Author: ОТГОНШАРАВЫН АРИУНЦЭЦЭГ

– МАНАН-ИЙН ГАР ХӨЛ БОЛСОН ГЭМТ ХЭРЭГТНҮҮД ӨӨР ЭЗЭН ХАЙГААД ГҮЙЖ БАЙГАА-

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

МАХН-ын дэд дарга Ц.Оюунбаатартай ярилцлаа.

---

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар ярьж буй. Эрх баригчдын зүгээс Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд улс төрийн намуудын оролцоо сайн байгаа гэдгийг хэлж байгаа. Үнэхээр та бүхэн өөрсдийн санаа бодлоо тусгаж чадаж байна уу?

-Юун түрүүнд нэг зүйлийг онцолъё. эрх баригчид улс төрийн нөхцөл байдал тун сайхан байгаа мэтээр тайлбарлаж байна. үнэн хэрэг дээрээ Монголын нийгэм бүхэлдээ хагарчихсан, улс төрийн намуудаас болоод нийгэмд томоохон зөрчил бий болчихсон, эдийн засгийн хувьд хүнд байдалтай байна. Бараа бүтээгдэхүүний үнэ, валютын ханш эрс өсчихсөн. Гадаад өр 30 тэрбум ам.долларт хүрсэн нь Манжийн үед ч байгаагүй том дүн. Асар их баялагтай, гуравхан сая хүнтэй, 70 сая малтай улс яагаад ийм байдалд орчихов. Цаашдаа бид энэ замаар явж болохгүй. Хэн нэгэн улстөрч, аль нэг улс төрийн хүчин дангаараа энэ өөрчлөлтийг хийж чадахгүй. Учир нь тэд бүгд нам дамжсан олигарх, бизнес бүлэглэл, мафийн зохион байгуулалтад орчихсон. төр засгийн бүх эрх мэдлийг тэд авчихсан байна. тэр дунд нь хууль хяналтын байгууллага ч багтана. ингээд уул уурхайн 400 гаруй орд, ждү-г энэ олигархууд авчихсан. тэд бол 30 хүнд хамаарах 200 орчим гэр бүл юм аа. энэ баялаг бол Монголын гурван сая хүний өмч. үндсэн хуульд баялаг бол ард түмний мэдлийнх гэж заасан байдаг ч өнөөдөр ийм л байдалтай байна. Үндсэн хуулийн энэ заалт тунхаг төдий л байна. Дээрээс нь төрд гарсан хүмүүс нь бүгд наймаачид. Тэд ядарсан ард түмэндээ 20, 40 мянган төгрөг өгч саналыг худалдаж авч гарч ирсэн. Сонгох, сонгогдох эрхийг зөрчиж гарч ирсэн хүмүүс юм. Энэ бүхнийг өөрчлөхийн тулд үндсэн хуульд цогц өөрчлөлт хийх нь зөв. Гэхдээ Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг эрх баригч нам дангаараа хийж таарахгүй. Улс төрийн нам, иргэний нийгмийн байгууллага, ард түмнийхээ оролцоотойгоор хийх ёстой. Энэ бол Монголын эрх ашиг. Хэрэв ийм байдлаар бид үндсэн хуулиа өөрчилж чадвал улс эх орон маш хурдтай хөгжинө. Энэ асуудал дээр өргөн хүрээнд хамтран ажиллах талаар бид эрэл хайгуул хийж байна. Улс төрийн намууд том, жижиг гэлтгүйгээр уулзаж ярилцсаар байгаа. Хамгийн сүүлд Ерөнхий сайд, МАН-ын дарга У.Хүрэлсүх улс төрийн намуудыг хүлээж авч уулзан, сайн хэлэлцүүлэг явуулсан.

-Хэлэлцүүлгийн дүнд ямар санал шийдэлд хүрэв?

-Ерөнхий сайдын зүгээс маш чухал хоёр асуудлыг дэвшүүлж тавьсан. Нэгдүгээрт, УИХ-ыг хууль тогтоох байнгын ажиллагаатай парламенттай болгох. Мөн түүндээ хяналт тавих ард түмний төлөөлөл бүхий байнгын бус ажиллагаатай парламенттай болох тухай ярьсан. Ерөнхий сайдын зүгээс “Би хоёр шатны парламентыг тууштай дэмждэг” гэдгээ ч энэ үеэр илэрхийлсэн. Энэ бол бодит байдалдаа дүгнэлт хийсэн маш том бодлого гэж бид хүлээж авч байгаа. Энэ өөрчлөлтийг МАН, Ерөнхий сайд хийж чадвал үнэхээр Үндсэн хуулийн өөрчлөлт болж чадна. Хоёрдугаарт, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг улс төрийн намуудын оролцоотойгоор хийх болно гэдгийг Ерөнхий сайд хэлсэн. МАН-аас өөр хэн ч ингэж дуугараагүй. Д.Лүндээжанцангийн хэлээд буй хэдэн өөрчлөлт Монголын нийгэмд ямар ч өөрчлөлт авчрахгүй. МАН-ын амьдрах хугацааг уртасгах гэсэн өнгө заслын өөрчлөлтүүдийг бид дэмжихгүй. Үүнийг улс төрийн намууд бүх талаараа эсэргүүцнэ. Ардчилсан намын дарга С.Эрдэнэ ч гэсэн “Өдрийн сонин”-д “Нэг хүчин дангаараа Үндсэн хуулийг өөрчлөх ёс суртахууны эрхгүй” гэсэн байна лээ.

Ажлын хэсгээс нь хуулийн төслийг олон нийтээр хэлэлцүүлсэн гээд байгаа. Өөрсдийнхөө ажлыг танилцуулаад л дэмжүүлсэн байна лээ. Тэдгээр төлөөллүүдээс нь хоёр шатны парламенттай болго гэх саналыг ирүүлсэн ч “Ард нийтийн санал асуулга явуулахад хоёр шатны парламентыг дэмжээгүй” гэж протоколдоо бичсэн байгаа юм. Ямартаа ч бид Ерөнхий сайдын бодитой шинэчлэл хийе гэсэн байр суурийг нь дэмжиж байгаа. Түүхэнд үлдэх өөрчлөлтийг Ерөнхий сайдыг гардан хийгээсэй гэж бодож байна. Үүнд нь улс төрийн намууд хариуцлагатай хамтран ажиллахаар хүсэлтээ хүргүүлсэн. Мөн тун удахгүй УИХ-ын даргатай уулзах бодолтой байгаа.

-Эрдэнэтийн 49 хувийн асуудал орж ирэх үед та Шадар сайдаар ажиллаж байсан. Ер нь энэ асуудалд ямар байр суурьтай байдаг юм бэ?

-Эрдэнэтийн 49 хувийн асуудал бол Ч.Сайханбилэгээр удирдуулсан манай Засгийн газрын үед гэнэт орж ирсэн асуудал. Улсын нууцын хэмжээнд орж ирсэн. Энэ асуудлаар АТГ-аас мөрдөн байцаах үйл ажиллагаа явуулаад шалгаж байгаа. 49 хувийн асуудлыг шийдсэн гэж биднийг буруутгах хүмүүс ч байдаг. Ер нь бол 2016 оны зургадугаар сарын 13-нд болсон хурлын протоколыг олон нийтэд ил болгож нарийн авч үзэх ёстой. Тус хурал дээр Ерөнхий сайд танилцуулга хийхдээ “Энэ залуу Худалдаа хөгжлийн банкныхан. ОХУ-ын талаас Эрдэнэтийн 49 хувийг Монголдаа авчрах гэж байгаа хүмүүс. Энэ хүмүүс гэрээ хэлэлцээр хийхээр явах гэж байгаа” гэсэн. Эрдэнэтээ 100 хувь Монголын эзэмшлийнх болгох сэтгэл бүх хүнд л байгаа. Тиймээс хэн ч байсан нэн тэргүүнд дэмжиж таарна. Тэр үед би Засгийн газар дотор байсан цорын ганц хуульч, мөн ахмад нь байв. Тэр утгаараа би тус хуралдааны үеэр “Эрдэнэтийн 49 хувийг Монголд авчрах гэж байгаа нь сайн хэрэг. Бид 100 хувь эзэмших хэрэгтэй. Гэхдээ 49 хувийн асуудал бол Зөвлөлт холбоот улс болон Монгол Улс хоёрын хамтын гэрээгээр хийгдсэн. Тиймээс энэ асуудал УИХ-аар шийдэгдэх ёстой. Хууль зүйн талаасаа энэнээс өөр гарц байхгүй” гэдгийг маш тодорхой хэлсэн. Протокол дээр хар, цагаанаар бичээстэй бий. Ерөнхий сайд “Та бүхний үгийг хүлээж авлаа. Энэ хүмүүс эхлээд очиж гэрээгээ хийнэ. Дараа нь Засгийн газарт танилцуулаад, УИХ-руу оруулна” гэсэн. Ийм ойлголтыг бидэнд өгөөд алх цохьсон. Бид улс төрийн том намын хувьд “Монгол Улс Эрдэнэтийн 49 хувийг авахаас татгалзаж байна” гэсэн бичиг Гадаад харилцааны яамаар дамжаад явлаа гэх мэдээллийг хоёрхон хоногийн дараа авсан. Ингээд бид Ерөнхий сайдтай орж уулзсан. Барилга, хот байгуулалтын сайд байсан З.Баянсэлэнгэ “Эрдэнэтийн 49 хувийн материалтай танилцъя” гэхэд Ерөнхий сайд “Та бүхэнд үзүүлэх боломжгүй. Битгий үзүүл гэх үүрэг өгсөн” гэж хэлсэн. Улмаар бид хэвлэлийн бага хурал хийсэн. Эрдэнэтийн 49 хувийг олж ирэх гэж байгаа залуусын эсрэг бид мэдээлэл хийгээгүй. Харин Эрдэнэтийн 49 хувь бол Монголын ард түмний хөрөнгө байх ёстой тухай ярьсан. Үүний дараа юу болсон талаар би өнөөдөр анх удаа задлах гэж байна.

-Юу болсон гэж?

-МАХН-ын харьяалалтай Засгийн газрын гишүүдийн эсрэг дайн зарласан. МАХН-ын гурван сайдыг Засгийн газраас гаргах хуулийн төслийг Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг өргөн барьсан. Засгийн газрын хурал хийлгүйгээр шүү дээ. Харин энэ үед УИХ-ын дарга З.Энхболд хүлээн зөвшөөрөөгүй. Сонгууль болох гэж байхад Засгийн газраа бужигнуулах нь зохисгүй гэж үзсэн бололтой УИХ-ын чуулганыг завсарлуулсан юм. Зургадугаар сарын 23 хүртэл долоо хоног завсарлуулсан. Энэ бол маш шийдэмгий арга хэмжээ байсан. З.Энхболдыг Эрдэнэтийн 49 хувийн асуудлыг мэдэж байсан эсэх тухай маргадаг. Миний бодлоор түүнд мэдэгдээгүй байх үндэслэлтэй. Учир нь бид Засгийн газар хуралд орсон учраас л тэр материалтай танилцсан. Гэхдээ тэр материалд Монголын тал Эрдэнэтийн 49 хувийг авахаас татгалзаж байгаа тухай, худалдаж авах мөнгөгүйн тухай үг үсэг байгаагүй юм шүү.

Түүнчлэн Н.Энхбаяр даргыг сонгуульд нэр дэвших эрхийг хууль бусаар хассан. Хуульд байхгүй заалтыг үндэслэж нэр дэвших эрхийг нь хассан юм. Мөн долдугаар сарын 7-ны өдөр Засгийн газар гэнэт цуглаад “Биднийг шүүмжилсэн” гэдэг шалтгаанаар намайг Улсын баяр наадмын комиссын даргаас огцруулсан. Хуулиараа Шадар сайд Улсын баяр наадмын комиссын дарга хийх ёстой. Энэ мэт өшөө хонзон авсан явдлууд гарсан. Ер нь бол 49 хувийг Монголын талд авах асуудлыг Н.Энхбаяр дарга гаргаж тавьсан байдаг юм шүү. Харин түүнийх нь төлөө сонгогдох эрх мэдлийг нь хасч, хэлмэгдүүлэлт хийсэн.

-Тэгвэл Эрдэнэтийн 51 хувийн асуудалд юу хэлэх вэ?

Өнгөрсөн хугацаанд Монгол Улс МАНАН мафийн эрхшээлд байсан. Үүний нэг жишээ нь улсын үйлдвэрийн барьцаанд тавьж гадны банкнаас их хэмжээний зээл авсан явдал. Зээлсэн мөнгөө хуваагаад идчихсэн нь маргаангүй гэмт хэрэг. Дараа нь 60 тэрбум төгрөгөөр төрийн албыг үнэлсэн. Төрийн эрхийг хууль бусаар авсан нь Үндсэн хуулийн эсрэг хийсэн гэмт хэрэг. ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх зориулттай татварыг мөнгийг УИХ-ын 60 гаруй гишүүд хуваагаад авчихсан. Энэ ч мөн адил гэмт хэрэг. Энэ хүмүүс дахин төрд гарах ёс суртахууны эрх байхгүй.

Өнөөдөр Эрдэнэтийн 49, 51 хувь хоорондоо барьцаж байна. Ийм байж болохгүй. Аль аль нь хоорондоо хуулийн хариуцлага хүлээх ёстой. Тэр тусмаа 51 хувийн өрийг татварын 40 сая ам.доллараар дарсан нь буруу. Нэгэнт төлсөн бол гэм буруутай этгээдээсээ гаргах ёстой. Энэ асуудлыг МАНАН-ийн гар хөл болсон хүмүүс шийдэхгүй, хадгалаад суугаа нь үнэн шүү дээ.

-Таныг Шадар сайдын алба хашиж байхдаа 150 гаруй сая төгрөг шамшигдуулж, улсад их хэмжээний хохирол учруулсан хэмээн шалгаж байгаа. Энэ асуудал хэрхэн шийдэгдсэн бэ?

-Хэвлэл мэдээллээр намайг Шадар сайд байхдаа “Тэмээн поло 2016” тэмцээнийг зохион байгуулах зардлыг шамшигдуулсан гэж их дайрч давшилсан л даа. Энэ асуудалд миний оролцоо нэгээхэн ч үгүй. “Тэмээн поло” холбооны залуус энэ ажлыг гардаж хийсэн. Тэд 2016 онд Тэмээн поло тэмцээнийг Өмнөговьд зохион байгуулсан. Тухайн үед төсвийн санхүүжилт байгаагүй учир бид банк, санхүүгийн байгууллагаас зээл авч байж тус тэмцээнийг хийсэн байдаг. Бүгд санхүүгийн баримт, пото зураг, видео бичлэгтэй. Энэ бүх материалаа Сангийн яамаар хянуулаад Эрүүл мэнд, спортын яаманд өгсөн. С.Ламбаа сайд үүнийг хянаад тушаалаа гаргаад шийдвэрлэсэн юм билээ. Бүх өр төлбөрөө барагдуулсан гэсэн.

150 сая төгрөг л юм. МАНАН мафи надтай дайн зарлаж, зохиомол хэрэг үүсгээд, түүнийгээ улс орон даяар зарласан л явдал юм. Хэрэг үүрүүлж чаддагүй юм аа гэхэд нэр төрийг нь ч болов гутаая гэсэн л арга. Би “Чаддаг юм бол намайг шийтгээрэй” гэж МАНАН мафийнхныг басамжилсан нь үнэн. Шударга бусын хонгилоор явуулах гэсэнд нь дургүйцэн ингэж басамжилсан юм. Анхан шатны шүүх буцаагаад мөрдөн байцаах шат руу л явуулсан байна лээ.

Шүүх хяналтын байгууллагын удирдлагуудыг өнөөдөр сольж байгаа нь зөв. Гэхдээ яг МАНАН-гийн гар хөл болсон гэмт хэрэгтнүүд байж л байгаа шүү дээ. Тэд өөр эзэн хайгаад гүйж байгаа. Шинэ Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдын ивээлд орох гээд яаж гүйлдэж байгааг мэдэх хүмүүс нь мэднэ. Энэ мэт хууль хяналтын байгууллагыг завхруулсан хүмүүс бий. Сая шүүгч Л.Бямбаа ямар харамсалтайгаар хорвоог орхив. Тэр хүнд хийсэн гэмт хэрэг байхгүй. 48 цагийн турш ямар ч тогтоолгүйгээр хоол ундгүй хорьсон. Үүнээс үүдэн сэтгэл зүйн хүнд цочрол, стресст орсон. Тэрээр цусаараа гэрээслэл бичсэн байгаа юм. Энэ гэрээслэлийг ар гэрийнхэн нь одоог хүртэл авч чадаагүй. Хэрэг нь ч шийдэгдэхгүй л байна. Өнөөх мафи энэ хэргийг байлгаад л байна. Тиймээс шударга бусын хонгилыг бүхэлд нь өөрчлөх шаардлага байна.

-Хэнтийн 42 дугаар тойргийн нөхөн сонгууль болохоор тов гарсан. МАХН-аас хэн нэр дэвших вэ?

-МАХН Хэнтийн 42 дугаар тойргийн нөхөн сонгуульд авлига, ард түмний саналыг худалдаж авахаас ангид хийх ёстойг албан ёсоор шаардаж байгаа. Бид Монголын ард түмний хүсэн хүлээж байгаа тэр хүнийг нэр дэвшүүлнэ. Хэнтийчүүдийн санал, хүслийг харгалзан үзэх болно. Хамгийн гол нь сонгууль шударга, сайхан болох хэрэгтэй. Тэр дундаа эрх баригчид эрх мэдлээ урвуулан ашиглаж, мөнгө төгрөг тарааж бохир сонгууль хийхгүй байхыг хүсье. Энэ нь 2020 оны сонгуульд ач холбогдолтой үйлдэл шүү гэдгийг хэлэх байна.

УИХ-ын гишүүн Б.Жавхлантай ярилцлаа.

---

-Зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтоох, мөнгө хүүлэлттэй тэмцэх хуулийн төслийг с.эрдэнэ гишүүн өргөн бариад буй. Зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтоох боломж бий юү?

-Ганцхан зээлийн хүү гэлтгүй бараа бүтээгдэхүүний үнэ өртөг өндөр байна, үүнийг хямд байлгах ёстой гэх нийгмийн шаардлага байдаг. Тэр дундаа зээлийн хүү нь бүх зүйлийг суурь өртөг учраас бүгд л нам дор байлгахыг хүсдэг. Гэхдээ зээлийн хүүг буруу аргаар бууруулж болохгүй. ялангуяа бид эдийн засагтаа коммунист аргаар хандаж болохгүй. Хэрвээ бид захиргаадалтын аргаар явахыг хүсч байгаа бол бүх бараа бүтээгдэхүүнийхээ үнийг хуулиар тогтоочихъё. Болдог бол бензин, талх, гурил, хүнсний ногоо, стратегийн бүх бүтээгдэхүүнүүдийнхээ үнэнд хязгаар тогтоочихъё л доо. Харамсалтай нь ийм боломж байхгүй. Бид 1990 оноос эхлээд чөлөөт зах зээлийн нийгмийг сонгоод амьдарч байгаа шүү дээ. ямар коммунист нийгэм лүүгээ буцаад явалтай биш.

Зээлийн хүү, түүний бодлоготой ноцолдохын тулд эхлээд эдийн засгийн анамтомийг нь харах хэрэгтэй. Тэгж гэмээнэ байгаа зөв тодорхойлно. Барууны орнуудад мөнгө хүүлэлттэй тэмцдэг л дээ. Мөнгө хүүлэлт, банкны зээл гэдэг хоёр өөр зүйл. Банкны зээлийн хүү суурь өртөг дээр тогтдог. Мөнгө хүүлэлт бол богино хугацаанд хэт өндөр ашиг олох гэсэн хэвийн бус сэдэл дээр тогтдог. Дээрээс нь мөнгө хүүлэлтийн эх үүсвэр нь тодорхойгүй байдаг. Мөнгө хүүлэлттэй тэмцэж байна гээд банкны тогтолцоог эвдэж болохгүй юм. Банкны зээлийн хүүгийн суурь буюу гол зардал нь хадгаламжийн хүү байдаг. Манайд хадгаламжийн хүү 8-12 хувь байна. Зээлийн хүү дунджаар 18 орчим хувьтай байгаа. Энэ хоёрын хооронд банк оршин тогтнодог. Үйл ажиллагаа, эрсдэлийн зардлуудаа шингээгээд 3-4 орчим хувь нь ашиг болж очдог. Иймэрхүү байдлаар л манай банкны систем, зээлийн хүү тогтож байгаа. Харин үүн дээр нэмээд банк бусын, хадгаламж зээлийн хоршоо, ломбард, өдрийн зээлийн хүү тогтож байх шиг байна. Өдрийн зээлийн хүү нь ямар ч эрх зүйн зохицуулалтгүй, эх үүсвэр нь тодорхойгүй мөнгө угаалтын шинжтэй байгаа. Ийм мөнгө хүүлэлттэй төр тэмцэх ёстой. Хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалж төр зайлшгүй оролцох нь зөв гэж бодож байна. Харин суурь зарчмаараа явж байгаа банкны орчин, санхүүгийн үйлчилгээний өртгийг бид захиргаадалтын аргаар зохицуулж чадахгүй.

-Хадгаламжийн хүү өндөр байгаад юу нөлөөлж байна вэ?

-Хадгаламжийн хүү нь инфляциас шалтгаалдаг. Банк хадгаламжийг өөр дээрээ тогтоохын тулд инфляциас өндөр хүү амлах хэрэгтэй болно. Гэтэл манайд инфляци найман хувьтай байна. Инфляцийг цэвэр төр хариуцах ёстой. Төр өөрөө макро бодлогоо зөв зохистой явуулж байж дунд урт хугацаанд инфляцийг нам дор барина. Инфляци таваас доош байх ёстой. Төр ийм хэмжээнд барьж чадахгүй байна.

-Яагаад?

-Гадаад худалдаа, төлбөрийн тэнцэл, мөнгөний бодлого гээд инфляци онилсон макро бодлогуудыг төр зохистой хэмжээнд барьж чадахгүй байна.

Төр үүнд менежмэнт хийж чадаагүй байж зээлийн хүүг дээрээс нь хязгаарлачихаар банк оршин тогтнох зайгүй болж ирнэ. Энэ тохиолдолд хар зах руугаа гарахаас өөр аргагүй болно. Захиргаадалтын арга хэрэглэх тухай ярьж байгаа нь зах зээлийн эдийн засгийн менежмэнтээс бууж өгч байгаа хэрэг болно. Төр макро менежмэнт хийж чадахгүй нь, захиргаадахаас өөр аргагүй боллоо гэж байгаа бол энэ хамгийн муу менежмэнт. Энэ нь эдийн засаг, санхүүгийн зах зээлийг маш богино хугацаанд тогтворгүй байдалд оруулна. Харин түүний оронд бид богино хугацаанд арга хэмжээ авч инфляциа бууруулах хэрэгтэй. Эдийн засгийн төрөлжилт, төлбөрийн тэнцэл, гадаад худалдаа, гадаад өрийн менежмэнт, зээлжих зэрэглэл зэргээ зохистой түвшинд нь барьж байж бид инфляциа барьж чадна. Тэр үед зээлийн хүү аяндаа буурна.

-Гадны орнуудад зээлийн хүүг тогтоосон нь амжилттай хэрэгжээд явж байгаа талаар хууль санаачлагч онцолж байсан. Энэ тухайд?

-Зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтоосон улсуудын жишээг ярьдаг. АНУ болон Японд мөнгө хүүлэлттэй хатуу тэмцдэг. Гэхдээ Японд инфляци 0.5 дотор яригддаг. АНУ-д инфляци 1-2-ын хооронд хэлбэлздэг. Инфляцийг ингэж нам дор барьж байгаа тохиолдолд мөнгө хүүлэлттэй тэмцэх боломж гарч ирж байгаа юм. Төр өөрөөсөө шалтгаалж байгаа өртгийг дор барьж байхад санхүүгийн зах зээл дээр тоглож байгаа тоглогчид хэт өндөр ашгийн төлөө явж болохгүй. Тиймдээ ч үүнээс дээш зээлийн хүү, мөнгө хүүлэлт байж болохгүй гээд хязгаарлачихдаг. Харин манайд нөхцөл байдал ямар байгаа талаар дээр дурдсан.

-Тэгэхээр төр инфляцийг бууруулахын тулд эхний ээлжинд ямар алхам хийх хэрэгтэй байна вэ?

-1990-ээд оны дунд, 2000-аад оны эхээр манайд зээлийн хүү маш өндөр байсан. Жилийн 30, 40, бүр 50 хувьд хүрсэн ч үе бий. Тэр үеийг бодоход манай инфляцийн түвшин харьцангуй тогтвортой болж зээлийн хүү буурч эхэлж байгаа. Аажмаар буурсаар өнөөгийн энэ түвшинд хүрсэн юм. Цаашдаа инфляци буурсаар байвал зээлийн хүү ч мөн буурах боломж бүрдэнэ. Ингэхийн тулд бид эдийн засгийн тогтворгүй байдал, зээлжих зэрэглэл, төлбөрийн тэнцэл гэх мэт макро үзүүлэлтүүдээ сайжруулах хэрэгтэй. Засгийн газар, Монголбанкны макро бодлого эдгээрт чиглэж явах ёстой.

-Монголбанк “Капитал” банкийг дампуурахаас сэргийлж ямар нэгэн арга хэмжээ авсангүй, үүргээ биелүүлсэнгүй гэж сөрөг хүчний зүгээс үзэж байгаа. Таны хувьд Монголбанкны үйл ажиллагааг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Банк дампуурах, дампуурахгүй талаар хуульд маш тодорхой заачихсан байдаг. Эхний ээлжинд эздэд нь, хөрөнгө оруулагчдад нь боломж өгөх ёстой. Монголбанкны зүгээс ч тэр банкныхаа доголдлыг арилгах, богино хугацаанд хэвийн байдалд оруулах боломжийг өгсөн болов уу гэж бодож байна. Тийм учраас ч шаардлагатай арга хэмжээг нь авсан байх. Гэхдээ тоо баримт, шалгалтын материалуудыг нь үзээгүй учраас хэлж мэдэхгүй байна.

-Харилцаа холбооны тухай хууль болон хамт өргөн мэдүүлсэн хуулийг төслийг УИХ хэлэлцэж байгаа. Уг хууль батлагдсанаар фэйсбүүктээ регистрээрээ ордог болох уу, тус компани энэхүү хуульд зориулж нэвтрэх хэсгээ өөрчлөх үү зэрэг эргэлзээ байна л даа.

-Фэйсбүүк орчинг бол хязгаарлаж болохгүй. Энэ бол хүний эрхийн асуудал. Харин үүний хэрэглээг зөв зохистой болгох чиглэлд төр анхаарах цаг нь болсон. Цахим орчныг далимдуулж кибер гэмт хэрэг, бага насны хүүхдүүдийг гэмт хэрэгт уруу татах, сонгуулийн үеэр улс төрийн хүрээнд бие биенээ гүтгэн доромжлох зэрэг зохисгүй хандлагууд бий болж байгаа. Ийм тохиолдолд төр зохицуулалт хийх ёстой. Зөвхөн зохи-цуулалт хийх бус төр интернэт орчноор дамжуулж иргэддээ үйлчилгээ үзүүлэх боломжтой. Мэдээллийн дата бааз, флатпормыг бий болгох ёстой юм билээ л дээ. Үүний гол суурь нь энэ удаагийн Харилцаа холбооны тухай хуулийн өөрчлөлтөөр бий болж байгаа гэж харж байна. Манай үүрэн телефоны оператор компаниуд утасны дугаараа цаад эзэмшигчийнх нь мэдээлэлгүйгээр талх шиг л худалдаалдаг байсан. Харин одоо бүх утасны дугаараа бүртгэлжүүлнэ. Бүртгэлжсэн утасны дугаараараа фэйсбүүк, твиттер зэрэгт нэвтэрдэг болно. Түүнээс шууд хурууны хээгээ дарж байж фэйсбүүктээ орно гэх ойлголт байхгүй.

-Улаанбаатар-Дархан чиглэлд зам тавих ажил хэр ахицтай байгаа вэ?

-Санхүүжилтийнхээ түвшиндээ ахицтай байгаа. Азийн хөгжлийн банк, Европын сэргээн босголтын хөгжлийн банкнаас бүх санхүүжилтүүд нь шийдэгдчихсэн. Өөрөөр хэлбэл, энэ асуудлуудыг УИХ дээр соёрхон баталчихсан учраас үндсэндээ хууль болоод гарчихсан гэсэн үг. Одоо энэ хуулийг Засгийн газар хэрэгжүүлэх ёстой. Цаг хугацааны хувьд бага зэрэг алдагдалтай яваад байна. Засгийн газрын түвшиндээ жаахан удаан байна. Гэхдээ энэ жил замын ажил эхэлнэ гэж өөдрөгөөр хүлээж байгаа.

-Зорчигчид багагүй тойрч Дархан руу очихоор байгаа гэсэн. Зам харгуйн хувьд хэр боломжтой бол?

-Зорчигчид маань 1-1.5 жилийн хугацаанд багахан тэсэхээс өөр аргагүй. Гэхдээ өмнөх шиг байнга шороогоор туучаад байхгүй байх. Зам, тээврийн хөгжлийн яам зөв менежмэнт хийх болов уу гэж л харж байгаа.

-Та Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дэмжиж байгаа юу?

-Ерөнхийд нь дэмжиж байгаа. Хуульчид сайн ажиллаж байна. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг энэ парламент зайлшгүй хийх ёстой.

УИХ-ын гишүүн Б.Баттөмөртэй ярилцлаа.

---

-“Зээлийн хүүгийн дээд хязгаар тогтоох” тухай хуулийн төслийг УИХ-д С.Эрдэнэ гишүүн өргөн барьсан. Ер нь зээлийн хүү өндөр байгаад юу нөлөөлж байна вэ?

-Зээлийн хүүг бууруулах асуудал ард иргэдийн хүсэн хүлээж байгаа хүлээлттэй асуудал. Манайд зээлийн хүү өндөр байгаа нь эдийн засгийн хөгжил муу, авч хэрэгжүүлж байгаа бодлого нь оновчгүй, хэрэгжилт нь сул, үр ашиг хангалтгүй байгаатай холбоотой.Зээлийн хүүг бууруулах чиглэлээр Монголбанк, Сангийн яам, Санхүүгийн зохицуулах хорооноос олон төсөл, хөтөлбөрүүдийг авч хэрэгжүүлж ирсэн боловч хүү буурсангүй.

Үүнд манай макро эдийн засгийн болон санхүүгийн зах зээл, зээлийн эрсдэлүүд өсч, бизнесийн идэвхжил суларч, өсөлт саарсан нь голлон нөлөөлж байна.

-Өргөн баригдсан хуулийн төсөл хэрэгжиж зээлийн хүү буурах боломжтой юу?

-Зээлийн хүүгийн дээд хязгаар тогтоох замаар хүүг бууруулж, хэрэглэгчдийн эрх ашиг, аж ахуйн нэгжүүдийг өрийн дарамтаас хамгаалах, зээлийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх зорилготой энэ хуулийн төслийг өргөн барьсан гэж байгаа. Зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтооно гэдэг нь хадгаламжийн дээд хязгаарыг тогтооно гэсэн үг. Яагаад гэвэл зээлийн эх үүсвэрийн 70 орчим хувийг хадгаламж эзэлж байна. Хадгаламжийг иргэд урт, дунд, богино хугацаагаар банкинд хадгалуулдаг. Хадгаламжийн дээд хязгаар тогтоох чиглэлээр ямар судалгаа байгааг мэдэхгүй юм. Ямар ч байсан судалгаа хэрэгтэй. Олон улсын туршлагаас харахад зээлийн хүүгийн дээд хязгаар тогтоох захиргааны арга нь амжилт олох магадлал бага гэж үздэг. Зээлийн хүү өндөр, нам байх нь тухайн улсын эдийн засгийн чадавх, авч хэрэгжүүлж буй бодлогын үр дүнтэй холбогдож тогтож байдаг маш нарийн үзүүлэлт учраас тэр. Чадавх болон авч буй арга хэмжээний үр дүн муу үед захиргааны аргаар тогтоовол банкны салбараа татаж унагаах, эдийн засагт эрсдэл үүсгэх магадлал өндөр гэж үзэж байна. Харин Макро эдийн засгийн сайн бодлого, оновчтой хууль эрх зүйн орчинг бүрдүүлж зах зээлийн зарчмаар бууруулах нь зөв.

-Банкуудыг зээлийн хүүг буулгахгүй мөнгө хүүлж байна гэдэг. Энэ хэр бодитой дүгнэлт вэ?

-Манай зээлийн хүүгийн жилийн дундаж хүү 2018 оны статистикаар 18.3 хувь байна. Үүний 12.6 хувийг хадгаламжийн хүү эзэлж байна. Зөрүү нь 5.7 хувь байгаа. Үүний дөрөв орчим хувийг нь даатгалын хураамж, эрсдэлийн сан, үйл ажиллагаа, татварын зардлууд, хадгаламжийн хүүгийн орлого эзэлдэг. Үлдэж буй 1.6 орчим хувь нь банкны ашиг байдаг. Эндээс харахад ямар нэгэн хэлбэрээр мөнгө хүүлээд байгаа байдал харагдахгүй байгаа юм. Мөнгө хүүлэлт гэдэг нь өөрийн давуу байдлаа ашиглан, зах зээлийн үнээс хэт өндөр, нөгөө талдаа илт хохиролтой байдлаар хүү тогтоож, хэлцэл хийснийг хамруулж үздэг. Харин хадгаламж, зээлийн хоршоо, ББСБ, зарим иргэд, ААН-ийн өдрийн болон хугацаатай зээлүүд дээр асуудал бий. Зээлийн зардал ийм өндөр байгаа нь алдаатай бодлогоос үүдэлтэй учир үр дүн таагүй гараад байна.

-Тэгэхээр зээлийн хүүг бууруулахын тулд алдаатай бодлогоо засах нь хамгийн чухал байх нь.

-Хамтын хүчин чармайлтаар макро тогтвортой орчин, хөгжлийг бүрдүүлж байж түүний үр дүнд зээлийн хүүг бууруулна. Зээлийн хүүг бууруулахад Монголбанк мөнгөний, Сангийн яам төсвийн, Засгийн газар бүтцийн өөрчлөлтийн бодлогуудыг зөв үр дүнтэйгээр дунд, урт хугацаанд хэрэгжүүлсэний үр дүнд бий болно. Зээлийн хүү буурахгүй байгаа гол шалтгаануудын нэг бол инфляци. Инфляци буюу үнэгүйдлийг нам түвшинд байлгаж чадсангүй. Сүүлийн 10 жилд төгрөгийн ханш ам.долларын эсрэг жил бүр зургаан хувиар суларсан. Ханш сулрах тутам зээлийн хүү өснө. Ханш сулраад байгаа учир дотоод мөнгөний захад долларжилт идэвхтэй явагдаад байна. Долларжилт идэвхтэй явагдаад байгаа учир зээлийн хүү буурахад сөргөөр нөлөөлөөд байна. Ханшаар өдөөгдсөн үнэгүйдэл нийт инфляцид голлох хувийг эзэлж байна. Инфляци өндөр үед зээлийн хүүг бууруулах тухай яриад ч хэрэггүй. Өнөөдөр чанаргүй болон хугацаа хэтэрсэн зээл нийт зээлийн 16.1 хувийг эзэлж байна. Мөн чанаргүй, муу зээл өсөх тутам зээл олголт багасч, зээлийн хүү өснө. Манай гадаад нийт өр 28.7 тэрбум ам.доллар болжээ. Сүүлийн үед Засгийн газрын идэвхтэй үйл ажиллагааны үр дүнд Засгийн өр ДНБ-ний 57 хувь болж буурч байгаа нь сайн үзүүлэлт. Гэхдээ нийт өр өндөр байгаа нь зээлийн хүүг бууруулах боломжийг багасгаад байгаа юм.

Зээлийн хүүг бууруулахад сөргөөр нөлөөлдөг бас нэг үзүүлэлт бол гадаад валютын албан нөөц юм. Манай валютын нөөц 2016 оны эхний хагаст нэг тэрбум болтлоо буурч байсан. Сүүлийн үед Засгийн газар, Монголбанкны идэвхтэй хамтын ажиллагааны үр дүнд 3.8 тэрбум ам.доллар болж өссөн нь сайн үзүүлэлт. Гадаад валютын албан нөөцийг ҮАБЗ-ийн зөвлөмжид заасан хэмжээ болох 6.4 тэрбумд хүргэж, ханшаар өдөөгдөх инфляцийг хазаарлаж байж банкны хүү буурах тухай ярина. Дараа нь дотоод хуримтлалыг маш сайн нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Манай 2019 оны төсвийн орлого нэмэгдэж байгаа боловч төсвийн алдагдал 1.9 их наяд төгрөг байна. Энэ алдагдлыг ДНБ-д харьцуулахаар бага тоо гардаг боловч таван төгрөг олоод зургаан төгрөг зараад яваа нь зээлийн хүү буурахад сөргөөр нөлөөлөөд байгаа хэрэг.

Түүнчлэн ашигт малтмалын салбар дахь алдаатай бодлогыг засах, уул уурхайн томоохон төслүүдийг төрийн өмчийн оролцоотой эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, экспортыг бодлогоор дэмжих, өрсөлдөх чадварыг нь нэмэгдүүлэх замаар дотоод хуримтлалыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Хөрөнгийн зах зээлийн хөгжлийг дэмжиж эдийн засгийг төрөлжүүлж, олон тулгууртай болгох арга хэмжээг ч авах ёстой. Мөн банкуудын засаглалыг сайжруулах, олон нийтийн болгох, хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй болгох, өөрийн хөрөнгийг нэмэгдүүлэх, дахин хөрөнгөжүүлэх, зардлыг бууруулах, чадавхыг нэмэгдүүлэх гэх мэт олон асуудлыг шат дараатай авснаар зээлийн хүү аажимдаа жамаараа буурна. Сүүлийн жилүүдэд банкны хүү жил бүр бага багаар буурч байгаа. Гэхдээ шаардлагын хэмжээнд хүрч буурахгүй байгаа нь алдаатай бодлогоос үүдэлтэй.

-Банкуудын засаглалыг сайжруулахын тулд яах ёстой бол?

-Ардчилал, зах зээлийн нийгэмд шилжсэн 30 гаруй жилд банкны үйл ажиллагаа эрхлэх 37 зөвшөөрөл олгосон байдаг. Өнөөдөр 13 банк ажиллаж байгаа нь эдийн засгийн хэмжээтэй харьцуулбал олон л байгаа юм. Банкны үйл ажиллагаа эрхлэх эрх авангуут хоорондоо зээлийн эх үүсвэрийн төлөөх тулаан хийцгээж, хадгаламжийн хүүг өндөр тогтоож байна. Энэ нь зээлийн хүү өндөр тогтох гажуудал үүсгэж, одоо ч түүнийгээ засч чадахгүй байна. Манай банкуудыг голдуу 1-2 хүн үүсгэж байгуулдаг. Тиймдээ ч эздийн өөрийн хөрөнгө дутагдалтай, олон нийтийн болгох сонирхолгүй, хөрөнгийн биржид бүртгэлгүй, дотоод, гадаад талаас хөрөнгө босгох чадвар сул учраас зээлийн хүү буурахад сөрөгөөр нөлөөлж байгаа нь үнэн. Банкуудын орлого олдог активын хэмжээ бага байгаа нь бас сөрөг нөлөөтэй. Монголд бизнес хийх ялангуяа санхүүгийн бизнес хийх эрсдэл өндөр, засаглал нь сул байна гээд маш олон зүйлийг ярьж болно.

-Манай улсын зээлжих зэрэглэл муу байгаа учраас гаднаас хямд эх үүсвэр олж чадахгүй байна гэдэг. Энэ тухайд?

-Манай зээлжих зэрэглэл 2016 онд САА1 болтлоо буурч, жилийн 10.4 хувийн хүүтэй зээл авсан тохиолдол бий. Зээлжих зэрэглэл гэдэг тухайн улсын эдийн засгийн чадавхыг дүгнэж байгаа хэрэг. Олон улсын захаас 10.4 хувийн хүүтэй зээл авч байгаа улсад хөгжил байхгүй. Ийм зээл авч байгаа удирдагчдыг дэндүү хариуцлагүй гэж хэлэхэд ч багадана. Сүүлийн үед эдийн засагт гарч буй эерэг өөрчлөлттэй холбогдуулж манай зээлжих зэрэглэл В1 болж дээшилж, авч буй зээл 5.4-7.5 хувийн хүүтэй байна. Тухайлбал, АНУ ын зээлжих зэрэглэл ААА1 буюу хамгийн сайн дээд үзүүлэлтийг хангаж байгаа тул жилийн 1.75 хувийн зээлийг авдаг. Олон улсын зээлжих 20 зэрэглэлээс манайх дороосоо гуравт байгаа нь муу үзүүлэлт юм. Энэ 20 зэрэглэлийн 10 аас доош зэрэглэлийг “ХОГ” гэдэг юм билээ.

УИХ-ын гишүүн Д.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.

---

-С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн хэрэгтэй холбоотойгоор Түр хороо байгуулагдлаа. Түр хороо шүүхийн үүрэг гүйцэтгэх юм уу. Эрх үүрэг нь яг юу юм бэ?

-С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн асуудлаар УИХ түр хороо байгуулах гишүүдийн санал гарсан. Гишүүд ямар ч санал гаргаж болно. Шүүхээр шийдэгдсэн энэ асуудал хууль зөрчсөн, эс зөрчсөн гэдэг дээр санал дүгнэлт гаргана гэж ойлгож байна. Гэхдээ Түр хороо ажиллахдаа хэд хэдэн зарчмын зүйл дээр анхаарах шаардлагатай гэж үзээд бид санал, зөвлөмж өгч байгаа. Нэгдүгээрт, эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэхтэй холбоотой үйл ажиллагаа явуулж болзошгүй байдал үүсчих вий, шүүн таслах ажиллагаа явчих вий гэсэн болгоомжлол байна. Энэ нь УИХ-ын хийдэг ажил биш. Хоёрдугаарт, гаргасан санал зөвлөмж нь шүүхэд шууд нөлөөлөл үзүүлж болохгүй. Гуравдугаарт, үүнээс үүдээд С.Зориг агсны амь насыг бүрэлгэсэн хэрэг захиалагчгүй, эзэнгүй, замхарчих вий дээ. Энэ хэрэгт улс төрийн нөлөө ихсэх тусам үүнд оролцдог төрийн институци бүрт маш их болгоомжлол үүсч байна. Ийм нөхцөл байдал үүсч 20 жилийн турш явсан хэргийн үйл явц мухардаж, зогсчих эрсдэл байгаа шүү гэдгийг анхааруулж байгаа юм. Үүнийг зогсоох сонирхолтой хүмүүс байгаад түүнд өдөөгдчих вий дээ гэдэг асуудал бидний анхааралд байна. Мөн түр хороо Үндсэн хууль болоод УИХ-ын бүрэн эрхийн хүрээнд л үйл ажиллагаагаа явуулах ёстой. Уг хэрэгтэй холбоотой асуудал хэзээ ч хуучрахгүй учир бид албан ёсоор сануулж байгаа юм. Тиймдээ ч АН байр сууриа маш тодорхой илэрхийлэх ёстой юм.

-Та С.Зориг агсны хэрэг “Эрдэнэт”-тэй холбоотой талаар чуулганы хуралдаан дээр хэлсэн. Яагаад холбоотой гэж үзсэн юм бэ?

-Энэ 1998 онд үйлдэгдсэн хэрэг. 1998 онд Монгол Улс улс төр, эдийн засгийн хувьд бужигнаантай байсан. Энэ аллага гарахаас өмнө Эрдэнэтийн ноцтой асуудлууд бий болж байсан түүхтэй. Эрдэнэтийн статусыг болоод захирлыг нь өөрчлөх гэх мэт улс төрийн бужигнаан болж байв. Тэр үед Ардчилсан холбоо эвсэл түүхэндээ анх удаа төрийн эрхийг барьж байсан. Үүгээр далимдуулсан янз бүрийн сөрөг улс төр явсан юм. Тэр дундаа Эрдэнэтийн томилгоотой холбоотой улс төр тухайн үед их байсан. Тиймээс үүнээс улбаатай асуудал байж болзошгүй гэдэг дүгнэлтийг хийдэг. Процесс нь тийм байсан учраас тэр. Үүнээс Эрдэнэт гэдэг чухам ямар үйлдвэр юм бэ гэдэг асуулт гарч ирнэ. Тэр үед үнэхээр ард түмний өмч байж чадсан уу, үгүй юу. Ард түмэн энэ үйлдвэрийнхээ үйл ажиллагаанд хяналт тавьж чаддаг байсан уу, үгүй юу. Эрдэнэтийн зэсийн баяжмал гадагшаа гарч байгааг хянадаг газар байсан эсэх. Улс төрд байсан хүмүүс яагаад зөвхөн Эрдэнэт дээр хамгийн их ач холбогдол өгдөг байв. Үүний дараа яагаад С.Зоригийн хэрэг, Эрдэнэт хоёроор Ардчилсан нам руу сөрөг улс төр хийдэг болов. Энэ бүхэн өөрийн эрхгүй анхаарал татсан сэдэв болж байсан учраас анхааруулж байгаа хэрэг. Хамгийн гол нь үнэн зөв шийдэгдэх ёстой гэдэг дээр хатуу байр суурьтай байна.

-С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн хэрэгт ял эдэлж буй хүмүүсийг эрүүдэн шүүж гүйцэтгэх ажиллагаа явуулсан талаарх бичлэгийг УИХ-ын гишүүд болоод парламентын сэтгүүлчдэд үзүүлсэн. Үүнийг мөн Түр хороо авч үзэх байх. Энэ тухайд?

-Байнгын хорооны хурал дээр Ц.Нямдорж сайд “Эрүүдэн шүүсэн асуудал дээр л хуулийн зөрчил байгаа эсэх талаар санал, дүгнэлт гаргаж, холбогдох байгууллагад нь өгнө” гэж байсан.

Яг энэ хүрээнд яригдаж байгаа сэдэв нэг өөр. Гэхдээ энэ үйл ажиллагаа нь эцэстээ С.Зориг агсны хэргийг УИХ татаж аваад, эзэн биегүй, замрхуулчих эрсдэлтэй шүү гэдгийг анхааруулаад байгаа юм. Эрүүдэн шүүсэн гэх хэрэг дор зохиомлоор дахиад хэрэг үүсгэж болохгүй. Мөн эрүүдэн шүүсэн нэрийн дор хуулийн бүх байгууллагыг үнэ цэнэгүй болгох, харлуулах үйл ажиллагааг зохион байгуулалттайгаар хийж болохгүй юм. Энэ нь буруу тийш хөтөлнө. Шүүх засаглалыг үнэ цэнэгүй болгох юм бол монголчууд хуульгүйтэй адил болно. Хуулийг хэрэгжүүлэх хүн нэг ч үгүй болно. Тэгвэл Монголд нэг хүний үгээр л бүх зүйл шийдэгддэг болчихно. Энэ үүд хаалгыг нээх алхмыг УИХ өөрөө хийж болохгүй.

-Эрдэнэтийн 49, 51 хувийн асуудал мөн л анхаарлын төвд байсаар байна. Ямартаа ч Стандарт банкны өрийг дарлаа. Гэсэн ч үүнд луйврын схем хэрэгжсэн байж болзошгүй талаар Ардчилсан намын гишүүд гаргаж тавьж байгаа. Энэ асуудал цааш хэрхэн өрнөх бол?

-Нэг асуудал байгаа. Яагаад эрх баригчид Эрдэнэт дээр маш их ач холбогдол өгдөг юм бэ. Хувьчлалд дургүй байсан шалтгаан нь юу байв. Мэдээж Эрдэнэт үйлдвэр төрийнх болж ард түмэнд очиж байна гэдэг нь сайхан сонсогдож байгаа. Гэхдээ үнэ цэнэтэй очих ёстой. Түүнээс ард түмний нэрийг барьж төрд байгаа нөхдүүд нь үе дамжин хулгай хийх орон зайг нээх тухай асуудал биш юм. Эрдэнэтээс бүхэлд нь ашиг олох, авлига авах бололцоог буй болгосон улс төрийн том сүлжээ байсан юм. Тэрхүү улс төрийн бүлэглэл, сүлжээ нь эрх мэдлээ алдаж, илрэх болбол яах вэ гэдэг айдастай байсан юм биш үү. Эрдэнэт Монголыг тэжээж байгаа хамгийн том аж ахуйн нэгж мөн. Гэхдээ Эрдэнэтийг сааж хамгийн ихээр хөрөнгөжсөн үе үеийн улстөрчид байсан.

Оросын талын 49 хувь Монголд орж ирсэн. Үүнийг хэн ч буруутгаагүй. Ганцхан Эрдэнэтийн 49 хувийг хувийнхан оруулж ирсэнд нь эмзэглээд байгаа юм. Уг нь Эрдэнэт үйлдвэр бүхэлдээ үр ашигтай, харилцан хяналттай байж улстөрчдийг тэжээсэн энэ том сүлжээ дуусаасай гэж боддог. Ийм зүйл байдаг болох нь “Стандарт” банкны асуудлаар нотлогдож байна. Яагаад хувийн компанийг бизнес хийлгэхийн тулд хэн ч мэдэгдэхгүйгээр улсын том үйлдвэрийг банкны зээлэнд барьцаалчихсан байдаг юм бэ. Энэ хэн нэгэн эрх мэдэлтний нөлөөлөлгүйгээр хийгдэх зүйл биш юм аа. Яагаад тэр “Ocean partners” гэх компани зэсийн баяжмал худалдаалсан ч, банкнаас зээл авсан ч, өрийг нь төлсөн ч байдаг юм. Энэ анхаарал татах сэдэв мөн биз дээ. Өрөө гурав дахин бууруулж авдаг банкны шийдвэр ч гэж юу байдаг юм. Үүний ард ямар нэгэн эрх ашиг нуугдсан байна. “Ocean partners” гэх зуучлагч компани 110 сая ам.долларын өрийг 40 сая ам.доллар болгон бууруулахын тулд эсрэг санал тавьсан байж таараа. Энэ чинь бизнесийн зарчим. Ашиггүй зүйлийг тэд хэзээ ч хийхгүй.

Бид Эрдэнэт үйлдвэрийн бодит хохирлыг тооцож харах нь зүйтэй гэж үзсэн учир Б.Пүрэвдорж гишүүнээр ахлуулсан ажлын хэсэг Эрдэнэтэд ажлаад ирсэн. Нуусан зүйл ч байсан байна. Ерөнхий дүгнэлтээ гаргаад хууль хяналтын байгууллагад өгөх болно. Эрдэнэтийн борлуулалтыг ил тод, шилэн болгох хэрэгтэй. Би нэг зүйлийг хатуу хэлдэг. Энэ оффшор гээч зүйл Эрдэнэтээс үүссэн юм шүү. Цааш нарийн шалгахад юу гарч ирэхийг мэдэхгүй байна. Эрдэнэтийг 100 хувь төрд авлаа гээд л бахархаад ярьж байна. Үүний ард хэн дуртай нь томилгоо хийж байна. Тэр улстөрчийн найз нөхөр, ах, дүү гээд л явна шүү дээ. Дараа нь зуучлагч компаниудын шахаа эхэлнэ. Шударга ёс нэрийн дор ийм хөгийн зүйлүүдийг хийж болохгүй. Энэ бүхнийг таслан зогсоох ёстой. Ямар ч үйлдвэр, уул уурхайг үнэ цэнэтэй болгоё гэвэл харилцан хяналтын дор байлгах хэрэгтэй. Одоо “Эрдэнэс Таван толгой”-г мөн адил. Нүүрсний гэрээ нь ямар компаниар дамжиж, ган боловсруулах үйлдвэр дээр хэдэн төгрөгөөр очиж байгаа эсэхийг судалж, ярих хүн алга. Уул уурхайн том компаниудад төрийн хяналт, хувийн хэвшлийн болоод иргэдийн оролцоо байх хэрэгтэй. Ингэж байж уул уурхайн үйлдвэр ашигтай байна. Энэ бол миний итгэл үнэмшил. Ингэж хэлсний төлөө аль нэг бүлэглэл, хэн нэгэнтэй хамсаатууллаа ч надад огт хамаагүй.

-Ардчилсан намын бүлэг тарж, зөвлөл байгуулагдсан. Зөвлөлийн эрх, үүрэг?

-Парламтент албан ёсны сөрөг хүчингүй болсон гэдэг нь үнэн. Бид үнэмлэхүйн үнэмлэхүй цөөнх боллоо. Гэхдээ хамтын ажиллагааны хэлбэр болох зөвлөлөө байгуулсан. Бүлэггүй болсноор хуулийн дагуу завсарлага авах, санал дүгнэлт гаргах эрхгүй болж байгаа. Жижигхэн мэт харагдаж байгаа боловч улс төрийнхөө хувьд том зүйл юм. Ард түмний байр суурийг илэрхийлэх тэр индэр байхгүй болсон. Тэр утгаараа бид хохирсон. Харин үйл ажиллагааны хувьд явдагаараа явж байна. Гишүүд нь үзэл баримтлал байгаа учраас дугардгаараа дуугараад, ажлаа хийдгээрээ хийгээд л явна.

-Л.Болд гишүүн “Би бүлэггүй болох талаар нь хэлсэн ч ойлголцоогүй” гэж ярьж байсан. Та бүхэн Л.Болд, Ж.Батзандан нартай ойлголцоод бүлэгээ хэвээр нь аваад үлдчихэж болоогүй юм уу?

-Ардчилсан нам энэ хэвээрээ үлдье гэдэг дээр би хатуу байр суурьтай байгаа. АН баруун төвийн үзэл баримтлалтай, либерал нам. Үзэл баримтлалынхаа туган дор нэгдсэн хүмүүс АН-д байгаасай гэж боддог. Түүнээс хувийн эрх ашгаа хөөдөг, коммунист, фашист үзэлтэй эсвэл хэт хувийн амбицтай, түүнийгээ хэнд ч юугаар ч худалдахад бэлэн хүмүүсийн цугларал байж болохгүй. Өнөөдөр АН цөөнх. Цөөнхийн дуу хоолой хүрэх газраа хүрэхгүй байгааг ч мэдэж байна. Гэхдээ итгэл үнэмшилдээ хатуу байна. Тиймдээ ч дээрхтэй санал нэгдэхгүй. Бидний энэ замналаар Монгол Улс явна гэдэгт огтхон ч эргэлзэхгүй. Ардчиллыг ард түмэн сонгоод 30 жил боллоо. Алдсан, оносон зүйл байгаа. Гэхдээ оносон нь илүү юм. Бусадтай адил жижигхэн эрх ашгаар өөрийнхөө үзэл баримтлалыг худалдахгүй. Намайг тийм байгаагийн төлөө хэн нэгэн шахалт дарамт үзүүлбэл түүнээс айгаад суухгүй. Амаа хамхиж ч чадахгүй. Миний төлөвшил нь өөрөө ийм юм. Би АН-ыг ийм үзэл баримтлалтай, тогтвортой, залуу үетэй байгаасай гэж боддог. Үүнийхээ төлөө бусад нь юу гэж доромжлох нь надад хамаагүй. Монголд ардчилал тогтох нь, ардчилсан Үндсэн хууль баталгаажиж явах нь, ардчиллын төгөлдөршил байх нь, олон нийт ардчилалд оролцох нь чухал болж байгаа юм. Үүнийгээ л хийгээд дуусна гэж бодож байна. Харин бидний хооронд үзэл бодол, арга барилын асар том зөрүү байгаа гэдгийг ойлгох хэрэгтэй.

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар ярьж байгаа. Та бүхэн өөрчлөлтүүдийг анхааралтай ажиглаж байгаа нь мэдээж. Сөрөг хүчингүйгээр Үндсэн хууль хэлэлцэх нь хэр зөв юм бэ?

-Үндсэн хуулийг өөрчлөх зайлшгүй шаардлага байгаа гэж хардаг. Цөөнгүй өөрчлөлт дээр санал нэгдэж байгаа. Гэхдээ сүүлд урьд нь яригдаагүй асуудлууд маш их орж ирсэн. Жишээ нь, Ерөнхийлөгч, шүүхийн эрх мэдэл болоод орон нутгийн удирдлага, хот тосгоны эрх зүйн байдал дээр ч тэр санаанд нийцэхгүй зүйлүүд орж ирсэн. Үндсэн хуульд ийм их өөрчлөлт хийх шаардлага байхгүй. Тэгвэл шинэчилсэн найруулага, тэр бүү хэл шинэ Үндсэн хууль болж хувирна. Эцсийн дүндээ ардчилсан Үндсэн хууль байхгүй болно.

Сөрөг хүчингүйгээр үнэмлэхүй олонх энэ хуулийг баталж чадах эсэх нь эргэлзээ төрүүлж байгаа нь үнэн. Улс төрийн намууд тогтсон нэг ойлголтгүй байгаа нь ч үнэн. Тиймээс Үндсэн хууль батлагдах суурь нь болоогүй байна гэж би харж байгаа. Мэдээж ардчилсан Үндсэн хуулийн суурь зарчмыг баримтлаад хийвэл дэмжинэ.

Ер нь УИХ-д итгэх ард түмний итгэл буурсан. Дээрээс нь УИХ-ын гишүүд ЖДҮХС-гаас зээл авсан гэх мэт хэргүүдэд холбогдож байгаа нь гал дээр тос нэмсэнтэй адил юм боллоо. Ийм УИХ-аар ард түмэн Үндсэн хуулийг өөрчлүүлэх сонирхол байна уу гэдгийг дахиад нэг асуучих хэрэгтэй. 64-үүлээ байгаа дээрээ Үндсэн хуулиа өөрчилнө гэж байгаад суурь зарчмаар нь өөрчилж, ардчиллаас ухарсан хэрэг болох вий дээ гэх болгоомжлол байна. Учир нь эрх баригчид ганц, хоёрхон эрх мэдэлтэнд барьцаалагдаж эхэлж байгаа. Өөрсдийнхөө алдаанаас болоод тэр. Сүүлийн үед бүх процесс нэг кнопоор шийдэгдэж байна. Энэ бол барьцаалагдсан л хэлбэр. Байр сууриа хатуу илэрхийлэх гишүүдийн тоо өдөр ирэх тутам цөөрч байна. Ямарваа нэгэн айдастай байгаа хэрэг. Энэ нь УИХ болоод төрийн үнэлэмжийг улам сулруулж байна.

-Ардчилсан нам нөхөн сонгуульд оролцох нэр дэвшигчээ сонгосон уу?

-Ирэх долоо хоногт намын ҮБХ хуралдаад сонгуульд оролцохоо илэрхийлнэ. Нэр дэвшигч хэн байхыг хараахан шийдээгүй байна. АН Засгийн эрх барьж байхад юу хийсэн, түүнээс хойш юу болж хувирсныг, сонгууль дөхөхөөр хэн юу гэж амлаж байгааг Хэнтийнхэн бүгд харж байгаа. Хэлмэгдүүлэлтэд хамгийн их өртсөн төдийгүй одоо үүсээд байгаа нөхцөл байдлыг хамгийн сайн мэдрэх ард түмэнтэй аймаг юм. Тэд ардчилалд хайртай. Бид түүнд нь итгэдэг.

-Зээлийн хүүгийн дээд хязгаар тогтоох болон мөнгө хүүлэлттэй тэмцэх тухай хуулийн төслийг С.Эрдэнэ гишүүн санаачилсан. Монголбанкны зүгээс зээлийн хүүг хүчээр буулгах нь эдийн засагт хор нөлөөтэй талаар хэлж буй. Зээлийн хүү буурах боломжтой юу?

-Зээлийн хүү үнэхээр өндөр байгаа. Ийм өндөр хүүтэй зээлээр үйлдвэрлэл, үйлчилгээ явуулах ямар ч боломжгүй. Энэ хүүг бараа зарж байж л дарах байх. Би Монголбанк, Банкуудын холбоонд зээлийн хүүг эдийн засгийн хувьд бууруулах боломжгүй гэж хэлж байгаагаа нотлоод ир гэсэн. Нотолж чадахгүй байгаа. Зээлийн хүү өндөр байгаа хэд хэдэн шалтгаан бий. Тухайлбал, хадгаламжийн хүү өндөр, уул уурхайгаас хараат, валютын хомсдол үүсэх эрсдэл ихтэй, барааны үнэ их, инфляци өндөр байгаатай холбоотой. Мөн зээлийн хүүг өсгөх хүнд суртлын дүрэм журам буюу банкинд үүрүүлж байгаа ачаалал их байна. Эдгээрийг л зөв тооцож гаргаад зээлийн хүүг тийм хувиар бууруулах боломжтой гээд нотолчих юм бол бид түүнийг нь зайлшгүй дэмжих ёстой. Ингэж л эдийн засгийн үндэслэлтээ зээлийн хүүг бууруулахыг шаардаж байгаа. Ийм бололцоо байна гэж хараад байгаа юм. Үүнийг нь харахгүйгээр шууд л бууруулна гэчихвэл энэ өөрөө мөн л алдаа болно. Би хүүг бууруулахтай санал нэг байгаа ч хүчээр бууруулахтай санал нэгдэхгүй.

–“Капитал” банкийг Монголбанкны зүгээс дэмжсэнгүй, үүнээс үүдэн банк дампуурч иргэд хохироход хүрлээ гэж байгаа. Та банк хаалгаа барьсныг юу гэж харж байгаа вэ?

-“Капитал”-ын санхүүгийн тайлан мэдээн дээрээс харахад үл хөдлөх нь хөрөнгө нь 30 гаруй тэрбум, томоор өгсөн зээлийн өр нь 300 гаруй тэрбум төгрөг байгаа юм. Эргэн төлөгдөх бололцоогүй болсон зээл нь 200 гаруй тэрбум төгрөг байна. Энэ 200 тэрбум төгрөгийг нь хэн авсан бэ гэдгийг нь яаралтай тогтоох ёстой. Авсан эзэд нь байж л байгаа. Мөн Засгийн газар болон Монголбанк хамгийн түрүүнд иргэдийг хохиролгүй болгох ёстой.

-УИХ Захиргааны ерөнхий хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийг хэлэлцэж байгаа. Маргаан дагуулаад байсан заалтууд хасагдаж байгаа юу?

-Захиргааны ерөнхий хуулийн хэлэлцэх эсэх нь шийдэгдсэн. Одоо орж ирж байгаа хуулийн санаа нь төрийн захиргааны болон Засгийн газрын бүх шийдвэрийг зөвхөн Цэц авч хэлэлцээд, иргэд хандах газаргүй болж байгаа юм. Энэ бол буруу. АН-д маш олон хуульчид санал өгсөн. Зургаан зүйлтэй санал бий. Үүнийг бид Ажлын хэсэгт нь хүргүүлнэ. Энэ өөрчлөлт Үндсэн хууль зөрчсөн асуудал болох учир бид санал нэгдэхгүй. Ажлын хэсгийн зүгээс иргэн, хуулийн этгээдтэй хамааралтай хэсгийг нь өөрчилж янзална гэж байгаа. Тэгээд л харъя. Захиргааны хэргийн шүүх Монголд байх ёстой юм. Засгийн газар болон төрийн байгууллагуудын буруу шийдвэрээс болж иргэн, хуулийн этгээд хохирч болохгүй.

-Б.Дэлгэрмааг АН-ын дэд даргаар томилогдсонтой холбоотойгоор ОХУ-д суух Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайдаас нь эгүүлэн татсан асуудалд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Б.Дэлгэрмаа хугацаанаас өмнө ажлаас чөлөөлөгдөх өргөдлөө дөрөвдүгээр сарын 5-нд Ерөнхийлөгчид өгсөн юм билээ. Хоёр хоногийн дараа манай ҮБХ-ны шийдвэр гарсан байдаг. Гэтэл Ерөнхийлөгчийн Тамгын газраас “Төрийн албаны тухай хуулийг зөрчиж, улс төрийн намын үйл ажиллагаанд оролцон, намын дэд даргаар сонгогдсон учир эгүүлэн татах санал зөвшилцөхөөр хүргүүллээ” гэсэн байгаа юм. Үүнийг залруулахыг хүссэн учраас энэ асуудлаар чуулганы хуралдаанд байр сууриа илэрхийлсэн. Цаашдаа олон сайд Монгол төрийн өмнөөс томилогдоно. Тэдгээрийг аль намын хэн бэ гэдгээс нь шалтгаалж халж, солихоо энэ төр болих хэрэгтэй. Монгол дотроо бид улаан, цэнхрээрээ ялгарч байгаа боловч хилийн дээс даваад улаан, цэнхэр хосолсон Монголоо төлөөлдөг гэдгийг мартаж болохгүй. Үүнийг мартаж байгаа бол өөрсдийгөө улстөрч, төрийн түшээ гэж үнэлэх боломжгүй.

УИХ-ын гишүүн О.Батнасантай ярилцлаа.

---

-Та Төрийн адуитын байгууллагын үйл ажиллагаатай танилцаж, санал, дүгнэлтээ гаргажээ. Ямар санал дүгнэлт гарсан бэ?

-Төсвийн байнгын хорооны нэгдүгээр тогтоолоор 2019, 2020 оны Аудитын сэдэв батлах тухай, болон 2018 оны төрийн аудитын ажилласан ажлын тайлантай танилцах ажлын хэсэг байгуулсан. Энэхүү ажлын хэсгийг миний бие ахалж, УИХ-ын гишүүн Г.Тэмүүлэн, Н.Амарзаяа нар орж ажилласан.

Ажлын хэсэг Үндэсний аудитын газрын үйл ажиллагаатай танилцах, мөн нийгэмд хүлээлт үүсгээд байгаа олон нийтийн эрх ашиг хөндөгдсөн гэж болохоор хэргүүд дээр аудит хийх талаар удирдамж гаргасан. Энэ байгууллагын ажлын төлөвлөгөө, ажиллах нөхцөл, дотоод үйл ажиллагаатай нь танилцсан. Ажлын хэсгийн үр дүнг Төсвийн байнгын хорооны хурлаар сонслоо. Ерөнхийдөө 2018 оны аудитын тайлан, тэр дундаа төсвийн хөрөнгөөс санхүүжилттэй салбар, яам, байгууллагад хэрхэн аудит хийсэн, үлдсэн хугацаанд юун дээр нь аудит хийх юм гэх зүйлүүдтэй танилцлаа. 2020 оны аудитын сэдвийг мөн баталлаа.

-Төрийн аудитын байгууллагын 2019, 2020 онд гүйцэтгэх аудитын сэдвийг баталсан гэж байна. Ямар сэдвүүдэд аудит хийх ёстой гэж үзсэн бэ?

-2019 онд хийх аудитын сэдэв дээр бид багагүй ярилцлаа. Оюу толгой төсөлд оруулсан хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтийн зарцуулалт, түүний төслийн үр өгөөжид үзүүлэх нөлөөлөлд Төрийн аудитын байгууллага аудит хийх ёстой гэсэн чиглэлийг өгсөн. Мөн улсын төсвөөс эргэн төлөгдөх нөхцөлтэйгөөр концессын барих, шилжүүлэх төрлөөр хэрэгжүүлж байгаа төсөл, арга хэмжээний хэрэгжилтэд аудит хийгдээгүй үлдсэн зүйлүүд байгаа юм билээ. Концессын асуудал УИХ-ын шийдэх асуудлуудын нэг болчихсон. Тиймдээ ч УИХ-ын 2017 оны 29 дүгээр тогтоолоор уг асуудалд аудит хийх үүрэг чиглэл өгсөн байдаг.

Газрын тосны салбарт 2018 онд бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр үйл ажиллагаа явуулсан гэрээлэгчийн нийт хөрөнгө оруулалт, өртөг нөхсөн болон нөхөх зардлын хэмжээ, газрын тосны экспорт, борлуулалтын орлогын тооцоо, хуваарилалт дээр аудит хийх ёстой. Энэ асуудлыг ч орхигдуулалгүйгээр аудит хийгээрэй гэсэн чиглэлийг өгсөн. Үүнээс гадна Төрийн аудитын байгууллага хуулийн дагуу 2020 онд хийх ёстой 31 аудитыг баталсан.

-Зарим сэдвүүдэд аудит хийхээс хассан талаар Төсвийн байнгын хорооны хурал дээр ярьж байна. Ямар сэдвүүдийг хассан юм бэ?

-Дээр дурдсан асуудлуудад аудит хийх хөрөнгө хүрэлцэхгүй байгаа талаар Төрийн аудитын байгууллагаас хэлсэн. Тиймээс бид 2019 гүйцэтгэх аудитын сэдвийн есийг нь хассан. Салбар яамд бүр дотоод аудиттай байдаг. Дотоод аудитаараа өөрсдийн салбарын бодлогын хүрээнд санхүүгийн хяналт шалтгалтаа хийчих боломжтой. Тиймээс тэрхүү есөн асуудалд салбар яам нь аудит хийх боломжтой гэж үзсэн учраас хассан. Тухайлбал, Эмийн эргэлтийн санд Эрүүл мэндийн яам дотоод аудит хийчихэж болно. Хүнсний аюулгүй байдлыг хангах өнөөгийн тогтолцоо, хэрэгжилтийн үр дүнд мөн тухайн яам, агентлагууд нь аудит хийчих боломжтой. Иймэрхүү есөн сэдвийг хассан.

Цаашдаа УИХ-ын харьяа Төрийн аудитын байгууллагын санхүүгийн хяналтын чиг үүргээ хэрэгжүүлэх тал дээр анхаарч ажиллах талаар Ажлын хэсэг үүрэг чиглэл өгсөн. Тодруулбал, хяналт шалгалтын чиг үүргээ хэрэгжүүлэх мэргэшсэн аудит бэлтгэх тал дээр анхаарч ажиллах нь зүйтэй талаар ч хэлсэн. Ер нь Төрийн аудитын байгууллагын хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох шаардлага тулгараад байна. Төрийн хяналт шалгалтыг хэрэгжүүлдэг энэ газарт ард түмэн, бусад байгууллагуудын итгэх итгэлийг нэмэх зорилгоор хууль эрх зүйн орчныг анхаарч ажиллах нь чухал юм. Энэ талаар ч бид санал бодлоо илэрхийлсэн.

-МАН-ын бүлэг Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт үнэлэлт өгөх ажлын хэсэг байгуулсан. Хувь гишүүний зүгээс Засгийн газрын үйл ажиллагаанд ямар үнэлэлт дүгнэлт өгөх вэ?

-Засгийн газар нийгмийн салбарын бүтээн байгуулалт дээр харамгүй хөрөнгө тавьж өгсөн. Сум бүрт л сургууль цэцэрлэг, спорт заал, эмнэлэг баригдаж байна. 2018 онд ч энэ чиглэлд чамгүй хөрөнгө оруулалт хийсэн. Улаанбаатарт сурч байгаа хүүхдүүд гурван ээлжээр хичээллэдэг, 24:00 цагт харьдаг байж болохгүй. Эмнэлэгт ор байхгүй шалтгаанаар коридорт хэвтэн эмчлүүлж ч болохгүй. Энэ асуудал дээр ч анхаарч байгаа. Засгийн газрын ажилд гацаа үүсээд байгаа зүйл алга. Харин 2021-2024 оны хооронд Чингис, Самурай бондоос эхлээд 2.9 тэрбум төгрөгийн өр төлөх асуудал гарсан. Түүн рүү чиглэсэн эдийн засаг, санхүүгийн арга хэмжээг Сангийн яам авч ажиллаж байгаа юм билээ. Миний зүгээс төрийн албаны дунд, доод шатны хүнд суртал, сахилга хариуцлагын асуудлын талаар анхаарах ёстой талаар бүлгийн хурал дээр хэлсэн. Хүнд суртал иргэд, аж ахуйн нэгжийг асар их чирэгдүүлдэг. Энэ чиглэлээр бүлгээс ажлын хэсэг байгуулагдан ажиллаж байгаа. Миний хувьд ажлын хэсэгт орох саналаа илэрхийлсэн. Төрийн албанд хүнд суртал гээч зүйл дээд, доод шатандаа байх ёсгүй. Төрөөс цалин аваад төрийн нэрийн өмнөөс ажиллаж байгаа хүмүүс иргэдэд хариуцлагатай, ёс зүйтэй үйлчлэх нь зүйн хэрэг юм.

-Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцын ажил ямар шатанд яваа бол?

-Миний хувьд УИХ-ын гишүүн болоод Засгийн газар хоёр томоохон ажлыг хийх нь зүйтэй гэж үзсэн. Нэгдүгээрт, Монгол Улсын Засгийн газар Бельгийн Засгийн газар хамтран Баруун бүсийн оношлогоо, эмчилгээний төвийг сайжруулах 20 орчим тэрбум төгрөгийн гэрээг батлах асуудал юм. Энэ ажил багагүй саатаж, 300 сая төгрөгийн л хөрөнгө оруулалттай явж байсан. Харин өнөөдөр 100 хувь санхүүжилт нь шийдэгдэн, Ховд аймгийн Жаргалант суманд бүсийн оношлогоо, эмчилгээний төв 62 төрлийн оношлогоо, эмчилгээний багаж, хэрэгсэл, компьютер , томографиктайгаар ажиллаж байна. Энэ бол баруун таван аймгийн эрүүл мэндэд оруулсан том хөрөнгө оруулалт юм. Иргэд Увс, Баян-Өлгий аймгаас Улаанбаатарыг зорих бус Ховд аймагт очиж оношоо тодруулах бүрэн боломжтой болсон. Хоёрдугаарт, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцын ажил юм. Энэ зөвхөн баруун таван аймгийг эрчим хүчээр хангах бус Монгол Улс гаднаас хараат бус өөрийн гэсэн эрчим хүчтэй болох эдийн засгийн үр өгөөжтэй том төсөл. Энэ ажлыг Засгийн газар, Эрчим хүчний яам, Сангийн яам анхааралдаа авч шаргуу ажиллаж байгаа. ТЭЗҮ-ийг 2019 оны наймдугаар сар гэхэд хийж дуусгахаар байна. Энэ төсөл хэрэгжиж эхэлснээр Монгол Улс эрчим хүчнийхээ нийт 10 хувийг Эрдэнэбүрэнгийн цахилгаан станцаас авах боломжтой болно.

-Та Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төслийг дэмжиж байгаа юу?

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн төслийг дэмжиж байгаа. Үндсэн хууль бидний өдөр тутам мөрдөж байх ёстой том тунхаглал шүү дээ. Үндсэн хуулинд төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт бий. Монгол Улс гүйцэтгэх засаглалын эрх мэдэлтэй, парламентын болоод шүүх засаглалтай. Ер нь бол бид парламентын засаглалыг улам төгөлдөржүүлэн хөгжүүлэх ёстой. Хүний эрх, эрх чөлөө, ардчиллыг авч явдаг хамгийн сонгодог зарчим бол парламентын засаглал. Тиймдээ ч бид энэ засаглалыг сонгож, Үндсэн хуулиндаа хуульчилсан. Энэ бол төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт юм. Үүнээс эхлээд Үндсэн хуулийн хамгийн гол агуулга нь хүний эрх, эрх чөлөө өмчийг хамгаалах явдал. Мөн дээрээс нь хүний эрхийн олон тунхагийн шинж чанарыг агуулсан том бодлогын бичиг баримт. Тиймээс бид Үндсэн хуулийг өөрчлөхдөө хянамгай хандах учиртай. Гэхдээ зохих өөрчлөлтүүдийг хийх нь зөв. Ард түмний дунд яригддаг дордохын долоон өөрчлөлтийг ч өөрчлөх хэрэгтэй.

-Ардчилсан намын зүгээс сөрөг хүчингүйгээр Үндсэн хууль баталж болохгүй, ийм буруу жишиг тогтоож болохгүй гэх байр суурийг илэрхийлж байгаа. Энэ тухайд та юу хэлэх вэ?

-Сөрөг хүчингүйгээр Үндсэн хуулийг өөрчлөх гэж байна гэх асуудлыг би хүлээн зөвшөөрөхгүй байна. Монгол Улсын Үндсэн хуулийг сэтгэл хөөрлөөр, ямарваа нэгэн улстөрчдийн захиалгаар өөрчилнө гэдэг боломжгүй шүү дээ. Харин Үндсэн хуулийг өөрчлөх нь цаг үеийн захиалга гэж ойлгож байгаа. Өөрчлөхдөө эрх мэдлийг хэт нэг талд дөвийлгөсөн, ард түмний эрх ашигт нийцээгүй өөрчлөлтийг хийж болохгүй. Миний хувьд төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт, хуулийг хэрэгжүүлдэг байгууллагуудын статусын асуудал зэргийг тусгаад эдийн засгийн чиг хандлагыг тодорхойлоод өөрчлөлт хийвэл болно л гэж үзэж байгаа.

УИХ-ын гишүүн, Ардчилсан намын дарга С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

-Та Зээлийн хүүг “Зээлийн хүүгийн дээд хязгаар тогтоох болон мөнгө хүүлэлттэй тэмцэх тухай” хуулийн төслийг өргөн барьсан. Зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг бууруулах боломж бий юү?

-Зээлийн хүүгийн хязгаар тогтоох асуудал он удаан жил яригдсан зүйл. Зээлийн хүүгийн дарамтад иргэд, аж ахуйн нэгж байгууллагууд маш их ачаалал үүрч байгаа. Монголд хамгийн амжилттайгаар бизнес хийж байгаа хүмүүс нь банкны салбарынхан л байгаа юм. Банк ашиг орлоготой ажиллаж байгаад нь атаархаад ч гэдэг юмуу илүү харсандаа энэ асуудал руу орж байгаа юм биш. Намайг энэ хуулийг санаачилсны дараа захиалгатай, захиалгагүйг нь мэдэхгүй юм маш олон эдийн засагч, банкны салбарынхан “Зээлийн хүүгийн дээд хязгаарыг тогтооно гэдэг байж боломгүй асуудал. Зах зээлийн хуулийг зөрчиж байна” гэж эхэлсэн. Гэхдээ миний хувьд энэ байр суурин дээрээ итгэлтэй байгаа. Учир нь дэлхийн бусад улс орны жишиг, түүхэн замнал, санхүү эдийн засгийн зохицуулалт зэргийг бид нарийн сайн судалсан. Тэр дундаа банк санхүүгийн зохицуулалт нь ямар байгаа талаар бид судалсан юм. 1950-иад оноос эхлэн Япон, АНУ зэрэг дэлхийн 76 оронд зээлийн дээд хязгаарыг тогтоожээ. Бид энэ замнал руу орох цаг болсон. Жишээ нь, тэтгэврийн зээл л гэхэд 18 хувийн хүүтэй байна. Тэтгэвэр авагчдын хувьд энэ нь маш том дарамт шүү дээ. Тэр бүү хэл тэтгэврийн зээл авсан дариуд нь урьдчилаад хүүг нь суутгаад авчихдаг. Мэдээж тэр хүн хэрэгцээгээ тодорхойлоод л зээл авч байгаа. Гэтэл явц дунд бага багаар төлөх ёстой байсан хүүг нь урьдчилаад авчихаар өнөөх хэрэгцээнд нь хүрэхгүй болчихно. Ингэснээр дахиад нэмэлт зээл авах шаардлага үүснэ. Ийм байдлаар санхүүгийн дарамт иргэд аж ахуйн нэгж дээр үүсгэж байгаа нь нэг талаасаа зохиомол гэж харагдхаар байна. Нөгөө талаараа хэт өндөр ашиг хөөсөн мөнгө хүүлэлт явж байна гэж харсан учраас энэ хуулийг санаачилсан юм. Баруун төвийн , зах зээлийн зарчмыг дээдэлсэн үзэл баримтлалтай намын дарга хүний хувьд хувийн хэвшил, өмч рүү халдсан үйлдэл хийхгүй. Харин би хувийн өмч, иргэний эрх, санхүү эдийн засгийн эрх чөлөөг хангахын төлөө л би энэ хуулийг өргөн барьж байгаа.

-Эрдэнэт үйлдвэрийн 51 хувийн асуудалд луйврын схем хэрэгжсэн байж магадгүй гэх мэдэгдлийг Б.Пүрэвдорж гишүүн хийсэн. Энэ асуудал цаашид хэрхэн өрнөх бол?

-“Ocean Partners” гэх компани Стандарт банкнаас зээл авахад оролцсон. Зээлийг нь төлөхөд ч оролцлоо. Ашиг сонирхлын зөрчил энд харагдаад байгаа юм. Хоёрдугаарт, тэрхүү өрийг 40 сая ам.доллар хүртэл буулгаж төлөөд дууссан бол сайн байна. Гэхдээ төлбөрийн арга хэрэгсэл нь бол буруу. Эрдэнэт үйлдвэр дээр “Эрсдэлийн сан” гэж байдаггүй. Тэр өрийг дундын сан дээр байдаг хөрөнгөнөөс төлөгдсөн. Тэр чинь татварын мөнгө гэсэн үг. Энэ өрийг төлөх тухай ямар нэгэн эрх бүхий байгууллагаас шийдвэр гараагүй. Төсөв мөнгөтэй холбоотой асуудал заавал УИХ-аар орж байх ёстой. Бие дааж шийдэх эрх Засгийг газарт байхгүй. Төсвийн мөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулсан нь хууль бус үйлдэл. Албан тушаалын гэмт хэрэг ч гэж болно. Мөн 40 сая ам.долларын ард маш их луйвар, сүлжээ нуугдаж байх магадлалтай. Албан бус мэдээллээр “Ocean Part­ners” гэх энэ компани буцаад Эрдэнэт үйлдвэрээс 20, эсвэл 40 сая ам.долларын зэсийг баяжмал авахаар гэрээ хэлцэл хийсэн байх магадлалтай байгаа. Өрийг 40 сая ам.доллар болгон хаасан мэт харагдаж байгаа боловч нийгэмд үүсэх шуугианыг дарж, баатарлаг гавьяа байгуулсан мэт пиарыг хийхийн тулд луйврын гэрээ хэлцэл хийсэн байж болзошгүй. Өөр ч өнцгүүд байх магадлалтай. Бид энэ чиглэлээр судлах болно. Нэг зүйлийг онцлоход, 49 хувийн гэм буруутнуудыг барьж дуулиан болсон тэр өдөр 51 хувийн хэрэгт холбогдсон хүмүүсийн шүүх хурал хийгдсэн байдаг. Тэрхүү шүүх хурал хойшилж, мөрдөн байцаалтад шилжүүлсэн байдаг. Энэ хэрэг дээр мөрдөн байцаалт явуулах ямар ч шаардлага байхгүй. Зээл авч, Стандарт банк өгч, мөн гомдол гарган Арбитрын шүүх гурван шатны шийдвэрээ гаргасан нь үнэн. Энэ зээлийг хууль бусаар авсан гэдэг нь нотлогдсон. 2017 онд Эрүүгийн хуульд өөрчлөлт оруулаад албан тушаалтнуудад хүлээлгэх хариуцлагын хөөн хэлэлцэх хугацааг 10 жил байсныг таван жил болгосон. Энэ асуудлыг хөөн хэлэлцэх хугацаа энэ оны эцэс гэхэд дуусахаар байгаа. Тиймдээ ч мөрдөн байцаах шатанд буцаах замаар цаг хожиж энэ хэргийг хөөн хэлэлцэх хугацааг нь дуусган хэрэгт холбогдсдыг гэмт хэргээс мултлах гэж байна уу гэх хардлага байна. Эрх баригчид энэ тал дээр гаршчихсан шүү дээ.

-Энэ асуудлыг хариуцсан ажлын хэсгийн зүгээс Ш.Батхүүгийн эд хөрөнгийг борлуулж нөхөн төлүүлэх үйл ажиллагаа явуулна гэх зүйлийг ярьж байгаа. Энэ хэр боломжтой вэ?

-Ш.Батхүү гэгч өмч хөрөнгөө хүмүүст тараачихсан л юм билээ шүү дээ. “Алтжин”-ийн Г.Алтанд л гэхэд хэдэн тэрбум төгрөгтэй тэнцэх эд хөрөнгөө шилжүүлчихсэн байсан. Г.Алтан гэдэг хүнтэй ашиг сонирхлын зөрчилтэй байж болзошгүй хүн нь манай Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд байх жишээтэй. Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд 51 хувийн асуудал ярихгүй хэрнээ 49 хувийн асуудлыг маш эрчимтэйгээр дайрч, шалгуулахын төлөө улайрч байгаа. 49 хувиар халхавч хийж 51 хувийн луйвар булхайг цайруулах гэсэн үйлдэл нуугдаж байгааг харж байна. Миний хувьд 49, 51 хувийн асуудлыг хоёуланг нь шалгах хэрэгтэй гэх байр суурийг удаа дараа илэрхийлж байгаа.

-Монголбанкны ерөнхийлөгчийг чөлөөлөх албан бичгийг УИХ-ын даргад өргөн барьсан. Түүнийг нэг шалтгаан нь “Капитал” банкинд Монголбанк хяналтаа тавиагүй гэж үзжээ. Энэ тухайд таны байр суурь?

-Өмнө нь “Хадгаламж”, “Зоос” банк, хадгаламж зээлийн хоршоо зэрэгт хууль бус үйл ажиллагаа үүсч байсан. Тэдгээртэй адил “Капитал” банкийг ч гэсэн самрах гэж байгаа юм биш биз гэсэн хар байна. Ямартаа ч маш өндөр хяналтан дор “Капитал”-д байгаа өмч хөрөнгө, санхүүгийн боломжоор харилцагчдын өр зээлийг дарж, хохирлыг арилгах ёстой. Ер нь бол Монголбанкны ерөнхийлөгчийг огцруулах асуудал 2016 онд үүсчихсэн шүү дээ. Тэрээр “Монголбанкинд байгаа гадаад валютын нөөц хасах үзүүлэлттэй байна” гэх мэдэгдлийг ямар ч бодлогогүй хийсэн. Үүнээс үүдэн 1960 төгрөгтэй байсан ам.доллар 2700 төгрөгт хүрсэн. Энэ богино хугацаанд маш их мөнгө угаагдсан. Зохион байгуулалттай гэж хэлж болохоор мөнгө угаах, улс орны эдийн засгийг тогтворгүй байдалд оруулах хариуцлагагүй алхмыг хийснийхээ төлөө тэрээр огцрох ёстой. Энэ тухай би 2016 оны чуулганы хуралдааны үеэр л хэлж байсан.

Эцэст нь нэг зүйлийг хэлэхэд, 2016 онд манай улс 22.4 тэрбум орчим ам.долларын гадаад өртэй байв. Гэтэл өнөөдөр 28 тэрбум ам.доллар гарчихаад явж байна. Энэ хоёрын зөрүү нь зургаан тэрбум ам.доллар байгаа юм. Энэ мөнгөөр эрх баригчид ямар бүтээн байгуулалт хийсэн юм бэ. Яагаад цалин тэтгэвэр, бүтээн байгуулалт нэмэгдэж, хөрөнгө оруулалт хийгдэхгүй байгаа юм. Өнгөрсөн оны хөрөнгө оруулалтын гүйцэтгэл 36-хан хувьтай гарсан. Энэ оны бүтээн байгуулалтын ажил одоог хүртэл эхлээгүй байна. Гадуур зарлагдаж байгаа тендер алга. ОУВС-ын санхүүжилт орж ирэхгүй байна. Энэ бүх асуултад Засгийн газар, Ерөнхий сайд хариулт өгөх цаг болсон. Монголын төрийг удирдаж байгаа гэх нэрээр попорч, эцэст нь самарч дууслаа.

-Таныг Хүн ам, хөдөлмөр, нийгэм хамгааллын сайдаар ажиллаж байхдаа “Капитал” банкинд төсвийн мөнгийг байршуулсан гэж яриад буй. Ер нь “Капитал” банкинд байх төрийн мөнгийг буцаан авах боломж бий юү?

-“Капитал” дээр үүсээд байгаа төрийн ч бай, хувийн ч бай аливаа өр авлагыг барьцаанд авсан, хураасан хөрөнгөөр нь бүрэн төлөх боломжтой гэсэн мэдэгдлийг ТУЗ-ийнх нь гишүүн хийсэн байна лээ. Хоёрдугаарт, би 2012-2016 оны хооронд Хүн ам, хөдөлмөр, нийгэм хамгааллын сайдаар ажиллахдаа НДС-тай холбоотой нэг ч төгрөгний захиран зарцуулалт хийгээгүй. Надад тийм эрх зүйн боломж байхгүй. Нийгмийн даатгалын сангийг хөрөнгийг захиран зарцуулах эрх нь НДЕГ-ын дарга, санхүүгийн газрын дарга, Сангийн яаманд байдаг юм. Энэ бол бүрэн Сангийн яамны хяналтан дор байдаг сан. Түүнчлэн, намайг сайд байх үед НДЕГ миний эрхлэх асуудлыг хүрээнд үйл ажиллагаа явуулж байсан. Тэр үед НДЕГ-аас арилжааны банкуудтай тэр дундаа “Капитал” банктай хийсэн гэрээний хамгийн сүүлийн хугацаа нь 2018 онд дуусгавар болсон юм билээ. Түүнээс хойш арилжааны банкуудтай хийсэн гэрээг сунгах эсэх, банкин дээр байгаа НДС-ын болон бусад төсвийн мөнгүүдийг татах зэрэг нь холбогдох эрх бүхий хүмүүст бүрэн нээлттэй байсан. Тэр зүйлийг одоо надтай наагаад хэрэггүй. Мөн тэр үепд Монголбанкнаас ямар нэгэн арилжааны банк эрсдэлтэй гэх мэдээллийг ч өгөөгүй, ер нь хэн ч тэр тухай ярьж байгаагүй. Миний санаж байгаагаар өнгөрсөн жил Монголбанкны ерөнхийлөгч гадны аудитын компани авчирч бүх банк санхүүгийн системд аудит хийлгэсэн. Үүний дараа тэрээр УИХ-д “Монголбанк, банкны систем, арилжааны банкуудын үйл ажиллагаа ямар ч эрсдэлгүй байна” гэх мэдээллийг хийж ч байсан. Гэтэл гэнэт банк дампуурангуут тэрийг улс төрийн зорилгоор хэн нэгэн хүнтэй наах гэж оролдож байгаа нь утгагүй. Ийм зүйлтэй намайг холбох гээд хэрэггүй.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хэлэлцэнэ гэж байна. Ардчилсан намын бүлэг тарж, зөвлөл байгуулагдсан энэ үед Үндсэн хуулийг хэлэлцэх боломжтой юу?

-Улстөрч болоод УИХ-ын гишүүн хүнийхээ хувьд хоёр зүйлийг боломжгүй гэж харж байгаа. Нэгдүгээрт, сөрөг хүчний хяналтгүй төр бий болчихлоо. Сөрөг хүчний хяналтгүй нөхцөлд үнэмлэхүй олонх болсон улс төрийн нэг хүчин дангаараа Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах гэж байгаа нь ёс зүйн хувьд буруу жишиг. Аль нэг нам парламентад олонх болонгуутаа Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж, бусад намууд, олон түмний оролцоогүй дур мэдэн аашлаад байна гэж бодож байгаа бол маш буруу хандлага. Хоёрдугаарт, эрх барьж байгаа нам, 64 гишүүн маань ёс зүйн хувьд ёс зүйн чадавхтай юу. Энэ дотроос 50 гишүүн нь ямар нэгэн байдлаар хууль зөрчсөн гэгдээд байгаа. Ер нь эрх баригчдын өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд хийсэн үйлдлүүдийг харахаар үнэхээр гомдмоор. 2016 онд дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрөөс өнөөдөр хэрэгжүүлсэн нэг ч зүйл заалт алга. Үндсэндээ төрийн эсрэг гэмт хэргийн шинж чанартай маш олон үйлдлүүд хийлээ. ЖДҮХС-гаас олон тэрбум төгрөгийг зохион байгуулалттайгаар луйвардсан байх магадлалтай, тэр нь шалгагдаж байна. 60 тэрбумын схемээр төрийн эрхийг хууль бусаар авсан гэдгээ намын дарга, Ерөнхий сайд, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд, УИХ-д байгаа 40 гишүүн нь хүлээн зөвшөөрсөн. Үнэхээр 60 тэрбумын схемээр Монголын төрийг авсан нь үнэн юм бол түүний үр дүнд гарч ирсэн бүтээгдэхүүн нь УИХ-ын гишүүд. Тэд бүгд хууль бусаар гарч ирсэн хүмүүс. Хууль бусаар гарч ирсэн хүмүүсийн асуудлыг намын дарга, УИХ-ын даргыг огцруулснаар шийдэхгүй. Энэ нам оршин тогтнох уу, үгүй гэдэг асуудал яригдах ёстой юм. Төрийн эрхийг хууль бусаар авах гэдэг чинь өөрөө гэмт хэрэг. Тиймдээ ч энэ нам татан буугдах ёстой. Энэ намд эрх зүйн чадамж байхгүй. Ийм намд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах эрх бий юү, үгүй юу. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийх боломжгүй гэж харж байна.

-С.Зориг агсны хэргийг шалгах “Түр хороо” байгуулагдсан. Энэ түр хороо яг ямар үүрэгтэй юм бэ. Шүүхийн ажлыг хийнэ гэж ойлгож болох уу. Гаргасан шийдвэр дүгнэлт нь хэр үр дүнтэй байж чадах вэ?

-Монгол Улс хууль шүүхтэй улс шүү дээ. Үндсэн хуулиндаа ч “Төрийн бүх шатны байгууллага түүний албан тушаалтнууд зөвхөн хууль дээдлэх зарчмаар ажиллана” гээд заачихсан. Мөн Үндсэн хуулинд “Шүүхийн шийдвэр эцсийн шийдвэр байна”, “Хэн нэгний гэм буруутай мөн гэм буруугүйг шүүх л тогтооно” гээд тусгачихсан. С.Зоригийн хэрэгтэй холбоотойгоор гурван шатны шүүхийн шийдвэр гарчихсан, гэмт этгээдүүд хариуцлагаа хүлээж байгаа. Хууль шүүхийнхэн ч “Захиалагчийг илрүүлэх гэж байхад дундуур нь самарч байна” гэж хэлсэн байна лээ. С.Зоригийн хэрэгтэй холбоотой ажлын хэсгийг яагаад удаа дараа тараах болов. Бүр таван удаа тараасан байгаа шүү дээ. Мөн гурван шатны шүүхийн шийдвэр гарчихсан, мөн тэр этгээдүүдийн ард байгаа захиалагчийг илрүүлэх процесс явагдаж байхад яагаад гэнэт энэ асуудлыг гаргаж ирэх болов. Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд нь өөрөө яагаад “Монгол Улсад аймшигтай эрүүдэн шүүлт байна” гэж байгаад л аймшгийн кино үзүүлж байгаа юм шиг бичлэгийг нь гаргаж ирэн, нийгэмд айдас хүүдэс төрүүлэх замаар энэ хэргийг задлах гэж улайрч дайраад байгаа юм. Шүүх өөрөө энэ асуудлыг эргэн авч үзэх хэрэгтэй.

Дээрээс нь УИХ өөрөө мөрдөн шалгадаг газар биш. Хууль тогтоож, хэрэгжилтэд нь л хяналт тавьдаг. Ажлын хэсэг нэрээр өөрсдөө мөрдөн шалгаж, эрх бүхий байгууллагуудын үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс эрээ цээргүй оролцох эрх байхгүй. Өнөөдөр тэр “Түр хороо”-д ашиг сонирхлыг зөрчилтэй гэж үзэх Ц.Нямдорж, түүний хамсаатан болох Ж.Батзандан, Лу.Болд нарч багтсан байна. Энэ хэрэг дээр хамгийн их оролцоотой нөхдүүд яагаад энэ ажлын хэсэгт орж байгаа юм. Яагаад бусад гишүүдээр ажлын хэсгийг бүрдүүлж болохгүй гэж. Ер нь ч энэ ажлын хэсгээс ямар нэгэн дүгнэлт, шийдвэр гаргах боломж байхгүй. Энэ ажлын хэсэг зөвлөмж л гаргана. Гаргасан зөвлөмжийг нь тухайн хууль шүүхийн байгууллагууд авч үзэх эсэх нь тэдний эрхийн л асуудал. С.Зоригийн хэргээр 21 жил улс төр хийлээ. Маш олон хүн энэ асуудлаар ашиг хонжоо олсон. Цөөнгүй улс төрийн намууд энэ хэргээр амьдарч өнөөдрийг хүрлээ. Одоо болоо юм биш үү. Захиалагчийг нь яаралтай олж зарлах цаг болсон.

-Ардчилсан нам Хэнтий аймгийн 42 дугаар тойрогт болох нөхөн сонгуульд мэдээж оролцох байх. Ямар хүнийг нэр дэвшүүлэхээр болсон бэ?

-Ярилцаж байгаа. Одоо-гоор албан ёсны шийдвэр гараагүй байна.