Author: Сүхбатын Ариунжаргал

Б.Бадрууган агсны хүү Б.Гийгүүлэнтэй ярилцлаа.

-Аавын тань талаар хүн бүхэн сайнаар дурсаж ярьдаг. Гэртээ аав хүнийхээ хувьд ямар хүн байсан бэ гэдгээр яриагаа эхэлье?

-Ноён нуруутай ханхайсан нөмөр нөөлөгтэй хүн байсан даа. Гэрт орж ирэхээр гэр дүүрээд л явчихна. Гэртээ их л энгийн, жирийн хүн байсан санагддаг. Ер нь хүмүүстэй уулзахдаа, ажлаа хийж байхдаа ч энгийнээрээ элдэв ааш аяггүй хүн. Тийм болохоор хүмүүсийн зүрх сэтгэлд их хоногшоод үлдчихсэн юм болов уу. Аавтай хамт ажиллаж байсан хүмүүс үргэлж сайхнаар дурсдаг.

-Хүүхдүүддээ юу гэж захьдаг байв?

-Ном унш гэдэг байсан. Дандаа би чиний хажууд байхгүй. Юм болгоныг би чамд хэлж өгч чадахгүй. Тийм болохоор чи мэдэхгүй чадахгүй юмаа номноос л олж унших хэрэгтэй. Хорвоо мөнх бус. Эд хөрөнгийг чинь хулгайч хулгайлаад аваад явчихаж болно. Харин чиний сурч мэдсэн зүйлийг хэн ч тархи толгойноос чинь авч чадахгүй. Тиймээс ном их унш. Эрдэм мэдлэгийг шүтэж бай гэдэгсэн. Хорвоо ертөнцийн жам ёс мөн чанар гэх мэт жаахан хүүхдэд ахдахаар том сэдвийг их л ойлгомжтой хэлдэг байсан. Яг юу гэдэг байсныг нь санахгүй ч ойлгочихсон л юм.

-Та аавынхаа захиасаар олон ном уншсан уу?

-Тэр хүмүүжил нь надад үлдчихсэн байна. Учиргүй их ном уншсан гээд байх нь ч хаашаа юм. Гэхдээ ер нь ном их уншихыг хичээдэг. Өвөөгөөс аавд, ааваас надад уламжлагдан ирсэн хамгийн их үнэ цэнтэй бөгөөд үнэлж барамгүй өв хөрөнгө болох хэдэн сайхан ном байна. Аавд өвөө маань би чамд эд хөрөнгө өгч чадахгүй энэ хэдэн номыг л өгье гэсэн юм билээ.

-Өвөөгийнхөө талаар дурсаач ямар хүн байсан бэ?

-Бага байхад ням гариг бүр өвөөгийнд очдог байсан. Очихоор зулай дээр нэг үнсдэг байсан. Намайг уг нь бичгийн талын ажлыг нь үргэлжлүүлэх байх гэж найддаг байсан юм билээ. Өвөө маань бүр бага байхад өөд болсон болохоор хожуу л ямар агуу хүн байсныг нь ойлгосон. Монголчуудын дунд бараг албан бус төрийн дуулал шиг дуулагддаг “Халуун элгэн нутаг” дуугаар нь их бахархдаг. Дууных нь хөшөөнд хүмүүс хүндэтгэл үзүүлж байхтай хааяа таардаг. Сэтгэлд их таатай байдаг.

-Аав тань сайн хүмүүстэй илүү нөхөрлөдөг байсан гэж ярьдаг юм билээ. Найз нөхдийнх нь тухай ярья л даа?

-Аав маань хүнийг дугаарлаж, дэс дараа өгч харьцдаггүй. Найз нөхөд нь ч одоо бидэнтэй холбоотой аавыг дурсаад л явж байна. Аавыг дурсаж ярих найз нөхдийг нь тоочих юм бол барагдахгүй дээ. UBS телевизийн Баяр ахын өрөөнд аавын зураг одоо болтол байдаг. Өрөөнд нь яваад орохоор аавын зураг ширээн дээр нь байхад сайхан л санагддаг юм. Бас Г.Золжаргал ах аавын талаар сайхан дурсамж нийтэлдэг. Тэрийг уншихаар надад аавтайгаа тухайн цаг үед нь очоод уулзсан юм шиг сэтгэгдэл төрүүлдэг юм. Энд тэнд хүмүүстэй уулзаад явж байхад аавын найзууд олон л доо. Бүгдээрээ л Ууганы хүү гээд их сайн байдаг юм.

-Аав тань жүжигчин, дуучин, найруулагч гээд олон төрлийн авьяастай хүн шүү дээ. Алинд нь илүү дуртай байсан юм бол?

-Тийм. Юм юманд адтай хүн байдаг шүү дээ. Аав маань юм юманд оролцож, хийж явсан хүн. Дуучид, ая зохиогчид гээд дуутай холбоотой хүмүүсийн хувьд аав дуучин, киноныхондоо кино найруулагч гэдгээрээ үлдсэн. Би жаахан байсан юм чинь миний хувьд аав гэдэг утгаараа л сэтгэлд үлдсэн байдаг. Аав найруулагч гэж дуудуулах дуртай байсан.

-Таныг аавынхаа мэр­гэжлийг үргэлжлүүлэхээр шийдсэн гэж ойлгож болох уу. Зураглаачаар ажилладаг байх аа?

-Би 2012 онд Радио телевизийн сургуулийг кино зураглаач мэргэжлээр төгссөн. Тэрнээс өмнө СУИС-д соёл урлагийн удирдлагаар сурч байсан юм. Соёл урлагийн удирдлагаар сурч байснаа гэнэт кино руу өөрийн эрхгүй татагдсан. Би кино урлагаар хоолоо олж идэх ёстой хүн юм байна гэж ойлгосон хэрэг. Одоо кино зураглаачаар ажиллаж байна. Гэхдээ яваандаа найруулагч болох бодол бий.

-Хэдэн кинонд ажилласан бэ?

-Анх “Рашаантын 18” кинонд дууны оператороор ажиллаж эхэлсэн. Дараагаар нь “Помогите нам-3” кинонд мөн ажиллаад, “Улаан Эрэг” телевизийн түүхэн сэдэвт олон ангит кинонд зураглаачаар, “Үхлийн Симфони” УСК-нд анх удаа ерөнхий зураглаачаар Аси найруулагчтай хамтран ажиллаж байсан. Мөн “Эх Орон дуудаж байна” кинонд зураглаачаар, “Хөгжилтэй өдөр” УСК-нд ерөнхий зураг­лаачаар ажилласан байна.

-Бага наснаасаа л урлагаар явъя гэж бодож байсан уу?

-Угаасаа л урлагийн гэр бүлд өссөн хүүхэд болохоор урлагаар л явна гэж боддог байсан. Манай гэрийнхэн аав, ах, эгч, өвөө гээд бүгд л урлагийн хүмүүс шүү дээ.

-Аавынхаа найруулсан кино­ноос онцолж нэр­лээч?

-Аав 1990-ээд онд кино найруулж байсан. Тэр үед одооных шиг олноор нь кино хийдэггүй байлаа. Аавын найруулсан хүмүүсийн мэдэх киноноос илүү мэддэггүй нэг киног нь онцолмоор байна. Тухайн үед олонд хүрч чадалгүй хөрөнгө санхүүгээсээ болоод кино театраар олигтой гараагүй юм. Тэр “Ертөнцийн сүүлчийн чулуу” гэдэг кино Бадрууган гэдэг хүний найруулагч талаасаа өөрийн бодлыг шингээсэн, илүү уран бүтээлч тал руугаа хандсан, ашиг орлогын бус бүтээл. Их цөөхөн жүжигчинтэй. Гол дүрд нь Равдан, Урнаа гэх зэрэг жүжигчид тоглосон юм.

-Дуулж байсан үеийг нь ярь л даа?

-Аавын зарим хуучны сайхан дуунуудыг сүүлд Наранзун, Мөнхгэрэл хоёр ах маань Радиогийн алтан санд хадгалагдсан байсан дуунуудаар нэг цомог гаргасан юм. Тэр цомгоос мэддэггүй сонин содон дуунуудыг сонссон шүү. Аавын дуулж байсан үеийг би сайн мэдэхгүй л дээ. Дуу хуур талаас нь Наранзун ах сайн ярих байх.

-Одоо дууг нь сонсоход ямар санагддаг вэ?

-Сайхан л санагддаг юм. Аавын дуу хоолой тэр хуурцганд хадгалагдаад үлдсэн гэдгээрээ мэдээж их дотно санагддаг.

-“Тунгалаг тамир” киноны туслах дүрд тоглосон хэсгийг ярьж их инээдэг байсан гэдэг юм билээ. Хэдэн кинонд тоглож байсан юм бол?

-Аав “Тууврын замд” кинонд тоглосон байдаг. Бас кино үйлдвэрт туслахаар ажилладаг байхдаа “Тунгалаг тамир” кинон дээр олны хэсэгт тоглосон юм билээ. Дараа нь хойшоо Ленинградад кино найруулагчаар сураад ирсэн байдаг.

-Өөрөө дурсан ярьдаг ярианаас нь санадаг уу?

-Би аавынхаа уран бүтээл талаас нь ярих юм бол миний мэдлэг жулдахаар л даа. Намайг их жаахан байхад аав өнгөрсөн шүү дээ. Би тухайн үед 13 настай байсан.

-Бага байхдаа аавынхаа ажил дээр очиж байв уу?

-“Төрийн сүлд өршөө” киноны зураг авалтан дээр харах хүн байхгүй гээд намайг ганц, хоёр удаа авч явж байсан. Тэрнээс биш киноных нь зураг авалт руу явж байгаагүй. Гэхдээ хэрвээ тэр үед хамт явж байсан бол гэж одоо их боддог. Хэрвээ тэгсэн бол тухайн үедээ ойлгохгүй ч гэсэн аавын жүжигчидтэй ажиллаж байсан арга барилыг одоо эргээд санахад их том гарын авлага болох байж гэж боддог юм. Харамсалтай нь аав намайг дагуулж явж байгаагүй. Очоод үймүүлээд ажлыг нь хийлгэхгүй гэж боддог байсан байх л даа. Хааяа ингээд кинон дээр ажиллаж байхад аавтай хамтарч байсан хүмүүс их хууч хөөрдөг юм. Хүн болгон л магтаж байдаг болохоор бахархам сайхан байдаг.

-Юу гэж магтдаг вэ?

-Ууган найруулагч мундаг хүн, сайхан хүн байсан гэдэг. Зан аашийг нь энгийн сайхан хүн гэж их ярьдаг. Тэгэхээр аав эргэн тойрон, хамт ажилладаг байсан хүмүүсийнхээ сэтгэлд одоо болтол байдаг хэрэг.

-Өөрөө айлын бага хүү шүү дээ. Хэр эрх хүүхэд байв. Аав тань эрхлүүлдэг байв уу?

-Би аюулын эрх хүүхэд байсан шүү. Аав хүний урманд нэг ч удаа надад гар хүрч үзээгүй. Голд ортол цөөн хэдэн үгээр загнана. Жаахан хүүхдэд яаж тааруулж, санаа сэтгэлд нь тэгж шингэтэл хэлдэг байсан юм бол бүү мэд. Одоо болтол зарим нэг загнуулж байсан үе санаанаас гардаггүй юм.

-Юу гэж загнадаг байсан юм бол санаж байна уу?

-Би багаасаа элдэв янзын юманд орооцолдох дургүй, зугтдаг зантай. Тэгсэн аавыг Радио телевизийн сургуулиа байгуулчихсан, захирал болчихсон байхад нь нэг удаа ажил руу нь дагаж явсан юм. Тэгээд л дээгүүр доогуур гүйж байсан чинь Үндэсний телевизийн нэг нэвтрүүлэгт дуу оруулах гэсэн дуу оруулах хүүхэд олдохгүй байж. Би тэгэхэд гуравдугаар ангийн хүүхэд байсан. “Хөөе миний дүү наашаа хүрээд ир. Алив чи энд дуу оруулаатах” гэдэг юм байна. Би “Үгүй ээ, чадахгүй” гэсэн чинь “Зүгээр, зүгээр” гээд намайг чирээд дагуулаад орчихгүй юу. Тэгээд текст өгөөд “Үүнийг уншаад сайн цээжилж бай” гэсэн. Би уншихгүй гэж зөрүүдлээд “Би бичиг үсэг мэдэхгүй” гээд хэлчихсэн юм. Тэгсэн чинь нээрээ юу гэхээр нь “Тийм сургуульд ороогүй, бичиг үсэг мэдэхгүй” гээд нөгөөдөхөөс бултаад байж байсан аав намайг алга болчихлоо гэж хайж яваад олоод ирдэг юм байна. “Хүүе чи энд юу хийж яваа юм” гэхээр нь “Энд харин намайг хүмүүс дуу оруул гээд байна” гээд л ховлочихсон. Тэгсэн чинь аав дагуулж ороод “Манай хүүг дуу оруулаатах гэсэн юм уу” гээд асуучихлаа. Нөгөөдүүл нь “Харин дуу оруулаач гэсэн чинь танай хүү чинь бичиг үсэг мэдэхгүй гэж байна” гэдэг юм байгаа биз дээ. Аав тэрэнд их санаа зовж ичсэн юм шиг байна лээ. Тухайн үед тэр хүмүүстэй инээд наргиа болгож өнгөрөөд гарч ирэхдээ намайг хараад “Бичиг үсэг мэдэхгүй гээд юун элдэв балай юм яриад байгаа юм. Хүний нэр баастаад байгаарай чи” гэж зэмлэсэн. Тэр үед “За ер нь хамаагүй хүн амьтанд муу хэлэгдэхээр байж болохгүй юм байна” гэж бодсон. Одоо бодоод байхад намайг гуравдугаар ангийн аравтай хүүхэд бичиг үсэг мэдэхгүй гэхээр “Бадрууганы хүүхэд бичиг үсэг мэддэггүй” гэж хүмүүс харлаа гэж бодсон байх даа. Тэгж нэг загнуулж байсан юм.

-Аавынхаа ажил дээр л өнждөг хүү байж дээ?

-Манай ээж гадаад руу уран нугаралтаар байнга явчихна. Би багадаа ээжийг дагаад хоёр удаа гадаад явж байсан юм. Бусад үед аав, эгч хоёртой л үлдэнэ. Тэгээд аавыг дагаад ажил дээр нь очоод л гүйж байдагсан.

-Гэрт чинь аавын тань найзууд байнга ирдэг байсан байх. Тухайн үед сонсож байсан дурсамжуудаас яриач?

-Гэрт аавын найзууд байнга ирнэ л дээ. Тухайн үеийн, одоо ч гэсэн урлагийн салбарт нэр хүндтэй толгой цохиж яваа эрхмүүд манай гэрээс салахгүй. Нэг нь гараад явахаар нөгөөдөх нь ороод ирнэ. Ер нь ёс зүй гэрийн хүмүүжил тал дээрээ аав чанга шүү. Том хүний ярианд хамаагүй битгий оролц гэдэг байсан. Одоо бодоод байхад ярьж байсан яриаг нь сонсож байсан үе байхгүй юм. Цаана нь хичээл номоо хийгээд л суудаг байсан байх.

Манайд аавын найзуудаас Жаргалсайхан ах анх орж ирснийг ер мартдаггүй юм. Хүмүүс орж ирэхэд сонин содон зүйлгүй л байсан юм. Гэтэл цаад өрөөнд орчихоод аавыг дуудахаар яваад очтол нэг хүн нь халзан болчихсон сууж байсан. Гайхаад үүдэнд малгай өлгөж үү гээд баахан харж билээ. Тэгээд хэсэг хугацааны дараа хиймэл үстэй гэдгийг ойлгосон.

-Ээжийнхээ талаар яриач. Тэр олон хүн ирж байхад мэдээж цай ундтай байх гээд ажил их шүү дээ?

-Манай ээж уран нугараач хүн л дээ. Наранцэцэг гэдэг юм. Монголд хамгийн анхны хос уран нугаралт хийж байлаа. Уран нугараачид их эрт тэтгэвэрт гарчихдаг шүү дээ. Харин манай ээж тухайн үедээ 44 хүртлээ нугарсан юм. Дээрээс нь уран нугараачид хүүхэд гаргах юм бол дахиж нугарахаа больдог гэж байхад ээж маань эгч бид хоёрыг гаргачихаад эргээд нугараад эхэлж байлаа. Тэр нэг үзэл онолыг буруу гэдгийг биеэрээ баталж харуулсан чадварлаг эмэгтэй. Одоог болтол уран нугаралтын багш хийж байгаа. Мэдээж гэр оронд хүн орж ирэхэд айлын ямар ч эзэгтэй цай унд гэх нь тодорхой л доо.

-Гэр бүлээрээ тэмдэглэж байсан хамгийн сайхан баяраа дурсвал?

-Ер нь манайд шинэ жилийн баяраар их гоё уур амьсгал ороод сайхан болдог байсан. Аав шинэ жилээр олдохгүй. Янз бүрийн хүлээн авалтад явчихна. Тэгсэн ч гэр бүлээрээ он гаргах сайхан байж.

Би багадаа их сэжигч үнсүүлэхээрээ хацраа арчдаг хүүхэд байсан. Цагаан сарын баярт тухайн үед дуртай биш. Одоо бодоход гэр бүлээрээ цагаан сарыг их л гоё тэмдэглэдэг байж дээ.

-Их алиа хошин мэд­рэмжтэй хүн байсан гэж дурсдаг байх аа?

-Тийм шүү. Онигоо их ярина. Хүн инээлгэх дуртай. Ааваас надад хүн инээлгэх дуртай зан л үлдсэн юм шиг байна. Тэрнээс тэр эрдэм мэдлэг нь бага заяасан юм уу даа. Би өөрийгөө их голдог юм.

-Аавынхаа мэргэжлийг өвлөж авсан юм биш үү?

-Өвлөх гээд л ядаад явна. Гэхдээ урлагт үнэхээр авьяастай бол тодроод гараад ирнэ л дээ. Хэрвээ авьяасгүй бол эртхэн зайгаа тавиад өгсөн нь дээр гэж боддог. Өөрийгөө авьяастай үгүйг шалгах гээд сорьж байна. Үнэхээр аавын авьяас мэдлэгээс жаахан ч атугай үлдсэн бол яваандаа тэр нь харагдах байх.

-Бадрууганы хүү гэхээр их хүндлэл оршдог байх даа?

-Жаахан байхаас минь аав, өвөөгийн нэр нуруун дээр явна гэдэг хүнд ачаа л даа. Өөрөө өөдтэй биш хэрнээ би Бадрууганы хүүхэд гээд чадахгүй байж цам харайгаад явах дургүй. Тийм болохоор Бадрууганы хүү гэдгээрээ хүмүүст танигдаж элдэв янзын хийсэн бүтээснээ гайхуулахаасаа илүү өөрийн хүч чадал, авьяас, эрдэм мэдлэгээр тодорч хүмүүст танигдахыг хүсдэг.

-“Бодлын хулгайч” киноны зохиолч нь мэргэжлийн
жүжигчин сонгосонгүй гэж намайг голж л байлаа-

“Бодлын
хулгайч” киноны Төмөр болон дэлгэцийн олон дүрээр нь хүмүүс мэдэх болсон дуучин
Б.Батмэндтэй ярилцлаа.

-Таны тоглосон
“Босуул” киноны нээлт саяхан боллоо. Энэ киноныхоо талаар үзэгчдэд
сонирхуулаач. Зураг авалтаа хаана авсан бэ. Хэцүү зүйл байв уу?

-Найруулагч
Ж.Сэнгэдоржийн “Босуул” кинонд хамгийн сүүлд тоглоод байна. Киногоо нээлт дээр
нь л анх үзсэн. Сайн кино болсон санагдсан. “Sun” продакшны залуусын хийсэн
кино л доо. Тв коктейлийнхон продюсероор ажилласан. “Босуул” киног хүмүүс үзчихэд гэмгүй. 1930
оны үйл явдлыг орчин үеийн шийдэлд оруулж сонирхолтойгоор гаргаж байгаа юм. Энэ
кинонд 60-70 хүнтэй том багтай хамтарч ажилласан. Хэнтийн нуруунд зураг авалтаа
хийсэн. Өглөө болгон үүрийн таван цагт босч уул руу мацаад зураг авалтад ордог
байлаа. Хоёрдугаар сард зураг авалт нь болсон болохоор их зутарсан. Үстэй
зузаан дээл өмссөн ч уулын таг дээр мөн ч хүйтэн байдаг шүү. Шөнийн зураг л
хэцүү байсан даа. Хамгийн сүүлчийн зураг авалтыг бүр хол авсан юм. Өндөр уулын
эгц өөд арав гаруй километр алхаж орой дээр нь гарсан. Дунд нь цуцаад ийм газар
сонгоод байхдаа яахав дээ гэж уур хүрч л байлаа. Орой дээр нь гараад харахад их
сайхан харагддаг юм билээ. Хийморь сэргээд гайхалтай байсан.

-Таныг дуучин
гэдгээр тань хүмүүс мэднэ. Сүүлд кинонд тоглоод байгаа учраас жүжигчин гэж
ойлгоод байгаа. Та хэзээ ямар мэргэжлээр сургуулиа төгсөж байв?

-Би анхнаасаа
СУИС-д ороод жүжигчин болох бодолтой байсан л даа. 1994 онд СУИС-д анх шалгалт
өгөөд Ардын жүжигчин Ц.Гантөмөр гуайн шавь болж байлаа. Урлагийн гавьяат
зүтгэлтэн Н.Ганхуяг багш манай ангийг дааж авсан юм. Тухайн үед кино драмын
ангид дуулаачийн хичээл ордог байсан. Тэр хичээлийг гавьяат жүжигчин Д.Банди
орно. Тухайн үед Д.Банди багш маань надад хоёр мэргэжилтэй болох санал тавиад
дуулаачийн ангид давхар мэргэжлийн шалгалт өгсөн. Гуравдугаар курсээс кино
драмаас илүү дуулаач руугаа чиглэсэн юм.
Д.Банди багш маань дуулаачийн тэнхимийн багш болохоор нь багшийгаа дагаад
дуулаачийн анги руу шилжчихсэн. Тэгээд л 2000 онд дуурийн дуучнаар төгсөж байлаа.

-Сургуулиа
төгсөөд ажлын гараагаа хаанаас эхэлж байв?

-Сургуулиа
төгсөөд дуурийн театрт гоцлол дуучнаар орсон. Дуурийн театрт есөн жил ажилласан
даа. Ажиллаж байх хугацаандаа арав гаран дуурьд дуулсан байдаг юм. Би төгсөх
курст байхдаа “Учиртай гурван толгой” дуурийн дүрийн гуравдугаар уралдаанд
Д.Банди багштайгаа бэлдэж орсон. Балганы дүрээр тэргүүн байр эзэлж байлаа. Анх
удаа оюутан байхдаа “Учиртай гурван толгой” дуурийг театрын тайзан дээр дуулж
үзсэн нь тэр. Д.Банди багшийнхаа буянаар шууд дуурийн гоцлол дуучнаар орсон.

-Анхны
дэлгэцийн уран бүтээлийнхээ талаар яриач?

-Дуурийн театрт
ажиллаж байхад “Миний хөрш” чөтгөр кинонд тоглооч гэж “Х түц”-ийнхэн санал
тавихад ямар ч дүрийг нь мэдээгүй байж зөвшөөрчихсөн. Компанийн захирлын туслах
дүрд тоглосон. Анхны гайгүй болсон дүр маань “Бодлын хулгайч” киноны дүр юм уу
даа гэж боддог. 2009 онд дууриас гараад өөр ажил хийгээд явж байлаа. Тухайн үед
манай доод үеийн төгсөгч жүжигчин Б.Амарсайхан найз маань Ж.Сэнгэдорж
найруулагч бид хоёр кино хийх гэж байгаа юм чи орооч гэсэн. Зохиолыг нь уншсан
чинь айхтар хэсэгтэй байсан юм. Хэллэг нь ч их хэцүүхэн. Тухайн үедээ хоорондоо
ярилцаад зассан. “Бодлын хулгайч” кино Д.Төрмөнх ахын зохиол шүү дээ. Д.Төрмөнх
ах Ж.Сэнгэдорж найруулагчид “Би уг нь наад дүрийг чинь нэлээн тодотгож бичсэн
юм шүү дээ. Дуурийн дуучинд өгчих юм даа. Мэргэжлийн жүжигчинд өгчихгүй” гэж
голж байсан гэсэн. Сүүлд нь “Ах нь чамайг анх голж байсан юм. Киногоо үзсэн
чинь харин буруу бодож байж, санаснаар боллоо” гэсэн.

-Хэдэн
дэлгэцийн уран бүтээлд ажиллаад байна вэ?

-“Бодлын хулгайч”
киноны дараа найруулагч Т.Алтантуяагийн “Эх орон дуудаж байна” кинонд тоглосон.
Аятайхан кино болсон гэхдээ удаан гарсангүй. Халх голын дайны, цэргийн даргын
дүрд тоглосон юм. Тулгаа гэдэг залуугийн “Өнөөдөр” кинонд тоглолоо. Ангийн найз
У.Уранчимэг маань “Зүрхээр наадагч” кинонд оролцооч гээд нэг туслах дүрд
тоглосон. “Made in Ulanbaatar” кинонд бас тоглосон юм байна.

-Хүмүүс таныг
дуучнаар нь таньдаг уу. Жүжигчнээр чинь таньж байна уу?

-Дуурийн дуучдыг
хүмүүс сайн танихгүй шүү дээ. Дуурь үздэг хэсэг хүмүүс л таньдаг. Энгийн үед
концертод “Халуун элгэн нутаг”, “Монголын сайхан нутаг” дууг дуулдаг болохоор
ард түмэн сайн танихгүй л дээ. “Бодлын
хулгайч” кинонд тоглосноор хүмүүс ийм жүжигчин байдаг юм байна гэж мэдсэн байх.

-Дуурийн театр
таныг байх үед ямар байсан бэ?

-Зах зээлийн үед
хэцүү байсан юм шиг байгаа юм. Алтан үеийнхэн нь тэтгэвэрт гарчихсан. Биднийг
дуурьд орж байхад цөөхөн хүн байдаг байсан. Тенор хоолой гэхэд Баясгалан ах,
Ганхуяг багш. Басс хоолой гэхэд Баянбилэг, Пүрэвсүрэн ах нар байсан. Баритонд
Гантөмөр гавьяат. Эмэгтэйчүүдээс Ардын жүжигчин А.Долгор, Б.Жавзандулам,
Гавьяат жүжигчин Б.Цэцэгээ, Ж.Цэцэгээ нар л байлаа.

Тухайн үед дуурь
үзэх хүн бага. Ажил ихтэй, авсан цалин байхгүй. Өдөр бүр дасгал, сургуулилттай.
Итали, герман, англи, орос хэлээр дуулна. Мэдэхгүй хэлээрээ гальгилж цээжлээд
дуулна шүү дээ. Орос, италийг нь ойлгож байгаа ч герман, англи хэлийг хүмүүсээр
орчуулуулж утгыг нь ойлгож аваад л цээжилнэ. Гол дүр бол нэг, хоёр цаг тасралтгүй
дуулна гээд амар биш. Төр засаг нь анхаарахгүй хаягдчихсан байлаа. Одооны
дуурийн дуучид, гоцлол дуучдыг хараад байхад ер нь их шинэчлэгдсэн байна лээ.
Сайхан ч дуулж байна. Хэн ч яваад тэмцээнд ороход байр эзэлчихээд байна.

-Тэр үед олон
улсын тэмцээнд явах боломж хэр байсан юм бол?

-Байсан. Гэхдээ
бид олон тэмцээн мэдэхгүй. Орост болдог хэдийг л мэднэ. Тэр рүү уг нь явах
ёстой л байсан байх даа. Зардал бололцоо
нь хэцүү. Тухайн үед нийгэм ч тийм сайн байгаагүй. Хүмүүс сонгодог урлагийг
айхтар дэмждэггүй байлаа. Есөн жил дуулаад эргээд харахад хэдхэн дуурь
дуулчихсан. Олигтой гийгүүлсэн юм ч байхгүй. Соёлын тэргүүний ажилтан гэсэн
цолтой хадмынхаа хаяанд байж байсан. Авсан цалин нь гурван зуу гаруй мянган
төгрөгийн цалинтай. Хүндхэн л байлаа.

-Та одоо хаана
ажиллаж байгаа вэ. Киноны санал их ирж байна уу. Голдуу ямар дүрд сонгогдож
байна?

-Би урлагийн
байгууллагад харьялагдахгүй, өөр зүйл хийж байгаа. Дуртай болохоороо урлагаас
холдож чадахгүй байна. Киноны санал ирдэг юм аа. Ажлынхаа цаг завыг харж, зохиолыг
нь уншиж байгаад сонгодог. Бас олон кинонд туслах дүр бүтээмээргүй байдаг юм.
Одоо нэг киноны санал ирээд байгаа. Өвөл зураг авалт нь болно. Кино урлаг руу
эргэлт буцалтгүй орчихлоо л доо. “Бодлын хулгайч” кинонд тоглосноос хойш
найруулагч нар жаахан эвгүй дүрд л сонгоод байна. Ширүүн царайтай харагддаг юм
болов уу.

-Та амьдрал
дээрээ ямар зантай хүн бэ?

-Уг нь би их
зөөлөн хүн ш дээ.

-Та жүжигчин л
болох байж дээ?

-Анхнаасаа миний
бодож байсан мэргэжил жүжигчин. Манай ангид Драмын театрын найруулагч
Н.Наранбаатар, гавьяат жүжигчин У.Уранчимэг, “Шинэ үе”-ийн Аси нар байсан.
Гэхдээ дуурийн дуучин болсноороо алдсан юм байхгүй л дээ. Сайхан л мэргэжил.

-Аав, ээжийгээ
танилцуулаач. Таныг урлагаар явна гэж сонгоход хэр дэмжиж байв?

-Би Ховд аймагт
төрсөн. Манай аав Ховдын Булган сумын харьяат Алтайн торгууд хүн. Манай аав,
ээж хоёр их гоё дуулдаг хүмүүс. Манай аав заримдаа мань мэтийгээ ичтэл дуулна.
Одоо 80 хүрч байгаа хөгшин бий. Манай аав намайг багаас минь урлагийн хүн болно
гэдгийг мэдэж байсан юм шиг байгаа юм. Анх намайг наймдугаар анги төгсөхөд
Соёлын дунд сургуульд явуулж байсан. Би хоёрдугаар курсээсээ хаячихсан юм. Тэр
нь хөгжмийн багшийн анги л даа. Би түүндээ сонирхолгүй. Нутаг буцаад тэндээ
арван жилээ төгссөн.

-Та айлын хэд
дэх хүүхэд вэ?

-Би айлын хоёр
дахь хүүхэд. Дээрээ нэг эгчтэй. Доороо дөрвөн дүүтэй. Би араасаа бас хоёр
дүүгээ урлаг руу чирсэн хүн. Батбаяр гээд Ардын дуу бүжигт ажиллаж байсан
дуучин залуу бий. Сая “247 градус” уран сайхны киноны продюсероор ажилласан
Батболд бас манай дүү.

-Жүжигчин
хүмүүс түүхэн дүрд тоглохыг хүсдэг. Таны Чингис хааны дүрд тоглосон зургийг
харсан. Тоглохыг хүсдэг дүр бий юу?

-Нэг баримтат
уран сайхны кинонд Чингис хааны дүрд тоглох завшаан тохиосон юм. Сахал тавиад,
хувцсыг нь өмсөхөөр зураг дээрхтэй нь төстэй юм шиг харагдаж байна лээ. Батболд
гэдэг найруулагчийн Төрийн ордны музейд л гардаг богино хэмжээний баримтат
кино.

Хүн болгон цаанаа
нэг мөрөөдөлтэй. Монгол жүжигчид маань ер нь түүхэн дүр их сонирхдог юм байна
шүү. Би ч мөн адил. Ер нь жүжигчин хүн чинь дүр нь аятайхан болоод хүмүүст хүрч
байвал тэрнээсээ кайф авна.

-Гэр бүлийнхээ
талаар яриач. Эхнэртэйгээ хэзээ танилцаж байв?

-Манай эхнэр
нягтлан мэргэжилтэй. Эхнэртэйгээ анх 2005 онд төгсөлтийнх нь үдэшлэг дээр дуулж
байхдаа танилцсан юм. Хүүг маань Дөлгөөн, охиныг маань Мөнхжин гэдэг. Өвөө нь
их л орчин үеийн нэр өгч байгаа юм гэсэн. Хүү маань Хөх хотод сурч байгаа.
Арван дөрвөн настай. Бага нь одоо найман настай. Гуравдугаар ангид сурдаг.

-Та хэр
халамжтай аав бэ?

-Гайгүй аав гэж
боддог шүү. Амралтын өдрүүдээр гэртээ хоол хийх дуртай. Ер нь гэр
бүлийнхэнтэйгээ цагийг өнгөрөөхийг илүүд үздэг. Манай хэд аавын хоолыг идэх
дуртай шүү. Манай охин аав амьтай, кинонд яваад удахаар санаад аюул болдог юм.

-Таны үеийнхэн
буюу жүжигчин Ц.Цэрэнболд Холливудын кинонд тоглоод байна. Танд тийм бодол бий
юу?

-Өнгөрсөн жил
Америк руу зураглаач Ангарагтай явсан. Тэнд кино урлагийн семинар болсон юм.
Урьд нь Ангараг явахдаа “Бодлын хулгайч” киног тэнд байдаг операторуудад
үзүүлсэн юм билээ. Тэд нар нь намайг жаахан
тоосон юм шиг байна лээ. Тэгээд хоёр дахь семинар дээр нь би дагаж яваад тэр
хэдтэй танилцсан юм. Хэлний баялаг дутсан даа. Сүрхий ярьж эхлээд хэдэн үг
солиод л англи хэлгүй байсан эргээд явчихдаг юм билээ. Уг нь жаахан хэлтэй бол
явчихаар санагдсан. Англи хэл би ерөөсөө үзэж байгаагүй юм чинь. Арван жилд
орос хэл, СУИС-д итали хэл үзэж байсан. Тэгээд л өөрийгөө жаахан зүхэж байгаад
л буцсан даа. Оскарын шагналтай том том хүмүүстэй танилцчихаад буцах
харамсалтай л байсан. Тэнд нь нэг, хоёр жил болчихвол хэлтэй болоод гайгүй л юм
шиг байна лээ. Энд амьдрал байгаа юм чинь бас хэцүү л дээ.

-Дуурийн
театрт байхдаа сэтгэлд хоногштол дуулсан дуурь бий юу?

-П.И.Чайковскийн
“Евгений Онегин” дуурийн Греминий дүрд их олон жил бэлдсэн юм. Даанч дуулж
чадаагүй. Өөрийгөө жаахан чамлаад тайзан дээр гарч чаддаггүй юм. 5-6 минутын
нэг л том ари шүү дээ. Оюутан цагаасаа эхэлж бэлдээд дийлээгүй л юм даа. Хоёрын
хооронд чадахгүй юм чинь тайзан дээр гараад яахав дээ. Би басс баритон
хоолойтой. “Учиртай гурван толгой” дуурийн Балганыг хамгийн олон дуулсан. 40
гаран удаа дуулсан байдаг юм.

-Хөдөө зураг
авалтаар явахдаа хувийн зүгээс юу базаадаг вэ?

-Хөдөө олон хоног
зурганд явахад амттай юм идчихмээр байдаг. Би чихрэнд их дуртай. Хайрцаг
чихэртэй л явдаг хүн. Компот, чихэр аваад л зурганд гарна даа. Нөгөөдүүл маань
намайг хараад шоолоод байдаг юм. Сая “Босуул” кинон дээрээ бол дурантай л хүн
яваад байсан. Тэр саванд нь дүүрэн чихэр, алим байсан шүү дээ.

-Гэр бүлээрээ
тэмдэглэдэг хамгийн сайхан баяр юу вэ?

-Жил бүрийн
нэгдүгээр сарын 21-нд эхнэртэйгээ танилцсан өдрөө заавал тэмдэглэдэг юм. Тэгээд
голдуу хүүхдүүдийнхээ төрсөн өдрийг өргөн тэмдэглэдэг дээ. Цагаан сараар
хөгшчүүл дээрээ очиж золгоно. Аав, ээж хоёр маань хоёр жилийн өмнө хотод
нүүгээд ирсэн. Эмээлтэд байгаа. Мөн жил болгоны наадмаар Төв цэнгэлдэх орж бөх
үздэг. Наадмын хаалтан дээр 13 жил “Халуун элгэн нутаг” дууг дуулж байна.
Тэрэндээ дасал болчихсон. Жил болгон л зохион байгуулж байгаа хүн нь дууддаг
юм.

-Та чөлөөт
цагаараа юу хийдэг вэ?

-Сүүлийн үед
фитнесст донтож байгаа. Чөлөөт цаг гарвал л фитнесс рүү явна. Клубынхэнтэйгээ
их найзална. Зун нь амралт гээд хаячих юм. Өвөлдөө их идэвхтэй явдаг. Заримдаа
донтоод долоо хоногт зургаан удаа явах үе бий.

-Бага насаа
дурсаач?

-Аав маань
аймгийн алдарт уяач л даа. Аавыгаа дагаж морь уяна. Багадаа морь их унадаг
байсан юм. Ховдынхон эмээлгүй тохом тавиад л морио унана. 11-нд 2,3 морь сэлгэж
унахаар орой бөгс шалбарчихсан, ядарсан амьтан маргааш нь унтаад өнжинө. Бага
байхад тийм маягтай нааддаг байлаа. Буянт голын хөвөөнд л өнждөг байв. Өвөлдөө
хичээлдээ яваад зундаа Буянт гол дээр эсвэл мал дээр байна. Зун бол хувцас
өмсөхөө мэдэхгүй шүү дээ. Хөлийн булчин хагартал усанд ордог байлаа. Орой ирж хоол идэж аваад
зүлгэн дээр гараад бөх барилдана. Тэр үеийн тоглоом чинь барилдах, ноцолдох
гээд дандаа л бие бялдрын юм байдаг байж дээ.

-Одоо та бүр
дуулахгүй байгаа юу?

-Дуулахгүй
байгаа. Ганц, нэг хуримын урилга ирдэг юм. Драмд байсан юм болохоор бас арай
дөхөм. Жилдээ арав гаруй хурим хөтөлчихдөг.

Амьдралын маань
замыг зааж сургасан багш нартаа чин сэтгэлээсээ талархал илэрхийлье. Аав, ээж,
ханьдаа баярлаж явдгаа танай сониноор дамжуулаад уламжилъя.

Эрүүл мэнд,
Спортын яамны Эрүүл мэндийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын, нийгмийн
эрүүл мэндийн хэлтсийн хоол тэжээл хүнсний аюулгүй байдлын бодлогын
хэрэгжүүлэлт зохицуулалтыг хариуцсан мэргэжилтэн, анагаах ухааны доктор Д.Ганзоригтой ярилцлаа.

-Давсны
хэрэглээг бууруулах үндэсний стратеги батлагдчихлаа. Монгол Улсын хувьд давс
хэт их хэрэглэдэг орны тоонд орж байгаа юу?

-Дэлхийн улс
орныг бүсчлэн авч үзвэл манай улс бүсдээ хамгийн өндөр давсны хэрэглээтэй гэж
гардаг. Урд хөрш болох Хятад улс гэхэд есөн грамм давс хоногт хэрэглэж байхад
манай улс 11 граммыг хэрэглэдэг. Бүр баруун аймгийн нутгуудаар хоногт 16 грамм
давс хэрэглэж байна.

Дан ганц эрүүл
мэндийн байгууллага давсны хэрэглээгээ бууруулах талаар ярихаар хүнсний
үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд тэр бүр хүрээд байдаггүй. Тийм болохоор олон салбарыг
хамарсан үйл ажиллагаа болгохын тулд ажлын хэсэг байгуулаад хөтөлбөр
боловсруулсан юм. Эхэндээ хамтран ажилласан байгууллагууд дургүй байсан ч эрүүл
мэнд талаас нь сайн тайлбарласны үр дүнд
зөвшөөрсөн. Судалгаагаар давсны хэрэглээг бууруулахад эдийн засаг болон хүн
амын эрүүл мэндэд сайнаар нөлөөлж байгаа.

-Давс их
хэрэглэснээр ямар өвчин үүсэх вэ?

-Дэлхий даяар
халдварт бус өвчний тархалт ихэсч, нас баралт нэмэгдэж байгаа. Монголын
хэмжээнд нас баралтын шалтгааныг жагсаавал дөрөвт нь халдварт бус өвчин орж
байгаа. Энэ халдварт бус өвчнийг үүсгээд байгаа зүйл нь амьдралын буруу хэвшил,
буруу хооллолт тэр дундаа давс, чихэр, өөх тосны хэт хэрэглээ, хөдөлгөөний
дутагдал. Давс их хэрэглэхээр зүрх судасны өвчин, цусны даралт ихсэх, яс
сийрэгжих, зүрхний шигдээс, тархины цус харвалт, ходоодны хавдар зэрэг өвчнүүд
бий болдог. Эдгээр өвчнүүд манай хүн амын нас баралтын тэргүүлэх хүчин зүйл нь
болоод байна. Хэрэв бид давсныхаа хэмжээг бууруулах юм бол нас баралтын тоог
бууруулах бололцоотой. Энэ нь ганцхан манай улсад ч биш өөр улсад ч байдаг
асуудал. Дэлхий даяар халдварт бус өвчнийг бууруулъя, зөв зохистой хоол­лолтыг
нэмэгдүүлье, давсныхаа хэмжээг багасгая гэсэн том том бодлогын баримтууд гаргаад дэлхийн эрүүл мэндийн чуулганаар
гишүүн орнууд бүгд дэмжээд баталчихсан. 2025 он гэхэд хүн амын хоногийн давсны
хэрэглээг таван граммаас бага байлгаж чадвал халдварт бус өвчинтэй холбоотой
нас баралтыг 18-24 хувиар бууруулах бололцоотой. Түүнийг тоолбол олон сая хүний
амь аврагдана.

-Стратегийг
боловсруу­лахын өмнө судалгаа хийсэн үү?

-Бид давсны
хэрэглээгээ багасгах зорилт тавихаасаа өмнө “Талх чихэр” компанитай туршилтын
төсөл хэрэгжүүлэх гэрээ байгуулсан юм. Тус гэрээгээр талханд агуулагдах давсны
хэмжээг тодорхой хэмжээгээр бууруулахаар тохирсон. Талхны давсны хэмжээг
бууруулсан ч ямар ч хүнээс гомдол ирээгүй. Харин эсрэгээрээ “Талх чихэр”
компанийн тухайн жилд импортолж авдаг байсан давсны хэмжээ хэдэн тонноор
буурчихсан байгаа юм. Хиам хийдэг махны чиглэлийн үйлдвэрүүдэд бас ижил саналыг
тавьсан. Мөн л хүмүүс гомдол мэдүүлээгүй.

-Ямар бүтээгдэхүүнд
давс их агуулагдсан байдаг вэ?

-Давсны талаарх
судалгаа хийхэд талх, цай зэрэг монголчуудын нийтлэг хэрэглэдэг хүнсний 81.6
хувь нь олон улсын ангиллаар давс ихтэйд
тооцогдсон. Хүмүүсийн өдөр тутамд иддэг нийтийн хоолны 83.6 хувь нь давс ихтэй
байдаг гэсэн судалгаа бий.

-Энэ стратеги
арван жилийн хугацаатай гэсэн. Арван жилийн хугацаанд Монгол Улс хоногт хэдэн
грамм давс хэрэглэдэг болох вэ?

-Арван жилийн
дараа гэхэд Монголын хүн амын давсны хэрэглээ одоогийн түвшнээс 30 хувиар
буурна. Одоо бид 11 грамм давс хэрэглэж байгаа бол 7.5 грамм давс хэрэглэдэг
болно гэсэн үг. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага хүн хоногт таван граммаас
бага давс хэрэглэх ёстой гэж заасан байдаг. Бид арван жилийн дараа энэ заалтад
хүрэхгүй ч байж магадгүй. Ер нь долоон грамм орчим давс хэрэглэдэг болгохоор
зорьсон байгаа.

-Хувь хүнээс
асуулга асууж үзсэн үү. Хүмүүс энэ талаар ямархуу мэдээлэлтэй байдаг юм бол?

-Бид 2013 онд
давсны хэрэглээний тухай судалгаа хийсэн. Тэр судалгаагаар нийт хүн ам давсны
талаарх мэдээ мэдээлэл муутай байсан. 19.1 хувь нь давс ихтэй хүнсний талаар,
12 хувь нь давс ихтэй хоол, хүнс эрүүл мэндэд нөлөөлөх талаар, 95 хувь нь давс
багатай хүнсний бүтээгдэхүүн хэрхэн сонгох талаар мэдлэг багатай байсан. Давсны
талаар мэдээлэл тун муу гэсэн үг. Иймээс бид бүтэн нэг зорилтыг хүн ам руугаа
чиглүүлсэн байгаа юм.

-Бодлогын
хүрээнд ямар ажлууд хийх вэ?

-Бид бодлогоор
хүнсний бүтээгдэхүүнд байгаа стандарт дахь давсны хэмжээг бууруулахаар
ажиллана. Мөн телевизээр давс ихтэй хүнсний бүтээгдэхүүнийг сурталчлахгүй байх
зэргийг бодлогодоо оруулах хэрэгтэй байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, зар
сурталчилгааны тухай хуульд өөрчлөлт оруулах гэж байгаа. Хүний эрүүл мэндэд
хортой хүнсний бүтээгдэхүүнийг сурталчлахыг хориглоно. Сурталчилсан ч татварыг
нь илүү авахаар зүйлчлэх юм. Мөн хилээр оруулж ирэх давс ихтэй бараанаас татвар
нэмж авах зэрэг арга хэмжээ авна. Хүнсний стандартад 100 грамм тухайн хүнсний
бүтээгдэхүүнд таван граммаас бага давс агуулсан байх ёстой. Савласан
бүтээгдэхүүний шошгон дээр давсны хэмжээ заавал тавигдсан байх ёстой гэдэг
заалтыг бодлогын түв­шинд заавал оруулж байгаа.

Үндсэндээ энэ
стратегийг хэрэгжүүлэхэд гурван том зорилт бий. Нэгдүгээрт, эрх зүйн орчин
бүрдүүлэх. Хоёрдугаарт, давсны хэрэг­лээг бууруулах. Энэ зорилтод төр, хувийн
хэвшил бие биенээ дэмжиж ажиллана. Энэ үйл ажиллагааны үр дүнг хянах
байгууллага маш сайн ажиллах шаардлагатай. Бүтээгдэхүүний шошгон дээр давсны
агууламжийг бичсэн эсэхийг шалгахаас эхлээд сайн ажиллавал сайн үр дүнд хүрнэ.

Гуравдугаарт, хүн
ам руу чиглэсэн давсны тухай мэдээлэл сурталчилгаа явуулна. Энэ нь иргэд хүнсээ
зөв сонгох, давсыг зохистой хэрэглэх мэдлэг, дадлыг эзэмших орчин бий болгох
замаар хүн амын давсны хэрэглээг бууруулахад оршиж байгаа юм.

-Стратегийн
бодлого хэрэгжүүлж хүмүүст мэдлэг өгчихөөр давсны хэрэглээ багасах байх?

-Тийм, наад зах
нь үйлдвэрлэгчид бүтээгдэхүү­нийхээ шошгонд агуулагдаж байгаа давсных нь
хэмжээг бичдэг болно. Мэргэжлийн хяналтынхан тэдний ажлыг сайн хянадаг болно.
Чихрийн хэрэглээг багасгана гэж ярьж эхлэхэд чихэргүй ундаа гараад ирсэн шүү
дээ. Түүнтэй адил манай хүнс давс багатай шүү гээд үйлдвэрлэгчид маань өөрсдөө
сурталчилгаа хийгээд эхлэх юм.

Хийлч Ч.Дэлгэрцэцэгтэй ярилцлаа.

–Таныг өөрийн “Deegii’s music school” хөгжмийн сургуулиа нээгээд завгүй байгаа гэж сонссон. Сургуулиа хэзээ нээсэн бэ. Уран бүтээл дээрээ ажиллаж байгаа юу?

-Сүүлийн үед уран бүтээл гэхээсээ илүү хөгжмийн сургуульдаа анхаарал хандуулж байна. Сургуулиа энэ оны дөрөвдүгээр сард нээсэн. Нэгэнт эхэлсэн ажил учраас тэрэндээ санаа тавиад ажиллаж байна.

–Хэдээс хэдэн насныхан хичээллэж болох вэ?

-Таваас дээш насныхан гэсэн ангилалтай байгаа. Хүүхдүүдийн хөгжлөөс л хамаарна. Хичээлийн дараа буюу 14.00 цагаас хойш орой болтол хичээллэж байгаа.

–Сургууль тань нээгд­сэнээс хойш ямар хүмүүс ирж хичээллэж байна?

-40 хүрч байгаа мөртлөө хөгжмөөр нэг ч гэсэн ая тоглоод сурчих юмсан гэж олон жил бодож явлаа, хэзээ ч боломж нь бүрддэггүй байсан юм гээд ирж байна. Нөгөө талаас одооны хүмүүс хүүхдүүдээ багаас нь хөгжмийн боловсрол эзэмшүүлэх нь үүрэг гэж үздэг болжээ. Энэ нь ч зөв л дөө. Би хүүхдүүдээс нь гадна эцэг, эхчүүддээ бас их анхаарал хандуулдаг юм. Хүүхэд гэдэг бол порлон. Тэр хүүхдэд юу зааж, юу өгнө бүгдийг хурдан сурдаг. Тэд хүүхдээ зүгээр нэг мундаг математикч болгоод өсгөчихье гэж боддоггүй. Дотоод хүн гэдэг талаас нь хөгжүүлэх юмсан гэсэн мундаг хүсэлтэй эцэг, эхчүүд ирдэг юм. Тэр хүүхдийг өсгөж хүмүүжүүлж байгаа эцэг, эхчүүд миний хувьд маш том сонирхолтой сэдэв болдог.

–Сургуулийн төлбөрийн хувьд ямархуу вэ?

-Хүмүүс манай сургуулийг үнэтэй гэж ойлгоод бэргэдэг. Би тэрэн дээр том хаалт тавимаар байна. Өнөөдөр нэг дэлгүүр ороод долоо хоногийн хүнсээ авахад хэдэн төгрөг болдог билээ. Гэтэл үнэндээ хоол гэхээсээ илүү хор цуглуулдаг шүү дээ. Хоёр тор хүнс аваад гарахад л 200 мянган төгрөг болно. Гэтэл манай сургалтын төлбөр хоёр тор хүнснээс хямдхан. Сарын хугацаанд найман удаагийн ганцаарчилсан сургалтыг хүүхдэдээ зориулна. Бүтэн сар хүүхэд тань хөгжмийн ертөнцөөр амьдарна гэдэг маш том боловсрол. Тэр талаас нь харж хүүхдүүдээ явуулаарай гэж би зөвлөмөөр байгаа юм.

–Та анх хийл хөгжмийг хүмүүст таниулж, их хурдан олонд танигдсан. Тухайн үед менежментээ яаж хийсэн бэ?

-Өнөөдрийнхтэй харьцуул­бал хийл хөгжмийг олон хүн тоглодоггүй байсан. Би анх удаа хийл хөгжмийн CD гэж гаргаж байлаа. Анхны юм гэдэг сонин, содон учраас хүмүүст хүрэх нь хурдан байсан. Дээрээс нь сонгосон зохиол нь их оновчтой болсон байх. “Хэнтийн өндөр ууланд” гэсэн аялгуу маань монголчуудын бахархал болсон зохиол учраас хэн ч гэсэн гоё хувилбараар тоглоод гараад ирэхээр содон байсан. Менежмент гэж яривал зөв сонголт. Тухайн үед үнэхээр анхдагч байсан учраас хүмүүст их таалагдсан байх.

-“Үлэмжийн чанар” дууг үсээ хусаад, хагас нүцгэн тоглож байсан чинь бас содон шийдэж, багагүй зориг гаргаж хийлээ дээ гэж харах хүн олон байсан. Тэр талаараа дурсаж яриач?

-Эргээд харахад бараг 10 жилийн өмнө хийгдсэн уран бүтээл. Өнөөдрийг хүртэл хүмүүс ярьж, үздэг. Хийвэл хийсэн шиг хийх хэрэгтэй гэдэг шүү дээ. Тэгж хийх нь хамгийн чухал. Их ч зориг гаргасан. Хийвэл хийсэн шиг хийе гэдгийн дотор том зорилго агуулагдаж байгаа. Тэр зохиолыг маш их судалж хийсэн учраас чанартай болсон. Хэзээд хуучрахгүй байгаагийн гол шалтгаан нь энэ байх.

–Таныг долоон настайгаа­саа хийл хөгжмөөр хичээл­лэж эхэлсэн гэдэг. Яагаад хийл хөгжмөөр хичээл­лэхээр болсон юм бэ?

-Хөгжим бүжгийн коллежид хийлийн ангид ороод л хийлийн мэргэжлээр явсаар байгаад өдий хүрлээ. Одоо эргээд харахаар хувь заяаны л асуудал. Заримдаа хүн өөрөө сонгодог бол заримдаа өөрөө сонгогддог. Долоон настай хүүхэд дурлаад өөрийнхөө хүсэл зоригоор сонгохгүй шүү дээ.

–Таныг их сургуульд орох­доо өөр мэргэжил сонгосон гэдэг юм билээ?

-Хөгжим бүжгийн коллеж төгсөөд 1998 онд хүн болгон англи хэл сурч эхэлж байсан үе. Гуравдагч улс гүрэн Монголын өмнө нээгдэж байсан цаг. Хөгжмийн хүн гэхээр хөгжмөөрөө яваад байвал уйтгартай шүү дээ. Энэ нь өрөөсгөл ойлголт. Тиймээс хэлтэй бол хөлтэй гэдэг утгаараа хэлээ сонгож ШУТИС-ийн орчуулагчийн ангид орж байлаа. Хөгжмийнхөө хажуугаар инженер, орчуулагч мэргэжилтэй болсон шүү.

Сургуулиа төгсөөд 2002 онд Америк руу явж тэндхийн СУИС-ийг хийл хөгжмөөрөө суралцаж төгссөн. Дараа нь Монголдоо ирэхийг үнэхээр их хүссэн. Би Монголдоо байх дуртай. Монголдоо байхаар өөрийнхөө дуртай амттай амьдралаар амьдарч чаддаг. Америкт сурсны хувьд мэргэжлийн гэхээсээ илүү маш том амьдралын туршлага болсон доо. Яагаад гэвэл 20 настай хүн заавал гадаадын их дээд сургуулиудад суралцах ёстой гэдэг шүү дээ. Тэр миний залуу насны маш том мөрөөдөл байсан. Мөрөөдлөө биелүүлсэн. Амьдралыг таньж, хүн болох сургуулилтыг тэнд илүү хийсэн дээ.

–Бага залуу насны чинь талаар ярилцъя. Та айлын хэд дэх хүүхэд вэ. Аав, ээж тань юу гэж захидаг байв?

-Дөрвөн хүүхэдтэй айлын бага нь. Миний бага залуу нас социализмын үед өнгөрсөн. Одоо хүмүүст үлгэр домог шиг сонсогддог болж. Тухайн үед бүх зүйл нийгмээрээ хүмүүждэг байсан. Хувийн амбиц байгаагүй. Хувийн юм гэж ерөөсөө байгаагүй шүү дээ. Улс нь цаанаасаа ясли, цэцэрлэг, сургууль гээд л бараг нийгмийн хүн болж хүмүүждэг байсан. Улс орон хүмүүсээ төрөхөөс өсөх, сурах хүртэл нь бэлтгэдэг үе байлаа. Ээж, аав ажилдаа явна. Улс орондоо зүтгэнэ. Үүний хариуд хүүхдүүд нь сургуульд суралцдаг байлаа. Одоо бол улс орон гэхээсээ илүү хувь хүн өөрийнхөө төлөө зүтгэдэг болсон цаг. Тэр утгаараа эргээд маш өндөр үнээр хүүхдэдээ боловсрол олгодог болсон.

–Уран бүтээлийнхээ онцлогийг яриач. Эрс тэрс ялгаатай бүтээл гаргаж байв уу?

-Миний мэргэжлийн хувьд онцлог нь сонгодог урлаг. Сонгодог урлагийг яагаад ч толгойг нь доош харуулж болохгүй. Сонгодог гэдэг зүйлийг хэзээ ч хэн ч эвдэж болдоггүй юм. Түүнийг баримтлахгүй байх аргагүй. Дээрээс нь сонгодог хөгжим гэдэг хэдэн зууны өмнө хөгжчихсөн зүйл. Өнөөдөр бид ямар зуунд амьдарч байгаа билээ. Тэр цаг үеэ мэдрэхгүй бол бас их хэцүү. Яг энэ хоёр зүйлийн огтлолцол дээр миний уран бүтээл оршдог. Одоо цаг дээр өнөөдрийн хүмүүсийн хөгжмийг ойлгох потенциал ямар байна тэрэнд тааруулж уран бүтээлээ хийх ёстой. Уран бүтээлийн гол чиг сонгодог дээр тулгуурласан мөртлөө өнөөдрийн массын сэтгэхүйд зориулсан зүйл хийдэг. Угаасаа урлагийнхны даалгавар хүмүүст дэлгэрүү­лэх, сэнхрүүлэх, нийгмийг зөөлрүүлэх үүрэгтэй. Үндсэн философийг нь барьж уран бүтээлээ хийдэг. Тэрнээс биш айхтар эвдээд харыг цагаан болгож, цагааныг хар болгож хийнэ гэж байхгүй л дээ. Магадгүй сонгодог урлагийг цахилгаан хөгжмөөр тоглож байгаа нь хүмүүст айхтар эвдлээ гэж харагддаг байж болох юм. Чингис хаантайгаа зүйрлэхэд л тэр олон мянган цэргийнхээ өмнө гараад яаж ярьдаг байсныг мэдэхгүй. Гэтэл одоо микрофон, спикер гээд асар өндөр хүчин чадалтай цаг үеийн ололтууд гарсан. Яг л тэрэн шиг үндсэн хэв маяг байгаа ч технологийг л ашигласан хэрэг.

–Та хийл цуглуулдаг уу?

-Цуглуулга гэхгүй байх. Миний хувьд хэрэгцээтэй л багаж маань шүү дээ. Надад үндсэн аяа тоглодог сонгодог хийл, сайн чанарын буюу сүүлийн үеийн цахилгаан хийлүүд байгаа. Сонгодог хийл жинхэнэ мастерийн уран бүтээлээ гаргах зэвсэг учраас хамгийн үнэтэй байдаг.Цахилгаан хийлийг энд тэнд явж байхдаа авчихдаг юм. Голчлон “Yamaha” брэндийн хийлээр тоглодог.

–Найз нөхдийнхөө талаар яриагаа үргэлжлүүлье. Амьдралд хэрэгцээтэй зүйлийн нэг шүү дээ?

-Миний хувьд хүн өөрөө маш олон талсттай болор гэж ойлгодог. Тэр олон талстыг бүрэн гүйцэд ойлгох найз гэдэг маш ховор. Би аливаа юманд хавчиг байхыг хүсдэггүй. Бүх төрлийн хүмүүсийг хүлээж авах шугам нь өргөн байх ёстой гэж үздэг. Ер нь олон найзтай байна гэдэг өөрөө өөрийгөө олох хамгийн гол зэвсэг. Хүнийг таниад байх нь юу юм, өөрийгөө л нээдэг юм.

–Таны барим­талдаг зарчим?

-Өөрөө өөртөө үнэнч байх. Энэ амьдарч байгаа цаг хугацаа бол миний цаг хугацаа. Энэ хугацаандаа өөрөө өөртөө үнэнч амьдрах юмсан гэж боддог. Нэг ч гэсэн илүү амьсгалах юмсан. Миний төлөө хэн ч амьсгалж чадахгүй. Би ч гэсэн хэний ч төлөө амьсгалж чадахгүй шүү дээ. Тиймээс миний хувьд маш том зүйл бол өөрөө өөртөө зориулсан амьсгал бүр минийх байгаасай гэж хүсдэг.

–Гэр бүлээ танилцуу­лаач?

-Хүмүүс мэднэ шүү дээ. Дэлгээтэй ном шиг байхыг хүсдэггүй.

–Та өөртөө хэр их цаг зав гаргадаг вэ?

-Өөртөө цаг гаргана. Би л өөртөө цаг гаргахгүй бол хэн миний өмнөөс надад цаг гаргах вэ дээ. Тэр бол үндсэн шугам. Эмэгтэй хүний хувьд өөртөө цаг гаргаж чадна гэдэг маш том арчаа.

–Чингисийн талбай дээр “Учиртай гурван тол­гой” дуурь тоглоход хүмүүс сонгодог урлагийг гудамжинд гаргачихлаа гэж нэлээд шүүмжилсэн. Та ямар бодолтой байна?

-Тэр хүмүүсийн харж буй амьдралын өнцөг тийм л хар бараан байгаа юм. Ард түмэн олон ургальч санааг гаргадаг гэдэг шүү дээ. Үнэхээр сайхан цэцэг ургуулаад харуулсан ч гэсэн тэр дундаас шүүмжлэх хүн гарч ирнэ. Тиймээс хар бараан зүйлд ач холбогдол өгөхөө больцгооё гэж л хэлмээр байна. Урьд хожид болоогүй л сайхан наадам боллоо шүү дээ. Сайхныг нь магтвал тэрийг хийж байгаа хүмүүсийн сэтгэл улам баярлаж, урам орно. Миний хувьд гайхамшигтай санагдсан. Наадмын өдрүүдэд талбай дээр өнжлөө дөө гэдэг шиг л юм болсон доо.

–Та жил болгон тоглолтоо хийдэг шүү дээ. Энэ жилийн тов гарсан уу?

-Яг шийдэгдээгүй байна. Амьдрал баялаг юм чинь гэнэт л хийнэ дээ.

–Өөрийн чинь хувьд хамгийн хайртай уран бүтээлээ нэрлээч гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Миний тоглодог бүх л уран бүтээл миний хувьд үнэ цэнтэй. Ард нь гарсны дараа эргээд харахад яаж энэ бүгдийг хийсэн юм бэ гэж боддог. Одоо харахад дандаа 20-иод насны уран бүтээл байгаа юм. Гоё ч нас байдаг юм байна. Ер нь 30 хүрээгүй байхдаа л ихзүйл хийчихмээр юм биш үү. Эрсдлээ сайн мэдэхгүй маш их зоригтой байдаг үе. Хүн алдаж болно. Зовох ч байх. Гэхдээ тэр үед зовж байгаагаа ч мэддэггүй юм билээ. 30 нас гараад ирэхээр хашир болчихдог юм байна. Эрсдлээ их боддог болж. Магадгүй 30-аас өмнөх насныхан уншиж байвал залуудаа хийсэн ямар ч ажил хэрэгтэй, амттай байдаг юм шүү гэж хэлье.

–Хэдэн цомог гаргасан билээ. Цомгууд тань хоорондоо ялгаатай юу?

-Би дөрвөн цомог гаргаж байсан. Уран бүтээлийн үе байж дээ. Ардын дууг орчин үеийн хэв маягт оруулаад сүүлдээ тэр нь этник гэдэг хэллэг болсон байгаа. Яг сонгодог чиглэлээр цэвэр хийлээр бас нэг цомог гаргаж байлаа. Дээрээс нь хамтарсан уран бүтээл их хийсэн. Хамгийн сүүлд “Мint” клубээс зохион байгуулсан шоунд дуучин Энхзолтой хамтарч гоё транс ая хийсэн байна лээ. Тэгэхээр уран бүтээлийн хэв маяг хязгаарлагдахгүй л дээ. Яагаад гэвэл хийл хөгжим өөрөө юу л бол юу тоглож болдог. Уртын дуу ч тоглож болно.

–Та ямар мөрөөдөлтэй хүн бэ?

-Мөрөөдөл чинь бас сүүлийн үед шунал ч юм шиг болчих гээд байгаа шүү. Мэдээж мөрөөдөлгүй яахав. Өнөөдөр би өөрийн гэсэн сургууль дээрээ сууж байна. Сургууль маань 10-аад анги танхимтай. Гэхдээ давуулаад мөрөөдөхөд тусдаа биеэ даасан зургаа, долоон давхар байшин байгаасай гэж хүсч байна. Гаднаас нь харахаар нэвт харагддаг. Нэг давхар нь тэр чигээрээ бүжгийнх, хоёр давхар нь бүтэн оркестр суугаад тоглодог. Гурван давхар нь ганцаарчилсан ангиудтай. Доороо бас концертын гоё заалтай байгаасай гэж хүсч байна. Тэр байшин маань метроны буудлын хажууд эсвэл вагоны хажууд байрлалтай зөрж өнгөрч байгаа хүмүүст нэвт харагддаг. Орой гэрэл асаахад бүх зүйл нь ил харагддаг шил, толь болсон урлагийн гоё сургууль мөрөөдөж байна.

С.Ариунжаргал