухайлбал, өнөөдрийн байдлаар ЖДҮ, ААН-үүдийн бизнесийн зээл жилийн хүү 30-36 хувь байгаа бол хуулийн төсөл батлагдсанаар бизнесийн зээлийн дээд хязгаар нь 18 хувь болох юм. Мөн хуулийн төслөөр ганц банкны зээлийн хүү ч биш мөнгө хүүлэлттэй тэмцэх агуулгаар ломбард болон байр, машин, газар барьцаалсан зээлийн хүүг ч зохицуулахаар тусгасан. Аливаа зүйл зах зээлийнхээ жамаар явах ёстой. Гэтэл төр дундуур нь орж үнэ тогтоож байгаа нь буруу гэж үзсэн. Гэхдээ зах зээлийнхээ жамаар явсан бол зээлийн хүү бусад улсын жишиг рүү ойртох учиртай. БНСУ, Япон, Герман зэрэг улсуудад зээлийн хүү нэг хувь байна. Бид нэг хувьтай зээл авъя гэж хүсээгүй. 30 дахин биш, ядаж 18 дахин байгаач ээ гэж хүсч байгаа юм. Япон, Солонгосоос жилийн нэг хувийн хүүтэй зээл авчихаад түүнийгээ хүүлдэг хүмүүс олон бий. Гэсэн ч бид тэрийг нэг хувийн хүүтэй авъя гэж хэзээ ч хүсээгүй. Гадны хөрөнгө оруулалт, инфляци зэрэг хүчин зүйлүүдтэй уялдаж байгаа учраас энэ боломжгүй гэдгийг бид ойлгож байгаа. Гэхдээ өнөөдрийн 20, 30 хувьтай хүүг даваад гардаг бизнес дэлхийд байхгүй гэдгийг хүн бүр мэдэж байгаа байх.

-Бизнесийн салбарынхыг дэмжихгүй байна гэж та шүүмжилсэн. Таны хувьд бизнесийн салбарт ямар эрүүл бус харилцаа байна гэж харж байгаа вэ?

-Одоо чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцэгдэж байгаа асуудлуудтай холбоод яръя л даа. Усны тухай хууль байнгын хороо, чуулганы хуралдаанаар хэлэлцэгдээд явж байгаа. Энэ хуульд эхлээд иргэд усаа ашиглана. Дараа нь хөдөө аж ахуйн салбар болоод уул уурхайн салбар хэрэглэнэ. Эцэст нь жижиг дунд бизнес эрхлэгчид хэрэглэх нь байна л даа.

-Уг хууль дээр уул уурхайн салбарынхны лобби орж байгаа талаар учир мэдэх хүмүүс ярьж буй. Энэ хэр бодитой вэ?

-Яг зөв.Эрэмбэ үүсгэж, ялгаварлаж байгаа л хууль шүү дээ. Жижиг, дунд үйлдвэр, үйлчилгээний салбарт 800-аад мянган хүн ажиллаж байгаа. Тэгэхээр уул уурхай, хөдөө аж ахуйн салбарыг усаар хангасны дараа энэ салбарынхныг усаар хангах юм байна л даа. Энэ бол үнэхээр шударга бус явдал. Уул уурхайн салбарт технологи сайширсантай холбоотойгоор ажиллах хүний тоо улам багасч байгаа. Мөн энэ салбарт жижиг, дунд үйлдвэр, үйлчилгээ эрхлэгчдээс хэдэн арван мянга дахин илүү ус ашигладаг.

Гэсэн ч хуультай юм чинь гээд л уул уурхай, хөдөө аж ахуйн салбарт эхлээд крантаа нээж таарах нь. Таны хэлж байгаа зөв. Лобби явсан. Ижил тэгш байдлыг хангахгүй байгаа. Өнгөн дээрээ “Жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдийг дэмжинэ, та нар бол бурхан” гээд яриа байгаа боловч үйлдэл дээрээ тэдний төлөө юу ч хийхгүй байна. Энэ асуудал дээр би шинэ Засгийн газрыг шүүмжилж байгаа.

Түүнчлэн МҮОНРТ-ийн Үндэсний зөвлөлийн зарим гишүүдийг томилох асуудлыг УИХ-аар хэлэлцлээ. Ер нь бол хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр улс төрийн мэдээлэл маш их цацагддаг. Хэрэв бизнес эрхлэгч хийж буй зүйлээ бусдад таниулах гээд сэтгүүлчид дуудвал хичнээн нь ирэх бол. Энэ хэрээрээ бизнесийн мэдээлэл бага цацагдаж таарна. Япон, Герман, Хятадын томоохон хэвлэлүүдээр ихэвчлэн жижиг, дунд бизнесийг сурталчилдаг. Энгийн дугуйг ухаалаг дугуй болгож байгаа хүнийг эсвэл уран зургийнхаа үзэсгэлэнг дэлгэж байгаа шинэхэн зураачийг ч гэдэг юм уу энгийн зүйлүүдийг нийгэмд гаргаж ирэн таниулдаг. Тэр хэрээрээ бусдад хийж бүтээх сэдлийг төрүүлж байдаг. Би хувийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийг ярьж байгаа юм биш шүү. Үндэсний телевизийн Үндэсний зөвлөлийн гишүүд сонгогдож байгаатай холбоотойгоор энэхүү байр суурийг илэрхийлсэн хэрэг. Учир нь тэд татвар төлөгчдийн мөнгөөр санхүүждэг. Тиймээс нийгэмд ижил тэгш мэдээллийг хүргэх нь тэднийг үүрэг. Энэ мэтчилэн бид бизнес эрхлэгчдийг дэмжих боломжтой юм.

-Усны тухай хууль яг энэ чигээрээ батлагдах вий гэсэн болгоомжлол байна л даа…

-Батлагдах юм шиг л байна лээ. Гэхдээ энэ хууль дараа нь их асуудлуудыг дагуулна даа.

-Нотариатын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийн төслүүдийн хэлэлцэх эсэх асуудлыг хэлэлцлээ. Уг хуулийн зарим зүйл дээр та шүүмжлэлтэй хандаж байгаагаа хэлж байсан. Энэ тухайд?

-Би нотариатчдыг бол дэмжиж байгаа. Энэ хуулийг ч тэр дэмжиж байна. НӨАТ төлөхгүй байж болно. Гэхдээ ямар нэгэн байдлаар НӨАТ-ын баримт бичиж өгөх ёстой. НӨАТ-өөс чөлөөллөө ч Засгийн газар иргэн, аж ахуй нэгжийг хохироож болохгүй гэж миний хувьд үзэж байгаа. Аливаа бичиг баримтаа нотариатаар батлуулсан ч НӨАТ-ын баримт авахаа болино гэсэн үг. Аж ахуйн нэгж 10 хувийн татвар төлөхийн сацуу нотариатын үйлчилгээ авсныхаа төлөө тэр байгууллагын НӨАТ-ыг төлнө. Бүх газраас татвар авдаг хэрнээ яагаад зарим газрыг ингэж дэмждэг юм. Ижил тэгш бус, төр мундаг гэдэг байр сууринаас л асуудалд хандаж байна. Төр дээр нь байгаа учраас үүнийг чөлөөлнө, дор байгаа хүмүүс нь төл гээд л байна. Энэ зүйлийг олон сонгогдсон гишүүдэд яриад ойлгохгүй, ойлгох хэмжээнд хүрээгүй байгаа учраас яаж ч хэлээд явахгүй байна л даа. Эмоцилоод, эвээр хэлээд ч ойлгохгүй байна. Би илүү байдал үүсгэх тухай энд огт яриагүй. Зүгээр л ижил тэгж байх тухай ярьж байгаа юм. Төр нотариатын байгууллагыг НӨАТ-аас чөлөөлж байгаа юм бол суутгасан татвараа аж ахуйн нэгжүүдэд нөхөн олгох ёстой. Сангийн яам энэ ажлыг хийх хэрэгтэй.

-УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж Монголбанкны ерөнхийлөгчийг огцрох албан бичгийг өргөн барилаа. Таны хувьд огцруулах нь хэр зөв шийдвэр гэж харж байгаа вэ?

-Монголбанк бүх талаасаа муу ажиллаагүй гэдгийг эхэнд нь дурдъя. Өр зээл багассан, эдийн засаг тогтворжиж, валютын нөөц нэмэгдсэн. Хамгийн гол шүүмжлэх зүйл нь ам.долларын ханшийг буулгаж чадахгүй өсгөж байгаа явдал. Ам.долларын ханш бидний амьдралд 100 хувь нөлөөтэй. Надад байгаа мэдээллээр ам.долларын ханш 2015 онд 1970, 2016 онд 2147, 2017 онд 2440, 2018 онд 2472, энэ онд 2630 төгрөгт тус тус хүрчээ. Байнгын өсөлттэй явж ирсэн нь эндээс харагдаж байгаа байх. Гэхдээ огцруулна гэдэг нь эцсийн шийдвэр мөн эсэхийг мэдэхгүй юм. Тэртэй тэргүй ганцхан жилийн хугацаа үлдлээ. Энэ хугацаанд сайн шахаад ажиллуулах нь зөв гэсэн байр суурьтай байна.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг энэ хаврын чуулганд багтаан хэлэлцэж амжих болов уу?

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг 65 суудал авсан үедээ хийх нь зөв гэдэг дээр санал нэгтэй байгаа. Нэгдүгээрт, УИХ-ын гишүүдийн хариуцлагыг нэмэгдүүлж эргэн татдаг, чуулганд суулгадаг болгохыг хуульд тусгая гэж байгаа нь зөв. Гүйцэтгэх засаглалын УИХ-д хэт барьцаалагдсан байдлыг нь өөрчилж, эрх мэдлийг нь нэмэгдүүлье гэж байгаа ч дэмжиж байгаа. Парламентын засаглалтай бусад улсуудад байдаг зөв тогтолцоог бид орхигдуулчихсан байж. Түүнийгээ нөхөх гэж байгааг нь зөв юм. Мөн 20 мянган иргэнтэй сум, 200 мянган иргэнтэй дүүрэг хоёрын статус адилхан байгаа. Энэ зүйлүүдийг ч засах хэрэгтэй гэж үзэж байгаа. УИХ-ын гишүүдийн насны доод хэмжээг ч зааж өгөх нь зөв гэж бодож байна. Цэцийн гишүүд болоод шүүгч нарын томилгооны тогтолцоог ч ялгаагүй эргэн харж ярилцах хэрэгтэй байх.

-Та Сонгуулийн тухай хуулийн ажлын хэсэгт байгаа. Энэ удаагийн өөрчлөлтөөр сонгуулийн тогтолцоо өөрчлөгдөх үү?

-Том дарга нар пропорцианаль тогтолцоо нь зөв гэсэн байр суурьтай байгаа юм билээ. Миний хувьд өнөөгийн байгаа мажоритор системээр явах нь зөв гэж үзэж байгаа. Энэ байр сууриа хамгаална. Харин сурталчилгааны самбарын хэмжээг нь багасгаж, тодорхой заасан цэгт байршуулах, сэтгүүлийн хуудасны тоог багасгах зэргийг нь дэмжиж байгаа юм. Эдгээр нь мөн л гадны жишгийг тусгаж байгаа хэрэг юм.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа.

---

-Таван толгой-Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замыг барихаар болсноо Засгийн газар мэдэгдлээ. Уг төмөр зам ашиглалтад орсноороо ямар ач холбогдолтой вэ?

-2010 онд УИХ Төмөр замын талаар төрөөс баримтлах баримт бичгийг баталсан. Энэ бодлогын баримт бичгийн хэрэгжилт янз бүрийн шалтгаанаас үүдэн удаашралтай байгаа. Монгол Улсын өнөөгийн нөхцөл байдал биднийг хүссэн ч, эс хүссэн ч дөрвөн чиглэлийн замаа яаралтай барих эдийн засаг, цаг хугацааны шахалтад оруулж байна. Миний хувьд эхний ээлжинд дөрвөн чиглэлийн замаа яаралтай барих ёстой гэж хардаг. Нэн тэргүүнд Зүүнбаян Хангийн чиглэлийн замыг баримаар байна. Мөн Таван толгой-Гашуунсухайт, Гашуун сухайт-Зүүнбаян чиглэлийг барих хэрэгтэй. 46 км ч гэсэн Шивээ хүрэн-Нарийн сухайтын чиглэлийг замыг баримаар байгаа юм. Энэ чиглэлүүдийн замын ажлыг хэрхэн хэрэгжүүлэх вэ гэх асуудлаар Засгийн газар өнгөрсөн долоо хоногт хуралдаж шийдэл гаргалаа гэж үзэж байна. Таван толгой-Зүүнбаянгийн чиглэлийг олон жил ярьсан. Дотогшоо чиглэсэн урсгал учраас гадныхан хөрөнгө оруулах сонирхол харьцангуй бага. Гэхдээ энэ чиглэлийн замыг барих үндсэн гурван шалтгаан бий гэж миний хувьд хардаг.

-Ямар шалтгаан бий гэж харж байна вэ?

-Уул уурхайн бүтээгдэхүүний гол бүс нутгаас төвийн бүс рүүгээ түүхий эдээ авчрах хэрэгтэй. Түүнийгээ дагуулаад өнгөт металлын үйлдвэр байгуулах нөхцөл боломж, дэд бүтэц нь бүрдэнэ гэж харж байгаа. Дархан, Сэлэнгийн районоос Хятад руу явж байгаа төмрийн хүдрийг Өмнөговийн кокс нүүрстэйгээ нийлүүлээд гангийн үйлдвэр барьж болно. Мөн Өмнөговиос зэсийн баяжмалаа устай газар луугаа татан улмаар төв транс дээрээ авчирч зэс хайлуулах үйлдвэр байгуулах ч гэдэг юм уу. Нэг ёсондоо бид Өмнөговьд байгаа түүхий эдээ ганц гарцтай байлгах бус үндэсний үйлдвэрлэл рүүгээ, дотоод руугаа оруулж ирэх, төв транстайгаа холбох урсгал нь зөв юм гэж харж байгаа. Энэ бол эхний шалтгаан. Хоёрдугаарт, өнөөдөр Өмнөговьд байгаа түүхий эд, уул уурхайн бүтээгдэхүүнүүд нэг гарцтай байгаа. Ганцхан Хятадыг чиглэсэн гарцтай байгаа гэсэн үг. Бид бусад гарцыг нээхийн тулд зайлшгүй төв транс руугаа шугам татах хэрэгтэй байгаа юм. Чадвал цаашлаад Дорнодоор дамжуулаад алс дорнодын боомтууд руу хүргэх нь чухал. Бид ОХУ-тай олон жил ярьсны эцэст Монгол Улсын уул уурхайн бүтээгдэхүүн тээвэрлэхэд 40 жилийн хугацаанд 70-аад хувийн тээврийн тарифын хөнгөлөлт эдлэхээр болсон. Үүнийгээ ашиглах хэрэгтэй. Үүнийг ашигласнаар бид алс дорнод дээр өмнөхөө бодвол арай хямд өртгөөр түүхий эдээ хүргэх боломж бүрдэнэ. Ингэснээр Хятад, Хятад дотроо ганцхан Баяннуур аймаг руу чиглэх бус бусад гарцаа нээх боломжтой болно.

Гуравдугаарт, энэ удаагийн Засгийн газрын шийдвэр бол үндэсний бүтээн байгуулалтыг өрнүүлэхэд чиглэж байгаа. Бид өнгөрсөн жил туршиж үзсэн. Сайншандаас Алтанширээ буюу газрын тосны үйлдвэр хүртэл нийтдээ 20 км-т барилгын цэргийн анги, үндэсний компаниудыг ашиглаад төмөр зам тавьж үзсэн. Нэг км төмөр зам ойролцоогоор нэг сая гаруй ам.доллараар босч байгаа. Гэтэл гадны компаниуд нэг км төмөр замыг хамгийн багадаа 2-3 сая ам.доллараар барьдаг.

-Тэгэхээр цэргүүдээр бариулж буй гол шалтгаан нь хямд өртгөөр төмөр замаа барих явдал гэж ойлгож болох уу?

-Цэргүүдээр бариулж, дотоодын эх үүсвэрээ ашиглаж байгаа учраас үндсэндээ 2-3 дахин хямд өртгөөр төмөр зам босох боломж байгаа юм. Энэ нь үндэсний үйлдвэрлэлүүдээ дэмжих, иргэдээ ажлын байраар хангах, цэргээр дамжуулж мэргэжлийн чиг баримжаа олгох, цэрэгт алба хаах үедээ тодорхой хөрөнгийн хуримтлалтай болох зэрэг олон давуу талтай.

Тиймдээ ч дотогшоогоо чиглэсэн төмөр замыг дотоодын эх үүсвэрээр санхүүжүүлж, эхлүүлэх нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байгаа.

-Цариг нь өөр гэх асуудал яригдаж байгаа. Үүнийг хэрхэн шийдэх вэ?

-Ер нь бол төв транстайгаа холбогдож байгаа шугамууд бүгд өргөн царигаар, харин экспорт луу чиглэж байгаа шугамуудын нарийн, өргөн царигтай байх эсэхийг тухайн үед нь УИХ шийдээд явах ёстой.

-Таван толгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр замын ажлыг нэг мөсөн дуусгачихаж болоогүй юм уу гэх шүүмжлэл байна?

-Гашуунсухайтыг барих ёстой. Би бол ажил зэрэг явах ёстой гэж бодож байна. Учир нь өнөөдөр эдийн засгийн хувьд хамгийн ашигтай шугам бол Таван толгой-Гашуунсухайт юм. Энэ шугамын нийт өртөг нь техник эдийн засгийн үндэслэлээрээ 1.1 тэрбум ам.доллар. Түүнээс 280 гаруй сая ам.долларын ажлыг хийчихсэн. Нийтдээ газар шорооны ажил нь 204 км-т очоод дууссан. Одоо 70 км-ийн газар шорооны ажил бий. Дараа нь холбоо дохиолол, өртөө зөрлөг, зам дэвсэх зэрэг ажлууд үргэлжилнэ. Энэ ажлуудад 800-аад сая ам.доллар хэрэгтэй. Гэхдээ миний хувьд энэ шугамыг хамт эхлүүлээсэй гэж хүсч байгаа. Эхлэх байх ч гэж бодож байна. Учир нь энэ шугамыг барихад Засгийн газрын шийдвэрийн дагуу 49 хувь дээр нь гадны хөрөнгө оруулагчид орж ирэх юм. Гадны хөрөнгө оруулагчид хөрөнгөө оруулаад тодорхой хугацаанд ашигласныхаа дараа эргээд улсад хүлээлгэж өгөх ийм ашигтай шугам юм. Тийм учраас дотоодын эх үүсвэр гэхээсээ илүү гадаад эх үүсвэрээ татан төвлөрүүлж ажиллах нь зүйтэй. Энэ шугамыг ашигласнаараа манай улсын экспортод гарч байгаа уул уурхайн бүтээгдэхүүний өртөг буурах, ашиг нэмэгдэх боломжтой. Энэхүү бүтээн байгуулалтыг энэ хаврын улирлыг алдахгүй хийх ёстой. Миний хувьд Зам тээврийн сайдаар ажиллаж байх үедээ төслийн компанийг нь байгуулчихсан. “Эрдэнэс Таван толгой”, “Монголын төмөр зам” компаниудын 51 хувийн эзэмшлийг нь тодорхой болгочихсон. Одоо 49 хувь дээр гадны ямар компани орох эсэхийг шийдээд энэ бүтээн байгуулалтыг цаг алдалгүй эхлүүлэх ёстой гэж харж байгаа.

-Зүүнбаян-Хангийн чиглэлийн төмөр замын ажлыг хэдийгээр эхлүүлэх бол?

-Дараагийн чухал зам бол Зүүнбаян-Хангийн чиглэлийн зам юм. Энэхүү замын ажлыг мөн энэ хавар эхлүүлэх ёстой гэж харж байгаа. Учир нь өнөөдөр Улаанбаатар төмөр зам, төв трансын хамгийн их ачаалал авч байгаа цэг бол Сайншандаас Замын-Үүд чиглэл. Гэтэл Замын-Үүд дээр ачаа хязгаарлагдмал байдлаар бууж байгаа. Цаашдаа нурмаг ачаа буюу уул уурхайн чиглэлийн ачаанууд тэнд улам хязгаарлалтад орно. Учир нь БНХАУ-д өвлийн олимп болно. Үүнтэй холбоотойгоор Эрээний бүс нутаг экологийн бүсд орсон. Тиймдээ ч уул уурхайн бүтээгдэхүүн тээвэрлэх нь улам хүндрэлтэй болох юм. Манай ачаа Сайншандаас Замын-Үүд рүү, Замын-Үүдээсээ Бугат руу ирж байгаа. Хятад дотроо нэлээн тээвэрлэлт хийж байгаа гэсэн үг. Тэгэхгүйгээр Зүүнбаянгаас Ханги руу, Хангиасаа Бугат орвол 300-400 км товчилно, Хятадын тавьж буй экологийн бүсд ч хамрагдахгүй. Энэ утгаараа ойрын үед босгох ашигтай шугам нь Зүүнбаян-Хангийн чиглэлийн төмөр зам юм. Энэ нь Улаанбаатар төмөр замын цаашдын хөгжилд ч том түлхэц болохуйц салбарын хувьд хүлээлт үүсгээд буй төмөр зам юм.

-Улаанбаатар-Дарханы чиглэлийн замыг дөрвөн эгнээтэй болгох Засгийн газрын шийдвэр гарсан. Шийдвэрээр бол энэ сард багтаан ажил эхлэх ёстой байх аа?

-Дарханы чиглэлийн замын ажлыг эхлүүлэхээр тендер нь зарлагдаад явж байгаа. МАН 2000 оны эхээр Засгийн эрх барьж байх үедээ “Мянганы зам” гэсэн том хөтөлбөр хэ-рэгжүүлсэн. Мянганы замаар Улаанбаатар хотыг 21 аймгийнхаа төвтэй хоёр эгнээ авто засмал замаар холбох зорилго дэвшүүлсэн. Тэрхүү зорилго өнөөдөр үндсэндээ биелж байна. Одоо Говь-Алтай, Баянхонгорын дунд байгаа 100 гаруй км, Завхан аймгийн Улиастай хотын хойгуур нь явж буй шугамтай 67 км замыг холбох ажил явж байна. Энэ хоёр зам ашиглалтад орчих юм бол 21 аймаг Улаанбаатар хоттойгоо хоёр эгнээ авто засмал замаар холбогдох боломж бүрдэнэ. Харин энэ салбарын хөгжлийн хоёр дахь шат бол хамгийн сүүлийн үеийн техник технологи бүхий дөрвөн эгнээ замаар 21 аймгаа холбох зорилт тавих явдал юм. Үүний эхлэл нь Улаанбаатар-Налайхын чиглэл юм. Мөн Улаанбаатар-Дарханы чиглэлийн замыг дөрвөн эгнээгээр хоттой холбох ёстой. Дараа нь Лүн, Дундговь гээд 10-аад жилийн дараа гэхэд бүх суурин газруудаа дөрвөн эгнээ хагас хурдны олон улсын зэрэглэлийн замаар нийслэлтэйгээ холбочих боломжтой гэж харж байгаа. Энэ бол бодлогын чанартай эхлүүлж байгаа ажил. Эхний ээлжинд Азийн хөгжлийн банкны 84 сая ам.доллараар одоо байгаа хоёр шугамаа янзлах ёстой. Европын сэргээн босголтын банкны 144 сая ам.доллараар шинээр хоёр шугам тавих хэрэгтэй. Өнгөрсөн долоо хоногт Засгийн газар тус банктай гэрээгээ хийсэн. Одоо санхүүжилт нь шийдэгдээд явах ёстой. Ингэж чадвал бид гол суурьшлын төдийгүй үйлдвэржилт, эдийн засгийн гол цикль болж байгаа Дархан, Сэлэнгийн районоо Улаанбаатар хоттой хамгийн сүүлийн үеийн хагас хурдны замаар холбох боломжтой.

-Энэ хаврын чуулганд багтаан Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийнэ гэдгээ УИХ-ын дарга мэдэгдсэн. Та Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг дэмжиж байгаа юу?

-УИХ-ын 2016 оны сонгуульд оролцохдоо МАН ард түмэндээ Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлт хийнэ гэж амласан. Энэ бол сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт байгаа зүйл. Тиймдээ ч МАН-ын ард түмнээс итгэл аван сонгогдсон 64 гишүүн дэмжих учиртай. Ер нь манай улсын Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн давтамж нь 20, 30 жилийн хугацаатай байдаг. Нийгэм эдийн засгийн байдлаа дүгнэж үзээд нэмэлт, өөрчлөлт оруулаад явдаг жишиг байдаг гэж хэлж болно. Энэ жишгээр аваад үзэх юм бол 1992 оны Үндсэн хуульд тодорхой хэмжээний засвар хийх цаг үеийн шаардлага гарч байгаа. 1992 оны Үндсэн хууль муу хууль биш. Тиймдээ ч Монгол Улсын нийгэм эдийн засгийн байдлыг 20 гаруй жил зохицуулаад явж байна. Цаашдаа ч зохицуулах учраас бид нэмэлт, өөрчлөлтийн түвшинд ярьж байгаа юм.

2016 оны арванхоёрдугаар сард Д.Лүндээжанцан гишүүнээр ахлуулсан ажлын хэсэг, Засгийн газар дээр эрдэмтдээр ахлуулсан ажлын хэсэг гараад ажилласан. Түүнээс хойш бид багагүй ажил хийлээ. Зөвлөлдөх санал асуулгын хууль баталж, зөвлөлдөх санал асуулга явууллаа. Иргэдээс санал авах ажлын хэсэг гарч, нийтдээ 354 мянган иргэнээс урьдчилсан байдлаар санал авсан. Таван сая нэгж санал ирснийг нэгтгээд дууссан. ШУА, бусад мэргэжлийн байгууллага, эрдэмтдийг оролцуулсан маш олон хэлэлцүүлгийг зохион байгууллаа. Энэ бүгдийг нэгтгэж үзээд дөрвөн багц асуудлаар, нарийвчилбал 20 гаруй зүйлээр нэмэлт, өөрчлөлт оруулж болох юм гэдэг дээр гишүүдийн олонх санал нэгдэж байгаа. МАН-ын бүлэг дээр танилцуулагдсан. Цаашдаа хаврын чуулганаар хэлэлцэгдэх ёстой гэсэн байр суурьтай байгаа.

-Яг ямар өөрчлөлтүүд орох вэ?

-Дөрвөн өөрчлөлт орж байгаа. Нэгдүгээрт, УИХ-ын үйл ажиллагааг боловсронгуй болгох, парламентын засаг-лалаа төгөлдөржүүлэх асуудал. Бид засаглалын хэлбэр пар-ламентаараа байх ёстой гэж үзэж байгаа. Тийм учраас сонгодог парламент руугаа ахин нэг алхъя гэж байгаа юм. Иймд парламентын эрх мэдлийг тодорхой болгох, дордохын долоон өөрчлөлтийн нэг заалтаас бусдыг нь үндсэндээ дахиж авч үзэх юм. Тухайлбал, хуралдаанд ирсэн гишүүдийн олонхоор хууль баталдаг. Одоо 40 гишүүн хуралдаанд байлаа гэхэд 20 гаруй нь дэмжихэд л хууль баталж байна. Шинэ төсөлд гишүүдийн олонхоор хууль батална. Гэх мэтчилэн парламентын эрх үүргийг хариуцлагажуулж, тодорхой болгосон заалтууд яригдана. Хоёрдугаарт, гүйцэтгэх эрх мэдлийн эрх үүргийг нэмэгдүүлж, Ерөнхий сайд төвтэй тогтолцоо руу оръё гэж байгаа. Ерөнхийлөгчийн зарим эрх үүргийг хязгаарлах, Ерөнхий сайд танхимаа өөрөө бүрдүүлж, мөн хариуцлагаа ч үүрдэг болгох юм. Нэг ёсондоо хариуцлагыг тодорхой болгож, буух эзэн буцах хаягтай болгож байгаа хэрэг. Энэ чиглэлээр хэд хэдэн заалтууд орно. Мөн сая Төрийн албаны тухай хууль орсонтой холбоотойгоор төрийн албаны шатлан дэвших зарчмыг Үндсэн хуулийн хэмжээнд томьёолж оруулж ирэх асуудал ч байгаа.

Гуравдугаарт, шүүх эрх мэдлийн томилгоотой холбоотой олон жил ужгирсан зүйлүүд ил болж ард түмнээс шүүмжлэл хүлээж байна. Үүнтэй холбоотойгоор шүүхийн хараат бус байх боломжийг бүрдүүлэхийн тулд ямар нэгэн албан тушаалтан, улс төрийн томилгоогоор бус шүүх байгууллага өөрөө, өөрийгөө томилдог байдлыг бий болгохыг зорьсон. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн эрх мэдлийг тодорхой болгож, үе үеийн Ерөнхийлөгчийн институт энэ томилгоонд түлхүү ордгийг хязгаарлаж өгнө. Дөрөвдүгээрт, орон нутгийн эрх мэдлийг хуваарилалтыг дахин авч үзэх юм. Төсөлд Ерөнхий сайд аймаг, нийслэлийн Засаг даргыг томилдог, сум, дүүргийнхийг ард иргэд нь сонгож, сонгогдсон сум, дүүргийн Засаг дарга нь багийн даргаа томилдог байх, хотын статусыг тодорхой болгох гэх мэтчилэн зохицуулалтууд орсон. Нутгийн өөрөө удирдах байгууллага, түүний эрх мэдлийн хуваарилалтыг ингэж авч үзэхгүй бол хэтэрхий их улстөржилт явагдаад байгаа юм. Сум, дүүрэг анхан шатны нэгж дээр улс төрийн намуудын оролцоог хязгаарлаж өгч байгаа хэрэг. Үндсэн хуулийн Цэц, улс төрийн намуудтай холбоотой ганц, хоёр заалтууд нэмэгдэж байгаа. Ерөнхийдөө ийм хүрээнд гишүүдийн олонх дэмжиж эхэлж байна. Хэлэлцүүлгийн явцад нэмэгдэж, хасагдаад явна байх. Ард түмэн итгэл хүлээлгэн дийлэнх олонхын суудал өгсөн энэ үед зориглоод Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийх нь зүйтэй.

-Стандарт банкны өрийг Эрдэнэт үйлдвэрийн “Эрсдэлийн сан”-аас төлсөн талаар Засгийн газраас мэдэгдсэн. Эрдэнэт үйлдвэрт “Эрсдэлийн сан” байсан эсэхт эргэлзэж байгаа хүмүүс цөөнгүй байна л даа. Ер нь энэ асуудалд та ямар байр суурьтай байгаа бол?

-Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийн худалдан авалттай холбоотойгоор ард нь санхүү эдийн засгийн маш том схем явсан. Энэ нь өөрөө хуулийн зөрчилтэй, шалгаж тогтоох зүйлүүдтэй үйл явц өрнөсөн. Үүнийг дагасан улс төр ч өрнөсөн. 49 хувьд хамрагдсан АН-ын гаралтай улстөрчид тэргүүлээд “Бид 49 хувийг идэж уусан. Харин 51 хувийг МАН авчихжээ” гэдэг тархи угаалт хийх гэж хоёр жил шахам ноцолдлоо. 51 юм уу, 49 хувиараа хуваагдаад авчихсан юм байхгүй. Эрдэнэт үйлдвэртэй хамтарч ажиллаж байсан аж ахуйн нэгж нь буюу “Жаст” компани нэрийг нь барьж гадаадаас их хэмжээний зээл авсан. Зээлийнхээ үлдэгдэл 51 сая ам.долларыг төлж чадахгүйээс шалтгаалж олон улсын Арбитрын шүүхэд очсон. Арбитрын шийдвэр нь 2017 оны есдүгээр сард эцэслэгдэн гарч, Монгол Улс тэр өрийг төлөхөөр болсон. Энэ асуудлын үед “Жаст” компанийн удирдлагууд шалгагдаж, барьж хоригдсон. Энэ өрийн хүү нь өдрөөс өдөрт гүйж байсан л даа. 100 гаруй сая ам.долларыг авахаар шийдвэртэй байв. Үүнийг Засгийн газар хэлэлцэж үзээд дундын зуучлагч оруулаад 40 сая ам.доллар дээр тохирохоор болсон. Улсын ч бай, хувийн ч бай манай улсаас гарч байгаа ам.доллар учраас эхний удаадаа хаачихъя гэж үзсэн.

-Хэн нэгний буруутай үйлдлээс болж тавьсан өрийг улс төлчихөж болох уу. Энэхүү 40 сая ам.долларыг гэм буруутай этгээдүүдээр төлүүлэх асуудлыг хэрхэн шийдэх вэ. Ажлын хэсэг гарч ажиллаж байгаа гэсэн үү?

-Мэдээж энэ 40 сая ам.долларыг буруутай этгээдүүдээр нь төлүүлэх ёстой. “Жаст” компани, иргэн Г.Батхүүтэй холбогдох хөрөнгө их байгаа. Тэр хүн бүх аймагт сүлжээ махны үйлдвэр, нефть түгээх станцтай байсан. Банкны хувьцаа, цөөнгүй алтны ордууд эзэмшиж байсан. Тэр бүгд буруу, зөв гараар явчихсан. Заримыг нь банкинд хууль хүчний байгууллагаас битүүмжилчихсэн байна. Хууль хүчний шийдвэр гараад гэм буруутай этгээдүүд нь тодроод ирэхээр дотооддоо энэ асуудлаа ярина. Дээрх зүйлүүдийг борлуулаад нөхөн төлүүлэх үйл ажиллагаа явагдана гэж бодож байгаа. Ингэж явагдах ч ёстой. Тэгэхгүйгээр Монголын ард түмний хөрөнгийг хэсэг хүмүүсийн буруутай үйл ажиллагаанд зориулж болохгүй. Үүн дээр парламент ч анхааралтай ажиллаж байна. Ажлын хэсэг гарчихсан. Миний бие ч тэрхүү ажлын хэсэгт ажиллаж байгаа.

УИХ-ын гишүүн Ц.Гарамжавтай ярилцлаа.

---

-Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай хуулийн төслийг УИХ дахь эмэгтэй гишүүд өргөн барьсан. Уг хуулиар ямар гол зохицуулалтууд орж байгаа вэ?

-1990 онд зах зээлийн нийгэмд шилжсэнтэй холбоотойгоор маш олон үйлдвэр, зовад, фермүүд хаагдсан. Үүнээс үүдэж олон мянган иргэд ажлын байргүй болсон байдаг. Төр засгаас иргэдээ орлоготой байлгах үүднээс нас, ажилласан жил, хүүхдийн тоог харгалзан үзэж тэтгэвэрт гаргаж эхэлсэн юм. 1991 оны Тэтгэврийн хуулиар тэтгэвэрт гарах насанд хүрээгүй ч дөрвөөс дээш хүүхэдтэй эхчүүд, улсад 27-гоос дээш жил ажилласан эмэгтэйчүүд, улсад 32-оос дээш жил ажилласан, 55 насанд хүрсэн эрэгтэйчүүд тэтгэвэрт гарсан. Уг хуультай холбоотойгоор 288 мянган иргэн тэтгэвэрт гарсан байдаг. Тэд өөрөөс үл хамаарч ажил, хөдөлмөр эрхлэх боломж, эрхээ хасуулснаас гадна тэтгэвэр нь харьцангуй бага тогтоогдсон. Хууль боловсруулахтай холбоотойгоор 2018 онд судалгаа хийхэд тэдгээр иргэдийн тэтгэврийн доод хэмжээнд хүрэхгүй байсан. Энэхүү хууль батлагдснаар наснаасаа эрт тэтгэвэрт гаргасан 17.1 мянган иргэдийн тэтгэврийг нь нэмэх боломжтой болно. Гишүүдийн зүгээс 2020 оны нэгдүгээр сараас эхлэн хэрэгжүүлж эхэлбэл боломжтой гэх саналыг гаргаж, хуульдаа нэмэлт оруулсан.

-Засгийн газраас Стандарт банкны өрийг 40 сая ам.доллар болгон бууруулж төллөө гэсэн сүржин мэдэгдлийг хийж байна. Ер нь татвар төлөгчдийн мөнгөөр энэ өрийг төлж болох уу?

-Эрдэнэт үйлдвэрийн энэ асуудал тодорхой эзэдтэй, хийсэн үйлдэл нь тодорхой. “Жаст”-ын Ш.Батхүү Эрдэнэттэй ямар нэгэн аргаар холбогдож, баталгаа гаргуулаад авчихсан байна шүү дээ. Тэгэхээр Эрдэнэт улсын үйлдвэр өнөөдөр энэ өрийг төлсөн нь зөв гэж бодож байгаа юм. Яагаад гэхээр энэхүү өрийн хүү нь өдрөөс өдөрт нэмэгдсээр байсан. Эрдэнэт энэ жил 400 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан байна лээ. Энэ нь хэр том үйлдвэр вэ гэдгийг нь харуулж байгаа байх. Тэр утгаараа Эрдэнэт үйлдвэр Эрсдэлийн сантай байх ёстой. Тэрхүү сангаасаа өдрөөс өдөрт хүү нь нэмэгдэж байгаа өрөө дариу төлсөн нь зөв юм. Харин хариуцлагыг нь хэн үүрэх вэ гэдэг нь хуулийн байгууллагаар тогтоогдоно л доо.

-Эрүүгийн хуулиар уг хэрэгтэй холбоотой хүмүүсийг шалгах хуулийн хугацаа нь дуусчихсан юм билээ. Тиймдээ ч татвар төлөгчид хохироод үлдэх нь гэдгийг олон нийт ярьж байна. Үүнд таны байр суурь ямар байна вэ?

-Үйлдвэрлэлийн салбарт 30, 40 жил ажилласан хүний хувьд татвар төлөгчдийн мөнгийг шамшигдуулж байгаа үйлдлийг ойлгохгүй байна. Мөнгө угаах үйл ажиллагааг хийж чаддаг бүлэглэлүүд бий болчихсон, хөгжчихсөн байна гэхээр үнэхээр гайхаж байна. Ийм зүйлсийг таслан зогсоож, нийгмээ эрүүлжүүлэх цаг болжээ. Эрдэнэт шиг хичнээн хэрэг байдаг юм, тэр бүхнийг гаргаж ирэх хэрэгтэй. Мөн бүх сангуудын зарцуулалтыг ил болгох ёстой. Гаршчихсан, мэргэшчихсэн гэмт хэрэгтнүүдээр төрийг удирдуулж, бүрдүүлж явж болохгүй. Төртэй, удирдлагатай байна гэж бодоод л байдаг. Гэтэл хулгайн бүлэглэл үүсчихсэн ард түмний мөнгийг идээд л байдаг. Ингэж байж таарахгүй.

-Та Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг дэмжиж байгаа юу. Ямар өөрчлөлтүүд тусгагдаасай гэж хүсч байгаа вэ?

-Үндсэн хууль дээр дэмжмээр өөрчлөлтүүд байна. Зарим нэг бодож үзэхээр асуудлууд ч харагдаж байна. Д.Лүндээжанцан гишүүн энэ өөрчлөлт дээр маш их ажиллаж байгаа. Үндсэндээ гурван жилийн турш маш олон иргэдтэй уулзаж, саналыг нь авлаа. Монгол Улс парламентын тогтолцоотой. Тиймдээ ч Үндсэн хуульд парламтентын дэг журам, эрх мэдлийн хуваарилалт, аймаг, сум, дүүргийн Засаг дарга нарыг сонгох асуудал гээд томоосоо эхлээд нарийн зүйлүүдийг ч өөрчлөхөөр тусгасан байна лээ. Энэ бүхнийг цаашид улам тодорхой болгоно гэж бодож байна. Ер нь тийм ч олон зүйлсийг засах шаардлагатай юу, үгүй юу гэдгээсээ авахуулаад бодох хэрэгтэй байх. Тиймдээ ч саналаа хэлэхэд арай эрт байна.

-Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах үеэр С.Зоригийн хэрэгт холбогдогсдыг эрүүдэн шүүсэн бичлэгийг та бүхэнд үзүүлсэн. Та тэр бүхнээс ямар дүгнэлт хийсэн бэ?

-Шүүх, прокурорын байгууллагад гажуудал үүссэн болохыг тэрхүү эрүүдэн шүүсэн үйл явцаар нотолсон гэж бодож байна. Нотолгоогүй зүйлийг хоосон ярих нь нэг ондоо. Тэнд юу болдог талаар нотолгоо баримттай ярьж байж л цааш явж байна шүү дээ. Тэрхүү эрүүдэн шүүсэн бичлэгийг үзэхэд маш хүнд байсан. Дараа нь хямарсан. Хүний эрхэнд ёс бусаар халдаж, хатуу ширүүнээр зодож нүдэж, сэтгэл санааны хүнд байдалд оруулж байгааг хараад цочирдсон. Тийм байдлаар мөрдөн байцаалт явуулж байгаа нь хүний эрхэнд ноцтой халдаж буй хэрэг. Энэ байдлаасаа үүдэн бид олон улсад хасах оноо л авч байна.

Энэ бүхний нэг сайн тал нь бид бүхэн ийм зүйл байдгийг мэдсэн явдал. Мэдсэнээрээ бид прокурор, шүүх засаглал, мөрдөн байцаах газарт ямар том сүлжээ байна вэ гэдгийг харлаа. Мөн эрх дархаа хэрхэн муу муухайд зориулж чиглүүлсэн байна вэ гэдгийг ч үзлээ. Тиймдээ ч энэ бүхнийг яаралтайгаар засч залруулах хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх шаардлагатай болсон.

-Дубайн гэрээг цуцлах шаардлагатай гэсэн дүгнэлтийг ажлын хэсгээс гаргаж, ҮАБЗ-д хүргүүлсэн байсан. Энэ хэр зөв шийдвэр вэ?

-Миний хувьд тэр дүгнэлтийг олж үзээгүй. Ер нь бол Оюу толгойн үйлдвэрлэл Монголд явж байвал зүгээр юм байгаа юм. Оюу толгой, Рио Тинто компанитай Монгол Улсын эрх ашгийг тэнцвэржүүлэх гэрээ хэлэлцээрийг л сайжруулж хийх хэрэгтэй гэж боддог юм. Түүнээс энэ бол дэлхийн хэмжээний том үйлдвэр. Олон мянган монголчууд ажиллаж байна. Маш том алдагдалтай, хохиролтой хийгдсэн гэрээ гэдэг нь үнэн. Гэхдээ үүнийгээ засах нь л чухал. Тэр дундаа Рио Тинтогийн зүгээс хөгжиж буй орны эрх ашгийг харгалзан үзэж, манай улсын хөгжлийг дэмжиж гэрээ хэлэлцээрийнхээ нөхцөлийг сайжруулаасай гэж хүсдэг юм.

Эрүүл мэндийн дэд сайд асан Ж.Амарсанаатай ярилцлаа.

---

-Та арван жилийн өмнөөс С вирусийн эсрэг эмийг Монголд таниулж, энэхүү өвчнөөр шаналж байсан олон хүнд итгэл найдвар өгсөн. Эмийн талаар хэрхэн олж мэдэж байв?

-Би өөрөө элэгний эмч хүн л дээ. Гадна, дотны олон улсын хурлуудад их сууна, шинэ судалгааны дүнгүүдтэй байнга танилцаж явдаг. Тиймдээ ч хаана, ямар эм шинээр гарахаар яригдаж байгаа, үр дүн нь хэр байх эсэх тухай мэдээллийг байнга авдаг. Тухайн үед ч тэр, олон улсын хуралд оролцож явахдаа С вирусийн эсрэг 14 төрлийн эм яригдаж байгаа талаар олж мэдсэн юм. Судалгааны түвшинд байгаа тэдгээр эмнүүд зах зээлд гарсан тохиолдолд С вирус бүрэн устах нь гэж ойлгож авсан. Удлаа гэхэд Монголд таван жилийн дараа ороод ирэх юм байна гэх төсөөлөлтэйгөөр энэ талаарх мэдээллээ сонин дээр нийтэлж байсан.

-С вирусийн эсрэг эмийн талаар ярьж эхлэхэд хүмүүс юу гэж хүлээж авч байсан бол?

-“Таван жилийн дараа Монгол Улс С вирусаас айхаа болино” гэх утгатай нийтлэл гарсан даруйдаа шуугиан тарьж байсан юмдаг. Хүмүүс янз бүрийн л байр суурь илэрхийлж байсан. Тухайн үед С вирусийг арилашгүй, үхлийн вирус гэж үздэг байлаа. С вирусийн эсрэг ганцхан тариа байсан нь хүний биед хор нөлөөтэй, өндөр үнэтэй байлаа. Өндөр үнэтэй учир хүмүүс тэр бүр эмчилгээ хийлгэж чаддаггүй байв. Нийтлэл гарсны дараа хүмүүс “Энэ үнэхээр үнэн юм уу. Ямар сайхан мэдээ вэ”, “Үнэхээр бүрэн арилах уу” гэж байлаа. Зарим нь “Битгий худлаа яриад бай”, “Хэрвээ С вирусийг арилгачих юм бол чамд алтан хөшөө босгож өгье. Төрийн соёрхолтод тодорхойлъё” гэх мэтээр ч ярьж байсан. Тэр бүү хэл манай эрүүл мэндийн салбарынхан ч итгэж чадахгүй “Үнэн юм уу. Гоё сайхан зүйлүүд яригддаг ч худлаа байдаг шүү дээ” гэж ч байсан юм. Миний ярьж байсан үнэн гэдэгтэй өнөөдөр маргах хүн байхгүй болов уу. Одоо бол С вирусээс айдаг хүн байхгүй болчихсон. Зарим тохиолдолд ханиаднаас ч амархан эмчлэгддэг.

-Тэр эмийг хамгийн анх та оруулж ирж байсан уу?

-C вирусийн эсрэг эмийн талаар ярьж эхэлснээс хойш гурван жилийн дараа би Эрүүл мэндийн дэд сайдаар очсон юм. Яаман дээр очсон даруйдаа л өнөөх эмийг хэрхэн Монголд оруулж ирэх талаар судалж, Гадаад харилцааны яам руу албан бичиг бичиж ч байлаа. Дэлхийн зах зээлд зарагддаг үнээр нь монголчууд худалдан авах боломжгүй байсан л даа. Гурван сарын хэрэглээ нь л гэхэд 90 гаруй мянган ам.доллартай тэнцэхүйц байсан. Тиймээс манай улсад зориулсан үнийн тариф гаргаж өгөөч ээ гэдэг саналыг тавьж байсан юм.

-Тэгээд таны саналыг хүлээж авсан уу?

-Яг тийм. Өнөөдрийн байдлаар 40 орчим мянган хүн эмчилгээнд орчихсон явж байна. C вирусийн эсрэг эмийн талаар ярьж эхлээд хэдийнэ 10 жил болчихжээ.Үнэнийг хэлэхэд энэ хугацаанд их л юм боллоо доо. Эрүүл мэндийн яамныхандаа элдвээр хардагдаж, сэрдэгдэж ч байсан. Н.Удвал сайд маань миний эсрэг үйл ажиллагаа явуулсан. Тэр хэрээрээ С вирусийн эсрэг эмийн бүртгэл удааширч ч байсан. Нийгмийн бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байнгын хорооны хурал дээр “…Эмийг бүртгэх эсэхийг яам хэлэлцээд сайн судлах шаардлагатай гэж үзэн буцаасан байгаа. Эмийг 900 ам.доллараар оруулна гэснийг дэд сайд Ж.Амарсанаа 1800 ам.доллараар оруулж ирнэ гэсэн… Дэд сайд элэгний С вирустай хүмүүсийг өрөөндөө бүртгээд суудаг болсон” гэж ярьсан байдаг юм. Үүнээс үүдэн ард түмний дунд ч дутуу туршигдсан эм юм биш үү гэх эргэлзээ төрж эхэлсэн юм. Монгол Улсад оруулж ирэх хамгийн хямд үнэ нь тэр байсан л даа. Миний хувьд сайдыг шүүхэд өгч, гурван шатны шүүхээр бүтэн жилийн турш явсан.

Харин дээд шүүхээс “Амарсанаа ямар нэгэн худал мэдээлэл өгөөгүй. Ямар нэгэн ашиг сонирхол хайгаагүй” гэсэн байдаг. Гэсэн ч би Н.Удвал сайдад жаахан гомдоод л байдаг юм. Одоог хүртэл надаас нэг ч удаа уучлал гуйгаагүй. Гэхдээ уучлал гуйсан ч, гуйгаагүй ч ард түмэн тэрхүү эмийн үр дүнг хүртээд явж байгаа нь сайхан юм. Нэг ч болтугай хүн С вирусээсээ салахад надад баярлах сэтгэл төрж байдаг. Миний өдөр бүхэн баяр хөөрөөр дүүрэн өнгөрч байгаа.

-Нийгмийн даатгалаар вирусээ тоолуулах, эмчилгээ хийлгэх зардал нь хөнгөлөгддөг. Тэр хэрээрээ эмчилгээнд хамрагдах иргэдийн идэвх сайн байдаг болов уу.

-Эмчилгээнд орох, вирусээ тоолуулах эрх нь үнэ төлбөргүй байгаа. Харамсалтай нь С вирусийн эмчилгээнд орж байгаа иргэдийн тоо хангалтгүй байна. Улсын хэмжээнд 210 мянган хүн идэвхтэй С вирус тээж явна. Түүнээс 40 орчим мянган хүн л эмчилгээнд хамрагджээ. Бусад хэсэг нь хэнэггүй байдал гаргаж эмчлүүлэхээс цааргалаад л явна гэсэн үг. Тэр хүмүүст С вирусийг устгах энэ эм, эмчилгээ тийм ч амар замаар орж ирээгүй юм шүү, тэр олон хүний хичээл зүтгэлийг үнэлээд өөрсдийнхөө эрүүл мэндийн төлөө багахан цагийг гаргаарай гэж хэлэх байна. Тоохгүй яваад байвал нэг л өдөр элэгний өвчин чинь даамжирч хатуурал, хавдар болно. Тэр үед та бүхэн хэдэн мянга дахин өндөр үнээр элэг солиулах хагалгаа, хавдрын эмчилгээнд орно. Энэ бүхэн та бүхний болоод Монгол Улсын эдийн засагт хохиролтой юм шүү, аминдаа хайртай байгаа ч ээ гэж хэлэх байна.

-В вирусийг бүрэн дарах эм, эмчилгээ яригдаж байгаа болов уу?

-В вирус дээр 30-аад төрлийн эм яригдаж байна. Гэхдээ үүн дотор В вирусийг үндсээр нь устгаж чадах эм алга. Үр дүнтэй эм гарсан тохиолдолд энэ талаарх мэдээллийг ард түмэндээ өгнө л дөө. В, С нь газар тэнгэр шиг ялгаатай вирусүүд юм. В вирусийн ген элэгний эсийн гентэй холилдчихдог. Хичнээн В вирусийг устгалаа ч вирусийн ген нь хүний гентэй холилдчихсон учраас тэндээс нь дахиад л вирус гараад ирдэг. Хүний ген дотор байгаа вирусийн генийг салгаж авдаг эмчилгээг анагаахын шинжлэх ухаан одоогоор олоогүй байна. Мөн В вирус элэгний эсэнд орохоороо CCСДНК-г бүтээдэг. Үүнийг устгах боломж бүрдлээ ч хүний өөрийн ДНК-г устгах аюултай. Учир нь хүний болоод вирусийн ДНК нь маш ижил бүтэцтэй юм. Хүний ДНК-г устгаад байх юм бол элэгний эс нь хавдар болох, эсвэл элэгний эс үхэх аюултай байдаг.

-Манай улс элэгний өвчлөлөөрөө дэлхийд тэргүүлдэг гэгддэг. Энэхүү өвчлөл их байгаа нь юутай холбоотой юм бэ. Мэдээж В, С вирус орж таарах байх?

-Элэгний өвчлөл дөрвөн их үүсвэртэй байна. Элэгний В, С вирус, архи, согтууруулах ундааны хэтрүүлсэн хэрэглээ, элэгний өөхжилтөөс үүдсэн өвчлөл их байна. Манай улсын элэгний өвчлөлийн 98 хувь нь В, С вирус болон архины хэтрүүлсэн хэрэглээнээс үүдэлтэй байгаа юм. Харин цаашлаад элэгний өөхжилтийн гаралтай хавдар, хатуурал ихсэх хандлагатай байгаа. Хөгжингүй орнуудад тэр дундаа Японд В, С вирусийг цурманд оруулчихсан. Гэтэл өнөөдөр Японд элэгний өөхжилтийн гаралтай хорт хавдар нэмэгдчихлээ. 30 жилийн дараа ч манай улсын иргэдийн элэгний өвчлөлийн тал, талаас илүү хувийг өөхжилтийн гаралтай хорт хавдар эзэлж магадгүй байна. Эдгээрээс гадна архи, согтууруулах ундааны хэрэглээнээс үүдсэн элэгний өвчлөл их байгааг дурдах нь зүйтэй. Архи элэгний хорт хавдар үүсгэх чадалтай эд шүү дээ. Мөн элэгний өөхжилт, хатуурал, үрэвслийг ч нэмэгдүүлэх аюултай.

-Монгол хүний нас баралтын гол шалтгаан болж буй өвчин нь юу вэ?

-Зүрх, судасны өвчин. Зүрх, судасны өвчлөлийг бууруулахын тулд мацаг барих болон транс тос, давсны хэрэглээг багасгахаас өөр аргагүй. Энгийн иргэд транс тосыг хэрэглэсэн хэвээрээ л байна. Энэ нь төрийн бодлого муу байгаагийн л гол жишээ шүү дээ. Мөн бид цус харвалтын гаралтаараа дэлхийд хоёрт орчихсон. Буруу хооллолт, амьдралын буруу хэв маяг, агаарын бохирдол ямар ноцтой хэмжээнд хүрчихсэн байна вэ гэдгийг дээрх судалгааны дүнгээс харж болохоор байгаа юм. Мөн ходоодны хорт хавдар маш их нэмэгдэж байна. “Ходоодны хорт хавдарын эсрэг үндэсний хөтөлбөр”-ийг боловсруулаад сууж байгаа минь ийм шалтгаантай. Ходоодны хорт хавдрын үндсэн шалтгаан нь хеликобактер. Монголчуудын 82 хүртэлх хувь нь хеликобактертай. Мөн монгол хүний нас баралтын нэг шалтгаан нь гадны шалтгаант нас баралт байна. Тодруулбал, амиа хорлолт, осол гэмтэл, хөдөлмөрийн аюулгүй байдлыг хангаж чадаагүй зэргээс үүдэлтэй холбоотой нас баралт байгаа юм.

Магадгүй япончуудыг зочломтгой, эелдэг найрсаг ард түмэн гэдгийг та нэг биш удаа дуулж, мэдэрсэн болов уу. Энэ нь тэдний “Омотэнаши” гэх соёлтой салшгүй холбоотой болохыг “Jenesys 2018” хөтөлбөрийн хүрээнд тус оронд зочлохдоо мэдэрч явлаа. Учир нь аяллын эхний өдөр Японы “Омотэнаши” холбооноос биднийг хүлээн авч уулзаж, уг соёлынхоо талаар танилцуулсан юм.

Омотэнаши гэдэг нь орчуулагдахгүй үг боловч бүх сэтгэлээ таньд зориулъя гэх утгыг илэрхийлнэ. Сэтгэлээ дэвсэн бусдад чадах бүхнээ зориулах дадлыг омотэнаши соёл япончуудад бий болгожээ. Мэдээжийн хийх ёстой зүйлийг өшөө илүү давж биелүүлэхийг, хийж бүтээж буй зүйлээрээ хүнд тааламжтай сэтгэгдэл төрүүлэхийг омотэнаши гэнэ. Хэрэв та үйлчилгээний газар ажиллуулдаг бол зочин тус бүрийн хэрэгцээнд нь зориулсан үйлчилгээг маш эелдэгээр, нягт нямбай хүргэхийг хэлж байгаа юм. Омотэнаши хийхийн тулд орж ирсэн үйлчлүүлэгчээ сайтар анзаарч ажиглаж, мэдрэх хэрэгтэй. Улмаар ажигласан зүйлээ үйлдлээр дамжуулах ёстой. Тухайлбал, ядарч, халууцсан хөгшин настай хүн ороод ирвэл час халуун, эсвэл цэв хүйтэн цай хийгээд өгчихөж болохгүй. Амны цангааг нь тайлахаар ихээхэн хэмжээтэй бүлээн уух юм өгвөл зөв болох нь. Үүнийг уг соёлд “Нүд, сэтгэл, гар” буюу “Харах, бодох, гараа сунгах” гэж хэлдэг байна. Энэ нь зөвхөн үйлчлэх соёлоос гадна япончуудын өдөр тутмын амьдралдаа мөрдөх зарчим, ёс суртахууны хэм хэмжээ нь болдог гэж болно. Тэд бүхий л ажилдаа чин сэтгэлээсээ, өөриймсөг хандаж, аливааг давуулан биелүүлэхийг хичээдэг. Энэ хэрээрээ тэд өөрсдөдөө сэтгэл ханамжийг бий болгож чаддаг байна. Омотэнаши гэх соёлын талаар мэдэж авснаар япончуудын элэгсэг найрсаг, хөдөлмөрч зан чанар болоод улс орных нь богино хугацаанд үсрэнгүй хөгжсөн шалтгааныг олчихсон гэхэд хилсдэхгүй болов уу. Тэд энэхүү соёлоо өдөр тутмын амьдралдаа ягштал биелүүлж байна. Биелүүлэх ёстой гэж тээршаан бодох бус угаасаа л ийм байдаг гэх үзлээр хандаж байна. Ийм байхад тэдний гараас нь гарсан ажил бүхэн нь үр дүнтэй, үйлчилгээ бүр нь хүний сэтгэлд хүрэхээс өөр яах билээ.

Омотэнаши гэх үг дэлхийн сонорт хүрч эхэлсэн нь Япон улсад болох 2020 оны олимптой салшгүй холбоотой. Учир нь омотэнаши соёл нь япончуудад олимп зохион байгуулах эрхийг авчирсан юм. Энэхүү соёлынхоо талаар илтгэл тавьсан нь эв нэгдлийн илэрхийлэл болсон олимпийн наадмыг зохион байгуулах эрхийг их наран улсад авчирчээ. Омотэнаши нь дэлхий дахинд саяхан танил болсон боловч япончуудад эрт дээр үеэс уламжлагдаж ирсэн соёл юм. Омотэнашиг цайны ёслолоос үүдэлтэй соёл гэж үздэг. Уг соёлын баримтлал нь японы цайны ёслолд нэвт шингээстэй байдаг. Амьдралд ганц л тохиох завшаан гэж бодон бусадтай үнэн сэтгэлээсээ харилцахыг цайны ёслол илэрхийлдэг. Тэд “Нэг удаагийн уулзалт 1000 жилийн нөхөрлөл” хэмээн бодож сэтгэл зүрхээ зориулан бэлтгэсэн цайгаа зочиндоо барьдаг байна. Дашрамд дурдахад, Японы цайны ёслол нийтдээ дөрвөн цаг үргэлжилдэг гэсэн.

ТОСГОНЫ ЭГЭЛ ЖИРИЙН ЯПОН ГЭР
БҮЛД ЗОЧИЛСОН НЬ

Ийнхүү бид Кюшю арлын Күмамото мужийг зорив. Күмамотогийн онгоцны буудлаас автобусаар хоёр цаг явж Минами Асо тосгонд ирлээ. “Jenesys-2018” хөтөлбөрт хамрагдсан 91 хүнийг гурван группт хуваасан юм. Тэдний 42 нь нэгдүгээр группт багтан тус тосгонд ирсэн нь энэ. Бидний найм нь сэтгүүлч, бусад нь ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчид байв. Хөтөлбөрийн дагуу бид хуваагдан япон айлд зочлох юм. “Зочлох гэхээсээ илүү тэрхүү гэр бүлийн нэгэн гишүүн нь болох юм шүү. Тухайн айлын эздийг аав, ээж гэж дуудаж ч болно” хэмээн хөтөч, орчуулагч Б.Болормаа хэлж байлаа. Мөн тэрээр “Минами Асо тосгон нь Асо гэх галт уултай. Газар хөдлөлт их, бага хэмжээгээр мэдэгддэг. Та бүгдэд ч мэдрэгдэх байх. Хэрэв хүчтэй газар хөдлөлт болсон тохиолдолд гэрийн эздийнхээ зөвлөгөөг дагаарай” гэж байв. Таван уулаар хүрээлэгдсэн уг тосгоныг тойроход 120 км байдаг аж. Өнөөх Асо уулыг холоос харахад цагаан утаа хаялан байв. Өмнө нь галт уулыг ийм ойроос хараагүй бидэнд сүрдмээр ч юм шиг. Асо уул нь 2016 онд дэлбэрч нэг км орчим газарт халуун лаав цацагдаж, ойролцоох суурьшлын бүсэд их хэмжээний үнс, нурам унаж байжээ.

Минами Асо тосгонд ирэхэд нутгийн иргэд халуун дулаанаар угтан авлаа. Тосгоны дарга биднийг хүрэлцэн ирсэнд баяртай байгаагаа илэрхийлж, айлд байх үед ямар нэгэн асуудал гарвал дариу мэдэгдэхийг хүслээ. Хоёр сэтгүүлч, хоёр сурагчийн хамтаар миний бие Ямабэ гэх айлд хувиарлагдсан юм. Ерөнхий боловсролын хоёр сурагч маань япон хэлний дугуйланд суралцаж, чамгүй эзэмшжээ. Ямартаа ч бид Ямабэ болон түүний гэрийнхэнтэй ойлголцож, өөрсдийгөө танилцуулаад амжсан юм. Гэрийн эзэгтэй бидний цүнхийг ачсаар портер машинаа хөлөглөөд яваад өгөх нь тэр. Араас нь бид Ямабэ гуайн машинд суун гэр рүү нь явав. Тэд хоёр давхар тохилог байшиндаа гурван зээ, хүргэнийхээ хамтаар амьдардаг. Биднийг очих үед хоёр зээ охин нь хичээлтэй байв. Харин зээ хүү нь хотдоо их сургуульд сувилагчаар сурдаг гэсэн. Ямабэ гуайнх хүү, охин хоёртой. Хүүгийнх өөр хотод амьдардаг байна. Харин охин нь хүнд өвчний улмаас нас баржээ.

Ямабэ гуай, түүний эхнэр хоёр энэ нутгийн л хүмүүс. Насаараа ч энэ нутагтаа амьдарч буй нь энэ. Тэд байшингийн урд байрлах хүлэмждээ будаа, нэрс, хятад байцаа тарьдаг. Мөн үхэр тэжээдэг бөгөөд тугалаа зарж борлуулдаг. Минами Асо тосгон газар тариалан төдийгүй үхэр, адууныхаа махаар их алдартай. Тэр дундаа адууны махны амтаараа алдартай гэсэн. Мал аж ахуй их хөгжсөн учир ойр орчмын уулынхаа өвсийг тэр чигт нь шатаадаг аж. Уулнууд л түймэрт автсан мэт харагдаж байсны учрыг бид ийн ойлгосон юм. “Удахгүй уулын өвсийг шатаана. Би ч гэсэн тэр ажилд оролцох болно. Уулын өвсийг шатаах нь элдэв шавьж ихэсч мал, амьтанд нөлөөлхөөс сэргийлдэг. Мөн шинээр ургасан өвс нь шим сайтай байдаг” хэмээн Ямабэ гуай хэлж байлаа. Минами Асо тосгон уул нурууд ихтэйгээс гадна ус ихтэй. Тиймдээ ч сэрүүхэн өдөр нь их жиндүү, зэвэргэн байдаг юм билээ. Ямабэ гуайнх хоолны ширээн дороо цахилгаан халаагууртай. Ширээн доогуур хөлөө жийн суухад тун чиг дулаахан. Сэрүүхэн өдөр байсан тул бид халуун хоолны ширээний хажуугаас холдолгүй хууч хөөрцгөөсөн юм. Ямабэ гуайгаас бид Монголын талаар юу мэддэг талаар асуухад “Монголыг уудам ногоон талаар төсөөлдөг. Морин хуур хөгжмийн тухай мэднэ. Од тод гардаг гэдгээрээ Монгол алдартай. Монголын сумочдыг мэдэхгүй япон хүн гэж байхгүй” гэж байв. Японы ерөнхий боловсролын сургуулийн хоёрдугаар ангийн сурах бичигт морин хуур гардаг байна. Тиймээс морин хуурын талаар мэддэгүй япон хүн цөөхөн байдаг гэсэн. Уг тосгон нь далайн түвшнээс өндрөөрөө Монголтой адилхан гэнэ. Тиймдээ ч өмнө нь 30 см хэртэй цас унадаг байж. Одоо дэлхийн дулааралтай холбоотойгоор шувууны мөр төдий л цас ордог болжээ. Цэвдэг хайлж, их ус орж ирэх аюул тулгараад буй нь энэ нутгийнхны нэгэн санаа зовоосон асуудал болоод байгаа аж. Галт уултай учир тус тосгон онсен буюу халуун рашаанаараа алдартай. Тиймдээ ч бид Ямабэ гуайн зөвлөснөөр ойролцоох нийтийн халуун рашаанд ороод амжсан. Биднийг гэрт ирэхэд тэдний зээ охид иржээ. Усны дусал шиг адилхан охид бидэнтэй мэндлээд эмээдээ оройн хоол бэлдэхэд нь тусалж байв. Монгол хүмүүс ирсэн учраас ч тэр үү мах их хоол бэлджээ.

Зээ охид ч сурах бичгээс морин хуур, мөн телевизээр монгол дээл, малгай харж байсан гэв. Бид гэрийн эздэд зэхэж очсон гарын бэлгээ өглөө. Дөрвөн бэрх, эсгийгээр хийсэн тэмээ зэрэг зүйлс тэдэнд их сонирхолтой санагдаж байгаа нь илт байв. Охид дөрвөн бэрхийг хурдан гэгч нь сурч, өвөө, эмээдээ зааж байлаа. Том зээ охин цэцэрлэгийн багш болох мөрөөдөлтэй бол дүү нь ямар мэргэжилтэй болохоо мэдэхгүй байна хэмээн ичингүйрэх нь тэр. Эгчдээ эрхэлж, толгой руу нь тоншиж байгаа нь ч харагдав. Ямабэ гуай эхнэрийн хамт гал тогооныхоо өрөөний өндөр ширээн дээр аяар аяархан ярилцан суух аж. Охид бидэнд цаасан шувуу хийхийг зааж өгч, зааснаар нь зөв хийхэд ихэд баярлаж байсан. Охид ухаалаг утсаа нөгөө өрөөнөөс гаргаж ирэн бидэнтэй зургаа даруулсан юм. Тэдний аав сошиал сүлжээ ашиглахыг одоогоор зөвшөөрөөгүй байгаа гэсэн. Ямабэ гуайн хүргэн гал сөнөөгч. Түүний нисдэг тэрэгний өмнө гал сөнөөгчийнхөө хувцастай авахуулсан зураг хананд өлгөөтэй харагдана. Тэрээр оройн 21:00 цагийн үед гэртээ ирлээ. Бага охин нь аавдаа эрхлэнгүй тэвэрч, хоолоо идээрэй хэмээн хэлж байлаа. Охид дээд давхартаа аавынхаа хамт байдаг аж. Харин бид зочны өрөөнд нь амарсан юм. Тэрхүү өрөөний хойморт бурхан, тахил өрөөстэй, бурхан болоочдынх нь зураг өлгөөстэй үзэгдэнэ. Үүд хэсэгт хөнжил, гудас хураалгаастай байлаа.

Бид 08:00 цаг гэхэд өглөөний цайгаа уучихаад тус тосгоны онцгой сонин газруудыг үзэж сонирхохоор хөдөллөө. 2000 жилийн настай модны томоос том үндсийг цэвэрлэн янзалж, сүмийнхээ хажууд нандигнан залжээ. Мөн л 2000 жилийн тэртээх жижигхэн агуйг үзэж сонирхов. Агуйн эзэн өнөөг хүртэл ирсээр байдаг хэмээн тосгоныхон итгэдэг, сүсэлдэг байна. Сүм өөд өгсөхөд байх ханын самбарт нутгийн идэвх, санаачилгатай иргэдийн зургийг зуран байршуулжээ. Түүн дотороос Ямабэ гуай өөрийн зургаа үзүүлсэн юм. Түүний хувьд манайхаар бол ИТХ-д нэр дэвшиж ч явсан, нийгмийн идэвх сайтай нэгэн ажээ. Өдгөө 75 настай ч тэрээр хөнгөн шингэн. Ямар сайндаа ч өвс шатаах ажилд гар бие оролцоно хэмээн ярьж суухав. Бидний явах цаг дөхсөн учир бид эргээд Ямабэ гуайнд ирлээ. Мөн л гэрийн эзэгтэй бидний ачааг портертоо ачсаар, бид Ямабэ гуайн машинд сууснаар тэднийхээс хөдлөв. Хөгжлийн түүчээ болсон энэ оронд ирээд тосгоны эгэл жирийн нэгэн гэр бүлийнд зочилсондоо бид ч тун олзуурхаж байлаа. Биднийг очиход группийн бусад гишүүд зочилсон гэрийн эздийнхээ хамтаар иржээ. Автобус хөдлөх үед Ямабэ гуай “Эх орондоо очоод улам их хичээж сайхан амьдраарай. Хамгийн гол нь гэр бүлтэй болоорой. Амжилттай сайн явж, өнөр өтгөн болоод буцаад ирээрэй. Аав, ээжийгээ нандигнаж яваарай” гээд нулимсаа арчиж байлаа. Япончууд ирсэн гийчдээ машинтайгаа хөдлөөд бараа тасартал нь даллан үдэж өгдөг юм билээ. Биднийг автобусан дотроос олж харангуутаа ихэд баярлан гараа даллан зогсох тэр хоёр буурайн дүр төрх одоо ч санаанд тодхон. Хамгийн эхэнд дурдсан Японы омотэнаши соёлыг тосгоны энэ гэр бүлээс ч олж харсан юм. Бусдад чин сэтгэлээсээ хандах, хүндлэх, хүн бүрийг ойлгож мэдрэх тэр соёлыг зөвхөн үйлчилгээний газрууд л мэдрүүлдэг гэх ойлголтыг энэ жишээ үгүйсгэсэн. Тиймдээ ч тэд нэг л сайхан дулаахан орон зайг сэтгэлд үлдээжээ.

САНО НОРИМАСА: ГАЗАР ХӨДЛӨЛТ БОЛОХ ҮЕД БИД
АГААРТ 20 ГАРУЙ СМ ХӨӨРСӨН

Бид нэгэн өдрийг өнгөрүүлсэн Минами Асо тосгоноосоо Күмамото мужийг зорьсон юм. Бид гурван жилийн өмнө Күмамотод болсон газар хөдлөлтийн хор уршигийг нүдээр үзэхээр яваа нь энэ. Газар хөдлөлт идэвхтэй бус учир тэд хэзээ ч 7.3 баллын хүчтэй хөдлөлт болно гэж төсөөлөө ч үгүй явжээ. Гэсэн ч 2016 оны дөрөвдүгээр сарын 14-нөөс 21-ний хооронд болсон газар хөдлөлтөөр 49 хүн нас барж, 1100 иргэн бэртэн, 8416 байшин нурсан харамсалтай явдал болжээ. Газар хөдлөлт шөнө болсон тул хохирол бага учирсан нь энэ гэнэ. Гэсэн ч Күмамоточууд бүхнийг урьдын хэвэнд нь оруулахын төлөө өнөөдрийг хүртэл хичээж байна.

Газар хөдлөлтийн голомтод очиход 200 метр гүүр нуран унаж, цаана харагдах уул голын энгэр хэсгээсээ нуран орж иржээ. Гүүрний наад хэсгийг торлож хүн оруулахааргүй болгожээ. Тухайн үед тэрхүү гүүрэн дээр машинтайгаа явж байсан 20 настай залуу унаж нас баржээ. Газар хөдлөлтийн дараа түүний эцэг, эх хоёр нь өдөр бүр ирж, эвдэрч нурсан гүүрийг харан гуниглан зогсдог байжээ. Тэр хүнд хэцүү үе нутгийн иргэдийн сэтгэлд одоо ч мартагдаагүй хэвээр байдаг гэсэн. Хүүгийн цогцсыг дөрвөн сарын дараа зайдуу байх голоос олсон байна. Нутгийн иргэн Сано Норимаса гуай “Тэр өдөр би эхнэр, хоёр ачтайгаа хамт байшингийнхаа нэг давхарт унтаж байсан. Газар хөдлөлт болох үед бид агаарт 20 гаруй см гаруй хөөрсөн юм. Цонхтой ойр унтаж байсан хүмүүс байшингийнхаа цонхоор ч шидэгдсэн байна билээ. Бид тайван байх ёстой гэдгээ л мэдэж байв. Чичирхийлэл багасах үед арай аюул багатай болов уу гэж бодон автомашиндаа суусан” гэж байлаа. Хүн амьдарч буй хэсэгт болсон сүйрлийг тогтоосон боловч бусад газар хэрхэн сүйдсэнийг одоо ч бүрэн тогтоож дуусаагүй байгаа аж. Ямартаа ч өдөр бүр дрон нисгэн хайсаар байгаа гэсэн. Биднийг очихоос хэдхэн өдрийн өмнө ч хөрсний гулгалт болсон газар шинээр бүртгэгддэг” гэв.

Түүнчлэн газар хөдлөлтийн үеэр Күмамотогийн амин сүнс болсон есөн км төмөр зам нь сүйджээ. Үүнийг засахад 70 сая ам.доллар шаардлагатай гэсэн. “Накамацү” өртөөнд очиход төмөр зам сүйдсэнтэй холбоотойгоор ихэнх ажилчид нь ажлаасаа гарчээ. Хэдий тийм ч төмөр замын ахмад хол замыг туулан ажилдаа ирж, бүх ажлыг нугалж байгаа хэмээн ярьсан юм. Тэрээр “Бүх зүйл хэвэндээ орох сайхан өдрийг хүртэл ганцаараа ч хамаагүй ажиллах болно. Бид хандив цуглуулахын тулд бэлэг, дурсгалын зүйлс бэлтгэн зарж байгаа. Төмөр зам байхгүйгээс хүмүүс ажилдаа, хүүхдүүд сургууль, цэцэрлэгтээ явахад хүндрэлтэй болсон. Тиймээс төмөр замаа засах нь бидний хүсэн хүлээсэн зүйл болоод байна” гэв. Тэрээр өөрийн машинаараа хол зам туулан ажилдаа ирж, өмнөхөөсөө ч бага цалингаар олон хүний ажлыг зэрэг амжуулдаг ч энэ бүхэнд үл төвөгшөөн төмөр замаа ашиглалтад орохыг л хүлээж байгаа аж. Энэ нь өнөөх омотэнаши гэх соёл япон хүний яс маханд шингээстэй байдгийг харуулж байсан юм. Тэр өөрийнхөө бус бусдын сайн сайхны төлөө үнэнчээр цаг тутам хөдөлмөрлөж байгаа нь олзуурхам санагдсан. Мөн монголчууд бид огтхон ч зовлон үзээгүй, ямар их аз жаргалтай ард түмэн бэ гэх бодол өөрийн эрхгүй бодогдож байлаа.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн Х.Нямбаатартай ярилцлаа.

---

-С.Зоригийн хэрэгт холбогдсон хүмүүсийг эрүүдэн шүүсэн нь бичлэгээр тогтоогдсон. Та энэ асуудалд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Эрүүдэн шүүсэн тухай долоо хоног шуугиад л нам жим болчихлоо. Энэ нь манайд л их энгийн үзэгдэл шиг байгаа юм. барууны орнуудад ийм асуудал гарсан л бол арга хэмжээ авч таарна. Аль хэдийнэ тухайн ажиллагаанд оролцсон хүмүүсийг цагдан хорьж, эрүүдэн шүүгдсэн хохирогчдыг эрх чөлөөтэй болгочихсон байгаа. Өнөөдөр бид үүнийг ердийн үзэгдэл мэт хүлээж авч болохгүй. Сая томилогдсон Улсын ерөнхий прокурорт шинээр үүссэн нөхцөл байдлаа бичээч гэхэд судалж үзнэ гэсэн ерөнхий хариулт өгч байна лээ. ийм байдалд бид ч, нийт иргэд ч дасчихжээ. Хүнийг зодож, занчиж хэрэг хүлээлгэсэн нь шүүхийн шийдвэр гарснаас хойш тогтоогдсон л бол үүнийг шинэ нөхцөл байдал гэж үзнэ. Саяын үйл явдлаас өөр юуг шинэ нөхцөл байдал гэх юм бэ. Хууль зүйн сайд байсан хүн нь ч “Энэ хэрэг биш” гэж ярилаа шүү дээ.

-Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай асуудлыг МАН-ын бүлэг өчигдрийн хуралдаанаараа хэлэлцжээ. Нэмэлт өөрчлөлтөөр шүүхийн хараат бус, бие даасан байдлыг хангах тухай асуудлыг ч ярих бололтой. Яг ямар тодорхой өөрчлөлтүүд орох бол?

– Шүүхийн ерөнхий зөвлөл өөрөө шүүхтэй хэт хамаарал бүхий байгаа. бид цаашид Европын загварыг авах ёстой юм.

Ер нь бол шүүх эрх мэдлийг болоод шүүхийн органик хуулиудыг шинэчлэх эрх нь өнөөдөр хууль тогтоогчдод байгаа. Заавал Үндсэн хууль өөрчлөхгүйгээр шүү дээ. Тэртэй тэргүй Үндсэн хуульд Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн эрх зүйн зохицуулалтыг хийх боломжийг хууль тогтоогчдод үлдээчихсэн юм. Тиймээс Засгийн газар өнөөдөр ажлаа хийх ёстой байна. Бид тогтолцоог өөрчлөөгүй хэрнээ энд байсан томилгооны эрхийг тэр хүнд шилжүүлчихээд цаашдаа гажуудал гарахгүй гээд суугаад байж болохгүй. Бид хэдий чинээ шударга шүүхтэй болно, төдий чинээ гадны хөрөнгө оруулагчдын итгэх итгэл сайжирна.

Хэдэн шүүгчид, цагдаагийн дээд албан тушаалтнуудыг хооронд нь зодолдуулаад гадны хөрөнгө оруулагчид өөрсдийнхөө эрх ашгийг хамгаалуулдаг байдлыг Салхитын мөнгөний ордын жишээн дээрээс харлаа шүү дээ. Ийм хууль бус тогтолцоо яваад байна. Хэрвээ шүүх, засаглал нь шударга, нээлттэй, тоглоомын дүрэм нь ойлгомжтой бол гадны хөрөнгө оруулагчид манайд орж ирж л таарна.

Дээрээс нь манайхан далайлган сүрдүүлдэг, эд хөрөнгийг нь булааж авдаг тогтолцоогоор яваад байна.

Мөн бид тусгай хяналтын байгууллагуудыг нэг талдаа гаргаж авахгүй бол Тагнуулын байгууллагыг удирдаж байгаа хүмүүс улстөрчдийг дарамталдаг тогтолцоо руу орох нь. АНУ-д яг ийм байсан гэдэг. АНУ-ын Холбооны мөрдөх товчоог 48 жил удирдсан эрхэм “Би энэ улстөрчдийг дөрөв, дөрвөн жилээр нь томилдог юм” гэж шоглож хэлсэн байдаг. Ийм байдал руу орохоос сэргийлж бид энэ асуудлыг нэг талдаа гаргах хэрэгтэй.

-Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт орох уу?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр сонгуулийн тогтолцоог УИХ тогтоох тэр эрхийг олж авахаар яригдаж байна. Миний хувьд одоогийн өөрчлөлтийг реформын шинжтэй биш гэж ойлгож байгаа. Өөрөөр хэлбэл, ажлын хэсгийг ахалж байгаа Д.Лүндээжанцан дарга болон бусад хүмүүс “Огцом өөрчлөлт хийх цаг нь биш” гэдэг байр суурьтай хандаж байна. Бид тоглоомынхоо дүрмийг тогтох ёстой юм. Парламентын эсвэл Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх эсэхээ энэ өөрчлөлтөөр шийдэх ёстой. Хувь хүнийхээ хувьд би дээрх асуудлыг ард нийтийн санал асуулгаар шийдэх ёстой гэж боддог. Өнөөдрийн засаглалтай байгаа тохиолдолд Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр одоогийн байгаа сонгуулийн системийг өөрчлөхөд маш түвэгтэй. Учир нь нэг хэсэг нь жагсаалтад бичигдэнэ гэнэ, мөн тойрогт очиж өрсөлдөх сонирхолтой хүмүүс ч байна. Эргээд яг адилхан эрх мэдэлтэй УИХ-ын гишүүд байгаа хэрнээ хүлээх үүрэг хариуцлагын хувьд ондоо болчихно. Нэг нь тойроггүй, сонгуульд өрсөлддөггүй, намын жагсаалтад бичигдчихдэг

байх жишээтэй. Хэрэв бид цаашдаа парламентын засаглалтай явъя гэж бодож байгаа бол хоёр танхимтай болох, эсвэл одоогийн парламентыг өргөтгөх ёстой. Тэгэхгүй бол 20 хүний лоббигоор хууль батлагддаг асуудлууд гарах болно. Хоёр танхимтай байгаад, нэг нь том тойргийн системээр, нөгөөх нь орон нутгийн төлөөллийн заримыг хангасан байдлаар явах хэрэгтэй.

УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдоржтой ярилцлаа.

---

-Ардчилсан намаас эсэргүүцлийн жагсаал зохион байгуулсан. Жагсаалын гол зорилго нь юу байв, хичнээн хүн оролцсон бол?

-60 тэрбумын схемээр гарч ирсэн УИХ, Засгийн газар бол хууль бус юм. Тэдний гарч ирсэн үйл явц нь ч өөрөө Үндсэн хуулийн эсрэг хийгдсэн. Үүнтэй холбоотойгоор АН эсэргүүцлийн жагсаал зохион байгууллаа. Дээрээс нь 60 тэрбумын схемээр гарч ирсэн гишүүд юу ч хийж, яаж ч төрийн мөнгийг идэж болно гэдгийг ЖДҮ-ээр харууллаа. ЖДҮ бол гэмт хэрэг. Гэмт хэргээр барьцаалагдсан УИХ-ын гишүүд Үндсэн хууль зөрчсөн шийдвэрийг саяын ээлжит бус чуулганаар гаргасан. Барьцаалагдсан УИХ энэ хавар хэлэлцэх Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хэлэлцэж болохгүй. Зарчмын зөрүүтэй саналаар ямар ч асуудал гаргаж ирээд эсрэг шийдэх, Үндсэн хуулийн бус аргаар төрийн эрхийг булаах асуудал гарахыг үгүйсгэхгүй. Тиймдээ ч бид УИХ-ыг тарахыг шаардаж байгаа.

Ард түмэн нэг зүйлийг мартсан. Өөрөөр хэлбэл, МАН-ын 2016 онд амласан мөрийн хөтөлбөрийг шаардахаа мартчихсан. Ганцхан жишээ хэлэхэд, МАН 2016 оны сонгуулиар “Иргэн бүр 15 сая төгрөгийн өртэй болчихлоо” гэж ард түмнийг айлгаж байгаад ялалт байгуулсан. Гэтэл өнөөдөр нэг ширхэг ч бүтээн байгуулалт, хөрөнгө оруулалтын ажил хийж, ард түмний амьдралыг сайжруулсангүй. Бүр нэг хүнд ногдох өрийг 24 сая 450 мянган төгрөгт хүргэчихлээ. Есөн сая 450 мянган төгрөгөөр нэг хүнд ногдох өрийг нэмэгдүүлчихээд тухайн аймаг, сум, дүүрэгт ямар ч бүтээн байгуулалт хийгээгүй байна. Тиймээс жагсаалын нэг зорилго нь МАН-ын амлалтуудыг сануулах байсан.

-УИХ-ыг тарах ёстой гэж та бүхэн хэлж байна. Гишүүдийн гуравны хоёр нь таръя гэсэн санал өгсөн нөхцөлд УИХ тарах боломжтой талаар Үндсэн хуульд заасан байдаг. Эрх баригчид УИХ-ын буюу өөрсдийнхөө эсрэг кноп дарна гэж үү?

-Улсын Ерөнхий прокурор УИХ-ын хэд хэдэн гишүүдийг түдгэлзүүлэх тухай шийдвэрийг УИХ-д оруулсан боловч МАН гэмт хэрэг хийсэн хүмүүсээ хамгаалж үлдсэн. Ер нь бол ЖДҮ-ийн зээл гэж ярих ёсгүй. ЖДҮХС-гаас зээл авсан хүмүүс энэ хөрөнгийг зувчуулсан. ЖДҮ-ийн зээл Т.Бадамжунайг Хүнс, хөдөө аж, ахуй хөнгөн үйлдвэрийн сайд байхаас олгогдож эхэлсэн. Тухайн үед зээл авсан маш олон хүний материал байхгүй. Мөнгийг нь зувчуулаад алга болсон тохиолдлууд байдаг. УИХ-ын гишүүд энэ мөнгийг зээлээр аваагүй. Зувчуулна гэж авсан. Харамсалтай нь ЖДҮ-ийн асуудал дэгдсэнээр энэ хүмүүсийн хулгай луйвар ил болсон. Тиймээс бид тэднийг гэмт хийсэн хүмүүс л гэж ойлгож байгаа. Тиймээс гэмт хэрэгтнээр дүүрсэн УИХ тарах ёстой гэсэн зарчмын байр суурин дээр АН байгаа юм.

-Хаврын чуулганаар хэлэлцэх асуудлын жагсаалтад Үндсэн хууль орчихсон. Үндсэн хууль хэлэлцэхээр болчихвол тухайн нөхцөлд сөрөг хүчний зүгээс ямар байр суурь илэрхийлэх бол?

-Үндсэн хуулийг ард түмнээр хэлэлцүүлсэн гэж ярьж байгаа. Үүнд нь ихэнхдээ МАН-ыг дэмждэг хүмүүс зохион байгуулалттайгаар оролцож, Монгол Улс даяар хэлэлцүүлэг явуулсан гэж ярьдаг. Харамсалтай нь сөрөг хүчний зүгээс тодорхой саналууд бүрэн дүүрэн ороогүй. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг УИХ-ын гишүүдийн гуравны хоёрын саналаар хийх ёстой. Тэгэхээр МАН-ын ЖДҮ-д барьцаалагдсан гишүүд өөрсдийгөө хамгаалахын тулд кноп дарж магадгүй. Дээрээс нь 60 тэрбум, ЖДҮ гэж хуваагдсан МАН кнопныхоо тоогоо хүргэх үү, хүргэхгүй юу гэдэг нь асуудал. Ер нь бол МАН-ын олон гишүүд өөрсдөө өнөөдрийн УИХ-ыг Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийх чадамжгүй гэж тодорхойлж эхэлсэн. Би үүнтэй санал нэг байгаа.

-Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн бусад хуулийн төслийг баталлаа. Ингэснээр Ерөнхийлөгчид давуу эрх мэдэл олголоо гэж хуульчид шүүмжилж байгаа. Энэ тухайд?

-Манай Үндсэн хуульд засаглалын хуваарилалтыг зөв хийсэн байдаг. Харамсалтай нь шинээр АТГ-ыг байгуулж, тодорхой албан тушаалтнуудын хэргийг шийддэг болсон. Тэднийг Ерөнхийлөгч томилдог байснаар улстөрчдийн өөрсдийнх нь хэлдгээр нэгийгээ хонгил руу чирдэг систем бүрдсэн гэж үздэг. Ерөнхийлөгч ерөнхий прокурор, дээд шүүх, АТГ-ын даргыг санал болгож шийдвэрлэдэг. Ингэснээр нэг хүнд хууль хүчний байгууллагын эрх мэдлийг өгч, үүнээс болж хонгилын асуудал үүсдэг гэх шүүмжлэл бий. Н.Энхбаяр, Ц.Элбэгдорж, Х.Баттулгын үед ч энэ хэвээрээ байх хандлагатай байгаа. Тиймээс хууль хүчний байгууллагуудын удирдлагыг томилох асуудлыг зөв зохистой хуваарилан, тус тусын субьектүүдэд хянах байдлаар өгөхгүй бол хонгилын систем хэвээрээ байсаар байх болно. Энэ талаарх өөрчлөлтийг бид яаралтай хийх ёстой.

-Дээрх хуулийг өөрчлөхийн тулд эрүүдэн шүүхтэй холбоотой асуудлыг гаргаж ирлээ, үүнийг өнөөдрийг хүртэл салбарын сайд нь мэдээгүй байсан хэрэг үү гэх зэрэг байр суурийг илэрхийлж байгаа хүмүүс ч байна. Та энэ үйл явцыг юу гэж харж байна вэ?

-Эрүүдэн шүүхтэй холбоотой асуудлыг Хууль зүйн сайд мэдэхийн дээдээр мэдэж байгаа. Энэ бол өнгөрсөн 20 жилийн туршид хуулийн байгууллагыг толгойлж байсан Ц.Нямдорж гэдэг хүний өөрийнх нь түүх юм байна л гэж би харсан.

-Я.Санжмятав Ардчилсан намын дарга болох нь гэх мэдээлэл гарсан байсан. Мөн Н.Алтанхуяг Ерөнхийлөгчийн зөвлөхийн ажлаа өгч, АН-ын удирдлагатай тэмцэнэ гэдгээ мэдэгдсэн. Ардчилсан нам дотроо ямар нэгэн өөрчлөлт хийх үү?

-Нэг зүйлийг хэлэхэд, бид 2016 онд маш том ялагдал хүлээсэн. Дотроо зөрчилдөөнтэй, фракцид хуваарилагдчихсан, дээрээс нь лидер дагасан бүлэглэлүүд бий болчихсон байна тиймээс дотоод эв нэгдлээ хангаад ир гэж бидэнд сануулга өгсөн гэж ойлгодог. Хатуу алганы амт үзүүлсэн. Үүн дээр бид дүгнэлт хийгээд 2016 оны сүүл 2017 оны эхээр гурван удаагийн их хурал хуралдуулж, дүрэм журмаа өөрчилж авсан. Ингээд Н.Алтанхуяг, С.Эрдэнэ, Ж.Батзандан, Л.Гантөмөр, Д.Эрдэнэбат нар намын даргын сунгаанд оролцсон юм. Дүрмийнхээ дагуу л С.Эрдэнэ дарга томилогдсон. Өнөөдөр энэ дүрмийн дагуу АН-ын сонгуульт албан тушаалтан буюу сум, дүүрэг, аймаг, нийслэлийн намын хороо, ҮБХ, бүх шатны дарга нар бүгдээрээ жирийн иргэдээсээ сонгогддог болсон. Бид энэ дүрмийнхээ дагуу л явж байгаа.

С.Эрдэнэ даргатай холбоотой асуудал байгаа бол дүрмийн дагуу асуудлаа тавих ёстой гэж бодож байна. Миний зарчим бол ямар дүрэм байна, тэр дүрмийнхээ дагуу л явах. АН дүрмийнхээ дагуу л тоглолтоо хийж байх ёстой гэж боддог. Тэр дүрмийнхээ дагуу ажиллах ёстой гэсэн үг. Өөрсдөө тухайн үедээ болно, бүтнэ гэж дүрмээ баталчихаад дүрмийн бус тоглолт хийж байгаа бол түүнийг нь дэмжих боломж байхгүй.

-Шадар сайд Стандарт банкны өрийг төлж дууссан гэх мэдэгдлийг хийлээ. Энэ хэр зөв шийдэл юм бэ. Ер нь та Эрдэнэтийн 49, 51 хувийн асуудал дээр ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-49 хувийн асуудал дээр Засгийн газарт үүрэг өгсөн тогтоолыг УИХ гаргачихсан юм. Харамсалтай нь Засгийн газар энэ тогтоолыг бүрэн дүүрэн биелүүлж чадахгүй байгаа. Шүүх Засгийн газрын шийдвэрийг цуцалсан асуудал бий. Гэхдээ 49 хувийн асуудал УИХ-ын зүгээс хийх ёстой зүйлээ хийчихсэн. Одоо Засгийн газрын л ажил үлдсэн.

МАН-ынхан Эрдэнэтийн 51 хувийн асуудлын буруутнуудыг олж, өрийг нь төлүүлнэ гэж ярьдаг. Гэтэл 2017 оны тавдугаар сард батлагдсан Эрүүгийн хуулиар аливаа цагаан захтнуудын авлига, албан тушаалын хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацааг таван жил болгосон. Энэ хуулиар тэрхүү зээлийг “Жаст”-д авч өгөх шийдвэр гаргасан Засгийн газар, Эрдэнэт үйлдвэртэй холбоотой бүх албан тушаалтнууд хэргээс мултарна. Хөөн хэлэлцэх хугацаа нь аль хэдийнэ таван жилээсээ өнгөрчихсөн учраас тэр хүмүүст хариуцлага тооцох ямар ч боломж байхгүй. Мөн шоронд хоригдож байгаа Ш.Батхүү гэдэг хүн хамаг хөрөнгөө ийш, тийш нь бэлэглээд, тараагаад, зувчуулчихсан. Одоо “Би сохор ч зоос төлөхгүй. Чихийг минь ав” гээд сууна. Тэгэхээр энэ төлбөрийг хүссэн хүсээгүй Эрдэнэт үйлдвэр, Засгийн газар төлөхөөс өөр аргагүй болж байгаа юм.

Өрийг хямдруулж шийдвэрлэх арга дэлхийд байдаг. Энэ аргыг Монгол Улс ашиглалаа гэж ойлгож байна. Өмнө нь манай улс “Хан ресурс”-ийн хэрэг дээр яг ийм байдлаар өр барагдуулж байсан. 300 сая ам.долларын өрийг 70 сая ам.доллар болгон хямдруулж шийдэж байсан.

УИХ-ын гишүүн Ж.Ганбаатартай ярилцлаа.

---

-Татварын багц хууль батлагдлаа. Гадны жишгийг тусгасан гэдгийг Сангийн сайд онцолж байгаа. Манай хөрсөнд буухаар хууль болж чадсан уу?

-Татварын багц хууль олон парламент дамжсан, хүлээлт үүсгээд байсан хуулийн нэг. Татварын багц хууль батлагдах ёстой юу гэвэл тийм гэж хэлнэ. Учир нь энэ хуулийг нийгэм өөрөө хүлээж байгаа. Тэр дундаа бизнесийн салбарынхан энэ хуулийг их хүлээж байсан. Ойлгомжгүй зүйлүүдийг ойлгомжтой болгож чадснаараа давуу талтай гэж харж байна. Яахав миний хувьд хуулийн 80 гаруй хувьтай санал нийлж байсан. Харин санал нийлэхгүй байгаа зүйлүүд дээрээ өөрөө ажлын хэсэгт орж ажиллан өөрчлөлт оруулсан.

Миний хувьд Жижиг, дунд үйлдвэр, үйлчилгээг дэмжих тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг өргөн барьсныг та бүхэн мэдэж байгаа байх. Харин нийгмийг донсолгосон ЖДҮХС-ийн зээлтэй холбоотой асуудлаас болоод уг хууль гацчихсан байгаа. Хуулийн анхны хэлэлцүүлэг хийгдчихсэн, эцсийн хэлэлцүүлэгтээ орох ёстой. Эцсийн хэлэлцүүлэг дээр аливаа санал гарвал гишүүдийн гуравны хоёроор шийдэгддэг. Хэлэлцэх эсэх болоод эхний хэлэлцүүлэг дээр гишүүдийн 50 хувийн саналаар явдаг. Эцсийн хэлэлцүүлгийг дөрөвдүгээр сарын 5-нд нээлтээ хийх хаврын чуулганаар нэн даруй хэлэлцэх байх гэдэгт итгэлтэй байна.

Татварын хууль Жижиг, дунд үйлдвэр, үйлчилгээг дэмжих тухай хуультай нийцэх асуудал дээр маш сул байсан. Анх боловсруулахдаа Засгийн газраас өргөн барьсан Татварын багц хууль бусад хуулиас дээр гэсэн өнгө аястай байсан. Өмнө нь гарсан хуулиуд Татварын багц хуулинд нийцэх ёстой гэсэн зарчмыг барьж боловсруулсан байсан гэсэн үг. Үүн дээр нь би тодорхой саналууд гаргаж өөрчлөлт оруулсан юм.

-Та ямар өөрчлөлтүүдийг тусгасан юм бэ. Тэдгээр нь татвар төлөгчдөд ямар давуу талыг бий болгоно гэж харж байгаа вэ?

-Жилийн 50 сая хүртэлх төгрөгийн борлуулалтын орлоготой аж ахуйн нэгж жилдээ нэг удаа тайлан гаргаж, нэг хувиар орлогын татвар төлөхөөр болж байгаа. Хувь хүн бус аж ахуйн нэгж шүү. Ер нь аж ахуйн нэгж байгуулах нь хувь хүнд маш их давуу тал үүсгэдэг, олон хаалга нээж өгдөг. Зээл авах, тендерт оролцох, бараа бүтээгдэхүүнээ импортлох, төртэй харьцах гэх мэт боломжийг олгодог гэдгийг онцлох нь зүйтэй байх.

Түүнчлэн шинэ Татварын багц хуулиар жилийн 300 сая хүртэлх төгрөгийн борлуулалтын орлоготой аж ахуйн нэгж хоёр удаа тайлан гаргахаар болж байна. Нэг хувийн татвар төлнө. Жилийн 300 саяас 1.5 тэрбум төгрөг хүртэл борлуулалтын орлоготой аж ахуйн нэгжүүд жилд хоёр удаа тайлан гаргана. 10 хувиар татвар төлж, төлсөн татварын 90 хувийг буцаан авна. Зургаан тэрбумаас дээш орлоготой аж ахуйн нэгж жилд дөрвөн удаа тайлан гаргаж өгөхөөр хуульд туссан. Эдгээр зохицуулалт нь маш их давуу талтай. Жижиг аж ахуйн нэгж жилд дөрвөн тайлан гаргана гэдэг тун бэрхшээлтэй байдаг. Тайлан гаргахын тулд нягтлан бодогч долоо хоног сууж л таарна. Улирал бүхэн тайлан гаргахаас гадна цалингаа тавих шаардлага тулгарна. Энэ нь жижиг аж ахуй нэгжийг нягтлан бодогчтой байхаас аргагүйд хүргэж таарна. Хууль батлагдснаар нягтлан бодогчийн цалин хөлсөөс авхуулаад олон зүйл хөнгөрч байгаа. Эдгээр өөрчлөлтийг миний зүгээс оруулсан. Өөрөөр хэлбэл, тайлан, нэг хувийн татвартай холбоотой асуудлуудаар санал гарган өөрийн албан бланкдаа тусгаж Сангийн сайдад өгсөн юм. Мөн миний санаачилсан жижиг, дунд үйлдвэр, үйлчилгээг дэмжих тухай хуулинд энэ талаар заачихсан байгаа.

-Хуульд 20 сая төгрөгөөс дээш татварын өртэй гадаадын иргэнд өрөө барагдуулах хөрөнгө, бусдаас авах авлага байхгүй тохиолдолд хилээр нэвтрүүлэхгүй байхаар заасан. Энэ заалт дээр та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Аж ахуй нэгж дээр хяналт ороод акт тавиад, түүнийг нь өнөөх хүн төлөх боломжгүй гэдэг нь тогтоогдчихсон тохиолдолд хилээр нэвтрүүлэхгүй болж байгаа юм. Түүнээс зүгээр л нэг гадны хөрөнгө оруулагч зээл авсан эсвэл аж ахуйн нэгжид өгөх өглөг нь 20 сая төгрөгөөр дутуу тохиолдолд хил гаалиар нэвтрүүлэхгүй гэсэн үг биш. 20 сая төгрөгөөс дээш татварын өртэй хүнийг хилээр нэвтрүүлэхгүй байх эрх бүхий байгууллагад нь хандаж болох тухай хуулинд заасан юм. Татварын өр гэдэг нь маш олон процессын дараа бий болдог зүйл. Шалгалт хийнгүүт шууд акт тавьчихдаг юм биш шүү дээ. Би бол нэг их эмзэглэхээр заалт болсон гэж бодохгүй байгаа. Гадны хөрөнгө оруулалттай аж ахуй нэгжүүд энэ заалтыг байх ёстой зүйл л гэж бодож байгаа байх. Гадныхан ирээд манай улсын хуулинд үл хүндэтгэсэн байдлаар хандах вий гэдэг асуудлаас л сэргийлсэн заалт.

-Найдваргүй гэсэн татварын өрийн хэмжээ 265 тэрбумд хүрсний 45 хувийг гадаадын иргэд үүсгэчихээд гараад явчихжээ гэдгийг Сангийн сайд хэлж байсан. Тэгэхээр өмнө нь энэ мэт асуудлыг шийдэх заалт байгаагүй хэрэг үү?

-Байсан гэж надад тайлбарласан. Дахиж илүү өргөн хүрээтэйгээр хөндөж гаргаж ирж байгаа байх гэж ойлгосон. Түүнчлэн Татварын багц хуульд 25 хувийн татвар төлөх босго гурван тэрбум төгрөг байсныг нэмэгдүүлэн зургаан тэрбум төгрөг болгосон. Энэ нь дунд хэмжээний компаниудад эерэг сонсогдож байгаа байх гэж бодож байна. Хүмүүс над руу “Та хэт жижиг, дунд руугаа анхаарчихжээ. Дунд болон дундаас дээшхи аж ахуйн нэгжээ орхичихоод байна” гэсэн шүүмжлэлийг ирүүлээд байдаг. Жижиг аж ахуйн нэгжүүд хэдэн тэрбумын ашигтай ажиллахгүй. Тиймдээ ч энэхүү заалт нь дунд болон дундаас дээш аж ахуй эрхлэгчдэд хөнгөлөлтийг бий болгож чадсан гэж үзэж байгаа.

Мөн Улаанбаатар хотоос 500 км-ээс дээш алслагдсан аймаг, суманд үйл ажиллагаа эрхэлдэг аж ахуйн нэгж, хувь хүний төлсөн татварыг 50 хувиар, 1000 км-ээс дээш алслагдсан бол төлсөн татварыг 90 хувиар хөнгөлөхөөр болж байгаа. Гэхдээ энэ нь миний оруулсан санал биш гэдгийг хэлэх нь зүйтэй байх. УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогт, Х.Болорчулуун нарын саналыг оруулж баталсан. Энэ заалт нь алслагдсан аймаг, сумдад үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуй нэгжид хэрэгтэй, сайн зохицуулалт болсон. Мөн илүү төлсөн татварыг буцааж олгох, гаргасан тайландаа засвар хийх боломж нь энэ хуулиар нэмэгдсэн. Энэ мэт сайн заалтууд их орж ирсэн.

-Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл болон хамт өргөн мэдүүлсэн бусад хуулийн төслийг эцэслэн баталсан. Энэ хуулийн төслийг та дэмжиж байгаа юу?

-Би энэ хуулийн төслийг дэмжиж байгаа.

-Энэхүү хууль нь шүүх засаглал халдаж, Үндсэн хууль зөрчиж байна гэсэн шүүмжлэл дагуулсаар байна. Хувь гишүүнийхээ зүгээс та юу гэж харж байгаа вэ?

-Би байнгын хорооны хуралд ороогүй. Эцсийн хэлэлцүүлэгт нь л орсон. Ерөнхийд нь би дэмжиж байгаа гэсэн байр суурь илэрхийлсэн. Миний хувьд татвар, эдийн засаг, төсөв, жижиг, дунд үйлдвэрлэл, бизнесийн асуудлуудаар голлож дуугардаг. Харин хууль хяналтын байгууллага, уул уурхай гэх мэт асуудлуудын талаар маш олон хүн ярьдаг учраас би сонсдог. Зөв гэж бодож байгаа зүйлээ дэмжиж, бурууг нь эсэргүүцдэг. Ер нь бүх зүйлийг мэддэг УИХ-ын гишүүн байтугай бурхан ч байхгүй болов уу.

УИХ-ын гишүүн А.Ундраатай ярилцлаа.

---

-ҮАБЗ шүүх эрх мэдэл рүү халдаж, Үндсэн хууль зөрчиж байна гэж сөрөг хүчний зүгээс үзэж байгаагаа илэрхийллээ. Та хувь гишүүнийхээ зүгээс энэ асуудлыг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Үндсэн хуулиар зохицуулагдаж байгаа засаг төрийн эрх барих хүчний хуваарилалтын тэнцвэр алдагдах аюул нүүрлэж байна гэж харж байна. Хууль тогтоох, хууль хэрэгжүүлэх, хянах зэрэг эдгээр хүчин зүйлүүд хоорондоо тэнцвэртэй байх ёстой. Хүчийг зөв хуваарилах хэрэгтэй гэсэн үг. Аливаа нэг хүчний эрх мэдэл нь хэтэрч болохгүй. Магадгүй хууль тогтоох байгууллага нь илүү эрх дархтай болчихвол хууль тогтоох байгууллагын хүчийг ашиглан өс хонзон авах хэрэгсэл болгох эрсдэл нүүрлэж мэдэх юм. Тэр дунд улстөрчдийн нөлөө орох вий гэж бодож байна. Гүйцэтгэх засаглалын тодорхой байгууллагад очих хяналт нь хэтрэх вий гэх асуудал нь туйлын эмзэг юм.

Тэр утгаараа Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл нь Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдалд нөлөөлөхүйц дайны шинж чанартай гадна, дотны халдлага, байгалийн гамшиг зэрэг тодорхой хүчин зүйлүүдэд тулгарсан тохиолдолд зөвлөлдөх учиртай. Тэр хүнд үед яаралтай зөвлөлдөж УИХ, Засгийн газар зэрэг тодорхой байгууллагуудад зөвлөмж хүргэх үүрэгтэй байгууллага юм. Үүнийг нь ч хуулинд тодорхой заачихсан байгаа. Харин өнөөдөр ҮАБЗ хуулинд заасан эрх үүргээ хэтрүүлэн ашиглах эрсдэл нүүрлээд байгаа учраас дэмжихгүй гэх саналыг илэрхийлсэн.

-ҮАБЗ-д Ерөнхий сайд багтдаг. Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн шүүх засаглалын байгууллагад өөрчлөлт оруулах тухай санал оруулж байгаа нь эргэлзээтэй асуудал гэдгийг Д.Лүндээжанцан гишүүн хэлсэн. Энэ тухайд?

-Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах чиглэлээр олон жил ажилласан парламентын тулхтай улстөрчдийн нэг Д.Лүндээжанцан гишүүний байр суурьтай санал нэг байгаа. Төрийн эрх барих байгууллагуудын хоорондын эрх мэдлийн хуваарилалтын тэнцвэр алдагдах эрсдэл үүсч болзошгүй гэж бодож байна. Хэрэв тэрхүү тэнцвэр алдагдсан тохиолдолд буцаан тэнцвэржүүлэхэд туйлын хүндрэлтэй шүү дээ. Тиймээс дээрх байр суурьтай санал нэг байгаа юм.

-Шүүх, АТг, проку-рорын байгууллагын удирдлагуудыг сольсноор шүүх, хууль хяналтын байгууллагад байх алдаа завхрал устаж үгүй болох уу?

-Шүүх, прокурор, АТГ зэрэг байгууллагуудын удирдлагыг нь сольсноор шүүх, хяналтын байгууллагын алдаа завхрал үгүй болно гэж бодохгүй байна. Асуудал зөвхөн удирдлагадаа байгаа юм биш. Удирдлагуудыг л солих гэхээсээ илүү алдаа гаргасан албан тушаалтнуудтай хариуцлага тооцох хэрэгтэй. Тийм хууль эрх зүйн орчин нь ч бүрэн дүүрэн бий. Түүнийг ашиглах нь мэргэжлийн ёс зүй мөнөөс мөн. Магадгүй хуулиа дагах хувь хүний зүрх зориг дутаж байгааг үгүйсгэхгүй аргагүй юм. Ер нь бол төрийн эрх мэдлийн тэнцвэрийг алдагдуулснаар өмнөхөөсөө ч илүү алдана гэж бодож байна. Тиймээс байгаа хуулиа л хэрэгжүүлэхэд анхаарах нь зөв.

-Зоригийн хэргээр улс төр хийж шүүх засаглалд халдаж байна гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Төр нийгмийн зүтгэлтэн С.Зоригийн амь насаа алдсан харамсалтай явдал нь Монголын парламентын түүх болоод ардчилсан нийгмийн түүхэнд томоос том хар толбо болсон. Энэ явдлыг ашиглаж маш олон хүн улс төр хийж байна. Улс төр хийсээр ч ирсэн. Өнөөдрийг хүртэл илрээгүй байгаа энэ хэргийг ашиглан улс төр хийж байгаа нь тун харамсалтай юм. Тэгэхээр хүний үхлээр улс төр хийдэг явдлыг зогсоож, дахин шалгаж үнэн мөнийг тогтоогоосой гэж маш их хүсч байна. Үүн дээр хүн хулгайлсан, эрүүдэн шүүсэн хэрэг ч гарсан. Хуулийн байгууллагын ажлаа хийх явцдаа гаргасан энэ алдааг үнэн зөвөөр нь шалгаж, хэргийг эцэслэн тогтоомоор байгаа юм. Үүн дээр парламентын засаглал, Олон улсын парламентын холбоо, хүний эрхийн байгууллагууд, олон улсын эрүүдэн шүүхийн эсрэг конвенцид нэгдсэнээс хойших Монголын Улсын Засгийн газрын тайлан зэргийг эргэж харах ёстой байх. Монгол Улсын парламентын түүхэнд үлдсэн энэ хар толбыг Монголын улс төрөөс гадна ардчилсан орнуудын хувьд анхааралтай ажиглаж байна. Энэ асуудлуудыг үнэн зөв шийдэж чадах эсэхээс манай хуулийн байгууллага болоод ардчилсан засаглалын бат бөх байдал харагдана гэж бодож байгаа.

-Хуулийн байгууллагын алба хаагчид хүний эрхийг зөрчиж, эрүүдэн шүүж байсан нь нотлогдож байгаа гэж Ерөнхийлөгч хэлсэн. Тэр дундаа Зоригийн хэрэгт ял эдэлж буй хүмүүсийг эрүүдэн шүүсэн талаар зарим улстөрч ярьж байгаа. Та тэр талаар баримт сэлт олж үзсэн үү?

-Эрүүдэн шүүж байгаа нь нотлогдох юм бол тэрхүү явдал нь хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал болон эрүүдэн шүүхийн эсрэг НҮБ-ын конвенцийн хүрээнд бүрэн шийдэгдэх ёстой. Олон улсын парламентын холбооны хурал дээр очиход ч гэсэн Монголын парламентаас асуух гол зүйл нь энэ л байна. Тиймээс бид үүн дээр юу гэж хэлэх вэ гэдгээ бодох хэрэгтэй. Нийгмээрээ нэг байр суурьтай байх ёстой гэж бодож байна.

Нөгөө талаараа засч залруулах, шалгаж тогтоох ёстой гэмт хэрэг С.Зоригийн хэргээр хязгаарлагдахгүй. Хулгай дээрэм, хүчирхийлэл, хэлмэгдүүлэлт, ял завших гэх мэт олон асуудлууд бий. Шүүх үнэн зөв, шударга шийдвэр гаргах шаардлага байсаар байна. Мэдээж шүүх, хууль хяналтын байгууллагад ажлаа шударгаар хийж байгаа хүмүүс бий гэдэгт би итгэлтэй байдаг. Шударга шүүгчдэд бодож суугаа зүйл байгаа л байх. Тиймдээ ч тэр хүмүүсийн ажлыг үгүйсгэхгүй байхын төлөө дуу хоолой нь болохыг хүсч байна.

-Та НББСШУ-ны байнгын хорооны хурлын үеэр тус байнгын хорооны даргад нэр дэвшсэн. Хурлын үеэр Д.Оюунхорол гишүүнийг “Байнгын хорооны даргаас нэрээ татна уу” хэмээн хэлж байсан. Яагаад тэгж хэлэх болсон юм бэ?

-Өнөөдөр (өчигдөр) Нийгмийн бодлого, боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны байнгын хорооны даргын сонгууль явагдсан. Нэр дэвшүүлэхдээ тулхтай улстөрч гэдэг зарчмаар явах ёстой юм уу, эсвэл Монголын нийгэмд бугшсан асуудлуудыг засч залруулахын төлөө шударгаар явах уу гэдэг асуудлыг ярих ёстой болов уу. Үүн дээр намуудын до-тоод асуудал харагдаж байгаа. Намын бодлого гээд буруу зөвийг хаацайлах зам руу явах ёсгүй гэж боддог. Ер нь намууд шинэчлэгдэх цаг болсон.

Намын санхүүжилт, намын шийдвэр гаргах процесс, намуудын бугшсан, илжирсэн, ялзарсан байдал ил гарах цаг ирсэн.