Author: ОТГОНШАРАВЫН АРИУНЦЭЦЭГ

-“ИЛҮҮ ЧУХАЛ АСУУДЛЫГ ШИЙДВЭРЛЭХИЙН ТУЛД БАГА ЗЭРЭГ МУУ ЮМ ХИЙХ ХЭРЭГТЭЙ БОЛДОГ” ГЭСЭН ҮГ БАЙДАГ-

Шинэ Үндсэн хуулийг батлалцсан АИХ-ын депутатын нэг Д.Ламжавтай Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн талаар ярилцлаа.

-Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг гурав дахь хэлэлцүүлэгт бэлтгэх үүрэг, хугацаа тогтоох тухай УИХ-ын тогтоолын төслийг хэлэлцэж баталлаа. УИХ энэ ондоо багтаан Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг баталж чадна гэж ойлгож болох уу?

-Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийг УИХ энэ ондоо багтаан оруулах, ээлжит сонгуультай хамт ирэх жил Ард нийтийн санал асуулгад оруулах, эсвэл тулга тойрсон улс төрийн маргаанаа даван туулж чадахгүй ямар ч нэмэлт, өөрчлөлт хийж чадахгүй хоцрох ийм хувилбарууд байна. УИХ-ын тогтоол эхний хувилбарыг хэрэгжүүлэхийн тулд батлагдсан байх. Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн асуудал зөвхөн манайд биш, ардчилсан тогтолцоотой ямар ч улсад улс төрийн өргөн маргааныг дагуулдаг. Нэг нь нөгөөг нийтийн өмнө буруутгаж улс төрийн оноо цуглуулахын тулд элдэв арга сэддэгийн дотор илүү чухал шийдвэрийг зогсоохын тулд ялихгүй хуулийн заалтаас чаргуулдан эсэргүүцдэг. Нэмэлт, өөрчлөлтийг баталж чадах эсэх нь УИХ-д суудалтай намуудын удирдлагууд улс төрийн манлайллаа хэрхэн хэрэгжүүлэх, УИХ-ын гишүүдийн хариуцлагатай байдлаас хамаарна.

-Ард нийтийн санал явуулахгүй байхаар шийдсэнд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-УИХ-аар батлагдсан Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг энэ онд багтаан Ард нийтийн санал асуулгаар шийдвэрлэх УИХ-ын тогтоолын төсөлд Ерөнхийлөгчийн тавьсан хоригийг УИХ хүлээн авсан. Ингэснээр батлагдсан төслийг илүү сайжруулах, зөвшилцлийг илүү хангах боломжийг нээсэн хууль зүйн гэхээс илүү улс төрийн чухал шийдвэр байлаа.

-Гуравдугаар хэлэлцүүлгийг хийхтэй холбоотойгоор хоёрдугаар хэлэлцүүлгээр дэмжигдээгүй гурван ч саналыг эргэж харна гэж МАН-ын бүлгийн дарга хэлсэн. Тодруулбал, АН-ын зүгээс Ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгох, холимог тогтолцоотой болох, Ерөнхий сайд танхимаа бүрдүүлэх зэрэг саналуудыг оруулахыг зорьж байна. Энэ тухайд?

-Эдгээр бол хоригийг хүлээн авахад хүргэсэн улс төрийн томоохон шалтгаануудын нэг болов уу. Уул уурхайгаас хэт хараат байдлаас гарахын тулд эдийн засгаа солонгоруулах хэрэгтэй гэж манай эдийн засагчид ярьдаг. Дэлхийн зах зээлд өрсөлдөх чадвартай малын түүхий эд боловсруулах зэрэг үйлдвэр байгуулахад улсын хэмжээнд төвлөрсөн, харьцангуй удаан хугацааны хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Гэтэл сонгуулийн мажоритар тогтолцоо нь төсвийн хөрөнгийг үр ашиг муу, ирээдүйгүй зүйлд цацдагийг монголчууд бид нүдээр үзэж, биеэр амслаа. Намын хаалттай жагсаалтад тулгуурласан сонгуулийн холимог тогтолцоонд шилжих, ингэхдээ пропорционалиар сонгогдох суудлын тоо мажоритарынхаас илүү байх нь чухал. Асуултад тавигдсан гурван санал бол хэдэн сонгууль дараалан нэг нам засгийн эрхийг толгойлох магадлалыг нэмэгдүүлнэ. Хөгжлийн тогтвортой бодлого хэрэгжих боломжийг нээнэ. Ерөнхийлөгчийг зөвхөн УИХ-аас биш, арай өргөн бүрэлдэхүүнээс жишээлбэл, УИХ-ын 76 дээр нэмэх нь 76 төлөөлөн сонгогчтой бүрэлдэхүүнээс сонгож болно. Ингэвээс Засгийн газартай эрх мэдэл булаацалддаг Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг хязгаарлахад чухал алхам болно.

-Үндсэн хуулийн ийм нэмэлт, өөрчлөлтийг дахин сонгогдохоо хүлээж буй Ерөнхийлөгч, гурван жил тойргоо усалсан гишүүд зөвшөөрөх болов уу?

-Наймаалцах хэрэгтэй болно. Ерөнхийлөгчийг сонгох заалтыг 2025 оноос, УИХ-ын гишүүдийг сонгох холимог тогтолцоог 2024 оны ээлжит сонгуулиас дагаж мөрдөхийг энэхүү нэмэлт өөрчлөлтийн хавсралтад тусгаж болно.

-Гэхдээ Журмын тухай хууль зөрчсөн гэсэн үндэслэлээр зарим хуульч Цэцэд мэдээлэл гаргаад нэмэлт, өөрчлөлтийг зогсоочих гээд байгаа юм биш үү?

-Цэц бол 64.2-т заасны дагуу гагцхүү Үндсэн хуульд захирагдан, Үндсэн хууль зөрчигдсөн эсэх талаар Үндсэн хуулиар тогтоосон тодорхой хязгаарлалтын дотор шийдвэр гаргадаг. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах асуудал дээр 68.1-д заасны дагуу саналаа УИХ-д оруулах бүрэн эрхтэй. Үүнээс бусад тохиолдолд Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийг маргааны журмаар хянан шийдвэрлэх эрхийг Үндсэн хууль Цэцэд олгоогүй. Үндсэн хуулийн суурь зарчим болон түүний хамгаалалтыг Үндсэн хууль дотор нь хийж өгдөг. Эхнийх нь бүр байхгүй. Хоёр дахь нь хангалтгүй хийгдсэн гэж УИХ үзсэн учраас 2010 онд жирийн хуулиар тодруулбал “Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хууль”-иар хамгаалалт хийсэн. Энэ нь хэтэрсэн хамгаалалт болсон гэдэг утгаараа Үндсэн хуулиа зөрчсөн хууль юм. Эдгээрийн заримыг засаж залруулах нь УИХ-ын бүрэн эрхийн асуудал.

“Илүү чухал асуудлыг шийдвэрлэхийн тулд бага зэрэг муу юм хийх хэрэгтэй болдог” гэсэн үг байдаг. Асуудлын ач холбогдлын зэрэглэлд, асуудлыг эрүүл саруул ухаанаар шийдэхэд орон зай үлдээх хэрэгтэй. Ийнхүү орон зай үлдээх нь хуулийг мушгин гуйвуулахад ч бас орон зай үлдээх болно гэдгийг мартаж болохгүй. Энэ бол “эрх зүй дэх нэг ёсны тодорхой бусын зарчим юм”. Бүх юмыг хуулиар тогтоож цэгцлэх гэж оролдох нь эрх зүйн тогтолцоогоо хэврэг болгох эрсдэлтэй гэдгийг бодолцмоор. Үүнтэй холбоотойгоор олон мал хулгайлсан гэдэг шалгуурыг 24 мал хулгайлснаар тогтоох хуулийн төсөл УИХ дээр хэлэлцэгдсэн жишээг ч дурьдаж болох юм.

УИХ-ын гишүүн Я.Содбаатартай ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хоёрдугаар хэлэлцүүлгийг хийж, Ард нийтийн санал асуулга явуулахаар болоод байна. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт хэр хэмжээнд боловсруулагдсан гэж та үзэж байгаа вэ. Анхны зорилгодоо хүрч чадсан уу?

-УИХ-ын 62 гишүүн санаачлан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах зорилгоор холбогдох хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барьсан. Түүнээс хойш хаврын чуулган, ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэж Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн сүүлийн хувилбарыг УИХ дэмжсэн. Үндсэндээ УИХ Үндсэн хуулийн талаар хийх ёстой ажлуудаа дуусгасан. Ард түмний санал асуулгаар Үндсэн хуулийн гуравдугаар хэлэлцүүлэг буюу батлах процессийг хийх гэж байна. Гэсэн ч үүнд Ерөнхийлөгч хориг тавилаа. Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээж авах эсэх дээр УИХ-ын МАН-ын бүлэг эцсийн шийдвэрээ гаргаагүй байна. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар 62 гишүүн санал гаргаж, өргөн барьснаас хойш Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, УИХ дахь Ардчилсан намын зөвлөл, парламантад суудалгүй улс төрийн намуудын зүгээс саналууд ирсэн.Энэ саналуудыг Үндэсний зөвшилцлийн ажлын хэсэг гарч хасах, найруулах зэрэг ажлуудыг хийсэн. Энэ удаагийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт сүүлийн гурван парламент дамжиж яригдсан. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төсөл дээр тулгуурлаж гарсан учраас үе үеийн парламент, судлаачдын түвшинд яригдсан асуудлуудыг тодорхой хэмжээгээр шийдвэрлэсэн. Ийм төсөл батлагдсан. Анх тавьж байсан зорилтдоо 100 хувь хүрээгүй ч гэсэн эцсийн хувилбар нь 70-80 хувьтай батлагдсан.

-Ард нийтийн санал асуулга явуулах хугацаа нь хэдийд тодорхой болох вэ?

-Бид Ард нийтийн санал асуулга явуулах тогтоолын төслөө баталсан. Харин хэдийд, ямар хөрөнгөөр зохион байгуулах, зохион байгуулалтад юу хийх вэ гэдгийг тусгайлан тогтоол гаргаж шийдвэрлэе гэж шийдсэн. Тэр тогтоол хараахан батлагдаагүй байна. Ямартаа ч энэ удаагийн Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийн эцсийн хувилбараас харахад дөрвөн гол зүйлийг цэгцлэхэд ахиц гарах болов уу гэж харж байна. Нэгдүгээрт, 1999 онд Ардчилсан нам олонх байх үед хийгдсэн Үндсэн хуульд оруулсан долоон өөрчлөлт энэ 20 жилийн хугацаанд дордохын долоон өөрчлөлт гэж нэрлэгдэж, шүүмжлэл дагуулж байсан. Бид энэ долоон өөрчлөлтөөс зургааг нь хэсэгчлэн болон бүтнээр нь буцааж сэргээлээ. УИХ-ын үйл ажиллагаа илүү хариуцлагатай болгоход чиглэсэн нэмэлт, өөрчлөлт орсон. Хоёрдугаарт, сахилга хариуцлагыг дээшлүүлэхтэй холбоотой өөрчлөлт орсон. Тодруулбал, Ерөнхийлөгчөөсөө эхлээд багийн дарга хүртэл, төрийн эрх барьж байгаа байгууллагуудын эрх, үүргийг эргэж харсан, илүү сайжруулсан. УИХ, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, аймаг, сумын дарга нь ямар эрх, үүрэгтэй байх, ямар эрхүүдээсээ татгалзах, хязгаарлах ёстой талаар 30 жилийн алдаа, оноо дээрээ түшиглэн сайтар ярилцаж шийдсэн. Тухайлбал, УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүнээр давхар ажилладаг, бидний давхар дээл гэж нэрийддэг энэ зүйлийг тодорхой хэмжээгээр хязгаарласан. Зөвхөн цөөн тооны буюу дөрөв хүртэлх хүн УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүнийг давхар хийж болно. Үүнд ерөнхий чиг үүргийн яамдын удирдлагууд байх юм. Мөн хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсан үед намуудын удирдлагууд Засгийн газартаа орж ажиллаж болно. Бусад үед Засгийн газар, УИХ хоёрыг салгасан. УИХ-ын гишүүдийн эгүүлэн татах заалтыг нарийвчилж оруулж өгсөн. Төсөв мөнгө хэлэлцэх үед УИХ Засгийн газрын зөвшөөрөлгүй зарлагын шинэ төрөл нэмэхийг хориглож байгаа. УИХ-ын гишүүд тойрог тойрог руугаа хөрөнгө мөнгө цацаж, тэдгээр нь үр дүн муутай байна гэж шүүмжлэгддэг. Энэ байдлыг цэгцлэх чиглэлд дээрх заалтыг Үндсэн хуульд тусгаж өгсөн.

УИХ хяналтын чиг үүргээ хэрэгжүүлэх хүрээнд Хянан шалгах түр хороо байгуулахтай холбоотой тодорхой заалт орсон. Ерөнхий сайдад итгэл үзүүлэх, Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрх, насны хязгаарыг тогтоохтой холбоотой заалтуудыг ч нарийвчилж оруулж өгсөн. Ингэснээрээ манай төрийн чиг үүрэг, бүрэн эрх нь тодорхой болж, үүнийгээ дагаад хариуцлага нь дээшилнэ. Гуравдугаарт, эдийн засаг, байгалийн баялагтай холбоотой олон заалтууд орсон. Бид 1992 онд шинэ Үндсэн хууль баталж байх үед энэ хэмжээний уул уурхайн асуудал хөндөгдөж, орлого зарлага, хэрүүл маргаан бий болно гэж тооцоогүй. Зах зээлийн харилцаанд орсноороо бид төсөөлж байгаагүй сайн тал бий болсон ч нөгөө талаараа сөрөг үр дагавар их гарсан. Эдгээрийг харгалзаж үзээд урт хугацаанд тогтвортой хөгжлийн бодлогоор хөгжих, түүнийг зохион байгуулах байгууллага нь ямар байх эсэх, байгалийн баялаг тэр дундаа геологи, уул уурхайтай холбоотой заалтуудыг нарийвчлан тусгасан. Өнөөдөр баян, хоосны ялгаа асар их байгааг иргэд шүүмжилж байгаа. Үүнийг бууруулахын тулд баялгийн хуваарилалтыг зөв болгох нь чухал юм. Тиймдээ ч энэ удаагийн Үндсэн хуульд сайтар нарийвчилж оруулсан. Монголчууд бид өвөг дээдсээсээ уламжилж ирсэн энэ газар шороо, уул ус, байгалийн баялгийнхаа эзэн нь шүү гэсэн энэ заалтыг Үндсэн хуульд оруулж өгсөн гэж ойлгож болно. Тиймдээ ч ихээхэн ач холбогдолтой зүйл боллоо гэж харж байгаа.

Дөрөвдүгээрт, нутгийн удирдлагатай холбоотой заалтууд орсон. Орон нутаг, хот суурингийн зохицуулалт, сум орон нутгийн хурал, хурлаар тогтоох өмч, татварын асуудалтай холбоотой заалтууд орсон. Мөн шүүх засаглалыг хараат бус, хариуцлагатай болгоход чиглэсэн зохицуулалтууд тусгагдсан. Шүүхийн сахилга хариуцлагын хороо, Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийг хэрхэн байгуулахтай холбоотой заалт оруулж өгсөн. Хэрвээ энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлт Үндсэн хуульд орж батлагдаж чадвал 30 жилийн алдаа оноогоо дүгнэсэн, дараагийн 30 жил рүүгээ зөвөөр алхаж чадна байх гэж харж байна.

-Манай улсад 1945 оноос хойш Ард нийтийн санал асуулга болж байгаагүй. Иргэдэд Ард нийтийн санал асуулгад оролцсон туршлага байхгүй гэж хэлэхэд хилсдэхгүй болов уу. Тэр утгаараа иргэдийн ирц хангалтгүй байх эрсдэлтэй гэж байна. Үүнд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Монгол Улс 1992 онд шинэ Үндсэн хууль батлахдаа парламентын засаглалтай орон байхаар шийдсэн. Хоёр том гүрний дунд байгаа манай улс аюулгүй байдлаа бодсон ч, гадаад, дотоод харилцааны шахалт дарамт, төрийн уламжлалаа бодсон ч парламентын засаглал нь Монгол Улсад зохимжтой гэж үзсэн. Монголчууд бид төрөлхөөсөө л эрх чөлөөт, биеэ даасан байдлыг хангасан ард түмэн. Тиймдээ ч улс орны асуудлыг олноороо хэлэлцдэг төрийн уламжлал байсан. Чингис хааны үед Их хуралдайтай, Богд хааны үед дээд, доод танхимтай, 1921 онд Ардын засаг байгуулагдаад ч Бага хуралтай болж байсан. Энэ утгаараа парламентын засаглалын орчин үеийн энэ хэлбэрийг аваад явах нь зүйтэй гэсэн сонголт хийсэн. Энэ сонголтоо баталгаажуулаад шинэ Үндсэн хуулиа одоо ярихаа больё. Харин 1992 онд баталгаажуулсан парламентын засаглалтай энэ хуулиараа явах нь зүйтэй юм. Энэ удаагийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт парламентын засаглалыг боловсронгуй болгох, төрийн эрх мэдлийн хуваарилалт, хяналт тэнцлийг сайжруулахад чиглэж байна. Тиймээс энэ удаагийн Ард нийтийн санал асуулга ардчилал, зах зээл, тэр тусмаа парламентын засаглалаа боловсронгуй болгоод явах эсэхийг шийдсэн сонголт байна байх. Иргэдтэй уулзаад явахад энэ удаагийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг ихээхэн дэмжиж байна. Олон жилийн турш ярьсан энэхүү өөрчлөлтөө МАН олонх байгаа дээрээ хийх нь зүйтэй гэсэн байр сууринаас хандаж байгаа юм. Ард нийтийн санал асуулга дэмжигдэнэ гэж найдаж, таамаглаж байна.

Хэрэв Ард нийтийн санал асуулга явуулах үед сонгогчдын ирц хүрэхгүй бол яах вэ гэдэг асуудал гарна. Хэрвээ сонгогчдын ирц бүрдэхгүй бол бид энэ удаагийн нэмэлт өөрчлөлтийг баталж чадахгүй. Баталж чадахгүй бол Монгол Улс засаглалын хэлбэрээ солих хэмжээнд хүрч магадгүй. Ерөнхийлөгчийн болоод бусад засаглалын хэлбэр рүү халтирч орохыг үгүйсгэхгүй. Тиймээс УИХ-ын зарим гишүүн зургаан сарын дараа болох сонгуулиа наашлуулаад Ард нийтийн санал асуулгатай хамт хийе гэх хандлага гаргасан юм. Нэгэнт л 20, 30 тэрбум төгрөг зарцуулж байгаа хойно хамт хийчихвэл төсөв мөнгө ч хэмнэнэ, сонгогчдын ирц ч сайжирна. Хамгийн чухал нь шинэ Үндсэн хуулийг ард нийт үнэхээр дэмжиж байгаа бол баталж чадна. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хүрээнд төр засгаа эмхлэн зохион байгуулаад явсан нь зүйтэй учраас ээлжит бус сонгуультайгаа хамт хийе гэж буй хэрэг. Энэ нь одоогийн Үндсэн хуулиа, парламентын засаглалаа хамгаалахын төлөө хийж байгаа алхам гэж харж байна.

-Энэ нь хэнд ашигтай юм бэ. Эрх баригчдад эрсдэлтэй биш үү?

-Энэ дөрвөн жил эрх барьж байгаа Монгол ардын намын хувьд маш хүнд сонголтын жилүүд болж байна. Намаа бодож эсвэл улсаа бодож, шийдэл гаргах уу. Өнөөдөр, маргаашийн эрх мэдэл, өөрсдөд байгаа сандал, суудлаа хамгаалж үлдэх үү. Алс ирээдүй, үр хойчийнхоо төлөө эрсдэл хийгээд ч хамаагүй зөв зүйлийн төлөө алхах уу гэдэг сонголтын өмнө л үргэлж тулж байгаа. Тиймээс зарим үед нам дотороо хагарч, хуваагдаад ч хамаагүй улс орноо бодсон шийдэл рүү алхъя гэж байна. Үргэлж энэ шийдлийн талд зогсож байгаа. Ээлжит бус сонгуулийн асуудал яригдаж буй энэ үед ч мөн адил. Хэрэв бид өөрсдийнхөө эрх мэдлийг хадгалаад үлдэнэ гэвэл хэн ч биднээс булааж авахгүй, өмнөөс минь шийдэхгүй. УИХ-ын 51 гишүүн дэмжиж байж л УИХ тарна. Бидэнд дахиад долоо, найман сар ажиллах эрх байна гээд суугаад байвал суугаад байж болно. Гэхдээ парламентын засаглал, Үндсэн хуулиа хамгаалахын тулд, улс орны хөгжил, ард иргэдийн хүсэн хүлээж байгаа зүйл, тэмүүллийн төлөө эрсдэл хийгээд ч хамаагүй зарим алхмыг хийх хэрэгтэй болж байна.

-Сонгуулийг нааш нь татаж, Ард нийтийн санал асуулгатай хамтатган хийнэ гэж үү?

-Үүнийг олон талаас нь ярилцаж байна. Одоогоор нам, бүлгийн хэмжээнд ямар нэгэн шийдвэр гаргасан зүйл алга. УИХ-ын гишүүд, хувь улстөрчид цаг үеийн нөхцөл байдлыг өөр өөрсдийнхөө мэдээллийн түвшинд, эрсдэлийг тооцон байр сууриа илэрхийлж байгаа.

-Яг хэдийд тодорхой шийдэлд хүрэх вэ?

-Өнөөдөр (баасан гариг)бүлэг хуралдаад цаг үеийн мэдээлэл, нөхцөл байдлыг мэдээд түр завсарлалаа. Даваа гаригт (өнөөдөр) дахиж хуралдаад Ерөнхийлөгчийн хориг, ээлжит бус сонгууль, Ард нийтийн санал асуулга, Ард нийтийн санал асуулгыг батлах эсэхтэй холбоотой Ардчилсан намаас тавьж байгаа зарим асуудлуудад шийдлээ гаргаад явна гэж бодож байна.

-УИХ Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээж авсан тохиолдолд яах вэ?

-УИХ Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээж авбал Үндсэн хуулийг Ард нийтийн санал асуулгаар батлахгүй. Гуравдугаар хэлэлцүүлгээрээ л Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг батлах тухай ярина. Ерөнхийлөгч хоригтоо нэгдүгээрт, Ард нийтийн санал асуулга битгий явуулаач ээ, хоёрдугаарт Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт хуулийн хэлбэрээрээ орж ирж батлагдах ёстой байсан юм биш үү, та нар нэмэлт, өөрчлөлтийг төслийн хэлбэрээр оруулж ирж баталж байна гэж. Хуулийн хэлбэртэй болгож батлах нь зөв үү, үгүй юу гэдэг дээр маргаан байдаг. Энэ маргаан хуульчдын хүрээнд олон жил үргэлжилж байгаа. Энэ маргааныг хөндсөн байсан. Гэхдээ 2000 оны өөрчлөлт ч тэр тухайн үедээ Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хэлбэрээр орж ирж батлагдаж байсан. Мэдээж эдгээрийг ярина.

-Та Ерөнхийлөгчийн засаглалын хэлбэрээ асуух тухай саналд ямар байр суурьтай байсан бэ?

-Холбогдох хуулиудаар засаглалын хэлбэрээ солихыг хориглосон байдаг. Жишээ нь, парламент санаачилсан Үндсэн хуульдаа өөрийнхөө бүрэн эрхийг нэмэхтэй холбоотой өөрчлөлт оруулах боломжгүй. Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг санаачилж байгаа бол мөн өөрийнхөө бүрэн эрхтэй холбоотой хууль өргөн барьж болдоггүй. Энэ хүрээнд Ерөнхийлөгчийн, парламентын засаглалтай байх эсэхийг хөндөх боломжгүй хуулийн хязгаарлалттай, хаалттай юм. Ер нь ард иргэдээсээ засаглалынхаа хэлбэрийг асуугаад буруу шийдэл гаргасан, гацаанд орсон улсууд байдаг. Хамгийн сүүлд л гэхэд Их Британи Европын холбооноос гарах, гарахгүй гэх асуудал гарч, гурван жил маргаж байна. Тиймээс бид иргэддээ гадна, дотны нөхцөл байдал ямар байгаа, үр дагавар нь юу болох талаар үнэн зөв мэдээлэл өгч байж л засаглалын хэлбэрийн талаар асуух эсэхээ шийдэх ёстой. Мэдээлэл багатай байхад нь засаглалын хэлбэрээ солих тухай асуух, ийм алхам хийх нь цаг үеэ олсон асуудал биш гэж үзэж байна.

МУИС-ийн ХЗС-ийн Нийтийн эрх зүйн тэнхимийн дэд профессор, Хууль зүйн доктор А.Бямбажаргалтай ярилцлаа.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зүгээс Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн эхийг батлах, Ард нийтийн санал асуулга явуулах УИХ-ын тогтоолд хориг тавилаа. Хуулиараа энэ нь боломжтой юу?

-Хориг тавих нь Үндсэн хуулиар Ерөнхийлөгчид олгосон үндсэн бүрэн эрхийн нэг учир мэдээж боломжтой. Гэвч уг бүрэн эрхээ хэдийд, ямар зорилгоор ашиглаж буй байдал зарим тохиолдолд эргэлзээ төрүүлэхүйц байгаа нь нууц биш юм. Энэ удаагийн хориг бол Ард нийтийн санал асуулгад оруулах Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн эх бичвэрийг баталсан УИХ-ын 73 дугаар тогтоол байлаа. Мэдээж хэрэг хоригийг УИХ цааш хэлэлцэх боловч ийнхүү хэлэлцэх нь Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах үйл ажиллагаанд ямар нэг саад учруулахуйц үр дагаврыг үүсгэхгүй болов уу. Хоригийн агуулгыг харвал таван үндэслэлээр ийнхүү бүхэлд нь хориг тавьсан гэж харагдах боловч хэрэг дээрээ хоёр л хууль зүйн тодорхой нөхцөлийг гаргасан байна. Нэгд, Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хэлбэр гагцхүү хууль байх, хоёрт, тогтоолд Ард нийтийн санал асуулга явуулах, олонх оролцсон санал асуулгыг хүчинтэй тооцох гэх Үндсэн хуулийн 25.1.16-г эшлээгүй гэжээ.Гэтэл нэг зөрчилдөөнтэй зүйл байгаа юм. 2019 оны долдугаар сарын 16-ны өдөр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах төсөл, мөн УИХ-ын гишүүдийн санаачилсан төсөлд саналаа өгөхдөө хоригтоо дурдаад буй гол үндэслэлийнхээ яг эсрэг байдлаар төслөө өргөн барьсан явдал. Энэ нь хэн чиг харсан гайхмаар, бас эргэлзмээр. Хоёр сарын өмнө хүлээн зөвшөөрч байсан зүйлээ одоо ноцтой хуулийн зөрчил гэж чанга хашгирч буй мэт харагдана. Энгийнээр бол Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт хуулийн хэлбэртэй байх ёстой гэж УИХ-ын гишүүдийн санаачилсан төслийг өөлөх мөртлөө түүний өргөн барьсан төсөл мөн л нөгөө “хууль” гэх үгээ хэрэглээгүй, эсвэл мартсанд учир байна. Харин хоёр дахь үндэслэлийн хувьд одоо УИХ ямар санал асуулга явуулах гэж байнаа вэ гэдэг нь гол хариулт нь болно. Энэ удаад УИХ-аас улс орны гадаад, дотоод бодлогын тодорхой асуудлаар ард нийтийн санал асуулга явуулах бус харин Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг Ард нийтийн санал асуулгаар батлах асуудлыг шийдвэрлэж буй тул уг харилцааг тусгайлан зохицуулсан Үндсэн хуулийн 68 дугаар зүйлийн хоёр дахь хэсэгт заасныг үндэслэл болгож УИХ 73 дугаар тогтоол гаргаснаас харагдана.

Энэ нь дэлхий нийтэд, мөн манай өнөөгийн эрх зүйн орчны хувьд ч тэр ард нийтийн санал асуулга гэсэн нэртэй бүхэн яг ижил журам, үр дагавартай байдаггүйтэй холбоотой.

–Ард нийтийн санал асуулга дотроо өөр, өөр байдаг байх нь. тэгвэл уих чухам аль төрлийн санал асуулгыг одоо явуулах гэж байна вэ?

-яг тийм. Ард нийтийн санал асуулга бүр хоорондоо ялгаатай. эдүгээ дэлхий дахинд гурван төрлийн санал асуулга түгээмэл хэрэглэгдэж байна. Нэгд, Үндсэн хуулиар заавал хийхээр тогтоосон санал асуулга. Энэ төрөлд улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал ба Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг санал асуулгаар батлах хамаарч байдаг. Уг төрлийн санал асуулгын үр дүн шууд хүлээн зөвшөөрөгдөх буюу заавал биелэх шинжийг агуулдаг. Хоёрт, Хүчингүй болгох буюу парламентаар урьд өмнө нь аль хэдийнэ батлагдан шийдвэрлэгдсэн асуудлыг эргэн харахад ашиглаж байна. тухайлбал, Швед, итали зэрэг оронд парламентын 1/3-ийн санал, эсвэл 500 мянган иргэний санал гаргавал явуулах жишээтэй. Гуравт, Зөвлөлдөх /плебисцит/ гэх ард нийтийн санал асуулга. бидний сайн мэдэх их британи Европын холбооноос гарах эсэх талаарх санал асуулга энэ төрлийн сонгодог жишээ. Өөрөөр хэлбэл улсын дотоод, гадаад бодлогын тодорхой аль ч асуудлаар уг зөвлөлдөх хэлбэртэй санал асуулга явуулж болдог. Үүнээс бид санал асуулга гэсэн нэртэй бүхэн өөр хоорондоо яг ижил агуулгатай хэмээн өнгөц дүгнэж болохгүйг харж болно.

Өнөөгийн УИХ-аас хийх гэж буй санал асуулга бол өөрийн гэсэн тусгай журамтай буюу Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг ард нийтийн санал асуулгаар батлах л зүйл юм. Түүнээс биш ямар нэг хэлбэрээр зөвлөлдөх шинжийг огт агуулахгүй. Мөн Европын венецийн комисс өөрийн зөвлөмждөө дээрх төрлийн санал асуулгыг хэрхэвч хамтад нь явуулж болохгүй гэж анхааруулсан байдаг.

-Ерөнхийлөгч хоригтоо Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийхдээ илэрхий хууль зөрчсөн байдлаар хандсан гэж үзжээ. хууль зөрчсөн зүйл бий юү?

-Энэ удаагийн Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах процесс бол 2010 онд баталсан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн дагуу явагдаж байна. Энэ ч үүднээсээ уг хуулиар Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлт дур зоргын шинжтэй байж болохгүйг заасан. Улмаар Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийг хэлэлцэх процедурыг ширхэгчлэн заасан учир нэг талаасаа амар, нөгөө талаасаа хүн бүрд нээлттэй байсан гэж хэлж болохоор байгаа юм. өөрөөр хэлбэл нэмэлт, өөрчлөлтийг хэлэлцэх байдал нь хуулийн хэлбэртэй буйг энд онцолмоор байна.

Үүний тод илрэл нь Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах процедурын хувьд нээлттэй байх зарчмын дагуу хэлэлцүүлэг бүр олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр шууд дамжуулагдаж буй явдал. Мөн өнгөрсөн хаврын чуулганаар УИХ-ын даргын санаачлагчаар хүний биеийн давтагдашгүй хэсгээр санал өгөх хэлбэрээр гарын хурууны хээ уншигчийг энэ удаа харин ч нэг сайн туршсан гэж хэлж болох байх. Үүнээс үүдэн гишүүд зөвхөн өөрийнхөө нэрийн өмнөөс бүх зүйл заалт тус бүрээр саналаа өгсөн нь процессын хувьд хууль зөрчсөн зүйл байхгүй болохыг илтгэнэ.харин агуулгын хувьд энэ удаагийн Үндсэн хуульд оруулж буй нэмэлт, өөрчлөлт 1992 оны Монгол Улсын Үндсэн хуулийн суурь үзэл баримтлалаас гажаагүйн дээр түүний үзэл санааг улам бүр тодруулж буй гэдгээрээ онцлогтой.Зарим хүмүүс Үндсэн хуульд өнгөц, хэлбэрийн төдий засвар хийлээ гэж ярьж буй. Гэвч бодит байдал дээр тэд чухам ямар нэмэлт, өөрчлөлт оров гэдгийг эхлээд харах ёстой. хэрэг дээрээ Үндсэн хуульд бага, өнгөц, хэлбэрийн төдий нэмэлт, өөрчлөлт гэж огт байдаггүй. Нэг үг, үсэг, цэг, таслал өөрчлөгдөхөд түүнийг дагаад олон хуульд тухайн харилцааг өөрчлөх шаардлага үүсдэг. тэгвэл энэ удаагийн Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлт нийт 19 зүйл, 34 орчин заалтыг хамарч байна. Улмаар 30 орчим хуулийг УИХ-аас батлан гаргах шаардлагыг үүсгэж байна. ганцхан жишээ дурдахад Үндсэн хуулийн засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж түүний удирдлага бүлэгт хоёр зүйлд л нэмэлт, өөрчлөлт орж байгаа боловч өнөөгийн энэ харилцааг зохицуулж буй бүх хуулийг шинэчилсэн найруулгын түвшинд батлан гаргах шаардлага үүсэх жишээтэй. Мэдээж хэрэг энэ хэсгийн нэмэлт, өөрчлөлт 1992 оны Үндсэн хуулийн суурь зарчмыг огт хөндөөгүйг онцлох ёстой. Эсрэгээрээ Үндсэн хуулийг эрс өөрчлөх алхам хийх нь харин ч улсаараа тоглох эрсдэлтэй.

-Ерөнхийлөгчийн зүгээс Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг дэмжихгүй байх шалтгаан бий юү. Өөрийн төсөл, саналаа татаж, мөн Ард нийтийн санал асуулгад хориг тавьж буй нь ямар учиртай гэж харж байна вэ?

-Ямар шалтгаан, шалтгаар дэмжихгүй байгааг бид шууд хэлж чадахгүй шүү дээ. Мөн хориг чухам ямар зорилгоор тавьж буйг хэлж чадахгүй байна. бодитой нэг таамаг бол хэрэв Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг ард нийтээр дэмжвэл цаашид Ерөнхийлөгчид таалагдах эсэх ямар ч хамаагүйгээр уг хууль хүчин төгөлдөр буюу Үндсэн хуулийн нэгэн адил хүчинтэй болох юм. Хэрэв уих өөрсдөө баталсан бол цаашид уг нэмэлт, өөрчлөлтөд төрийн тамга дарах, ёсчлох бүрэн эрх Ерөнхийлөгчид хэвээр хадгалагдаж байгаа. Гэхдээ эрхбиш Үндсэн хуульд заасан Монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч гэх үүргийг биелүүлэх ёстойгоо санаж буй болов уу. Харин Ерөнхийлөгч хууль зүйн хувьд төслөө татаж авах боломжгүй юм. Учир нь Б.Чимид багшийн гардсан Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуульд урьдаас тогтсон нэг л төслийг УИХ хэлэлцэхээр заасан. Хэрэв агуулга, үзэл баримтлалын хувьд зөрүүтэй төслийг хууль санаачлагч өргөн баривал уг төслийг саналын түвшинд харгалзан үзэх, харин зэрэгцүүлэн хэлэлцүүлэхгүй гэж хуульчилсан. Энэ дагуу 2019 оны зургадугаар сарын 6-ны өдөр нэр бүхий гишүүдээс өргөн баригдсан төсөл бол журмын тухай хуульд зааснаар нэгдүгээр хэлэлцүүлэг давсан буюу урьдчилан тогтсон төсөл. Харин долдугаар сарын 16-ны өдрийн өөр нэг хууль санаачлагч болох Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан төсөл нь саналын төвшинд харгалзан үзэх төсөл болж таарч буй юм. нэг үгээр хэлбэл, Ерөнхийлөгчийн Үндсэн хуульд заасан хууль санаачлах болон УИХ-ын чуулганд тааллаар оролцон, санал, дүгнэлт хэлэх эрхийг огт хөндөөгүйн дээр түүний уг бүрэн эрхийнхээ дагуу гаргасан төслийг саналын түвшинд харгалзан үзэж тусгасан гэж хэлж болно. Харин ч түүний саналын дагуу орж ирсэн улс төрийн намыг шинээр бүртгүүлэх тохиолдолд 50001 байх, төрийн нийтийн өмч, стратегийн ач холбогдол бүхий ордын ашгийн дараахь 51 хувьд ард түмний мэдэлд байх зэрэг саналууд хоёрдугаар хэлэлцүүлэгт ихээхэн маргаан дагуулж мэргэжлийн хэсгийн шүүмжлэлийн бай болж байсныг бид бүгдээрээ улс орон даяар харсан шүү дээ.

-Ерөнхийлөгч Ард нийтийн санал асуулгаар засаглалын хэлбэрийг асууна гэх байр суурийг илэрхийлж байсан. Энэ нь хуулийн хүрээнд боломжгүй гэдгийг хуульч, судлаачид илэрхийлсэн. Таны хувьд дээрх байр суурийг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хэмжээнээс даваад цоо шинэ Үндсэн хууль батлах уу л гэдэг асуулт. Энэ үүднээсээ дан ганц судлаачид бүү хэл учир мэдэх хүмүүс бүгд ам нэгтэйгээр хууль зүйн хувьд боломжгүй гээд байгаа болов уу. Гэхдээ нэг зүйлийг онцлон тэмдэглэх ёстой нь одоогоор бидний сонгосон ерөнхийлөгч албан ёсоор, өөрийн биеэр уг санаа бодлоо илэрхийлээгүй байгаа. Гагцхүү түүний өмнөөс тамгын газрын дарга нь уг зүйлийг ярьж буй. Өмнө яриандаа цухас дурдсан. Зөвлөлдөх санал асуулга болон Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг ард нийтийн санал асуулгаар батлах хоёр өөр санал асуулгыг хамтад нь хэрхэвч явуулж болохгүй гэдгийг венецийн комисс өөрийн зөвлөмждөө хатуу анхааруулсан байдаг. Нөгөө талаасаа Үндсэн хуульд заасны дагуу Үндсэн хуульд тангараг нь бичигдсэн байдаг цор ганц албан тушаалтан бол Монгол Улсын Ерөнхийлөгч. Тэрээр Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, ард түмнийхээ эрх чөлөө, үндэсний эв нэгдлийг эрхэмлэн хамгаалж, Үндсэн хуулийг дээдлэн сахиж, Ерөнхийлөгчийн үүргийг шударгаар биелүүлэхээ батлан тангарагладаг. Гэтэл дээдлэн сахих ёстой Үндсэн хуулиа үл огоорч шинээр батлах санаархал бодитоор гаргах аваас Ерөнхийлөгчийг ч тэр цаашид огцруулах хэмжээний хариуцлага хүлээж байдаг. Ялангуяа Үндсэн хуульдаа нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай ярьж буй хүрээнд шинэ Үндсэн хууль батлах уу, үгүй юу гэж асуух хууль зүйн хувьд хэрэгжүүлэх ямар ч боломжгүй юм.Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах журмын тухай хуулийн 17.3-т “Хоёр дахь хэлэлцүүлгээр зүйл, хэсэг, заалт бүрээр санал хурааж шийдвэрлэсэн төслийг ард нийтийн санал асуулгад оруулах эх болгон баталж уг эхээр ард нийтийн санал асуулга явуулах тухай Улсын Их Хурлын тогтоол гаргана” гэх заалтын дагуу Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах эх бичвэрээ УИХ нэгэнт баталсан. УИХ одоо хийх ажлаа хийсэн хэрэг. Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлт одоо аль хэдийнэ нэг цэг, таслал тавигдахаасаа өнгөрсөн хэрэг. Харин иргэд бидний хувьд одоо тус эх бичвэрийг дэмжих, эсвэл дэмжихгүй саналаа л өгнө гэсэн үг. Энэ нь иргэдэд олдож буй тун хариуцлагатай сонголт.

-Ард нийтийн санал асуулгыг буруу, эрсдэлтэй асуудлаар явуулахын үр дагавар нь юу вэ?

-Асуудлын гол нь ямар төрлийн ард нийтийн санал асуулга вэ гэдгээс бүх зүйл хамаарна. Ард нийтийн санал асуулга бол дэлхий нийтэд түгээмэл ашигладаг иргэдийн шууд оролцооны гол хэлбэр. Гэвч бидний хувьд одоо хэр нь туулж өнгөрөөсөн түүхийн хуудсанд тод мөрөө үлдээснээр л төсөөлж байна.Гэхдээ Үндсэн хуульд тусгайлан заасан тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлаа тогтоох болон Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг ард нийтийн санал асуулгаар батлах хүрээнд иргэд сайтар ойлговол асуудалд ухаалгаар хандан шийдвэр гаргадаг нь нотлогдсон. Харин зөвлөлдөх хэлбэрээр ард нийтийн санал асуулга явуулбал популист улстөрчдийн гол өгөөш болдог. Хэрэв манай улсын ард нийтийн санал асуулгын тухай хуульд заасны дагуу бид улсын гадаад, дотоод бодлогын тодорхой асуудлаар санал асуулга явуулах бол тэр нь нэг удаадаа гурваас дээшгүй асуудал байхаар заасан. Гэвч үүнийг Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг санал асуулгаас ялгаж ойлгох, тусдаа явагдана гэж ойлгох учиртай. Мэдээж санаачлах эрх бол Ерөнхийлөгчид бий. Тэгэхдээ энэ нь юу хүссэнээ асуу гэсэн үг огт биш юм. Зарим орны жишээнээс бид хүмүүс хэт их популист улстөрчдийнхөө дэврүүн амлалтаас болж асуудалд оюун ухаанаа уралдуулж бус сэтгэл хөөрөлдөө автан шийдвэр гаргасан муу жишиг мөн дэлхий нийтэд цөөнгүй бий. Тухайлбал, Их Британи, Венесуэлд болж байсан Ард нийтийн санал асуулгуудаас бид түүнийг бэлхнээ харж болно.

-Тэдгээрийг тодруулаач?

-Мэдээж Их Британийн хувьд одоо 2016 оны Ард нийтийн санал асуулгын дүнтэй холбоотойгоор Европын холбооноос гарах асуудал тэдний төдийгүй дэлхий улс төрийн гол маргаантай сэдвүүдийн нэг хэвээр байна. Нөгөө талаасаа тэдний Европын холбоонд элсэх эсэхийг шийдсэн 1975 оны санал асуулгын асуулт Европын холбоонд элсэх буюу нээлттэй зах зээлд орохыг дэмжих үү гэх агуулгаар асуусан байдаг. Өмнө хэлж дурдаж байсны дагуу энэ төрлийн санал асуулга бол зөвлөлдөх шинжийг агуулж байдгийн дээр улстөрчид асууж буй асуулт, хэлбэрээр урвуулан ашиглагдах магадлалтай байдаг. Нөгөө талаас зөвлөлдөх ард нийтийн санал асуулгын нэг сул тал бол иргэд шууд тухайн үеийн эрх баригчдад өгч буй үнэлгээг сэтгэл хөөрлөөр өгөх магадлалтай байдгийг судалгаанууд хэлдэг. Гэтэл санал асуулгын бодит үр дагаварт нь жирийн иргэд тухайлбал, өдгөө Их Британийн жирийн бизнес эрхлэгчид хамгийн ихээр хохирох хэмжээнд хүрээд байна шүү дээ.

Өөр нэгэн жишээ бол Венесуэл улс. Тэдний хувьд эрх баригчид өөрсдийн санаа бодлоо санал асуулгаар дамжуулан урвуулан ашиглаж байсан орнуудын тод жишээ. Зарим талаараа энэ нь манай Ерөнхийлөгчийн засаглалын хэлбэрийг ард нийтээс асууна гэж өнөөгийн Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын даргын хэлж буйтай төстэй сонсогдож байгаа юм. Венесуэлд Уго Чавес 1999 онд Ерөнхийлөгчөөр сонгогдоод ердөө хоёр сарын дараа шинэ Үндсэн хууль батлах эсэх, улмаар үндсэн хуулиа батлах ассамблейн гишүүдийг ерөнхийлөгч мэдэх эсэх асуудлаар санал асуулга явуулсан. Түүний нэр хүнд, олон сайхан амлалтад нь иргэд нь итгэж байсан учир түүний санаачилсан бүхнийг нь сэтгэл хөөрлөөр дэмжсэн байдаг. Улмаар арванхоёрдугаар сард нь шинэ Үндсэн хуулиа бүхэлд нь дэмжих эсэхээр санал асуулга явуулан иргэд нь мөн урьдын адилаар дэмжсэн. Хэрэг дээрээ уг үндсэн хууль нь эрх мэдлийг нэг гарт хэт төвлөрүүлсэн болохыг түүний горыг хэрхэн амсаж буйг дэлхий нийт харж байна. Гэвч өнөөгийн УИХ-аас хийх гэж буй санал асуулга бол зөвлөлдөх бус харин Үндсэн хуулиар тогтоосон санал асуулга юм. Дээрх хоёр орноос ялгаатай нь УИХ-ын батлаад буй яг энэ хэлбэрээр буюу Үндсэн хуулийн 19 зүйл, 34 орчин заалт нэмэлт өөрчлөлтийг батлах эсэх учир хүмүүс асуудалд бодитоор хандах боломжтой хэрэг юм.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Ард нийтийн санал асуулга явуулахад ирц хүрэхгүй байх эрсдэлтэй учраас сонгуультай хамтатган хийнэ гэж эрх баригчид ярих боллоо. Үүнд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Сонгуультай хамт хийх гэдэг нь нэг талаасаа УИХ хугацаанаас өмнө тарна гэсэн үг шүү дээ. УИХ өөрөө тарах гол нөхцөлийг Үндсэн хуульд өөрт нь харьцангуй тодорхой зааж өгсөн. Энэ нь УИХ бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй болсон гэх л нөхцөл бий. Тухайлбал, ямар нэг шалтгааны улмаас 19-өөс дээш тооны гишүүн чөлөөлөгдсөн буюу 56 гишүүнтэй болох, эсвэл 39 буюу Улсын их хурал хуралдах тооны гишүүнд цуглах боломжгүй болсон, улмаар хууль тогтоох бүрэн эрхээ эдлэх боломжгүй гэх ноцтой үндэслэл байх тохиолдолд л гагцхүү өөрөө тарах шийдвэр гарч таарна. Түүнээс биш УИХ өөрөө тараад, Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг батлах санал асуулгатай хамт ээлжит бус сонгууль явуулна гэдэг нь алсдаа их муу жишгийг тогтоох вий гэх болгоомжлол байна.Ялангуяа зардал хэмнэх гэдэг шалтгаанаар УИХ бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй болно гэдэг бол хэрэг дээрээ хууль зүйн гэхээс илүү улс төрийн шалтгаан давамгайлж байгаа хэрэг. Иймд эрхбиш УИХ-д суудал бүхий намууд өнөө маргаашийн улс төрөө бус, улсын ашиг сонирхлоо тэргүүн ээлжинд тавина гэдэгт итгэж байна.Зардлын хувьд бид шууд Ерөнхийлөгчийн зардалтай харьцуулах нь хэр үндэслэлтэй юм бол гэх асуулт байгаа юм. Учир нь иргэд Үндсэн хуульдаа буюу бүх нийтээр дагаж мөрдөх, хамтын амьдралынхаа хувь заяаг шийдэх асуудалдаа юу орж буйг мэдэх эрхтэй шүү дээ. Түүнийг нь таниулах, ойлгуулах, бусад зүйлстэй харьцуулах боломжийг олгоход мэдээж зардал гарч таарна. Сонгуулиас тэс өөр шүү дээ. Сонгуульд нэр дэвшигч өөрийгөө, мөрийн хөтөлбөрөө иргэдэд ойлгуулахад одоо урьдчилсан байдлаар гараад буй дүнгээс ч давах магадлалтай.

-1945 оноос хойш Ард нийтийн санал асуулгад оролцсон туршлага бидэнд бараг байхгүй. Хэрэвзээ санал асуулга хийвэл иргэн хүн ямар үүрэг, хариуцлага хүлээх вэ?

-Хэдийгээр бид түүхэндээ анх удаа буюу 1945 оны аравдугаар сарын 20-ны өдөр Монгол Улс тухайн үеийн Хятад, өнөөгийн Тайваниас тусгаар улс болох асуудлаар өөрийн тусгаар тогтнолыг хүлээн зөвшөөрч байснаар мэдэх боловч Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг ард нийтийн санал асуулгаар батлахын тухайд мэдэхгүйгээс огт ялгаагүй. Бидний төдийгүй, Монгол Улсын түүхэнд бол цоо шинэ хуудас гэж хэлж болно. Мөн бидний хувьд дахин бараг л олдохгүй боломж шүү дээ.Онолын хувьд энэ нь “Эзэн нь юмаа мэдэж, эрэг нь усаа хашдаг” гэх зүйр үг лугаа адил Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг санал асуулгаар батлах нь угтаа энэ орны эзний хувиар асуудлаа өөрөө шийдэх гэх агуулгыг тээж байдаг.Тиймдээ ч эзэн нь шийдсэн асуудлаар төрийн эрхийг ард түмнээс шилжүүлэн авсан Ерөнхийлөгч хориг тавих, мөн Цэц уг асуудлыг дахин хянах хууль зүйн боломж байхгүй нь Үндсэн хуулийг тогтоосон эзэд нь Ард түмэн хэмээн үздэгт оршино. Дахин сануулахад энэ орны эзэд нь та бид, тиймдээ ч манай орны Үндсэн хууль “Монголын ард түмэн бид” гэж эхэлдэг нь тохиолдлын хэрэг биш шүү дээ. Иймд иргэд бид уг санал асуулгад эзний хувиар хандан оролцож саналаа өгөх нь эрх, мөн үүрэг нь ч болно.

Боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, спортын сайд Ё.Баатарбилэгтэй ярилцлаа.

-Шинжлэх ухааны ажилтны анхдугаар их хурал энэ сарын 26, 27-ны өдрүүдэд болно. Хурлаар юу яригдах бол?

-Шинжлэх ухааны ажилтнууд анх удаа улсын хэмжээнд их хурал хийх гэж байна. Монголын шинжлэх ухаан XX зуунд харьцангуй амжилттай, сайн хөгжсөн гэж үздэг. Монголчууд сансарт хүртэл хүн нисгэсэн шүү дээ. Тэр хэмжээнд хүртлээ л шинжлэх ухаан хөгжсөн хэрэг. Гэтэл сүүлийн 30-аад жил шинжлэх ухааны салбарын хөрөнгө оруулалт багасан, эрдэмтдийн нийгмийн асуудал нь орхигдож, шинжлэх ухааны байгууллагуудын бүтэц, зохион байгуулалт нь зарим талаар ойлгомжгүй байдалд орсон байна. Ойлгомжгүй гэдэг нь хуучин их сургуулийн багш, судлаач, эрдэмтэд өөр, өөрсдийнхөө чиглэлээр Шинжлэх ухааны академийн хүрээлэнгүүдэд давхар судалгаа хийдэг байсан. Харин Их сургуулиуд сургалтын үйл ажиллагаагаа тусдаа явуулдаг болсноос хойш хүрээлэн, их сургуулиуд салангид мэт болчихсон. Шинжлэх ухааны, академийн болон их сургуулиудын дэргэдэх хүрээлэн гэж тусад нь салгаж ойлгомжгүй зохион байгуулалт хийсэн. Энэ удаагийн Их хурлаараа бүтэц зохион байгуулалт, эрдэмтдийн цалин хөлс, нийгмийн баталгааны асуудлууд, шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүдийн бие даасан байдал, олсон орлогоо өөрсдөдөө зарцуулдаг болох зэрэг маш олон жил яригдсан асуудлууд хөндөгдөнө.

Түүнчлэн Шинжлэх ухаан, технологийн тухай хууль, Инновацийн тухай хуулиудыг өргөн барьсан. Хуулиудтай холбоотойгоор эрдэмтэн, судлаачдаас тодорхой саналууд гарах байх гэж үзэж байгаа. Хууль эрх зүйн орчны томоохон шинэчлэлийн асуудал яригдана гэж хэлж болно. Мөн өнөөдөр Монголын шинжлэх ухаан хаана явна, ямархуу байр байдалтай байна, ямар асуудал тулгарч байгаа, тэдгээрийг шийдэх гарц гаргалгаа нь юу вэ гэдгийг ярих юм.

-Шинжлэх ухааны салбарын хөрөнгө оруулалт хангалтгүй байгааг салбарынхан шүүмжилдэг. Үүнд Засгийн газраас хэрхэн анхаарах вэ?

-Судалгаа явуулах санхүүжилт хангалтгүй байгаа. Улсын төсвөөс жилд 10-12 тэрбум орчим төгрөгийг Монголын нийт шинжлэх ухааны судалгаа, шинжилгээнд зарцуулж байна. Энэ нь олон улсын юм уу, гадны өндөр хөгжилтэй орнуудын шинжлэх ухааны томоохон ганц төсөл хэрэгжүүлэхээр л мөнгө юм. Ийм л мөнгийг бүхэл бүтэн нэг улс шинжлэх ухаандаа зарцуулж ирсэн байна. Энэ мөнгөөр л манай 2000-3000 эрдэмтэн, судлаач судалгаа, шинжилгээгээ хийдэг байх нь. Тиймдээ ч “Аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй” болчихоод байгаа юм. Судалгаанууд нь дотроо янз бүр байдаг. Олон улсын түвшний хамтарсан, өөрийн орондоо хийж байгаа макро, бодлогын хэмжээний судалгаанууд байна. Манайд дөнгөж хөгжиж байгаа салбар шинжлэх ухаануудын маш өндөр өртөгтэй нарийн судалгаанууд ч бий. Эдгээрийг дээрх төсвөөр бүрэн сан-хүүжүүлэх боломжгүй. Үндсэндээ бид жолоочид нь УАЗ-469 унуулчихаад Ланд-200 машин шиг хурд хүч гарга, түүн шиг тав тухтай бай гэж шаардаад байгаатай л адил юм.

Иймд бид Засгийн газрын 2020 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт туссан шинжлэх ухааны салбарыг хөгжүүлэх зорилтуудыг биелүүлэх чиглэлд анхаарч байна. Ерөнхий сайд өнгөрсөн хавар шинжлэх ухааны эрдэмтэдтэй уулзан санаа бодлыг нь сонссон. Мөн энэхүү Их хурлыг ивээлдээ авч зохион байгуулж байгаа нь чухал ач холбогдолтой. Засгийн газрын тэргүүн өөрөө шинжлэх ухааны салбарт онцгой анхаарч байгаа нь төсөв санхүү болон зохион байгуулалтын хувьд дэмжлэг үзүүлэх боломж бүрдэж байгаа юм.

Ирэх 2020 оны улсын төсөвт шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүдийн нэгдсэн байр, лаборатори бүхий цогцолбор байгуулах ажлыг эхлүүлэхээр Ерөнхий сайдын зүгээс Сангийн сайдад чиглэл өгсөн. Энэхүү цогцолбор 2020 оноос Баянзүрх дүүргийн нутаг дэвсгэрт баригдаж эхэлнэ. Энэ нь тус салбарт сүүлийн жилүүдэд хийгдээгүй том хөрөнгө оруулалт болно. Мөн Шинжлэх ухаан технологийн сангийн санхүүжилтийн асуудал төдийгүй эрдэмтдийг дэмжих чиглэлээр хэд хэдэн ажлууд зохион байгуулагдаж байгаа. Эдгээр зүйлс Их хурлаар яригдаж, Засгийн газраас тодорхой шийдвэрүүд гарна байх гэж бодож байна.

-Шинжлэх ухааны салбарын хэд хэдэн хуулийн төслийг өргөн барьсан. Ямар гол зохицуулалтууд тусгасан бэ?

-Шинжлэх ухаан, технологийн тухай хуулиар шинжлэх ухаан технологийн талаарх нэр томьёонууд, цаг үеийн шаардлага хангахгүй бүтэц, зохион байгуулалтын асуудлуудыг цэгцэлнэ. 1990-ээд онд баталсан, сүүлд ганц, хоёрхон нэмэлт орсон Шинжлэх ухаан, технологийн тухай хуульд инноваци зэрэг томъёо нь бараг байхгүй юм. Мөн эрдэмтэн, судлаачдын судалгааны ажлыг үнэлэх үнэлэмжийг нэмэгдүүлэх чиглэлд тодорхой зохицуулалт орж ирнэ. Шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн асуудал дээр төрийн бодлогыг тодорхой гаргаж ирж байгаа. Хууль өргөн агуулгатай учир эрдэмтдийн олон жил ярьсан зүйлүүд тусгагдаж байгаа. Олон улсын байгууллагуудтай хамтарсан төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх, олон улсын болон хоёр улсын хамтын ажиллагааны хүрээнд судалгаа, шинжилгээ хийхэд эрхзүйн олон асуудал гарч ирдэг. Тэр бүрийг энэ хуулиараа нарийн зохи-цуулаад явах боломжтой гэж үзэж байгаа.

-Судалгаа, шинжил-гээний санхүүжилтээс гадна ямар өөр асуудлуудыг эрдэмтэн, судлаачид хөнддөг юм бэ. Нийгмийн асуудлуудыг шийднэ гэж ярьж байна. Энэ хүрээнд тэд ямар байр суурь илэрхийлдэг бол?

-Эрдэмтэд хамгийн да-руухан хүмүүс. Судалгааныхаа санхүүжилтийн асуудлыг л ярина. Өөрсдийнхөө нийгмийн асуудлыг барагтай л бол ярихгүй. Би тэдэнд “Та нар ийм чухал судалгаа, шинжилгээний ажлууд хйиж байгаа бол үүнийгээ олон нийтэд хүргэх хэрэгтэй. Сурталчлах тал руугаа анхаарч, чухал нээлтүүдээ олонд мэдүүлмээр байна” гэдэг юм. Их хурлын үеэр эрдэмтэд тэр дундаа залуу эрдэмтдийн нийгмийн баталгааны асуудал яригдана байх. Нөгөө талаараа тэд үнэхээр л эрдэмтэд юм бол ямар судалгаа, шинжилгээний ажил хийв, тэдгээр нь амьдралд хэрэгтэй байна уу, эсвэл зүгээр л урсгалаараа цаг нөхцөөж, төсвөөс цалин аваад явна уу гэдгийг ч харах хэрэгтэй юм.

-Аливаа асуудалд шинжлэх ухаанчаар хандах нь чухал гэдэг. Энэ талын уялдаа холбоо нь ямар байна вэ?

-Төрийн бүх шатны албан тушаалтнууд тодорхой хөрөнгө оруулалт, судалгаа, шинжилгээтэй холбоотой томоохон төсөл хэрэгжүүлж, бодлогын шийдвэр гаргахдаа шинжлэх ухааны байгууллагуудын судалгаан дээр үндэслэж, тухайн салбарынх нь эрдэмтдийнх нь санаа оноог тусгадаг байх хэрэгтэй. Үүнийг олон жил ярьж байгаа. Төрийн байгууллагууд, шинжлэх ухааны байгууллагуудаа ингэж уяж өгөх нь тун чухал. Тэгэхгүй бол тэнд эрдэмтэд баахан судалгаа хийж орхидог, дарагдчихсан л байгаад байдаг. Тэрийг нь ашигладаг ч хүн байдаггүй. Яамдууд дээр шийдвэр гаргахдаа шинээр судалгаа хийж байгаа нэртэй хэсэг эрдэмтэд төсөл авдаг. Ийм асуудлуудыг ч цэгцлэх ёстой байгаа юм.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр Ард нийтийн санал асуулга явуулахын тулд УИХ хугацаанаасаа өмнө тарна гэж байна. Үүнд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-УИХ хугацаанаас өмнө тарах тухай асуудал хоёр оны заагаар яригдаж, цөөнгүй гишүүд гарын үсэг зурсан байх. Тухайн үед Их хурал чадамжгүй болчихлоо, ажлаа хийж чадахгүй нь, гишүүд хариуцлагагүй, хэрэг түвэгт олноороо орооцолдож байна гэдэг үүднээс УИХ тарах нь зүйтэй гэж гишүүд үзсэн. Улмаар энэ асуудал намжсан. Энэ удаад Ерөнхийлөгчийн зүгээс “Үндсэн хуулиа баталчихаад энэ УИХ тар. Энэ Их хурлын гол ажил бол Үндсэн хууль юм” гэж хэлсэн. Гишүүдийн зүгээс ч УИХ Ард нийтийн санал асуулгатайгаа холбоотойгоор сонгуулиа наашлуулчихвал төсвийн 30-иад тэрбум төгрөгт хэмнэлттэй юм гэж ярьж байгаа юм билээ. Түүнээс УИХ чадамжгүй болчихоод хугацаанаасаа өмнө тарах тухай ярьж байгаа хэрэг биш юм гэж миний хувьд ойлгосон. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хоёрдугаар хэлэлцүүлгийг дуусгаж, УИХ нэлээд том ажлыг нугалчихлаа. Цаашлаад Ард нийтийн санал асуулга явуулах нь зүйтэй юм гэж үзчихсэн. Үүнтэй хамт нэг мөсөн шинэ парламентаа бүрдүүлж, тус парламент нь шинэ Үндсэн хуулиараа үйл ажиллагаагаа явуулбал зүйтэй юм гэдэг зарчмын байр суурийг намын болон бүлгийн удирдлагын түвшинд яригдсан гэж ойлгосон. Ийм асуудлаар гишүүд чөлөөтэй санаа оноогоо хэлээд явж байгаа юм билээ.

-Таны хувьд тэрхүү байр суурийг дэмжиж байгаа юу?

-Нэгэнт Их хурлын гишүүд өөрсдөө Ард нийтийн санал асуулгатайгаа холбоотойгоор сонгуулиа нааш нь татаад явуулчихъя гэж байгаа бол татгалзах зүйл байхгүй. Энэ нь хариуцлагаас мултрах асуудал биш. Инх хурлын сонгуулийн хугацааг нааш нь татаж байгаа нь одоогийн гишүүд хариуцлагаас зугтаж байгаа хэрэг огт биш юм. Тэртэй тэргүй сонгогчдод тайлангаа тавиад, дүнгээ тавиулна. Сонгууль дөхчихсөн учраас эрх баригч нам өөрсдөдөө ашигтай шийдвэр гаргах нь гэж хардаж байгаа байх. Үүнийг олонхоороо л шийдээд явна. Хугацааг нь наашлуулж, Ард нийтийн санал асуулгатай хамт сонгууль явууллаа гээд эрх баригч намд нэмэх оноо авчрахгүй л байх. Сонгууль болдгоороо болж, өрсөлдөгч намууд өрсөлдөөд л явдаг шүү дээ.

Харин өмнө нь УИХ тарахыг дэмжиж байсан гишүүд өнөөдөр “Ерөөсөө тарж болохгүй гэж эрс эсэргүүцэж буйг ойлгохгүй байгаа. Хүн улс төрд явж байгаа бол нэг л байр суурь, зарчимтай яваасай гэж боддог юм.

-Төсөв мөнгө хэмнэх ёстой гэсэн хууль байхгүй. Харин ийм нэрийдлээр парламентын засаглалд буруу жишиг тогтоож, хямралд оруулчих вий, тогтворгүй байдал үүсгэчих вий гэх болгоомжлол байна л даа.

-Их хурлын гишүүдийн гуравны хоёроос дээш гишүүд нэгдэж гарын үсэг зураад, ээлжит бус сонгууль явуулах тохиолдол, тийм нөхцөл байдал тэр бүр амар бүрдэхгүй. Аль ч парламентын үед. Ялангуяа дийлэнх олонхын парламент бүрдэхгүй гэж ярьж байгаа нөхцөлд, олон намын төлөөлөлтэй болсон тохиолдолд бүр бүрдэхгүй. 51 гишүүн дэмжээд парламентаа тараана гэдэг нь тийм амар босго биш. Тэр талаасаа санаа зовохгүй байна.

-Ерөнхийлөгч Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн эхийг баталсан болон Ард нийтийн санал асуулга явуулах УИХ-ыг тогтоолыг хууль зөрчсөн гэж үзэн, хориг тавьсан. Түүний энэхүү шийдвэрт та юу хэлэх вэ?

-УИХ-ын тогтоолыг хууль зөрчсөн эсэхийг УИХ-ын хуулийн хэлтсийнхэн тайлбарлах байлгүй. Ерөнхийлөгчөөс Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд цөөнгүй санал гаргаж, Зөвшилцлийн ажлын хэсгийг өөрөө ахалсан. УИХ дээр яригдсны эцэст Ерөнхийлөгчийн ихэнх заалтууд дэмжигдээгүй. Иймд Зөвшилцлийн ажлын хэсгийн ахлахгүй гэдгээ мэдэгдэж, түүн дээрээ ч хориг тавьж байгаа байх.

-Зарим сурагч сурах бичгээр бүрэн хангагдаагүй байна гэх гомдол гарч байна. Хэзээ бүрэн хангагдах вэ?

-Хэвлэгдсээр л байна. Өчигдөр (өнөөдөр) багцуудынх нь зөвшөөрөл ирж байна. Нийт 100 гаруй төрлийн гурван сая сурах бичиг хэвлэнэ. Тэр тийм ч амар ажил биш. Сурах бичиг хэвлэх мөнгөгүй байсан, бүтээсэн. Мөнгө өгч буй газар нь хяналтаа тавин ажиллаж байна. Ямартай ч аравдугаар сарын эх гэхэд сурагчид сурах бичгээр бүрэн хангагдана.

-Гурван ээлжээр хичээллэж буй сургуулиуд хэр их байна вэ. Ачаалал дорвитой буурч чадсан уу?

-Ганц, хоёрхон сургууль дээр л бий. Оны сүүл гэхэд хэд, хэдэн сургууль ашиглалтад орно. Тэр сургуулиуд орчихвол гурван ээлжээр хичээллэх сургууль байхгүй болно. Хамгийн их ачаалалтай байдаг Чингэлтэй, Баянзүрх дүүргийн сургуулиад гурван ээлжээр хичээллэхээ больсон. Өнгөрсөн жил гэхэд 30-аад сургууль гурван ээлжээр хичээллэж байсан. Энэ жил арай л аятайхан болж байна.

Ардчилсан Үндсэн хууль тогтоогчдын холбооны ерөнхийлөгч, АИХ-ын дэд дарга асан Ж.Гомбожавтай ярилцлаа.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн хоёрдугаар хэлэлцүүлэг өндөрлөж, Ард нийтийн санал асуулга явуулахаар болж байна. Таны хувьд энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтөд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-“Өдрийн сонин”-ы сэтгүүлч надтай ярилцлага хийж байгаад баяртай байна. Танай сонинд ярилцлага өгөөгүй багагүй хугацаа болсон байна шүү. Миний хувьд Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийх нь зөв гэж бодож байгаа. Гэхдээ одоогийн Улсын Их Хурлаар хэлэлцээд гарч байгаа нэмэлт, өөрчлөлт миний болоод миний эргэн тойрны хүмүүсийн хэрэгцээ, шаардлагыг хангахгүй байна. Би анхнаас нь Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг буруу шийдвэрлэж байна, хууль зөрчөөд байна гэдгийг хэлсэн.

-Хэрхэн зөрчиж байна вэ?

-Үндсэн хуулийн зургадугаар бүлгийн 68.1-т “Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах санаачилгыг хууль санаачлах эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтан гаргах бөгөөд саналыг Үндсэн хуулийн Цэц Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлж болно. Тэгэхээр Ерөнхийлөгч, УИХ гишүүн, Засгийн газар Үндсэн хуулийн төсөл санаачлаад түүнийгээ шууд УИХ-д өргөн барих ёсгүй. Эхлээд Цэцэд өгөх ёстой байдаг. Манаачид нь хэлэхгүйгээр хулгай хийж болохгүй. Ямар өөрчлөлт оруулах гэж байгаагаа манаач нь болох Цэцэд хэлнэ. Цэц юу гэж хэлнэ түүгээр нь шийднэ гэсэн заалт байдаг. Энэ удаад 62 гишүүн төслөө эхлээд УИХ-ын даргад өргөн барьсан. Харин 14:00 цагт Цэцийн даргад төслөө өргөн барьсан.

Цэц үүний хариуг зургадугаар сарын 13-ны өдөр УИХ-ын дарга Г.Занданшатарт өгсөн. Тэр бичигт “Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 64 дүгээр зүйлийн нэг дэх хэсэгт Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Цэц бол Үндсэн хуулийн биелэлтэд дээд хяналт тавих бүрэн эрх бүхий байгууллага. Үндсэн хуулийг чандлан сахиулах баталгаа мөн гэж заасан бөгөөд Үндсэн хуулийн Цэц эдүгээ хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж байгаа саналыг Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлэхгүй болно. Монгол улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлт нь Үндсэн хуулийн үндсэн бүтэц суурь үзэл баримтлалын агуулгад бүрнээр нийцсэн байвал зохино” гэжээ. Үүнээс хоёр санаа гарч байгаа юм. Нэгдүгээрт, энэ удаагийн төсөл Үндсэн хуулийн үндсэн суурь үзэл баримтлалд нийцээгүй төсөл байна. Тиймээс бид үүнийг өргөн барихгүй гэж. Нэгэнт Цэц ингээд шийдчихсэн байгаа нөхцөлд УИХ хэлэлцүүлгийг явуулах ёсгүй. Хоёрдугаарт, Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулбал заавал Ард нийтийн санал асуулга явуулах ёстой. Иймд УИХ-ын гишүүд Үндсэн хуульд ямар өөрчлөлт оруулах эсэхээрээ заавал ард нийтээсээ санал асуулга авах ёстой юм. Түүнийхээ дарааагаар төслөө боловсруулах учиртай. Бид 1992 оны Үндсэн хуулийг хийхдээ эхлээд Ерөнхийлөгчөөр удирдуулсан Үндсэн хууль боловсруулах ажлын хэсэг томилсон. Дараа нь Улсын Бага хурлын хоёр удаагийн хэлэлцүүлэг хийсэн. Ард нийтийн хэлэлцүүлэг зохион байгуулсан гэсэн үг. Цэц энэхүү төслийг болно гэж үзсэн бол ард нийтийн хэлэлцүүлэгт оруулах ёстой. Гэтэл одоо ард нийтийн хэлэлцүүлэг бус ард нийтийн санал асуулга явуулах гэж байна. Энэ нь ард нийтийн асуулгын тухай хуулийг зөрчиж байгаа хэрэг болно. Учир нь ард нийтийн санал асуулга явуулаад үүнийг сонгогчид дэмжсэн бол эргээд түүнийг УИХ хэлэлцэх боломжгүй.Түүнийг батлагдсанд тооцно. Хэрвээ түүнийг дэмжээгүй бол хүчингүй болдог. Ард нийтийн санал асуулгын хуулинд эдгээр зүйлсийг маш нарийн зааж өгсөн. Ард нийтийн санал асуулгын тухай хуулийн 4.3-т Ард нийтийн санал асуулгыг нэг удаад гурваас доошгүй асуудлаар явуулах бөгөөд санал асуулга явуулах асуултын тоо, агуулгыг УИХ хэлэлцэн шийдвэрлэнэ гэж заасан байдаг. Гэтэл уг хуулийг мөн зөрчиж байна. Гурваас доошгүй асуудлаар л санал асуулга явуул гэж заасан байхад 35 зүйлтэй төслөөр санал асууулга явуулах гэж байна.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр санал асуулга явуулахдаа дэмжинэ, дэмжихгүй л гэж асуух ёстой юм биш үү?

-Дэмжсэн, дэмжээгүй гэж асуух ёсгүй. Агуулгаар нь л асуух ёстой. 35 зүйлтэй төсөлд зарим хүний дэмжиж байгаа заалт ч байна. Дэмжихгүй заалт ч бий. Би УИХ-ын баталсан тогтоолыг уншсан. Түүнд хоёр зүйлийг хамтатгаад хийчихэж. Ард нийтийн санал асуулга явуулах, нэмэлт, өөрчлөлтийн эхийг батлах тухай гэсэн гарчигтай байна. Энэ бол тус тусдаа асуудал. Хэрвээ нэмэлт, өөрчлөлтийн эхийг баталчих юм бол Ард нийтийн санал асуулга хийх ямар хэрэг байна вэ. УИХ-ын шийдвэр эцсийн байдлаар гарчихаж байгаа биз дээ. Энэ мэт асуудлуудаас үүдэн бид 62 гишүүнийг Үндсэн хуулийн Цэцэд өгсөн. Цэц шударга ажилладаг бол дүгнэлт гаргах ёстой. Харамсалтай нь УИХ-ын зарим удирдлага Цэцтэй тохиролцоод маргаан үүсээд байгаа асуудлыг гурван сар гаруй хугацаанд дарж байна. Ийм байж болохгүй.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөс онцолж хэлэх заалтууд нь юу байна вэ?

-Үндсэн хууль байтугай аливаа хуулийг хийхдээ ард түмнээ хуурах зорилгоор хийдэггүй. Жишээ нь, УИХ-ын гишүүн гэмт хэрэг үйлдсэнийг шүүх тогтоовол эгүүлэн татна гэсэн байна Энэ одоо ч хуулинд байгаа. Шүүх тогтооно гэдэг чинь шүүхийн шийдвэр гарсан хойно гэсэн үг. Гишүүнийг шалгахдаа бүрэн эрхийг нь түдгэлзүүлээд шалгах ёстой. Гэтэл түдгэлзүүлэх хууль байхгүй. Тэд хууль зөрчөөд Халдашгүй байдлын дэд хороог байгуулсан. Тэр нь парламентад хамгийн олон жил суусан дөрөв, таван хүний бүрэлдэхүүнтэй. Тэд УИХ-ын халдашгүй дархан байдлыг хангана гэж байгаа ч гишүүдэд ял завших боломжийг хуулиар олгож байна. Шалгах боломжийг нь олгодоггүй, шалгачихаад шүүх рүү шилжүүлье гэхээр өгдөггүй. Өнөөдрийн байдлаар 75 гишүүдийн 50-иад нь асуудалтай байна. Хэрвээ өөрчлөх байсан бол УИХ-ын гишүүнийг шалгах эрх нь нээлттэй байх байсан. Хүн бүр хуулийн өмнө тэгш эрхтэй байх ёстой. УИХ-ын гишүүн байлаа гээд халдашгүй дархан эрхтэй байж болохгүй. Би УИХ, Засгийн газрын удирдлага бүрдэхэд “Та нар Халдашгүй байдлын дэд хороогоо хүчингүй болго. Жирийн иргэдээс өөр эрх ямба эдэлж, хууль зөрчиж байна” гэдгийг тодорхой хэлсэн.

-Энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлт өнөөгийн нөхцөл байдлыг дээрдүүлж, хэдэн алхам урагшлах боломжийг олгож чадах уу?

-Энэ төслийн цөөнгүй заалт төрийн дээр нам гарахад чиглэгдсэн. УИХ-ын гишүүн хэлэлцэж байгаа асуудлын талаар илээр гаргана гэж оруулсан нь намын дарга, бүлгийн дарга нарын хараа хяналт дор саналаа өгнө гэсэн үг. Хэрэв эсрэг санал өгвөл намаасаа хөөнө, дараа сонгуульд нэр дэвшүүлэхгүй, албан тушаал өгөхгүй гэх зүйлийг ярина. Ингэхээр УИХ-ын гишүүн ард түмний бус намын төлөөлөл болж хувирч байгаа юм. Ил санал хураалтын хамгийн хортой тал нь энэ. Мөн Ерөнхий сайд Засгийн газраа бүрдүүлнэ гэж байна. Энэ нь яамд болоод сайд нарын тухай асуудал биш. Агентлаг, газар хэлтэс, аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг, баг хороо хүртэл эрх баригч нам ажил олгогч болж хувирна. Энэ нь дэвшил бус харин ч ухралт болж байна.Ерөнхий сайд өөрөө Засгийн газраа бүрдүүлэхээр түүний таньдаг, мэддэг хүмүүс л томилогдоно. Аль ч улсад Засгийн газрын гишүүдийг УИХ-ын хяналтад оруулдаг. Ингэснээрээ Ерөнхий сайдад тусалж байгаа хэрэг юм.

-Дордуулсан долоон өөрчлөлтийг эргэн харснаараа ололттой зүйл боллоо гэдгийг хууль санаачлагчид хэлж байгаа. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Үндсэн хуулийн Цэцээс 2011 оны арваннэгдүгээр сарын 29-ний өдөр тогтоол гаргасан байдаг. Тэрхүү тогтоолд “УИХ-ын 1999 оны арванхоёрдугаар сарын 24-ний өдрийн хуралдаанаар хуралдсан Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийг хүчингүй болгосугай. 1992 оны нэгдүгээр сарын 13-ны өдөр батлагдсан Үндсэн хуулийн бүх заалт хүчинтэй болохыг дурдсугай. Үндсэн хуулийн Цэцийн энэ шийдвэр эцсийнх бөгөөд гармагцаа хүчин төгөлдөр болно” гэжээ. Тэгэхээр тэр долоон заалтыг дахин хэлэлцэх ёсгүй юм. Дээрээс нь хүчингүй болчихсон тэр заалтуудыг 18 жил мөрдөөд явчихсан. Хууль зүй дээлдэг орон мөн л юм бол өнгөрсөн хугацаанд гарсан бүх шийдвэрүүд хүчингүй гэсэн үг. Дээрх дутагдлууд энэ жил дахин давтагдлаа.

-Таныхаар ямар өөрчлөлт хийх ёстой байв?

-Тогтолцооны томоохон өөрчлөлт хийх ёстой байсан. Ардын Их хурал, Улсын Бага хурал гэсэн хоёр танхимтай болох ёстой. Дээр дурдсан алдаа завхралыг арилгахын тулд хоёр танхимтай болж, дээд танхимд нь Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга Дээд шүүхийн дарга, Улсын Ерөнхий прокурор, ШУА-ийн ерөнхийлөгч, Ерөнхий аудитор зэрэг цөөхөн хүнийг томилдог байх, хариуцлага тооцдог хэрэгтэй. Мөн УИХ-ын гишүүд, Улсын Бага хурлын гишүүдийг эгүүлэн татдаг гэх мэт цөөхөн эрх мэдэлтэй байх ёстой. Мөн Монгол Улсын дунд, урт хугацааны бодлогыг боловсруулдаг байх хэрэгтэй. Би энэ тухай буюу зөвхөн Үндсэн хуулийг гуравдугаар бүлгээр өөрчлөлт хийх төсөл боловсруулаад 2017 онд холбогдох байгууллагуудад өгсөн. Тэд хүлээж авдаггүй. Хүлээгээд авчихаар энэ хүмүүсийн төрийн мөнгийг шамшигдуулдаг, ял завшдаг байдал нь ил болох гээд байгаа хэрэг. Хамгийн сүүлд л гэхэд хуульд хөөн хэлэлцэх хугацаатай холбоотой өөрчлөлт оруулснаар ямар их хүн ял завшив. Тэр бүрт Монголын ард түмэн хохирч байна. Энэ бол дээд хяналтгүй парламент хэрхэн дураараа дургиж болдгийн тод жишээ. Би өөрөө АИХ-ын дарга байсан хүн. Намайг АИХ-ын дарга байх үед Улсын Бага хурал, шүүх, прокурор, Засгийн газар даруулгатай л байсан. Гомбожав ингэж байлаа гэж биеэ магтаж байгаа хэрэг биш. Хоёр танхимтай байхын ач холбогдол нь л энэ.

-Та шинэ Үндсэн хууль баталж явсан хүний нэг. Тухайн үед орхигдуулсан зүйл нь юу байсан бол?

-1992 оны Үндсэн хуульд бид дутуу бодож хийсэн хэд хэдэн зүйл бий. Тухайлбал, УИХ нь 76 гишүүнтэй, нэг танхимтай байна гэж заасан нь дутагдалтай. Манай улс нэг хүний захиргаадалтын дор 40, 50 явж ирсэн байсан учир түүнээс татгалзаж, 76 гишүүд төрийн эрх мэдлийг тэгш хувааж өгөх нь зүйтэй гэж үзсэн. Тэр утгаараа АИХ-ыг хугацаанаас нь өмнө татан буулгаж байлаа. Гэтэл нэг танхимтай 20 жил болоход хэмжээгүй эрхтэй, хяналтгүй, ард түмний бус, улс төрийн нам, эдийн засгийн бүлэглэлүүдийн төлөөлөл болоод хувирчихсан байна. Тэгэхээр 1992 оны Үндсэн хуульд хамгийн алдаатай, дутуу бодож хийсэн зүйл нь парламентыг нэг танхимтай болгосон явдал. Дэлхийн хөгжсөн улс орнууд бүгд хоёр танхимтай байгаа. Танхимын гишүүдийнх нь тоо манайхаас хавьгүй олон. Манай УИХ-ын гишүүд Герман, Англи, Америк, Японы хуулиуд ийм байдаг гээд ярьдаг. Гэхдээ тэд хоёр танхимын тухай огт ярихгүй байна. Учир нь тэд өөрсдийнхөө дээр ард түмний хяналтын дээд танхимтай байхыг зөвшөөрөхгүй байгаа юм. Энэ нь эх орны баялгийг хэсэг бүлэг нөхдүүд идэж байх зорилготой.

Хоёрдугаарт, бид Үндсэн хуулийн Цэцийг томилох ажлыг дутуу бодож хийсэн. Ерөнхийлөгч, УИХ тус бүр гурав гурвыг, харин үлдсэн гурвыг нь Дээд шүүх санал болгож томилдог. Эдгээр хүмүүс ард түмний нэрийн өмнөөс Үндсэн хууль биелүүлж байна уу гэвэл үгүй. Харин ч Ерөнхийлөгч, УИХ, Дээд шүүхэд үйлчилдэг болчихоод байна. Тийм Цэцийг татан буулгаад Дээд шүүхэд харьяалуулах, төрийн засаглалын хэлбэрт хяналт тавьдаг энэ үүргийг дээшлүүлэх хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл, Ерөнхийлөгч, УИХ, Дээд шүүх, прокурор зэрэг нь үндсэн хууль зөрчиж байгаа бол үг дуугүй шүүх байгууллага руу чиглүүлэх ёстой. Одоо томилгоо нь буруу байгаагаас гадна эрх мэдэлгүй, зөвхөн дүгнэлт гаргаж байна. Дүгнэлт гаргалаа ч түүнийг нь хүлээж авдаггүй байдалд орчихсон.

Гуравдугаарт, Дээд шүүхэд хууль зөрчсөн, төрийн залгамж чанарыг зөрчсөн, ард түмний тархи толгойг буруу тийш нь эргүүлсэн намуудыг тараадаг, хүчингүй болгодог эрх мэдэл нь алга. Энэ эрхийг өгөөгүй нь буруу зүйл болсон. Зүгээр л бүртгээд орхидог. Угтаа нэгэнт л бүртгээд эрхийг нь олгож байгаа бол эрх, үүргээ биелүүлээгүй тэдгээр намуудад хяналт тавьдаг, хариуцлага тооцдог байх ёстой. Хязгааргүй эрх мэдэлтэй парламенттай байна. Тэр парламентад хяналт тавьдаг байгууллага нь эрх мэдэлгүй, улс төрийн байгууллагуудын төлөөлөл болчихжээ. Тиймдээ ч манайд засаг төрийн хямрал нүүрлэчихэж. 1992 оны Үндсэн хуулийн хамгийн том ололт нь төрийн дээр нам байсныг болиулсан. 1990 оны гуравдугаар сарын 25-ны өдөр Ардын их хурал чуулган хийж Үндсэн хууль дахь Нам бол манай нийгмийг удирдан чиглүүлэх хүч мөн гэх заалтыг хасан төрийн дээр ард түмнийг тавьсан. Гэтэл өнөөдөр ард түмний эрх мэдлийг улс төрийн намууд авчихаад байна. Эрх үүргээ мэддэггүй, мэдэхийг хүсддэггүй тийм хүмүүс төр төлөөлж байна. Тодруулбал, манай УИХ-д төрд бэлтгэгдээгүй хүмүүс сонгогджээ. Үүнээс болоод энэ 27 жилд Монгол Улс уул уурхай, байгалийн баялагаас гадна төрийн мэргэшсэн албан хаагчгүй болж хохирсон байна. Өнөөдөр яам, тамгын газрууд дээр тухайн намын төлөөлөл болсон хүмүүс л байгаа. Төр мэргэшсэн албан хаагчгүй болсон. Үүнийг нөхөхөд дор хаяж 20, 30 жил хэрэгтэй.

-Ард нийтийн санал асуулга явуулахтай холбоотойгоор Ерөнхийлөгч засаглалын хэлбэрийг асуух хэрэгтэй гэсэн санал гаргасан. Энэ нь хуулийн хүрээнд боломжгүйгээс гадна эв нэгдлийг илэрхийлэгч төрийн тэргүүн ийм санал гаргаж байгаа нь буруу гэдгийг хуульч, судлаачид онцолж байгаа. Та үүнд ямар суурьтай байна вэ?

-Одоогийн төслийн хэдэн заалтууд бүгд өөр, өөрийнхөө эрх мэдлийг авч үлдэх, болж өгвөл нэмэгдүүлэх сонирхлоор хийгдэж байна. Улс орны эрх ашгийн төлөө гэх ганц ч заалт алга. УИХ-ын 76 гишүүн бүгдээрээ цугларч, хуралдаж хууль батлах үүрэгтэй. Тэр хуулийг Засгийн газар биелүүлж байна уу үгүй гэдэг дээр хяналт тавих ёстой. Ийм л хоёр үүрэгтэй байгууллага. Гэтэл энэ үүргээ биелүүлэхгүй байна. Энэ байдлаа ч Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд оруулчихлаа. Тодруулбал, УИХ-ын гишүүдийн олонх буюу 39 нь ирснээр хурал эхэлнэ,хуулийг олонхын саналаар эцэслэн батална гэж байна. УИХ-ын гишүүн хуулийг эцэслэн батлахад нь гэхээсээ илүү хэлэлцэх үед нь ард түмнээ төлөөлж үгээ хэлэх нь чухал. Кноп дарахыг робот ч чадна шүү дээ.

Судлаачдын хэлж байгаагаар Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг нэмэгдүүлсэн 45 органик хууль байгаа юм билээ. Ерөнхийлөгч бол аж ахуйн ажил руу орох ёсгүй хүн. УИХ ч тэр Өргөдлийн байнгын хороо гэж байгуулсан байна. УИХ ийм зүйл хийх ёсгүй. УИХ хуулийг л зөв гаргах, утааг арилгах бодлогыг нь л боловсруулж байх ёстой. Өргөдлийн байнгын хороог байгуулснаараа УИХ Засгийн газрын ажлыг нь булааж авч байгаа хэрэг. Ер нь энэ төрийн бүтэц зохион байгуулалт маш муу байна. Идэж, уух, шамшигдуулах болохоороо сарниулсан хууль тогтоомж гаргадаг. Газрын асуудлыг л гэхэд зургаа, долоон яам хариуцаж байна. Энэ утгаараа газрын асуудал ямар ч хяналтгүй байгаа юм. Дээрээс нь төрийн бүтцийг авсаархан, цомхон, чадварлаг болгомоор байна. УИХ-ын нэг гишүүн дөрвөн туслахтай. 76 гишүүний 300-аад туслахаас шилж сонгоод хууль боловсруулах ганц хүрээлэнтэй болж болно. Тэр хүрээлэнгээр бүх хууль дамжина гэсэн үг. Өнөөдөр гаргасан хууль тогтоомжууд насгүй байгаагийн учир нь хуулийг шүүж гаргадаг байгууллагууд муу ажилладагтай холбоотой. Үндсэндээ энэ төр дампуурчихсан байна. Энэ дампуурлаас салахын тулд бид авлигачид, оффшорчдоосоо салах хэрэгтэй. Хамгийн чухал нь ард түмний их хуралдай хийж, Ардын Их хурал, Улсын Бага хурлаа байгуулан засаг төрийн цоо шинэ тогтолцоонд орсон Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийх нь зөв.

Үндсэн хууль гэдэг эхний өгүүлбэрээсээ авахуулаад эцсийн мэдэгтүн, сахигтун гэх үг хүртлээ төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалахад оршдог. Үндсэн хуульд орсон үг өгүүлбэрийг улам сайжруулж, нарийсгаж явах ёстой.

Өнгөрсөн хоёр сарын хугацаанд УИХ-аар Үндсэн хуулийг хэлэлцлээ. Манай ард түмэн Үндсэн хуулийн мэдлэг муу, тун сул гишүүдийг сонгожээ. Өнөөдрийн парламент бол Монголын сонгогчдын бүтээгдэхүүн шүү дээ. Сонгогчдод Монголоо гэх сэтгэл, зүтгэл алга. Бид сонгогчдын дутагдалд орсон байна. Бид цаашдаа үүнд онцгой анхаарч, зөв зүйтэй хүнийг сонгох нь чухал.