Author: Сүхбатын Ариунжаргал

МҮОНРТ-ээр гарсан олон ангит “Тусгай салаа” киноны гол дүр Сүлдийн аав Даваа буюу З.Баянзулынд өнжлөө. Тэднийх “Metromall”-ын хойно “Ногоон урлан”-д амьдардаг юм байна. Түүний эхнэрийг Б.Болорцэцэг гэдэг бөгөөд эдийн засагч мэргэжилтэй,одоогоор хувиараа бизнес эрхэлдэг юм байна. Тэд хоёр хүүхэдтэй. Охин Хонгорзул нь Москвад Барилгын дээд сургуульд суралцдаг аж. Харин хүү Билгүүнсайхан нь тавдугаар сургуулийн гуравдугаар ангид суралцдаг юм байна. Биднийг аав, хүү хоёр угтаж авлаа. Тэдний зочны өрөөнд ороход хананд өлгөсөн нум, сум нүдэнд тусав. Үүнийг бугын эврээр хийсэн бөгөөд гэрийн эзэн арав гаруй жил хэрэглэсэн гэж хуучлав. Баянзулын хобби сурын харваа аж. Сурын харваа сонирхох болсон түүх нь түүний төрсөн эгчийн нөхөр, улсын даяар дуурсагдах мэргэн Даваахүүтэй салшгүй холбоотой гэнэ. Оюутан байх үеэсээ Даваахүү гуайн сумыг зургаан жил зөөжээ. Гэтэл МҮОНРТ-ын нэвтрүүлэгч Л.Цагаандалай “Баянзул аа чи зургаан жил сум зөөлөө. Одоо өөрөө харвахгүй юм уу” гэж хэлжээ. Тэгж хэлснээс хойш өөрөө сур харваж эхэлсэн. Арав гаруй жил харваж байж залуу харваач цолтой болжээ. Харин сүүлийн дөрвөн жил наадмаар баяр наадмын комисст ажиллах болсон учир тэр болгон сур харваад явах зав зай гарахаа больсон гэнэ. Тэрбээр сур харваанд анх сэтэрхий дээл өмсөж очжээ. Түүнээс хойш харваачид ийм дээл өмсөх болсон гэнэ. Энэ талаараа ярихдаа “Тэр үед хүмүүс энгийн дээлтэй сур харвадаг байсан.

Ерөнхийлөгчийн дээлийг оёдог Үндэсний дуу, бүжгийн эрдмийн чуулгын мастер оёдолчин Д.Лхагваар Торой бандийн дээл шиг хормой нь сэтэрхий дээл хийлгэж өмсч байсан юм. Энэ моодыг би анх дэлгэрүүлсэн” гэж олзуурхангуй ярьж байв. Түүний хүү биднийг ийн ярилцаж байх зуур өрөө хэсэн гүйж, багагүй хөдөлгөөнтэй болох нь илт. З.Баянзул бидэнд цай аягалж өгөнгөө “Манай хүү их дэггүй. Ээж нь тавдугаар сургуульд оруулчихаад орой нь очиж авах гэтэл хайгаад олдоогүй гэнэ. Гэтэл сахилгагүй нөхөр усан оргилуур доор шалба норчихсон байж билээ” хэмээн хүүгээ өхөөрдсөн маягтай хэлэв. З.Баянзул морин хуур тоглож сурах гэж байгаа гэнэ. Байгалжав, Д.Түвшинтөр, Д.Уламбаяр гэсэн морин хуур урлаачдын хууруудыг цуглуулдаг аж. Энэ хүмүүсийн морин хуурын дуугаралт, өнгө чанар нь сайнд тооцогддог хэмээн үзүүллээ. Тэрбээр “Би ер нь их үндэсэрхэг үзэлтэй хүн. 00 цаас байсан ч эх орондоо үйлдвэрлэснийг нь сонгодог. Зайрмаг авсан ч өөрийн үйлдвэрийнхийг авдаг” гэж өөрийгөө тодорхойлов. Түүний гэрээ тохижуулсан, чимэглэсэн байдлаас нь харахад үндсэрхэг хүн гэдэг нь илт. Сур харвадаг хүн чинь бас аятайхан хувцас, тоноглол өөртөө бэлддэг болсон. Урлах эрдмийн дээд сургуулийн дархнаар мөнгөн бүс хийлгэсэн. Бас Төрийн дархан Энхдаваа хэт хутга хийж өгсөн юм. Түүгээр хааяа ёслолын арга хэмжээнд гангарна. Жинхэнэ ёсоор монгол зан заншил, ухааныг хүүхдүүддээ өвлүүлнэ” гэж боддог хэмээн ярьсан юм.

З.Баянзул 1969 онд Улаанбаатар хотод төржээ. Аав Х.Загаржав нь Увс аймгийн Өмнөговь суманд төрсөн ч олон жилийн өмнө нутгаасаа гарчээ. Улаанбаатар хотод ОБЕГ-т насаараа ажилласан гэнэ. Харин түүний ээжийг З.Дуламжав гэдэг аж. Завхан аймгийн Нөмрөг сумын уугуул, нягтлан мэргэжилтэй нэгэн. Баянзул эцэг эхээс наймуулаа. Дөрвөн эгч, хоёр ах, нэг дүүтэй. Ах бид хоёрыг бага байхад ээж аав хоёр замын машинд суулгаад л Завханы Нөмрөг рүү явуулчихдаг байсан. Биднийг эмээ рүү явуулж “гэдсийг нь цайлгах” гэж байгаа нь тэр. Тэнд очоод хонь хариулдаг байсан. Бидний араас ээжийг иртэл хонь гаргаж өгнө гэж байхгүй. Ээж ирвэл шинэ махтай золгодог байсан. Сүү цагаан идээ иднэ, хааяа борцтой хоол хийж иддэг байлаа. Монголчуудын дээр үеийн амьдрал зөв юм шиг санагддаг. Зуны турш мах идэхгүй гэдсээ цайлгаад ходоодоо амраачихдаг. Тэр нь эрүүл мэндэд ч хэрэгтэй. Нөгөө талаар биднийг малын зах үзүүлж, амьдрал ойлгуулж байлаа” хэмээн дурсав. Түүний аав Х.Загаржав фото зураг авах хоббитой гэнэ. З.Баянзул ч аавыгаа дагаад арав гаруй жил зураг авчээ.Тэрбээр одоо БСШУЯ-ны 15 жилийн түүхийг илтгэсэн зургийн архивтай аж. Биднийг ийн хуучилж байх үед гэрийн эзэгтэй ч ирлээ. Гэргий Б.Болорцэцэг хүүгээ эрхлүүлээд хоол, цай бэлдэж эхлэх зуураа тэрбээр “За та хэд нөхөртэй минь хууч хөөрч чадав уу. Хоббиг нь сонирхов уу” хэмээн найрсаг яриа дэлгэв. “Нөхөр маань их түшигтэй, тулхтай хүн. Та нар ярианаас нь анзаарсан байх. Эр хүний түшиг тулгуур эмэгтэй хүнд нөмөр болдог юм билээ. Би ханиараа бахархдаг” хэмээв. Түүний ярианы байдлаас харвал нөхрөөрөө бахархдаг нь илт. Түүний амнаас гарсан үг бүр ханиа магтсан, хүндэлсэн биширсэн өнгө аястай байх аж.

Найзынхаа төрсөн өдөрт ирсэн нэгэн охиныг өөрийнхөө гэргийгээр сонгов

Баянзул ОХУ-д суралцдаг байхдаа оюутны цалингаасаа шинэ гарсан пянз худалдаж авсаар байгаад 100 гаруй пянз цуглуулсан байна. Тэрээр “Дээр үеийн ОХУ-д суралцдаг байсан оюутнууд пянз тоглуулагч, хоёр том өсгөгчтэй төгсдөг байлаа. Ядуу оюутан хоолныхоо мөнгөнөөс илүү гаргаад л шинэ пянз худалдаанд гарвал авдаг байлаа. Нэг пянз таван рублийн үнэтэй. Энэ пянз тоглуулагчаа өсгөгчтэйгөө залгаад л эхнэрээ панаалдаж байлаа” гэж хөгжилтэйгөөр залуу насаа дурсан ярилаа. Баянзул найзынхаа төрсөн өдөрт ирсэн нэгэн охиныг өөрийнхөө гэргийгээр сонгожээ. Тэрээр пянзнуудаа хараад “Одоо ч зав олдохгүй юм, тэтгэвэрт гарсан хойноо л сонсоод сууна даа” хэмээв.

Баянзул гэргийтэйгээ ханилаад 2001 онд нэгдүгээр хороололд найз нөхөдтэйгөө нийлж байшин барьж тусдаа гарч байжээ. Тэндээ хэсэг амьдарч байгаад 2007 онд хүүгээ төрөх үед 13 дугаар хороолол руу гурван өрөө байранд нүүж орсон ч 2010 онд Metromall-ын ард байдаг “Ногоон урлан” хотхонд нүүж ирээд одоог болтол амьдарч байгаа юм байна. Тэрээр нэг өрөөгөө ажлын өрөө болгон тохижуулсан байв. Өрөөнийх нэг ханаар нь дүүрэн номын сан бий. Номын санд бүх төрлийн ном байх бөгөөд төрөл төрлөөр нь ангилсан байна. Тэрээр номонд хорхойтой бөгөөд хэдэн төгрөгөөр ч хамаагүй ном худалдан авдаг талаар ярьж байсан юм. Түүний энэ занг мэддэг найз, нөхөд нь ч түүнд ном бэлэглэдэг ажээ. Тэдний гэрийн хананд соёлын олон төрлийн зураг өлгөөтэй байх бөгөөд зураг бүхэн учир утгатай гэж тайлбарлаж байлаа.

Орон орны хүүхэлдэй түүний бас нэг хобби

Тэдний гэрийн стейкэн дээр олон үндэсний хүүхэлдэйнүүд өрөөтэй харагдав. Энэ талаар Баянзул “Хобби биш байсан ч санамсаргүй байдлаар хобби болчихсон юм. Орон орны хатдын хүүхэлдэй цуглуулна. Эхнийх нь 2005 онд Үндэсний дуу, бүжгийн эрдмийн чуулгын дарга байхад япончууд үндэсний хувцастай хатны хүүхэлдэй бэлэглэсэн юм. Хоёр дахь нь Ардчилсан Солонгос улсын хүүхэлдэй. Үүнийг авсан түүх их сонин. Яамнаас хаврын баяр гэж яваад Ким Ир Сынд Монголоос үндэсний хувцастай ноён, хатан хоёр бэлэглэх гээд авааччихсан, хайрцагнаас нь гаргаад зочид буудалдаа орхичихсон байсан чинь цэвэрлэгч нь хог гээд хайрцгийг хаячихаж. Тэгээд хайрцаггүй, гар дээрээ тавьж өгөх болчихоод сандраад буудлын доороос 60 еврогоор тэндхийн үндэсний хүүхэлдэйг худалдаж аваад хайрцганд хийж өгсөн юм. Тэгээд япон, ардчилсан солонгосын хоёр хүүхэлдэйтэй болчихсон хэрэг. Тэрнээс хойш өмнөдмонгол, өмнөд солонгос, казахстан, халимаг хүүхэлдэйтэй болчихжээ. Орос руу их явдаг мөртлөө нэг ч алга. Гол нь миний хүүхэлдэй авдаг шаардлагыг хангасангүй. Минийхээр хийц нь гоё, биетэй байвал үнэ хайрладаггүй” хэмээн ярив.

Гэрийн эзэн бага насаа “Таван шард” өнгөрөөжээ. “Таван шар”-ын 19 дүгээр сургуульд наймдугаар ангиа төгсч, 12 дугаар дунд сургуульд арван жилээ дүүргэжээ. Аравдугаар ангиа төгсөхөд нь Орост урлагийн дээд сургуульд сурах хүүхдүүдийг шалгаруулж авч байсан аж. Тэр шалгаруулалтад орж тэнцсэн байна. Энэ тухайгаа тэрбээр “Монголд жүжигчдийг группээр нь бэлдсэн хоёр тохиолдол бий. Эхнийх нь Драмын театраас Хасар Жагаа, Урнаа, талийгаач Ургамал, Жамбалсамбуу, рок Мөнхсайхан гээд 26 хүн явуулсан. Драмын театрын нэр дээр 15 хүүхэд төгсөж ирсэн. Бид Хүүхэд, залуучуудын театрын нэр дээр явсан. 20 орчим хүн явж, 13 нь төгсч ирж байлаа.

Зах зээлийн “шуурганд” өртөлгүй мэргэжилдээ үнэнч үлджээ

Төгсөөд ирэх үед Монгол Улс зах зээлд шилжиж байсан хүндхэн үетэй нүүр тулсан. Хүүхэд, залуучуудын театрт ирээд ажилласан. Ажилтай ажилгүй хоёрын хооронд л байсан. Олигтойхон цалин ч үгүй. Тухайн үед бүх л салбар тийм байсан байх. Хамт суралцаад ирсэн жүжигчин Эрдэнэчимэг, дуучин Сарангуа, Сү.Батболдын эхнэр Отгонтуяа, Монгол Улсад суугаа АНУ-ын Элчин сайдын хамгаалалтын албаны дарга Түмэнбаяр, “Blackbox” театрт одоо ажиллаж буй Амарзаяа, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын Соёлын төвийн дарга Ариунаа бид нар бүгд л юу хийхээ мэдэхгүй хэцүү байсан. Бидний зарим нь тэр үед мэргэжлээрээ ажиллах боломжгүй болж, амьдрах өөр зам мөр хайж байсан. Хүүхэд, залуучуудын театрт гурав дахь жилдээ ажиллаж байтал театр тарсан байна. Тэр үед хагас жил Герман руу явж барилгын ажил хийж үзсэн аж. Ирээд дахиад театртаа очсон бас л ажилгүй, цалингүй, жүжиг үздэг хүнгүй байсан учир буцаад хагас жил Герман руу явсан байна. Эргэж ирээд 1998-1999 онд Удирдлагын академийг Боловсролын удирдлагын арга зүйч менежерээр төгссөн аж. Төгсөөд төрийн албаны шалгалт өгөөд тэнцжээ. Тэрээр 2001 оны наймдугаар сараас хойш БСШУЯ-нд орсон байна. Яаманд ажиллаж байх хугацаандаа театр, тайз дэлгэцийн урлаг хариуцсан мэргэжилтэн хийсэн байна. Баянзул соёлын бодлогыг боловсруулахад хүчин зүтгэж 15 дахь жилдээ ажиллаж байгаа аж. Тэрбээр энэ салбарт 15 жил ажиллахдаа долоон сайд, долоон газрын даргын нүүр үзжээ.

Чи ганцхан кинонд тоглоод од болчихлоо гэж хэлжээ

Харин З.Баянзул зах зээлийн “шуурганд” өртөлгүй мэргэжилдээ үнэнч үлджээ. Цалин бага гэж гололгүй театртаа үлдэж, 1987 онд И.Нямгаваа найруулагчийн “Чи минь” жүжгийн хүүгийн дүрд анх тоглож байж. 1993 онд Цэрэндолгор найруулагчийн “Учиртай гурван толгой” зохиолоор сэдэвлэсэн “Төөрөг” кинонд Хоролмаагийн туслах Цогтоогийн туслах дүрд тогложээ. 1994 онд найруулагч И.Нямгаваагийн “Байлдан дагуулагч” кинонд тоглосон бөгөөд тус кионог Ч. Лодойдамба гуайн “Дусал нулимсны өгөөж” зохиолоос сэдэвлэж хийсэн аж. Энэ кинонд Балдан гэх хөдөөний залуугийн гол дүрд тогложээ. 2002 онд телевизийн редактор Сарантуяагийн “Ижий сэтгэл” гэх теле зохиомжид тоглосон байна. 2009 онд “Тусгай салаа” кинонд тогложээ. З.Баянзул руу нэг өдөр найруулагч Ч.Батбаяр залгаад “Тусгай салаа” телевизийн олон ангит кино хийх гэж байна. Киноны онцлог тайз дэлгэцийн танил болоогүй мэргэжлийн жүжигчдийг сонгож байгаа. Та тоглооч” гэсэн. “Тусгай салаа” кино нь их эерэг. Нийгэм стресстэй байсан үе. Ямар нэгэн байдлаар нийгэмд эерэг киног хүсэн хүлээж байсан цаг. Намайг кинонд тоглосны дараа УДЭТ-ын жүжигчин Б.Отгонбат “Би тайзан дээр насаараа тоглоод хэвэндээ. Харин чи ганцхан кинонд тоглоод од болчихлоо” гэж билээ. Үнэхээр явсан газар хүн болгон таньдаг юм. 16 жил мэргэжлээрээ ажиллаагүй учраас хэцүү байсан. Намайг очтол найруулагч үг өгсөн. Би шууд тоглоод эхэлсэн. Үгээ цээжилдэггүй, зураг авалтын дунд үеэс овоо гайгүй зүгшрээд эхэлсэн. Драмын театрын найруулагч УГЗ Б.Баатар надтай уулзахдаа “Баянзул ч жүжигчин болсон, кино ч дууссан даа” гэж шоглодог юм. Жүжигчин болсных залуу насныхаа дүрийг дэлгэцэнд мөнхөлж чадсан шүү хэмээн олзуурхаж байсан юм. Түүнд “Тусгай салаа” киноны дараа кино, рекламны олон урилга ирсэн ч ажил их байснаас тэр бүр хүлээж авч чадаагүй гэсэн. Жүжигчин мэргэжилтэй ч төрийн алба хашиж буй тул түүнд зав зай гараад байдаггүй аж. Гэсэн ч тэрбээр мэргэжлээ орхиж чадалгүй, боломж гарвал жүжигчнийхээ ажлыг хийхийг хичээдэг байна. Саяхан “Цахлай нисэх гэж ирдэг” кинонд компанийн захирлын дүрд тоглосон бөгөөд тун удахгүй бас нэгэн кинонд тоглох гэж байгаа аж. Соёл, урлагийн салбарт чамгүй их ажил хийсэн нэгэн гэнэ.

Түүний урлаг соёлын төлөө хийсэн ажил чамгүй

Тэрээр яаманд 15 жил ажиллахдаа Засгийн газрын 280 дугаар тогтоол гаргуулсан бөгөөд хүүхдэд зориулсан үзвэрт жил бүр 150 сая төгрөгийн хөрөнгө зарцуулж байхаар болсон байна. Тэр мөнгөөр хүүхдэд зориулсан томоохон тэмцээн уралдаан зарладаг болсон аж. Энэ хүрээнд “Шарга даага”, “Бөмбөг” кинонуудыг хийжээ. Мөн мэргэжлийн боловсон хүчин бэлдэх ажлыг тэрээр гардан хийсэн байна. Оросын зардлаар 2003 оноос хөөцөлдөж 180 гаруй хүүхэд суралцуулсан аж. Энэ жилээс орон нутгаас явуулж эхэлж байгаа бөгөөд үүний өгөөж нь Үндэсний дуу бүжгийн чуулгын удирдаач Ганбат, Балхжав гуайн хүү Чингүүн, зураглаач Ангараг нар ажээ. Боловсон хүчний ажиллах чадварыг сайжруулахад энэ Засгийн газрын бодлогоор энэ онд долоон театр ашиглалтад оруулах төлөвлөгөө гаргаж Сүхбаатар, Дорнод, Говь-Алтай аймаг шинэ театртай болчихсон бол Завхан, Хэнтий аймгийн Хан-Хэнтий чуулгын барилга, Дундговь аймаг, Төв аймгийн театр хэдийнэ баригаад эхэлсэн байна. З.Баянзул ярихдаа “Ерөнхийлөгчийн зарлигаар Засгийн газрын тогтоолоор 120-оос доошгүй хүнтэй Монгол төрийн үндэсний хөгжмийн их найрал байгуулах тухай тогтоол гарчихсан. Гэтэл тэр найрлыг суулгах тайз байхгүй. Үндэсний урлагийн ордон барина гээд Н.Жанцанноров гуай 20 гаруй жил хөөцөлдөөд дийлсэнгүй гэж байна лээ. Арай гэж мөнгийг нь суулгахаар газар нь олддоггүй зовлон бий. Монгол Улсын нэрийг гаргасан ордонтой болчихмоор л байгаа юм” гэв. Түүнийг ССАЖЯ-нд газрын дарга хийж байхад нь Соёлын өвийг хамгаалах тухай хууль батлагдсан. Номын сангийн тухай хуулийг баталсан. Дөрвөн хөтөлбөр батлагдсан. Киноны шилдэг бүтээл шалгаруулах журам батлагдсан. Яаманд байхдаа олон улсын хэмжээнд зохиогддог урлагийн үзэсгэлэн, номын яармагт онцгой амжилт гаргасан уран бүтээлчдэд мөнгөн шагнал олгох журмыг батлуулж байжээ. Сонгодог урлаг гэж хөтөлбөрийг 2012 онд батлуулсан байна. Энэ мэтээр З.Баянзул гэх нэгэн гэр бүл, нэгэн төрийн албан хаагчийн энгийн амьдралыг уншигч танд хүргэлээ. Өөрийн гэсэн үзэл бодол, хийж бүтээж яваа залуу хүнийх нь хувьд түүгээр бахархах зүйл олон байсан юм. Хамгийн чухал зүйл нь Монголын нэгэн гэр бүлийг авч яваа түүний үндсэрхэг үзэл, сонирхдог хобби, үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмждэг зэрэг нь энэ цагийнхны бас нэгэн өнгө биз ээ.

Гэрэл зургуудыг Ц.Мягмарсүрэн

Буриад улсад байгаа Итгэлт хамба хэмээх амьд бурханд очиж мөргөвөл буян арвижиж, ажил үйлс бүтэн, хийморь лундаа сэргэдэг хэмээн ярилцдаг. Манай улсаас ч очиж мөргөөгүй хүн бараг л байхгүй байх. Буддын шашны төдийгүй хүн төрөлхтний түүхэнд байгаагүй гоц үзэгдэл Буриадад болж, эрдэмтэд хамба лам Итгэлтийн бие хорвоогийн жам ёсоор элэгдэн муудаагүй, энерги дамжуулж байдаг тухай ярьсаар манайхан зайгүй цувсаар…

Итгэлт Хамба 1927 оны зургадугаар сарын 15-нд баясалгал үйлдэн, лянхуа суудлаар завилан сууж, өөрийн хойтхыг уншсаар нирваан дүрийг үзүүлсэн гэдэг. Харин манай Монголд Итгэлт хамбатай дүйх багш, шавь хоёрын лагшин шүтээн бий гэдгийг өчигдөр Гандантэгчэнлин хийдийн тэргүүн хамба Д.Чойжамц тэргүүтэй хүмүүс онцоллоо.

1894 оноос хойш саяхныг хүртэл Архангай аймгийн Цахир сумын иргэд мөнхийн бясалгал хийж гэгээрсэн хоёр шүтээнийг нууцаар залж, шүтэж ирсэн түүхтэй аж. Харин өнгөрсөн нэгдүгээр сард нууцалж байсан лагшин шүтээний нэг нь алдагдаж, энэ үеэс олон нийт 200 орчим жилийн түүхтэй, лагшин шүтээний талаар мэдэх болсон байна. Энэ онгоныг Цэвээнраашийн Чүлтэмжамц буюу “Өвгөн Гэсэр лам” хэмээн өргөмжлөгдсөн хувилгааны баруун гарын шавь цорж аграмба Р.Санжайжав болохыг тогтоожээ. Алдагдсан нэг аграмба Р.Санжайжавын лагшин шүтээнийг Сонгинохайрхан дүүрэгт айлын хашаанаас арван сарын өмнө олж, сэргээн засварлах ажил дуусчээ. Энэ лагшин шүтээнийг өчигдрөөс Гандантэгчэнлин хийдэд залж сүсэгтэн олонд таниулж, мөргөх боломжийг олгоод буй юм. Архангай аймгийн Цахир сумын нутгийн зөвлөлийн дарга Т.Халтар “Шүүхийн шинжилгээний үндэсний хүрээлэнгээс улсын бүртгэлийнхэнтэй “Шүтээнийг MRI хийж үзэхэд уураг, тархи нь хатаагүй байна. Тиймээс бусад эрхтэнг шинжлэх шаардлагагүй” гэж үзсэн. Энэ нь бусад эрхтэн байгаа гэж үзсэн хэрэг” хэмээсэн юм. Эдгээр лам нар нь эрдэм ухаан увдисаараа түмэн олныг бишрүүлж, нутаг орноо гадны элдэв халдлагаас хамгаалж, өвчин зовлонгоос түмэн олноо аварч байсан гэх. Харин “Өвгөн гэсэр лам” Ц.Чүлтэмжамцын лагшин шүтээн нь бурхан шашны хэлээр гүдэн гэдэг бөгөөд одоогоор Архангай аймгийн Цахир сумын Содномдаржаа уулнаа байгаа юм. Тус уул далайн түвшнээс дээш 2733 метрийн өндөрт байрладаг аглаг уул аж. “Өвгөн гэсэр лам” Ц.Чүлтэмжамцын шавь цорж аграмба Р.Санжайжавын гүдэнг маргааш Архангай аймгийн Цахир сумын Содномдаржаа уулнаа залах юм байна. Уржигдар шөнө ихэнх нутгийг хамарч цас орох үед эндээс дуган барьж байгаа хүмүүс рүү залгахад Содномдаржаа уулыг тойроод цас ороод байна хэмээсэн байна. Мөн 1960, 2000, 2002 онд багш, шавь хоёрын лагшин шүтээн байрлаж байсан Содномдаржаа уул нэлэнхүйдээ түймэрт автжээ. Хачирхалтай нь, түймэр шүтээн бие байсан газраас нэг төө хэмжээтэй холуур дайрч өнгөрсөн гэдэг. Энэ мэт олныг гайхшруулсан үйл явдал олон болдог бөгөөд сүсэгтнүүд тэднийг амьд бурхад хэмээн тахин шүтдэг байна. Тус хоёр лагшин шүтээнийг үндэсний соёлын өвд албан ёсоор бүртгэж, гэгээрсэн багш, шавийн шүтээн байрлах дуганыг шинэчлэхэд зориулж, нийт 464 сая төгрөгөөр чулуун дуган босгосон ажээ. Хойшдоо Итгэлт хамбын хэмжээнд хүрэхүйц бурхан шашны цогцолбор болгон хөгжүүлэхээр бэлтгээд буй юм.

Багш, шавийн бясалгалын тухай

“Өвгөн гэсэр лам” Ц.Чүлтэмжамц, аграмба Р.Санжайжав нарын лагшин нь занданшуулсан шарил биш бөгөөд бясалгалын (самади) түвшинд өөрийгөө занданшуулсан шүтээн аж. Аграмба Р.Санжайжавийн нас өндөр гарсан хойноо шавь нараасаа багшийнхаа дэргэд аваачиж өгөхийг хүсчээ. Аграмба Р.Санжайжав таван мэдрэхүйг хаах бясалгал хийж лагшин шүтээн болсон байна. Таван мэдрэхүйгээ хаах бясалгалыг бурхан шашны хэлээр гогьнямба гэдэг аж. Бясалгалын тухай тодруулбал, хүний биеийг бүдүүн, нарийн гэдэг бөгөөд нарийн биед биеийн мэдлүүд багтдаг байна. Харин бүдүүн бие таван мэдрэхүйг хэлдэг аж. Энэ бясалгалыг сэтгэл маш амгалан, бие ямар ч зовлон мэдрэхгүйгээр лагшин шүтээн болдог байна.

“Өвгөн Гэсэр лам” хэмээх Цэвээнраашийн чүлтэмжамц

Ард олноо “Өвгөн Гэсэр лам” хэмээн алдаршсан Жагарын наян нэгэн дөвчингийн нэг, тойн эрдэнэ Ц.Чүлтэмжамц зуунаас зуун дамжин түмэн олонд шүтэгдэж байгаа эгэл бус хүн гэх. Сайн ноён хан аймгийн Далай Чойнхор вангийн хошуу буюу одоогийн Архангай аймгийн Цахир сумын нутаг Хойт Тэрхийн эх Халзанбүргэдэй (Очирхайрхан) уулын өвөр хормойд эрдэнийн бумба мэт товойх “Алтат толгой”-д XIV жарны Баригч хэмээх улаан хулгана жил 1816 онд мэндэлжээ. Ная гаруй наслаад XV жарны Ялгуусан хэмээх хөх морин жил 1894 онд жанч халжээ. Чүлтэмжамц лам өндөр биетэй, алаг нүдтэй, шиврээ сахалтай, гонзгойдуу бор царайтай сайхан хүн байсан гэдэг. Түүний ер бусын ид шид, увдисын талаар одоог болтол ам дамжин ярилцдаг байна.

Чүлтэмжамц хүүг өлгийтэй байхад эцэг нь нас барсан тул бага насандаа төрсөн нутгаа орхин ээжийнхээ ах дүү нарыг бараадан Хөх нуур хэмээн өгөөж баян хангайд суурьшин, зуны цагт нагац нарынхаа мал, идээнд туслалцан, бусад үед нь Тариатын хүрээнд шавилан бурханы номонд шамдан суралцах болсон байна. Тийнхүү Тариатын хүрээнд шавилан сууж байхдаа ер бишийн ид шидтэй болох нь мэдрэгдэж, номын багш нь хүртэл гайхан бишрэх болжээ. Багш нь нэг шөнө сэрээд Чүлтэм чинь үхсэн хүн амилуулж, гудамжаар амьтан хүн айлгаад байдаг боллоо, үүнийг нь болиул гэсэн яриа сонсчээ. Багш Чүлтэм байна уу гээд гэрэл гаргаад хартал, байх шиг байна гэнэ. Босож очоод хартал, өшиглүүрэндээ дээлээ хийгээд, хүн унтаж байгаа юм шиг тавиад, ханын толгойд эрхээ өлгөсөн нь, өөрөө шажигнан эргэж байв. Багш нь суун тусан залбирч, би ямар заяагаар ийм ид шидтэй хүнтэй учирваа гэж бодоод, эрихээс нь адис авч, орондоо ороод үүр цайтал нойр нь хүрэхгүй хэвтэж гэнэ. Үүр бүдэг бадаг хаяарах үед, хаалганы оньс мултраад Чүлтэм хүү сэмээрхэн орж ирээд, ор руугаа орчихож гэнэ. Үүр цайнгуут багш нь босоод галаа түлэх гэтэл Чүлтэм багш аа, би түлье, та яахав гэж хэлтэл, багш нь, үгүй, зүгээр багш нь түлье, өнөөдрөөс эхлээд чи миний багш. Би чамд ном заана гэж юу байхав, надад чи адис тавь гэжээ. Чүлтэм яалаа гэж номынхоо багшид адис тавих вэ гэхэд багш нь чиний ид шидийг хэдэн шөнө дагаж, бүгдийг үзэж харлаа. Чи ч замаа хөө, би ч замаа хөөе гэжээ. Ингээд багшдаа эрхээрээ адис тавьж өгөөд ид шид нь тодорсон хүү шуумаазаа мөрөн дээрээ тавьж номын мөр хөөсөн гэдэг. Тэр цагаас хойш Чүлтэмжамц хүүг “Гэсэр лам” хэмээн нэрлэн хот, саахалтаараа байтугай жалга ус, хотлоороо хүндэтгэн хүрээлж, эрдэм номд сургах, эгэл бусын гайхамшгийг нь хөгжөөн хөхиүлэх болсон байна. Гэсэр сүмд 1842 онд “Урт үүлэн” хэмээх Гэсэр цамын хатуу сорыг Манжийн хааны зөвшөөрлөөр анх цүглэсэн бөгөөд энэ үйлсэд Чүлтэмжамц гэвш гол үүрэг гүйцэтгэсэн тул тэрбээр сүсэгтэн олонд улам хүндэтгэгдэж, “Үүл унадаг өвгөн Гэсэр лам” хэмээх алдрыг хүртсэн байна.

Гэсэр ламын олон шавь нарын дотроос Дорно дахины анагаах ухааныг өөрийн орны хүн, амьтан, ургамалтай холбон судалж, өөрсдийн онцлогт тохирсон эм, эмчилгээний аргыг боловсруулж, уламжлалт анагаах ухаанд томоохон шинэчлэл хийсэн Их эрдэмтэн, Маарамба Лүнрэг Дандар, Аграмба Санжайжав зэрэг олон арван хүн түүхэнд мөнхрөн үлдэж, бүтээлүүд нь Монголдоо төдийгүй Энэтхэг, Түвдэд өргөн дэлгэрч, одоо хүртэл хэрэглэгдэж байна.

Гэсэр ламын гэрээслэл

Шавь нар, нутаг хошууныхан нь Өвгөн Гэсэр ламыг жанч халсны дараа шарилыг нь өөрийнх нь гэрээслэн заасан газар болох Тарвагатай нурууны салбар уулсын нэг Содномдаржаа хайрхны салбар Хөх нуурын зүүн урдах гурван оньсын дунд сэтэрхий дээр суугаа дүрээр нь бунхлан нутаглуулж, хожим нь өөрийн гарын шавь эрдэм номтой Аграмба Санжжав ламтныг ойролцоо бунхалсан нь өнөө хүртэл олон арван жилийн нар, салхи, бороо цасанд гандаж, элэгдээгүй мөнхрөн оршиж байна.

Аграмба Равсалын Санжайжав

Аграмба Р.Санжайжав Сайн ноён хан аймгийн Далай Чойнхор вангийн хошуу буюу одоогийн Архангай аймгийн Цахир сумын нутаг Хойт Тэрхэд тайж Равсалынд XIV жарны Баршгүй хэмээх улаан нохой жил (1826 онд) төрж, өсөж, бага наснаасаа шашин номын мөр хөөж, Буддын шашны таван дээд ухааны оргилд хүрсэн эрдэмтэн юм. Р.Санжайжав Тариатын хүрээнд шавилан суралцаж, түвд, монгол үсгийн анхны мэдэгдэхүүн олж, улмаар Ард олноо “Гэсэр лам” хэмээн алдаршсан хувилгаан Ц.Чүлтэмжамцын гарын шавь болж, Буддийн шашны таван их ухаанд суралцан төгс эзэмшжээ. Тэрээр Буддын шашны хамгийн дээд цол болох Аграмба цол хүртэж, Цорж цолтой шашны зүтгэлтэн байсан төдийгүй судас барьж оношилдог, засал ном хийж, эм тан барьдаг олныг бишрүүлсэн оточ маарамба байжээ. Р.Санжайжав маарамба судас барьж хүн эмчлэхийн зэрэгцээ өвс ургамал таньж бэлтгэн, эм тан хийх, эмгэг оношлох, эмчлэх зэрэг анагаахуйн бүх төрлөөр олон арван шавь бэлтгэж байсны дотор Лүнрэг Дандар, Шаравжин зэрэг олон алдартай оточ маарамба төрсөн байна. Тэрээр анагаах ухааныг бүх талаас нь судалж, сайтар эзэмшсэн нэгэн байсан нь одоо ч яригдсаар, бишрэгдсээр байдаг аж. Түүний энэ их эрдэм боловсрол, буддын шашны таван ухаанд төгс гэгээрсэн үйл мөр нь өдгөө асар их энергийн төвлөрлийг өөрөө цацруулсан шүтээн болжээ хэмээн үзэж буй аж. Үүнийг бататган Гандантэгчэнлин хийдийн тэргүүн хамба Д.Чойжамц бээр “Аграмба Р.Санжайжавын шүтээн Итгэлт хамбынхаас илүү увдистай шүү” хэмээн сүсэгтэн олонд хэллээ.

“Анжел” эмнэлгийн дотрын их эмч Ц.Сэр-Одтой ходоодны шарх яаж үүсдэг, түүнээс хэрхэн сэргийлэх талаар зөвлөгөө авлаа.

-Ходоодны шархаар хэр олон хүн өвддөг юм бол, өвчлөлийн шалтгаан юу вэ?

-Ходоодны шархлаа, ходоодны хеликобактерийн халдвар буюу хеликобактерийн үрэвсэл Монголд тархалт ихтэй өвчний тоонд ордог. Хеликобактери ходоодны үрэвсэл болоод цаашлаад ходоодны шарх үүсгэх аюултай. Энэ өвчин тодорхой үүсгэгчтэй учраас халдварын гаралтай өвчинд тооцогддог. Эрүүл хүн хеликобактеритэй хүнээс халдвар авдаг гэсэн үг. Халдвар наад зах нь бидний амьдралын буруу зуршил буюу хүүхдээ амнаасаа хооллосноос болж халдварлана. Мөн нэг алчуураар арчих, нэг аяга тавагнаас хооллох, гар угаах, бие засах газар эрүүл ахуйн дэглэм баримтлаагүйгээс халддаг байна. Хеликобактери ходоодонд ормогцоо идэвхтэй үржиж салстыг гэмтээж эхэлдэг.

-Ходоодны шархтай бол шинж тэмдэг нь яаж илэрдэг юм бэ?

-Ихэнх үед хоол идсэнээс хойш 2-3 цагийн дараа цээж хорсох, дотор эвгүйрэх, гашуун зүйлээр огиулах, өтгөн хатдаг байна. Хоолонд хэт их ховдоглох хуурай аргуун хоол идэх, архи кофе хэтрүүлж ууснаас ходоодны хүчил нэмэгдэж цээж хорсдог. Ходоодны хүчил хэт ялгарснаас цээж хорсож ходоод гэдэсний хямрал үүсдэг. Хүмүүст илрэх шинж нь ходоод гэдэсний хямрал гэхээсээ илүү зүрхээр өвдөх мэт санагддаг. Хэрэв хэвтэхэд өвдөлт мэдрэгдэж байвал цээж хорсолт байж болно. Байнга эсвэл удаан хугацаагаар цээж хорсдог бол ходоодны шархлаа байж болох юм. Удаан хугацаагаар ходоодны хүчил нэмэгдэх нь ходоод, нарийн гэдэсний архаг шархлаа үүсгэдэг. Энэ шинж тэмдгүүд илэрвэл мэргэжлийн эмчид хандах хэрэгтэй.

-Ямар хоол хүнс ходоодны шарх үүсэх нөхцөлийг бүрдүүлдэг вэ?

-Мах махан бүтээгдэхүүн, хиам, сосиск, халуун ногоо, хийжүүлсэн ундаа, архи, тамхи хэрэглэх нь ходоодыг цочроож ходоодны салст бүрхэвчний хамгаалалтыг бууруулдаг. Ходоодонд хэт их цочрол өгснөөр энэ өвчнийг үүсгэх гол нөлөөлөл болно.

-Ходоодны шарх бүрэн эдгэрдэг үү?

-Ходоодны шарх эдгэрдэг өвчин. Шархыг бүрэн гүйцэд эмчлүүлэхгүй бол сэдрэх тохиолдол бий. Тиймээс шархтай болсон бол мэргэжлийн эмчээр эмчлүүлэн дараа нь тодорхой хугацаанд хяналтад байх хэрэгтэй. Оношилгоо, эмчилгээ эмчтэй холбоотой ч бусад бүх зүйл эмчлүүлэгчээс хамаардаг. Хувь хүнээс болдог учраас хоолны дэгийг сайн барих хэрэгтэй.

-Ходоодны шархыг эмчлэхгүй удаан явбал ямар эрсдэлтэй вэ?

-Шархаа удаан эмчлүүлэхгүй явбал хавдар болох аюултай. Мөн ходоодны шарх задарч цус алдах уршиг бий.

-Ходоодны шархтай болсон бол ямар эмчилгээ хийлгэх вэ?

-Хамгийн түрүүнд хеликобактерийн шинжилгээ өгч, эмчлүүлэх шаардлагатай. Түүний дараа ходоодны шархны эмчилгээг хийнэ гэсэн үг. Эмчлүүлэгчийн шарх том, багаас шалтгаалж эмчилгээ өөр өөр байна. Хүмүүс өөрсдөө эмийн сангаас хеликобактерийн эм дур мэдэн авч ууснаас бактер нь эмэндээ дасал болчихдог. Тэрнээс болоод эмэнд дарагдахгүй сөрөг нөлөө гардаг.

-Ходоодоо эрүүл байлгахад хоолоо хэрхэн тохируулах вэ?

-Дээр үед нэг хүн нэг аяга, халбагатай байдаг байсан нь хеликобактери дамжихаас сэргийлдэг байж. Харин одоо энэ байдал алдагдсан учир аяга, тавгаа сайн ариутгаж, цэвэрлэх шаардлагатай болсон. Хамгийн чухал нь зөв хооллох шаардлагатай. Архи, дарс, өөх тос, хайрч шарж болгосон гээд ходоодны шүүрлийг ихэсгэдэг хоолноос аль болох татгалзах хэрэгтэй.

-Ходоодны шархаа яаж оношлуулдаг вэ?

-Ходоодны шархыг дурангаар оношилно. Мөн сүүлийн үед эхогоор хардаг болсон байна лээ. Гэхдээ түүнийг туршлагатай эмч нар харах байх. Дурангийн шинжилгээ хийлгэхээр шарх сэдэрнэ, шархгүй байсан бол шархална гэх мэтээр ярьдаг нь худлаа зүйл. Олон улсад 40-өөс дээш насны хүнд ходоодны хавдар тохиолддог боловч Монголд 20-30 насныханд тохиолдож байна. Тэгэхээр ходоодны шинжилгээг зайлшгүй хийлгэж байх хэрэгтэй.

Уламжлалт анагаах ухаанаар шархыг анагаах нь

Уламжлалт анагаах ухааны эмч нар эмчлүүлэгчдэдээ ургамлын тан өгдөг бөгөөд хоолны дэглэм сайн барих зөвлөгөө өгдөг байна. Тухайлбал, исгэлэн зүйлүүд, архи, дарс, айраг, ундаа, гаазтай ундаа, халуун ногоо, кимчиг хорьдог ажээ. Мөн хоолны хэмжээг тохируулж, бага багаар идэхийг зөвлөдөг байна. Уламжлалт анагаах ухаанаар эмчилгээ хийхэд махан хоол идэхийг хорихгүй ч өөх, тостой зүйлийг хэтрүүлж хэрэглэхийг сэрэмжлүүлдэг байна. Мөн эмчилгээ хийх үед оюун санаагаа тайван байлгахыг зөвлөдөг байна.

Зөгийн балтай ширгээсэн усны шид

Эмчилгээний хувьд хойлгийн мах, ходоодыг хатааж нүдсэн борцыг буцалсан усанд нэг халбага хийж уухыг зөвлөдөг аж. Энэ бэлдмэлийг өдөрт гурван удаа 14 хоног уухад нөлөөлдөг байна. Мөн манай орны хаа сайгүй ургадаг таван салааг хандалж уух, чацарганын тосыг хоолны халбагаар өдөрт гурван удаа уух зэрэг нь ходоодны шарханд сайнаар нөлөөлдөг гэнэ. Ходоодны шархны архаг өвчтэй хүн нэг амны халбага ургамлын тос балгаж гаатай чихэр хүлхдэг байна. Түүнийгээ залгиж болохгүй бөгөөд 10 минут байлгаад өтгөрсөн тосыг асгаж амаа зайлдаг байна. Энэ эмчилгээг өглөө өлөн элгэн дээрээ мөн орой унтахын өмнө хийвэл 10-20 хоногт үр дүнгээ үзүүлдэг ажээ.

Ширгээсэн усанд зөгийн бал хийж уух нь шарх эдгээх сайн эм болдог ажээ. Энэ мэт ардын эмчилгээнд хүмүүс янз бүрийн арга хэрэглэдэг юм байна.

Ходоодны шархыг хушганы хандаар эмчлэх

Олны дунд дэлгэрсэн ходоодны шархыг хушганы хандаар эмчлэх аргыг хүргэж байна. Эм бэлтгэх жор, арга: – 20 гр нунтаг хушга – 1/2 стакан, буцламгай усанд нэг ц/х зөгийн бал хийнэ. Хандлах хугацаа 30 минут байхад болно. Энэ хугацаанд тасралтгүй хутгана. Дараа нь шүүгээд зөгийн балаа нэмж хутгана. Уух журам: Өдөрт нэг удаа десертний (10 мл) халбагаар ууна. Энэ хэмжээ бага мэт санагдавч эмчилгээнд хангалттай. Бэлдмэлийг хэрэглэснээр ходоодны шархыг сайн аниулна, ходоодонд хортой бичил организм үржих боломжийг хаадаг байна. Мөн цусны шүүрлийг зогсоож, ходоодны эд эсийн төлжилтийн үйл явц хурдасдаг аж. Хушга өөрөө маш илчлэг, биед тустай олон чухал бодис агуулдаг. Энэ нь ходоодны шархлаатай хүнд маш тустай байдаг ажээ.

Жүжигчин Г.Ундармаагийн “U film” кино компанийн ээлжит шинэ бүтээл “Single Ladies 2” кино өнгөрсөн амралтын өдөр нээлтээ хийсэн юм. Уг киноны гол дүрүүдэд жүжигчин Г.Ундармаа, А.Туяа, УДЭТ-ын жүжигчин О.Дөлгөөн, “Маск” продакшны жүжигчин М.Баярмагнай нар тогложээ. Түүнчлэн зохиолч А.Миеэгомбо, найруулагч, продюсероор нь жүжигчин Г.Ундармаа ажилласан байна. Улсын драмын эрдмийн театрын жүжигчин О.Дөлгөөнтэй ярилцлаа.

-“Single Ladies 2” киноны нээлт амжилттай боллоо баяр хүргэе. Өмнөх ангиасаа юугаар ялгаатай вэ?

-Баярлалаа. Киноны багийнхан маань нэгдүгээр ангиасаа туршлагажиж, өмнөх амжилтаа ахиулахыг хичээсэн. Гурван эмэгтэй анх яаж танилцаж байсан гээд хоёрдугаар анги маань нэгдүгээр ангийнхаа өмнөх хэсгийг сонирхолтой байдлаар харуулна. Энэ кинонд инээдмийн, аймшгийн, уянгын, адал явдалт, тулаантай хэсэг гээд бүх л төрөл гардгаараа онцлог.

-Анх яагаад энэ кинонд тоглохоор болсон юм бэ?

-Г.Ундармаа эгч маань анх санал тавьж байсан. Энэ кинонд 20, 30, 40 насны үе үеийн гурван бүсгүйн хайр сэтгэлийн талаар өгүүлдэг шүү дээ. Над руу залгаад “20 насны эмэгтэйд нь хэнийг тоглуулах вэ гэж бодсон чи л санаанд буулаа. Чи заавал ороорой” гэсэн. Би Г.Ундармаа жүжигчинтэй өмнө нь нэг кинонд хамтарч ажиллаж байсан болохоор зөвшөөрсөн. Их түшигтэй байдаг болохоор хамтарч ажиллах сайхан байдаг. Би энэ кинонд 20 насны эмэгтэйн дүрд тоглосон. Энэ дүр сэргэлэн цовоо, нүүрэмгий, өөртөө итгэлтэй охины дүрийг илтгэсэн байдаг.

-Жульеттагийн дүрд тоглохыг хүсдэг гэж ярьж байсныг чинь санаж байна. Мөрөөдлөө удахгүй биелүүлэх нь байна. Ямар санагдаж байна вэ?

-19 жилийн дараа Монголын гурав дахь Жульетта болно гэж бодохоор сайхан байна. Би СУИС-д орохоосоо өмнө төгсөх курсийнхэн дипломын ажлаа шалгуулж байгааг харж байлаа. Тэр үед “Ромео Жульетта” жүжгийг тавьж байсан юм л даа. Тэгэхэд Жульеттагийн дүрд тоглох юмсан гэж хүссэн учраас СУИС-д орсон хэрэг. Миний мөрөөдөл биелж байх шиг байна. Хүн мөрөөдөлдөө хүрэхийн тулд шат ахиж явдаг. Би анхнаасаа мөрөөдлөө зөв чиглүүлсэн юм болов уу. Мөрөөдөлдөө хүрэхийн тулд өмнөө зорилго тавиад алхам алхмаар ойртсоор л байна.

-Анхны алхам мэдээж зөв байвал цаашдаа том зүйл рүү чиглээд явах байх. Яагаад “Мөрөөдлийн театр”-аас гарсан юм бэ?

-Тэгэлгүй яахав. Анх гуравдугаар курст байхад “Мөрөөдлийн театр”-т орох уу гэсэн санал аваад орсон байдаг юм. Оюутан байхад минь намайг голохгүй тайзны уран бүтээлд оруулсан ах нартаа маш их баярладаг. УДЭТ-т орсон маань сонгодог урлагт хүч үзье гэж бодож гаргасан шийдвэр. Энэ шийдвэрээ хамтлагийнхандаа хэлсэн л дээ. “Мөрөөдлийн театр”-ынхан миний саналыг дэмжсэн. Тэд дэмжсэн учраас УДЭТ-т шалгалт өгөөд тэнцчихээд мөрөөдлөө биелүүлэх гэж байна.

-УДЭТ-т орохын өмнө тоглосон “Учрал” киног “Ромео Жульетта” гэж нэрлэж байсан байх аа?

-Би “Учрал” киног орчин цагийн “Ромео Жульетта” гэж боддог. Амьдрал хүмүүсийн харилцааг харуулсан уран бүтээл болсон шүү. Кинондоо Намуун гэдэг охины дүрд тоглож байсан. “Аврора” филмсийн залуустай хамтарч ажиллах сайхан байсан.

-Дөлгөөн хэзээ сургуулиа төгссөн юм бэ. Анх яаж олны танил болж байв?

-2012 онд СУИС-ийн жүжигчний ангийг төгссөн. Анх Үндэсний телевизийн “Амьдралд тавтай морил” гээд 80 ангит киноны Золоогийн дүрээр олонд танигдаж байлаа. Тэр киноны багийнхандаа маш их баярлаж явдаг. Энэ кинонд тоглосноор “Мөрөөдлийн театр”-тай хувь заяагаа холбож байсан.

-Анхны тоглосон дүрүүд жүжигчдэд хэцүү байдаг. Харин таны хувьд ямар байв?

-Миний хөлс хүч бүх уран бүтээлд маань шингэсэн учраас би бүх дүрдээ хайртай. Хамгийн анхны тоглож байсан дүр гэвэл долдугаар ангидаа “Хана” аймшгийн кинонд тоглосон байдаг юм.

Миний анхны тайзны уран бүтээл бол Мөрөөдлийн театрын “Миний нууц хүү” жүжиг. Тус жүжигт тоглохдоо би оюутан байсан. Анх удаа том тайзан дээр гараад мэргэжлийн жүжигчидтэй хамт тоглоно гэдэг амаргүй байсан. Маш олон үзэгч намайг хараад сууж байхад нэг л сонин мэдрэмж төрж ичих шиг болдог юм билээ. Хүмүүс сайхан зүйл үзэхийг л хүсч ирсэн болохоор хэдий сандарсан ч хичээсэн. Микрофон байхгүй тайзан дээр гараад юу болоод байгаагаа мэдэхгүй салганасаар байгаад эхний нээлтийн тоглолтыг дуусгаж байлаа. Тоглолтын дараа урмын үг их ирж байсан ч шүүмжлэх хүмүүс олон гарсан. Энэ шүүмжүүд нь бүгдээрээ миний төлөө байсан болохоор цаашдын дүрүүдэд минь сургамж болсон байдаг юм.

-Хүмүүст танигдсаны дараа гудамжаар явахдаа хүртэл өөрийгөө цэнэж эхлэх байх. Өөрөө биеэ авч явах тал дээр хэр анхаардаг вэ?

-Олны нүдэнд байнга харагдаж явдаг хүн учраас өөрийгөө зөвөөр авч явахгүй бол хүмүүс янз янзаар ярих тохиолдол их. Тэгэхээр хаана ч гэсэн биеэ аятайхан л авч явах шаардлага гардаг.

-Цахим ертөнцөд хэр идэвхтэй вэ?

-Фэйсбүүк, инстаграм гээд цахим ертөнцөд идэвхтэй. Би ч гэлтгүй бүх хүмүүсийн салшгүй хэрэглээ болчихжээ. Дээрээс нь миний мэргэжилтэй уялддаг юм шиг санагддаг шүү. Хүмүүстэй илүү ойр харьцдаг. Олон хүн надаас юм асуудаг. Тэр болгонтой уулзаж чадахгүй болохоор фэйсбүүкээр хариу өгдөг.

-Уншигчдадаа нөхөр, хүү хоёроо танилцуулахгүй юу?

-Манай нөхөр Гадаад харилцааны менежер мэргэжилтэй Очирпүрэв гэдэг залуу бий. Одоогоор хувиараа бизнес эрхэлж байгаа. Харьцангуй урлагаас хол, урлагийн хүн биш ч гэсэн намайг маш сайн ойлгож дэмждэгт нь баярлаж явдаг. Цаг наргүй ажилладаг намайг ойлгодогт ханьдаа баярлалаа гэж хэлмээр байна.

Хүүг маань Ивээлт-Од гэдэг. Нэрний хувьд Очирпүрэвийн О үсэг, Дөлгөөний Д үсгийг нийлүүлээд ямар ч байсан Од-той нэр өгнө гэж бодож байсан. Тэгээд л хоёулаа ярилцаж байгаад Ивээлт-Од гэж нэр өгч байсан.

-Нөхөртэйгөө анх яаж танилцаж байв?

-Манай нөхөр “Next electronics”-т гадаад харилцааны менежер хийдэг байсан юм. Би “Next electronics”-ын нүүр царай нь болоод гэрээтэйгээр ажилладаг байхад нэг залуу байнга намайг хараад байдаг байсан. Тэр үед танилцсан даа.

-Охид бүсгүйчүүдэд сонин байх болов уу. Өндөр, жин, биеийн харьцаагаа хэлээч. Охид биедээ их анхаардаг болсон шүү дээ?

-Би 49 кг жинтэй, өндөр 163 см. Сүүлд үзэхэд өгзөгний тойрог маань 90 см байсан шүү.

-Тайз, дэлгэцийн уран бүтээлийн ялгааг юу гэж боддог вэ?

-Киноны зураг авалтын үеэр алдаа гаргахад дахин зураг авч болдог. Харин тайзан дээр үзэгчдэд уран бүтээлээ хүргэж байгаа тохиолдолд алдаа гаргах эрхгүй. Хэрвээ ямар нэг алдаа гаргахад дахин тавих боломжгүй учраас жүжигчдээс илүү ур чадвар шаарддаг юм болов уу. Гэхдээ энэ нь дэлгэцийн бүтээл муу тайзных сайн гэж хэлж байгаа юм биш л дээ. Тайзан дээр гарсан тохиолдолд жүжигчин тухайн дүрээ амилуулах, амьдруулахын тулд бүхий л авьяас чадвараа гаргадаг. Тиймээс илүү чадварлаг уран бүтээлчид тайзны бүтээлд тоглодог гэж боддог юм. Мэргэжлийн бус жүжигчид тайзны бүтээлд тоглодоггүй шүү дээ.

-Залуу хүний хувьд үеийнхнийгээ ямар байгаасай гэж боддог вэ?

-Залуу байгаа дээрээ завгүй байгаасай. Завгүй байвал маш их зүйлийг амжуулдаг юм шиг санагддаг. Миний хувьд бүх юм амжихгүй юм шиг мөртлөө гүйгээд байхаар их зүйл амжуулчихсан байдаг. Тэгэхээр ид эрч хүчтэй, энергитэй байгаа дээрээ завгүй амьдраарай. Эргээд харахад залуу насаа харамсахааргүй өнгөрөөх хэрэгтэй шүү дээ.

-УДЭТ-т ороод өөр жүжигт тоглов уу?

-Н.Ганхуяг найруулагчийн “Бүүвэй” жүжигт Хулан эгчийн

тоглодог хэсэгт оролцсон.

Мөн хөдөө болсон бригадад энэ дүрд тоглосон. Арваннэгдүгээр сарын эхээр “Ромео Жульетта” жүжиг маань нээлтээ хийх байх. Одоогоор бэлтгэл ажилдаа ороод явж байна.

Турк улсын Анатолий хотноо 2015 оны есдүгээр сарын 27-ноос аравдугаар сарын 3-ны өдрүүдэд зохиогдсон дэлхийн 55 улс орон оролцсон Олон улсын “Little miss world-2015” тэмцээнд Монгол Улсаа төлөөлөн М.Гэрэлтэх, Б.Одмаа нар оролцсон билээ. Бага насны төрөлд оролцсон зургаан настай М.Гэрэлтэх охин Дэлхийн бяцхан мисс болж, алмаазан шигтгээтэй алтан эрдэнийн титмийн эзэн болсон юм. Тэрээр “Үйцай” ЕБС-ийн 1а ангид суралцдаг аж. Сургууль нь тарсан байсан учир түүний гэрт очлоо. Бяцхан мисс маань ээж Ө.Оюунцэцэгийн хамт байсан юм.

–Дэлхийн мисс болсон баяр хүргэе. Ямар санагдаж байв?

-Баярлалаа. Гоё байсан.

–Бяцхан миссийн тэмцээнд ямар үзүүлбэрүүд үзүүлсэн бэ?

-Ганцаарчилсан Англи дууны төрөлд “Дэгдээхэй” дууг англиар орчуулж дуулсан юм. Монгол дээлтэй загвар өмсөж алхсан. “Байгаль орчин эх дэлхийгээ хайрлах” сэдэвтэй англи хэлээр илтгэл тавьсан.

–Илтгэлээ ямар сэдвээр тавьсан бэ?

-Би аав, ээжтэйгээ Богд хан ууланд гардаг юм. Богд уулаар илтгэл тавивал яах вэ гэж аав, ээжтэй ярилцсан чинь их дэмжсэн. Аав, ээжтэйгээ ууланд гарч хэрэм тэжээдэг. Уулнаас буухдаа хогоо түүж буудаг талаар англи хэлээр хоёр минутын илтгэл тавьсан.

–Англи хэл хэзээнээс сурсан юм бэ. Бас сургуульдаа хятад хэл сурч байгаа юм байна?

-Англи хэл сураад 20 хоног л болж байна. Хятад хэлийг бэлтгэл ангид байхдаа сурсан.

–Өмнө нь ямар тэмцээнд оролцож байв?

-2014 оны Монголын бяцхан мисс болж байсан. Тэгээд энэ жил Туркт болох олон улсын бяцхан мисс тэмцээнд оролцооч гэсэн.

–Хэнтэй хамт Турк явсан бэ?

-Аавтайгаа. Аав намайг их дэмждэг л дээ. Манай аавыг Д.Мандах гэдэг. МУБИС-ийн Багшийн сургуулийн захирал.

–Бага насны ангилалд орсон уу?

-Монголд 6-8 насны ангилалд оролцсон. Харин Туркт 4-6 насны ангилалд оролцсон.

–Бүжиг дуунд дуртай байх нь ээ?

-Өнгөрсөн хавар 12 дуутай “Цэцэрлэг минь сайн байна уу” цомог гаргасан. Бүжиглэх дуртай. Цэцэрлэгтээ чача бүжгээр хичээллэдэг байсан юм. Маргааш (өнөөдөр) манай сургуулийн урлагийн үзлэг болно. Би монгол бүжиг бүжиглэх гэж байгаа.

–Бас загвар өмсөх дуртай юу. Дээл өмсөж загварын алхаагаар алхсан юм байна?

-Тийм. Ч.Содтуяа багшийн “Азийн модель” агентлагт очиж тайзан дээр биеэ зөв авч явах, зөв алхах зэргийг сурсан. Том болоод багш шигээ загвар өмсөгч болно гэж боддог.

–Олон улсын тэмцээнд очоод охидтой уулзаад ойлголцож байв уу. Ямар байсан бэ?

-Гоё байсан. Жаахан л ойлголцож байсан. Тайландаар Сайн байна уу, Баярлалаа гэж хэлж сурсан.

–Ямар орны найзуудтай болсон?

-Тайланд, Хятад, Казахстан.

–Ямар хувцас өмссөн бэ?

-Гал, ус, агаар салхи, дэлхий гэсэн дөрвөн төрөлд хувцсыг насны ангилалд хувааж өгсөн. Миний насныхан усыг төлөөлсөн цэнхэр даашинз өмссөн. Бас үндэсний хувцас гээд дээлээр гангарсан.

–Олон даашинзтай юу?

-Олон байгаа. Зарим нь багадаад хураачихсан. Миний шүүгээгээр дүүрэн байгаа. Бас би өсгийтэй гуталд дуртай.

–Хэрэм тэжээсэн гэсэн. Амьтанд хайртай юм уу?

-Тийм. Туркт зоопаркад очиж туулай, чоно, янзага тэжээж үзсэн.

–Олон улсын тэмцээний сүүлийн өдөр өөрийнх нь нэрийг дуудаад титэм гардуулахад ямар санагдав?

-Үнэхээр гоё санагдсан.

–Тэр үед аавыгаа олж харсан уу?

-Харсан. Аав миний зургийг авч байсан.

–Дараа дахиж тэмцээнд оролцох уу?

-Орно. Дараа явахдаа аав, ээжтэйгээ гурвуулаа явна.

ЭЭЖ Ө.ОЮУНЦЭЦЭГ: МИНИЙ ОХИН ОЙ ТОГТООЛТ САЙТАЙ

–Охиноо явуулахад хэр бэлдэж өгөв дөө?

-Хэрдээ л сайн бэлдсэн. Ерөнхийлөгчийн хувцсыг оёдог оёдолчин дээр очиж дээлийг нь тусгайлан оёулсан юм. Оёдолчин маань холоос олон хүүхдийн дундаас тодорч харагдах тод, ягаан, хөх өнгийг оруулж хийсэн. Олон улсын тэмцээн чинь хүүхдийг хүүхдээр нь харагдуулж илүү өхөөрдөм дүр төрхийг гаргах зорилготой байсан гэсэн. Охиндоо найман даашинз бэлдэж явуулсан.

–Ямар шалгуураар тэнцсэн юм бол?

-Тэндхийн зоопаркад амьтад тэжээсэн гэсэн. Бас хүүхдийн паркад, усан санд очиж тоглуулсан юм билээ. Хүүхдүүдийг баг болгочихоод биеэ хэрхэн авч явж байгааг нь алхам тутамд нь харж байсан гэсэн.

–Охин чинь нэлээд сэргэлэн нүдтэй юм аа?

-Тийм шүү. Манай охин ой тогтоолт сайтай. Юм цээжлэхдээ хурдан. Англи хэлийг 20 гаруйхан хоногт сурсан ч дуудлага сайн байна гэж магтаж байна лээ. Бас Үйцай сургуулийн бэлтгэлд явж байхад хятад хэлээ их хурдан сурсан. Олон улсын тэмцээнд оролцож байхдаа хятад охинтой мэндлээд ойр зуурын юм ярьчихаж байна гэсэн шүү. Бас хавар гаргасан цомгийнхоо зарим дууг дорхноо цээжилчихээд “Би нэг дуулна шүү” гэж студид ороод нэгхэн дуулаад л бичүүлчихсэн. Ер нь юманд их хурдан дасдаг. Тэр тэмцээнд очих үед насны ангиллаар бүжгийн хөдөлгөөн заасан юм байна. Охин маань нэг бүжиглээд л сурчихсан гэсэн.

–Та хэр догдолж хүлээж байв?

-Байнга л нөхөртэйгөө утсаар ярьж байсан. Манай нөхөр одоо охин нь тэгж байна гээд яриад байсан юм. Тэмцээний сүүлийн өдөр цагийн зөрүүтэй учраас охиноо яах бол гээд шөнийн 01.00 цаг хүртэл нойр хүрэхгүй хүлээсэн. Тэгсэн нөхөр маань “Амарч бай. Би хэлье” гэхээр нь унтчихаад үүрээр 06.00 цагт сэрээд харсан “Охин чинь Дэлхийн мисс тэмцээнд өөрийнхөө төрөлд бяцхан мисс болчихлоо” гэсэн. Үнэхээр сайхан санагдсан. Бүх номинаци дээр тэргүүн байр эзлээд Дэлхийн бяцхан мисс болж, 5000 еврогийн алмаазан титэм, цом өгсөн байна лээ.

–Багаас нь дэмждэг байв уу?

-Тэгэлгүй яахав. Цэцэрлэгт байхдаа олон төрлийн дугуйланд явдаг байсан. Хүүхдийн ордонд Хулан багш дээр бүжгэнд явдаг байсан. Ганчимэг багш дээр бас дуулж сурсан. Дуулж, бүжиглэх дуртай шүү.

–Аль цэцэрлэгт явдаг байсан бэ?

-Чингэлтэй дүүргийн дөрөвдүгээр цэцэрлэгт явдаг байсан. Өнгөрсөн зургадугаар сарын 1-нд Чингэлтэй дүүргийн шилдэг хүүхэд болсон. Өнгөрсөн долоо хоногт Нийслэлийн шилдэг хүүхэд болсон.

–Охиндоо дандаа даашинз авч өгдөг үү?

-Энд тэнд явахдаа өөрийн эрхгүй даашинз авчихдаг. Бага байхдаа миний өсгийтэй гутлыг өмсөнө гээд байдаг байсан. Одоо даашинзныхаа өнгөнд таарсан олон өсгийттэй болсон. Бас надаас их цүнх, зүүлт гээд гоёлтой шүү. Өрөөгөөр нь дүүрэн чихмэл тоглоом, барбинууд бий.

–Охиныг чинь ирснээс хойш хүмүүс их ирж байна уу?

-Ч.Содтуяа багш, цэцэрлэг, сургуулийн ангийнхан нь онгоцны буудалд тоссон юм. Ер нь ирснээс нь хойш манайд цэцэг тасрахгүй байна. Бас охиныг маань Naran lifestyle, Naran cosmetics, Kinder брэндийн рекламанд тоглох нэг сарын эрхийн бичиг хүртэл өгсөн шүү.

Гэрэл зургийг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Цагдаагийн академийн 1998-2002 оны 4в ангийнхныг “Нэг анги” буландаа урилаа. 4в ангид Булган, Говь-Алтай, Дундговь, Дорноговь, Сэлэнгэ, Завхан, Хөвсгөл гээд ихэвчлэн орон нутгаас ирсэн 29 залуус нэгджээ. Цагдаагийн академид ороход өндөр 165-аас дээш, жин 60 кг-аас дээш гээд шалгуур өндөр учир шижигнэсэн залуус цугласан нь ойлгомжтой. Цэргийн сургууль дотроо сонсогч, дэд түрүүч, түрүүч, ахлах түрүүч гэсэн цолтой. Нэг ангид хоёр дэд түрүүч байдаг ёсоор 4в ангид Ж.Пунцаг, Н.Баттөмөр нар байжээ. Тэд Иргэний хамгаалалтын 102 буюу одоо Онцгой байдлын аврах тусгай ангийн хашаанд нэг сар карантинд гарч байжээ. Карантины үед л цэрэг хүний дэг журам, тэсвэр хатуужлыг олж авсан талаар ярьж байлаа. Карантинд байхдаа өглөө зургаан цагаас босоод шөнө 12 цагт унтана. Өдөр нэг цаг амраад бусад цагт нь байнгын хөдөлгөөнтэй гүйж, харайж, маршанд алхах, наранд цэх зогсож сурна гээд цэрэг хүний дэгийг ойлгожээ. Ж.Пунцаг “Карантинд анх очихдоо би боксоор хичээллэдэг, жаахан пээдгэрдүү, халаасандаа гараа хийж явдаг хүү байсан. Тэгсэн харин халаасанд чулуу хийж дүүргээд оёчихдог юм байна. Цэргийн дэг журмыг тэр үед их сайн ойлгосон доо” гэж ярих зуур Т.Мөнхсоёл “Саяхан гарсан ”Маш нууц” кино бидний карантины үеийг санагдуулж байна лээ. Хүмүүс цэргүүдийг их дэглүүлж байсан гэж ойлгоод байгаа юм. Тэр олон сахилгагүй хүүхдийг тэгж л сургахгүй бол болохгүй шүү дээ. Харин ч хатуужна, тэсвэр тэвчээртэй болно. Эр хүн болоход тэр байтугай л юм үзнэ шүү дээ” гэж ярив. Бид оройн зугаалга гэхээр гараад тэнээд явчихдаг юм байх гэсэн чинь жагсаалын талбай тойроод дуулаад алхдаг юм билээ гээд цэргийн дэгд яаж суралцсанаа ам уралдан ярьж байна.

Бид нэгдүгээр курсэд ороод л барилдаад ноцолдоод явна. Уг нь цэргийн сургууль учраас эрэмбэтэй. Дээд курсийн ах нар зогсож байвал доод курсийнхэн үзэгдэхгүй шүү. Бид нар төгсөх курсдээ хүртэл коридортоо ноцолдоод л гүйж байдагсан гэж намба суусан офицерууд хуучнаа дурсан хууч хөөрөлдөнө. Ангийн дарга буюу дэд түрүүч Ж.Пунцаг “Цагдаагийн дээдийнхэн эрчүүд голдуу учраас хөдөлгөөнтэй хүүхдүүд их байсан. Олон эрэгтэй хүн байгаа газар хөгтэй явдал их. Бие биенийгээ байнга шоглоно. Хамгийн их онигоонд ордог нь би, даруухан нь Л.Цэлмэг, М.Ням-Очир. Хамгийн сахилгагүй нь гэвэл Г.Галбадрах, Н.Баттөмөр, Ж.Оргилсайхан” гэж нэрлэж байснаа “За ер нь даруухнуудаа бичсэн нь дээр юм байна” гээд инээлдлээ.

4в ангийнхан нэг нэгнийгээ бүгдийг нь хочилдог юм байна. Оюутан цагийн хоч нь одоо ч хүчинтэй хэвээр. Л.Цэлмэг “Хааяахан бид нар амьтны хүрээлэнд байгаа юм шиг санагддаг шүү” гэж инээлдэв.

Нэгдүгээр ангид дөнгөж ороод байхад нь бүгдийнх нь үсийг хусчихаад ургац хураалтад вагоноор авч явжээ. Ж.Пунцаг “Ногоонд явах гэж байгаа учраас сонсогчийн цэрэг хувцас өмсөхгүй бүгдээрээ энгийн хувцас өмсчихсөн байсан. Вагонд суухад цагдаа нар гарч ирээд л командлаад байдаг юм байгаа биз дээ. Тэгсэн хүмүүс энэ хоригдлууд юм байх даа гэж бодчихож. Вагонд ороод явж байсан нэг ах манай ангийн хүүг дуудаад ах нь ч бас алдаж явсан. Сэтгэлээр битгий унаарай гээд дайлж байсан шүү” гэж ярив. Ногооноос ирээд нэгдүгээр курсэд нэг жил сургуулийнхаа казарамд байрлажээ. Тэдний үеийнхэн хамгийн сүүлд казарамд байрласан юм байна.

Г.Дуламсүрэн “Казарамд байхад 300 гаруй сонсогч, ажилчин байрладаг байсан юм. 300 орчим хүн байрладаг учраас халбага, сэрээ тарааж өгөхгүй. Өөрсдөө халбагануудаа энгэрийнхээ халаасанд хийчихдэг байсан. Жагсаж орж ирээд хоол ирэнгүүт халааснаасаа халбагаа гаргаж ирээд хоолоо иднэ. Халбагаа бид нар хүрз гээд нэрлэчихсэн. Өдөр болгон тэгсээр байгаад рефлекс болчихсон. Амралтын өдрүүдээр хоёр долоо хоногт нэг удаа гадагшаа гаргадаг байсан юм. Тэр үеэр гэртээ харина, хөдөө байдаг нь хамаатныдаа очно. Би Сэлэнгээс ирсэн учраас нэг удаа найзындаа очлоо. Цэргийн формтойгоо сууж байсан юм. Айлд ортол хоол хийж өгчихөөд халбагаа авчрах хооронд нь халааснаасаа мангар том халбага гаргаж ирээд идэж гарахад айлынхан нь гайхдаг юм байгаа биз дээ. Би ч өөрөө санаа зовоод “Эгч ээ бид нар хүрзтэйгээ явдаг юм аа гэж билээ” хэмээн яриад бөөн инээдэм болов.

Цагдаагийн академийнхан тухайн үед охид ихтэй сургуулийнхантай шефэлдэг байжээ. Ангиас шефийн төлөөлөгчөөр хотын яриа гайгүйтэй хэд нь яваад охидод санал тавиад зөвшөөрөл авдаг байжээ. Бид сургуулиасаа гардаггүй учраас охидоо шинэ жилээр авчирдаг байсан юм. В.Алтантүлхүүр “Анагаахын нэг ангитай шефэлсэн чинь тэдний анги нэг бандитай юм байна. Тэр нь юу ч бодоод ороод ирсэн юм. Бид ч миний найз одоо харихгүй юу даа гээд улайн цайм жийгээд гаргачихсан” гээд инээд алдаж байна. Эдний ангийн хоёр залуу шефэлсэн ангиасаа ханиа сонгожээ. Н.Баттөмөр Испани хэлний Говь дээд сургуулиас, Т.Хаш-Эрдэнэ ХААИС-иас гэргийгээ сонгож өнөр өтгөн айл гэр болжээ.

Цагдаагийн дээд курсийн оюутан жилд 14 хоног л амрах эрхтэй байдаг байж. Бусад үед дадлага хийх хуваарьтай. Нэгдүгээр курст цагдаагийн амьдрал үзээгүй оюутнуудыг цагдаагийн дадлага хийлгэнэ. Хоёрдугаар курст хэсгийн байцаагчийн дадлага гээд хороон дээр захиргааны хэрэг, зөрчил шийдвэрлэнэ. Гуравдугаар курст хэрэг бүртгэх мөрдөн байцаах дадлага. Төгсөх курст уртын дадлага буюу эрүүгийн албаны гүйцэтгэх албаны дадлага хийдэг байжээ. Ж.Пунцаг “Би 13-р хорооллын цагдаагийн хэсэгт дадлага хийсэн. Намайг дөнгөж очих үед эхнэр нөхөр хоёр зодолдоод, нөхөр нь эхнэрээ зодоод байна гэсэн дуудлага ирлээ. Би хорооны цагдаа нараа дагаад явсан юм. Тэр үед эргүүлийн цагдаа гэж байгаагүй. Машин тэрэггүй хэцүү үед цагдаа нар дуудлагадаа алхаад явна. Би чинь дөнгөж оччихсон, гүйгээд очмоор санагдаад л байна. Тэр олон дуудлага ирж байхад ядарсан цагдаа нар юун тэгж гүйх. Тэгж л цагдаагийн амьдралын амтыг мэдэрч байсан” хэмээн ярив.

Ангийнхан Дэд хурандаа Бат-Эрдэнэ багшдаа их хайртай байжээ. Тухайн үед сургуульдаа шинжилгээний хичээл ордог байж. Ж.Пунцаг “Нэг удаа намайг дэд түрүүч учраас итгээд өрөөнийхөө түлхүүрийг өгөөд шохой аваад ир гэсэн юм. Би өрөөнд нь ороод компьютер дээр шалгалтын асуултууд байхаар нь принтерлээд ангиараа асуултуудаа нэг нэгээр нь аваад бэлдчихсэн юм. Шалгалтын үеэр билет тараачихаад буцаагаад авчихна. Тэр үед нь хүүхдүүд авсан билетээ биш бэлдсэн билетээ биччихсэн. Тэгээд ангиараа онц авч байлаа. Тухайн үед багш маань их баярлаж байсан юм. Уучлаарай багшаа гэж хэлье” хэмээн олон жилийн нууцаа задаллаа.

Эдний ангийнхны хамгийн идэвхтэй, спортлог нь Ж.Пунцаг ажээ. Оюутан байхдаа спортын мастер цолтой байж. Гардан тулаан, боксын тэмцээнд голдуу ордог том биетэй залуу байжээ. Г.Ганбат “Сонсогчийн алдраар гардан тулааны тэмцээнд манай Пунцаг ороод бид дэмжих гэж спортын ордонд очсон юм. Тэгсэн манай хүн “Чингисийн цавчилт”-аараа алдартай Нарантунгалагтай таарчихлаа. Уг нь гайгүй хожоод явж байсан чинь Нарантунгалаг “Чингисийн цавчилт”-аа хийгээд нам унагаачихсан. Накаутанд ороод шүүгч тооллоо. Бид чимээгүй л байгаад байсан. Ашгүй найз маань босч ирээд тоглолтоо дуусгасан” гэж ярих зуур Ж.Пунцаг “Би овоо амжилт гаргачихсан учраас өөрөө их сагсуурч байсан үе. Ангийхан намайг их шоолно. Тухайн үедээ их эмзэглэдэг байлаа. Одоо бодоод байхад ангийнхан маань намайг их дардаг байж. Сагсуураад яаж хүн амьтан зодоод явдаггүй байсан юм. Тэгж унасан байхад зүүдэн дунд ангийнхан шоолоод инээж байгаа нь сонсогдож сандраад босоод ирсэн шүүгч тоолж байсан. Манай ангийнхан шоолдоггүй байсан бол би босч ирэхгүй тэмцээн дуусах байсан байх” гэж ярив.

Дөрвөн жил мөр зэрэгцэн сурсан залуусын хонхны баяр их дуулиантай болж байжээ. Тэд Сүхбаатарын талбай дээр задгай УАЗ 469 машинаар байлдааны цуваа шиг цувж очоод хөндлөн сүлжиж давхилдав. Тэр үед талбай дээр машин гардаггүй байсан үе. Тухайн үед төрийн ордноос цагдаагийн академийн захирал хурандаа М.Батаев руу залгаад “Чи Төрийн эргэлт хийх гээд байна уу” гэж байсан аж. А.Баттөмөр “Хонхны баярын дараа төгсөлтын баяр дээр жинхэнэ ромбо, диплом цолоо авна. Тэр олон жил мөрөөдсөн учраас төгсөлтийн баяраар цагдаа хувцсаа өмсөхийн дон болчихсон залуус дэслэгч цол тэмдгээ аваад сургуулийнхаа туганд хүндэтгэл үзүүлж байлаа. Огшоод л сайхан байдаг юм билээ” гэж дурслаа.

4в ангйинхан төгсөөд бүгд хөдөө орон нутагт томилогджээ. Одоогоор Төрийн албанд Хэнтий аймгийн Захиргааны хэргийн шүүгчээр Г.Баясгалан, Орхон аймгийн Цагдаагийн газарт дэд даргаар хошууч В.Алтантүлхүүр, Сүхбаатар дүүргийн цагдаагийн газрын дэд дарга хошууч Т.Мөнхсоёл, Төв аймгийн цагдаагийн газрын мөрдөн байцаах тасгийн даргаар дэд хурандаа Ю.Чулуунбаатар, Говьсүмбэр аймгийн улсын бүртгэлийн газрын даргаар Л.Цэлмэг, Тагнуулын ерөнхий газрын .. дугаар газарт орлогч даргаар дэд хурандаа Б.Мэгзэр, Сэлэнгэ аймгийн цагдаагийн газрын хэв журмын тасгийн даргаар дэд хурандаа Б.Баатарзориг, Өвөрхангай аймгийн цагдаагийн газрын хэв журмын тасгийн даргаар Нямдаваа, Цагдаагийн ерөнхий газрын мөрдөн байцаах газрын онц хүнд гэмт хэрэг мөрдөх хэлтэст ахлах мөрдөн байцаагчаар хошууч Н.Төмөрбаатар, хошууч Г.Золжаргал, Тахарын ерөнхий газарт ахлах ажилтнаар Д.Батгэрэл нар ажиллаж байна.

Бизнесийн салбарт “Алтан ноёд трейд” компанийн захирал Ж.Пунцаг, Г.Дуламсүрэн “Oriflame” компанийн топ лидер. “Түшиг багана” ХХК-ийн захирал Г.Ганбат, “Сайран булган” ХХК-ийн захирал Т.Хаш-Эрдэнэ нар явна.

Эдний ангийнхан төгсөөд 13 жил болж байгаа юм байна. Жил бүрийн долдугаар сарын 10-ны өдөр ангиараа уулзалддаг уламжлалтай аж. Тэр өдөр цагдаагийнхан цол шагналаа авна. Ерөнхийдөө цуглаж цагдаагийн баяраа тэмдэглэдэг уламжлалтай гэнэ. Эдний ангийхан одоо ч бие биеийнхээ зовлон жаргалыг хуваалцаж, асуудал гарсан үед хэдэн талаас цуглан нэгнийхээ түшиг тулгуур нь болдог юм байна. Ангийнхаа 10 жилийн уулзалт дээр фэйсбүүк хуудас нээж салшгүй эргэх холбоотой болжээ.

4в ангийнхан хоёр дэд түрүүчтэй байсан ч харамсалтайгаар Ц.Хангал гэх залуугаа алджээ. Дэд түрүүч Ц.Пунцаг “Ангийн анд Ц.Хангал маань Дундговь аймгийн цагдаагийн газар, тагнуулын ерөнхий газарт ажиллаж байсан хөдөлмөрч залуу байсан. Хүнд өвчний улмаас бурхан болсон. Андын минь цог золбоотой гялалзсан инээд бидний сэтгэл зүрхэнд үргэлж дуурсагдах болно” гээд ангийнхан дэд түрүүчдээ хүндэтгэл үзүүлэв.

Барилга байгууламжийн гадна, дотор хана өнгөлгөө болон өө сэвийг дарж тэгшлэх, чигжих зориулалттай чанар стандарт техникийн шаардлагын дагуу хуурай хольцын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг “Баяргүүш ХХК”-ийн захирал Б.Амартүвшинтэй ярилцлаа. “Баяргүүш” ХХК Монголын анхны өнгөт замаскыг үйлдвэрлэн гаргасан нь тэдний давуу тал болж байгаа аж.

-Үйлдвэр байгуулах санаагаа анх яаж олж байв. Барилгын мэргэжилтэй хүн үү?

-Би малчин хүн л дээ. 1990 онд анх малчин болоод 1999 онд мянгат малчин болж байсан. Дөрвөн охинтой учраас хот руу шилжихээс өөр арга байсангүй.Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумаас 2006 онд малаа зарж хотод шилжин ирж байлаа. 2008 онд газар аваад 2012 онд шашны бизнес хийж эхэлж Гандантэгчинлэн хийдийн урд шашны дэлгүүр нээсэн юм. Хөдөлмөрлөж зүтгэсний эцэст далайцаараа нэг номер дэлгүүр болгосон. Харьцангуй сүүлд нээгдсэн учраас хамрах хүрээгээрээ эхний тавд оруулж чадсан шүү. 2012 оноос хойш давхар юу хийх вэ гэж бодож байгаад барилгын салбарт оръё гэж шийдсэн. 2013 онд барилгын салбарын талаар урд хөрш руу явж их судалгааг хийсэн дээ. Тэгээд 2014 онд шийдвэрээ гаргаж бүтээгдэхүүнийхээ туршилтыг хийсэн. Нэг жил болсны дараа буюу саяхан бүтээгдэхүүнээ олонд танилцуулаад байна.

-Нэг жил хийсэн судалгаагаар ямар үр дүнд хүрэв?

-Судалгаа хийх явцад Хятад улсад “Beliеve” компани хар замаскыг хамгийн өндөр түвшинд чанартайгаар хийж байсан. Шууд л “Beliеve”-ын хар замаскнаас нэг уутыг авчираад яг үүнтэй л адилхан стандартын бүтээгдэхүүн хийвэл би Монголд зарна гэж шийдсэн. Нэг жил туршиж үзээд энэ жил “Beliеve”-ийн чанарт аваачиж чадлаа. Тэр хугацаандаа яагаад өнгөт замаск байж болохгүй гэж бодсон. Туршилтынхаа хугацаанд стандартад нийцсэн хар замаскнаас гадна өнгөт замаск хийчихээд байна. Одоогоор барилгын компаниуд хар замаск татсаны дараа өнгө тавьдаг юм. Харин манай өнгөт замаскыг шууд татчихаар өнгө тавина гэж хугацаа алдахгүй. Нөгөө талаас эдийн засгийн тал дээр ихээхэн хэмнэлт хийх юм.

-Үйлдвэр байгуулах санхүүжилтээ яаж олсон бэ?

-Эдийн засгийн хямрал болж байгаа зах зээлээ мэдэрч чадалгүй энэ бизнесээ эхэлчихжээ. Үйлдвэрээ 100 хувь зээл авч эхэлсэн. Тоног төхөөрөмж, газар, түүхий эд авах гээд тооцвол 220 сая төгрөг зарцуулчихсан шүү. Олон жижиг зээл авсан учраас сард дөрвөн удаа зээлээ төлдөг юм. Одоогоор санхүүжилтийн хувьд бэрхшээлтэй байгаа. Шинэ бүтээгдэхүүн хүмүүст хүрэх нь бага байдаг юм байна. Ашгаа өгч эхлээгүй л байна. Энэ хооронд чанартай бараа гаргахын тулд нэг жил алдчихлаа. Барилгын компаниуд манай бүтээгдэхүүнийг аваад хэрэглээд эхлэх үед чанар сайтай гэдгийг ойлгоод удахгүй үйлдвэрлэл маань сэргэх байх. Миний хувьд судалгаа хийх хугацаандаа Монголд номер нэг хуурай хольц хийх аргыг сурлаа.

-Зах зээлд борлуулж эхэлсэн юм уу?

-Хамгийн анх “Их хотын барилга-2015” үзэсгэлэнд оролцсоны дараа Хэнтий аймагт барилга барьж байгаа “Хар чонот” ХХК-д 10 тонн шар замаск худалдсан. Манай борлуулалт ерөөсөө л энэ. Өөр борлуулалт хараахан хийгээгүй байна.

-Хэдэн өнгийн замаск хийх боломжтой вэ. Одоогоор шар өнгө гаргачихаад байгаа юм байна?

-Улаан, улаан хүрэн, шар, цэнхэр голдуу барилгуудын хэрэглэдэг үндсэн өнгөнүүдийг гаргачихаад байна. Цаашдаа өнгөө хөгжүүлээд явна. Одоогоо 10 өнгөний дундажтай байна.

-Замаскаа зах зээл дээр хэдэн төгрөгөөр борлуулуулах вэ?

-Би хамгийн сайн чанартай бүтээгдэхүүнийг барилгад хэрэглэх ёстой гэж үздэг. Яаж ч хямарсан муу бүтээгдэхүүн хийхгүй. Чанар дагаж үнэ байдаг шүү дээ. Бид бүтээгдэхүүнээ зах зээлд хямд борлуулах гэхээр хийж байгаа өртөг маань өндөр байна. Манайхан хятадад зарагдаж байгаа хямд замаск аваад байдаг. Тэр нь өнгөлгөө хийсний дараа жил ч болохгүй хуулраад халтартчихдаг шүү дээ. Бас хананд хүрэхээр хувцас цагаан болгоод байдаг сул талууд бий. Мөн замаск татаад цагаан өнгө өгөхөөр ойгоод байдаг тал ч байна. Манай замасканд энэ хоёр эрсдэл байхгүй гэсэн үг. Манай бүтээгдэхүүний онцлог барилгыг ус, чийгний нөлөөллөөс хамгаалж, хананы өөг арилгадаг.

Манайх замаскаа 25 кг тутмыг 12 мянган төгрөгөөр борлуулахаар тооцоолсон. “Believe”-ийн замаск монголд 17 мянган төгрөгөөр борлуулагдаж байгаа. Манайх энэ бүтээгдэхүүнтэй чанарын хувьд адилхан ч 60 хувиар бага үнэтэй байна гэсэн үг. Манайхан Хятадад 3500 төгрөгөөр зарагддаг замаскыг энд 7000 болгоод зарж байхад аваад байж, тэнд 20 мянган төгрөгөөр зарагдаж байгаа бүтээгдэхүүнийг энд 10 мянгаар зарж байхад л авахгүй байна. Чанарын хувьд асар их ялгаатай шүү дээ.

-Замаск хийхдээ түүхий эдээ хаанаас авч байна вэ?

-Үндсэн гол түүхий эд болох цементээ Хөтөлөөс авч байгаа. Төв аймгийн манхан элсийг авдаг. Холигч полимер, цавуулаг, бүтээгдэхүүнүүд болоод бусад хэрэгслийг урдаас татаж байгаа. Манайх стандартын замаск хийхийн тулд 50 гаруй бүтээгдэхүүн хийдэг учраас өртөг өндөр гарах нь тодорхой. Бусад замаскны үйлдвэрүүд 10 хүрэхгүй л түүхий эд хэрэглэдэг учраас хямд байх нь аргагүй.

-Замаскандаа хэдэн жилийн баталгаа өгөх вэ?

-Тухайн барилга хэзээ нурна тэр үед л дуусна даа. Барилгын настайгаа чацуу байна гэж би үзэж байгаа. Хятадад хийсэн “Believe”-ийн замаскаар өнгөлсөн барилга одоо 30 жил болчихсон ямар ч өөрчлөлтгүй л байна. Манайх энэ тал дээр чанарын хувьд 100 хувь баталгаа өгнө.

-Өнгөт замаск өөр оронд байдаг уу?

-Хятад, Орос хоёрт лав өнгөт замаск байдаггүй юм билээ. Монголд өнгөт замаск оруулж ирдэг компани бас байхгүй. Би бүтээгдэхүүнээ хийчихээд “Believe” компанитай очиж уулзсан юм. Миний хийсэн бүтээгдэхүүнийг хараад үнэхээр стандартад нийцсэн сайн замаск хийчихсэн байна гэж хүлээн зөвшөөрсөн. Миний хийсэн хар замаскыг хүлээн зөвшөөрөхөөр нь би танайх өнгөт замаск хийе гэж бодож байсан уу гэж асуусан юм. Тэгсэн манайх дандаа л хар замаск хийдэг. Өнгөтэй хийе гэж ерөөсөө бодож байгаагүй юм байна гэсэн. Тэдний талаас өнгөт замаск хийхэд манайхтай хамтарч ажиллах тал дээр нааштай хариу хэлсэн шүү. Ер нь одоогоор өнгөт замаск хийсэн нь бараг анхдагч болох болов уу.

-Тоног төхөөрөмжөө хаанаас авч байв. Хоногт хэдэн тонн замаск үйлдвэрлэх хүчин чадалтай вэ?

-Хятадаас авсан. Хоногт нэг машин нь 16 тонн замаск үйлдвэрлэх хүчин чадалтай. Одоогоор үйлдвэр дээрээ хоёр машинтай байна. Нэг нь цагаан, нэг нь хар байгаа. Цаашдаа өнгөт замаск хийхэд нэг өнгөн дээр нэг машинаар авах бодол байна. Өнгийг машинд хольж хийхээр захиалагчийн хүссэн өнгө гарахгүй байх магадлал их учраас тийм шийдвэр гаргаад байгаа. Одоогоор санхүүжилт бага байна. Эхний ээлжинд нэг тонноор үйлдвэрлэдэг машин захиална. Хоногт найман тонн замаск үйлдвэрлэнэ гэдэг бага үзүүлэлт биш. Ямар ч том барилга оргил үедээ хоногт таван тонноос илүү шавар хийдэггүй юм. Манайх хоногт найман тонноор үйлдвэрлэхэд л хоёр барилга өөр өнгө сонгоход өдөрт нь хийх боломжтой.

-Танайх одоо нөөцтэй юу?

-Одоогоор складанд 200 тонн бэлэн бүтээгдэхүүн бий. 30 тонн хар замаск хийчихсэн байгаа. Хэрэв барилгын компани болоод хувь хүн өнгөт замаск авахыг хүсвэл хийж өгөхөд бэлэн байна. Одоогоор нэг машинаа шараар будчихсан байгаа. Дараагийн захиалга магадгүй улаан байвал нөгөө машинаа будаад шинэ машинаа захиална.

-Танайх өөр ямар ажил хийж байна?

-Гандантэгчинлэн хийдийн шавар хөшөөнүүд өнгө алдсан байна лээ. Үүнийг боломжийн үнээр засан сэргээе гэсэн юм. Өөрийн бүтээгдэхүүнээр хэрэмний гадна талыг өнгөлөхөөр болоод байна. Мөн саяхан нэг компани замаскаа жаахан зузаан тавихад чулуут өнгөлгөө хийж болох уу гэж асуусан. Одоо нарийн ширхэгтэй Дарханы 0.8-ын угаасан хайргыг замасктайгаа холиод өнгөлгөө хийж болох нь уу үгүй юу гэдгийг туршиж үзэх гэж байна. Чулуут өнгөлгөө хийх нь баталгаатай болчихвол тэр компанитай хамтарч ажиллахаар болоод байгаа юм.

-Танай бүтээгдэхүүн ямар давуу талтай вэ?

-Хүйтэрч байгаа энэ үед барилгын компаниуд ажлаа хурдан хийхээр яардаг. Барилгын ажил хийж байхад замаскаа татчихаад хатахыг нь хүлээдэг шүү дээ. Манай замаск тэгж цаг алдахгүй маш хурдан хатдаг. Мөн замаск татах үед гулгамтгай учраас 10 өдөрт хийх ажлыг зургаан хоногт хийх боломжтой юм. Энэ нь ажлыг 40 хувь хөнгөвчлөх бүрэн боломжтой гэсэн үг. Манай өнгөт замаскыг хэрэглэснээр эдийн засгийн болоод цаг хугацааны асар их үр дүнг мэдрэх болно. Бид монголдоо өндөр чанартай бараа бүтээгдэхүүнийг нийлүүлж байна.

Гэрэл зургуудыг Ц.Мягмарсүрэн

Ардын
жүжигчин Цагааны Цэгмидийн ач, гавьяат жүжигчин Ц.Төмөрбаатарын хүү Анартай
ярилцлаа.

-Таныг Дархан
хотод төрж өссөн гэж сонссон. Сур­гуулиа хэдэн онд төгсөж байв?

-Би 1978 онд Дархан-Уул
аймагт төрсөн. Арван жилдээ их шилжсэн дээ. Нэгдүгээр ангидаа орос сургуульд
байж байгаад хоёрдугаар ангиасаа 7, 9 дүгээр сургуульд суралцаж сүүлд 1994 онд
Тех­никийн их сургуулийн лицей ангид 9,10 дугаар ангиа төгс­сөн. 1996 оноос
хойш Техникийн их сургуулийн барил­гын материал, техноло­гийн ангийг дүүргэсэн.
Сургуу­лиа төгсөөд Мобикомын ерөн­хий гүйцэтгэгч “Буйлан тал” компанид барилгын
инженерээр 2008 он хүртэл гурван жил ажилласан. 2008 оноос хойш кино урлаг руу
орсон.

-Мэргэжлийн
жүжигчин биш юм байна. Яагаад кино урлаг руу орчихов. Хэдэн кинонд тоглосон
байна вэ?

-2008 оны өвөл
Дархан-Уул аймагт найзынхаа буудлыг засварлаж байсан юм. Тэр үед Б.Магсаржав
Замын цагдаагийн ахлах мөрдөн байцаагч байсан Ганхуяг гэдэг залуутай нийлж,
“Зам” киног хийж эхэлсэн юм. Явц дундаа намайг тоглооч гэсэн санал тавьсан. Анх
тэр замын цагдаагийн тухай кинонд тоглосноос хойш кино урлагт өдийг хүртэл
ажилласан бай­на. Энэ хугацаанд 12 кинонд тогложээ. Хамгийн сүүлийн уран бүтээл
гэвэл Л.Сарантуяагийн “Замбуулин дуусах болоогүй” гээд бест­селлэр болсон номыг
кино зохиол болгоод TV5 телевиз 54 ангитай олон ангит кино хийж байна. 14
хоногийн натурт яваад ирсэн. 2013 онд СУИС-ийн кино дэлгэцийн найруулагчийн
ангид элсэн орсон. Одоо ирэх нэг­дүгээр сард төгсөх гэж байна.

-Анх санал
тавихад удмын авьяас байгаа юм чинь чадна гэж бодсон уу?

-Цаанаасаа төрсөн
авьяас байгааг үгүйсгэхгүй. Өвөөгийн үе, аавын үе, авга ах гээд би дөрөв дэх үе
болчихоод байгаа юм. Тэгэхээр би өвөө, аав, авга ах нарын удмын авьяасыг
үргэлжлүүлээд явж байна. Би 2008 онд урлагт хожуу орж ирсэн ч гэсэн авьяас
цаанаа­саа төрдөг шүү дээ. Авьяас байгаа учраас болоод яваад л байна. Гэхдээ
туршлага гэдэг үүнтэй эн тэнцэхүйц зүйл. Миний үеийнхэн Ялалт, Мягмар,
Ариунбямба, Амараа, Болд гээд мундаг жүжигчид намайг бодвол олон жил урлагаар
явчихсан. Тиймээс тэдний туршлага, чадвар арай өөр байгаа. Зөвхөн авьяас дээр
тулгуурлаад чадвар эзэмшинэ гэдэг хэцүү юм билээ. Сурч мэдэх юм байна. Хэлж
зааж өгөхгүй бол шууд дуулж бүжиглээд явчихна гэж юу байхав. Аав, ах хоёр
ямартай ч “Чи номыг нь үзэж шөлийг нь ууж байж хүлээн зөвшөөрөгдөх ёстой” гэсэн
учраас би СУИС-т суралцаад төгсөх гэж байна. Хөдөлмөргүй бол авьяас юу ч биш
шүү дээ.

-Кинонд
тоглохдоо айж, эмээсэн үү?

-Айлгүй яахав.
Аав маань заяа тавилангийн чинь урд аз гэж айхтар зүйл явдаг юм шүү гэж байсан.
Аз гэдэг ер нь нүүрний буян. Би ер нь өөрийгөө азтай хүн гэж боддог. Анх 2008
онд “Зам” кинонд тоглочихоод Улаанбаатарт ирсэн чинь зураач Хүрлээ найз маань
дуудаад “Чонын алтан шагай” киноны бүлэг залуусын толгойлогч болооч гэсэн. Энэ
киноны дараа их азтай, шууд гол дүр авсан шүү. Тэр чинь мэргэжлийн жүжигчин биш
хүнд их хэцүү л дээ. Аранзан ах, Саранцэцэг эгч, талийгаач Ш.Даваадорж ах гурав
Отгонтогос эгчийн санал болгосноор намайг дуудсан юм. Очсон чинь намайг “Улаан
эрэг” гээд 60 ангит хэлмэгдүүлэлтийн киноны эсрэг гол дүрийг өгсөн. Талийгаач
Даваадорж ахдаа их баярладаг юм. Тэр хүний ачаар энэ дүр маань ард түмэнд
хүрсэн гэж би боддог. Даваадорж ах анхны мотор дуугарахад Анарын зургаас эхэлнэ
гэж байсан юм. Би их сандарч байсан. Айгаад чичрээд их эвгүй байдалд орж
байлаа. Зураг дуусаад орой нь Даваадорж ах хурал дээр энэ хүнд өөрт нь юм
байгаа учраас зөв өрвөл цаашаа сайхан явна. Буруу өрвөл буруудах хандлага байна
гэж байсан. Намайг тэр үед их зөв өрсөн юм болов уу гэж боддог.

-Гудамжаар
явахад чинь их таньдаг гэж байна. Ямар хандлага гаргах уу?

-Мангас Мягмарын
дүр хүмүүст их хүрсэн юм шиг байна лээ. Гадуур явж байхад намайг Мангас Мягмар
л гэдэг юм. Хөдөө морьтой залууд хөөгдөж явлаа. Нэг өвгөн намайг алгадаад
авсан. Тэгээд “Би чамайг нэг алгадъя л гэж бодож байсан юм” гэж хэлсэн. Сүүлд
нь 20 литр айраг хоёр литр нэрмэл өгөөд явуулж байлаа. Зайсан толгой дээр
тагнуулын тусгай бэлтгэлтэй хоёр нөхөрт хөөгдсөн. Миний өвөө До яаманд
ажилладаг байсан. Аав НАХЯ-нд ажилладаг байсан. Би Тагнуулын ерөнхий газар
ажилладаг гэж надад үнэмлэхээ үзүүлээд чи миний удам судрыг доромжилсон гэж
дайрч байсан. Тэр хүмүүсийн дургүй зэвүүцлийг хүргэсэн байгаа юм л даа. Энэ
бүхэн маань талийгаач Даваадорж ахын маань мундгийнх гэж одоо болтол хайрлаж
явдаг юм.

-Эсрэг дүрд
тоглох хэр хэцүү байдаг вэ?

-Эсрэг дүр
хүмүүсийн сэтгэлд түрүүлээд хүрчихдэг гэж боддог. Бага байхдаа тэр их зэвүүн
гээд л эсрэг дүрийг ярьдаг шүү дээ. Дамчаа гуайн эсрэг дүр хүмүүсийн сэтгэлээс
гардаггүй. Эсрэг дүр хэр мундаг байна тэр хэмжээгээр нь эерэг дүр тодорч гарч
ирдэг. Кино бол гэрэл сүүдрийн урлаг. Эсрэг дүрийг сүүдэр гэж ойлгож болно.
Сүүдэргүйгээр киног төсөөлөх аргагүй. Ялалт, Ариунбямба хоёрт эсрэг дүр их гоё
зохидог. Ер нь эсрэг дүрд тоглодог хүн ховор шүү, дандаа л Ромео Жульеттанууд л
байдаг.

-Энэ дүрдээ
ханатал тог­ло­чихлоо гэж бодож байв уу?

-“Улаан эрэг”
киноны Мягмар юм болов уу. Яг сэт­гэл­дээ хүртэл мундаг тоглочихсон байна гэсэн
дүр алга. Кино гэдэг нийлмэл урлаг учраас би гэж ярьж болохгүй. Жүжигчин хүн
ханах шаардлага байхгүй л дээ. Болж өгвөл дээшээ авирахаа л бодно уу гэхээс би
тэр дүрийг тултал хийчихсэн гэж ярих жүжигчин байхгүй байх. Сайн мууг нь ард
түмэн шийднэ. Би Цагааны Цэгмид, Төмөрбаатар, Төмөрхуяг гэх мун­даг хүмүүстэй
эн зэрэгцэнэ гэж байхгүй. Анар гэдэг хүн яалт ч үгүй удам дагасан жүжигчин хүн
мөн юм байна гэж хүмүүс намайг хүлээн зөвшөөрвөл өөрийгөө болчихлоо гэж бодно
доо.

-Таныг 22
насандаа цэрэгт явсан гээд байсан. Яагаад явсан юм бэ?

-2000 онд гурав­дугаар
курст байхад жилийн чөлөө аваад 22 настайдаа цэрэгт явсан юм. Хөгшин цэрэг очиж
байлаа. Тэр манай багийн Засаг даргын явуулга байсан юм билээ. Тэр хүн ээжийн
маань найз л даа. Би Дарханд их сахил­гагүй байсан юм. Тэр үед сахил­гагүй
хүүхдүүдийг цэрэгт явуулчихдаг байсан. Тэгээд л Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэ­цагаан
суманд хурандаа Жаргалсайхан даргатай 20 дугаар хороонд цэргийн алба хаасан
даа. Цэрэгт явсандаа харамсдаггүй, их юм сурсан. Эр хүн бол явсан нь дээр гэж
боддог.

-Аав, ахаасаа
магтаал, зэм­лэлийг сонсож байв уу?

-Авга ах маань
нэг удаа “Анараа ямар нэг юманд сэтгэл ханаж болдоггүй юм шүү” гэж хэлж байсан.
Би түүнийг байнга санаж явдаг. Ааваас бол зэмлэл их авч байсан. Кинонд нүд,
сэтгэл байдаг юм. Нүдээрээ, сэтгэлээрээ тоглодог гэдэг. Бага байхад сахилгагүй
байсныг хэлэх үү, их зэмлэл хүртдэг байлаа. “Анараа эр хүн өдий насалчихаад
ингэж явж болохгүй” гээд л загнуулж байсан юм байна.

Миний аав, ах
хоёр болох­гүй юмны хажуугаар дуугүй өнгөрч чаддаггүй зантай. Тэрэндээ л аав,
ах хоёр маань адлагдаад явж байна. Ард түмэн хайрладаг боловч урлаг дотроо
хагарал их байдаг байх. Миний авга ах СТА, миний аав гавьяат жүжигчин. Би энэ
хоёрыг Монгол Улсын тэргүүний жүжигчин гэж ойлгоод байгаа. Гэтэл миний аавд
өнөөдөр Ардын жүжигчин өгчихөд яахав дээ. Миний авга ах Монголын урлагийн төлөө
чөмгөө дундартал ажиллаж байгаа нэгэн. Гэтэл тэр хүнд гавьяат өгчихөд юу нь
болохгүй байгаа юм. Эсвэл өнгөрснийх нь хойноос нэхэж шагнах гээд байдаг юм уу.
Үүнд урлагийн доторх хагарал нөлөөлдөг байх.

-Өвөөгийнхөө
талаар яриач?

-1963 онд нас барсан
юм. Эмээгийн ярьдаг байсныг л сонсдог байсан. Хүмүүс мундгийг нь л гайхаж ярина
уу гэхээс хар бараан юм байхгүй шүү. Гарал угсаа нь жаахан маргаантай. Булганы
Сайханых, Баруун Хараагийнх, Сэлэнгийн
Ерөөгийнх гэж ярина. Аав болохоор Булганы Сайханых гэдэг юм. Авга ах Сэлэнгийн
Ерөөгийн сав гэж газар төрсөн хүн шүү дээ гэж ярьдаг. Өвөө маань цэрэгт яваад
нэрээ сольсон юм. Уг нь Батсүх гэдэг нэртэй хүн байсан. Цэргээс халагдаж ирээд
Бөмбөгөр ногоон театрт орсон юм билээ. Одоо 50 мянгатад байдаг гэрийнх нь
гадаа хааяа ах, аав, үеэл ах нар очдог.
Манайхан наа­дам, цагаан сараар өвөөгийн тог­лосон “Сэрэлт”, “Цогт тайж” кино
гарахад цуглаад хүндэтгэл үзүүлж зоог хүртэл бэлтгэдэг. СУИС-ийн багш нараасаа
Цагааны Цэгмид ямар агуу хүн байсан гэдгийг мэдэрдэг. Энэ агуу нэр хүндийг
аятайхан аваад явчих юмсан л гэж хичээж явна.

-Аавынхаа
тоглосон ямар кинонд дуртай вэ?

-Аавыг маань ямар
чадвартай эршүүд хүн бэ гэдгийг бүгд мэднэ. Аавыгаа би эр хүн шиг эр хүн гэж
ойлгодог. Шударга нь дэндчихсэн л эр хүн дээ. Гүргэр. Жар дөхөж байж ууланд
надаас илүү явна шүү. Анхны кино нь “Хүний амь”. Тэрнээс хойш Монголын кино
урлагт зүтгэж бараг бүх л кинонд тоглосон байна. “Амьдралын нахиа” киног нь би
үзэх их дуртай. Ухаарал хайрласан кино. Аав Сарантуяа эгчтэй хамтарч тоглох дуртай.
Бие биеийгээ сэтгэлээрээ ойлгочихсон хүмүүс мундаг тоглодог юм билээ. Алтан
партнёр шүү дээ.

-Аав тань
кинонд явж байх үеэ дурсаж ярьдаг уу?

-Манай аав тэгж
ярихгүй. Дам л сонссон юм. 1989 онд Их дэлгүүрт “Лада-07” машин 18 мянган
төгрөг гэж байхад аав “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор” кинонд тоглоод 168 мянган
төгрөг аваад өвөр нь түнтийчихсэн явж байсан гэж ярьдаг юм. Дандаа бор халзан
зуутаар авсан юм байх. Тэр үеийн 168 мянган төгрөг одоогийн 168 сая төгрөгийн
хавьцаа очно шүү. Тэр үед дүрийн үнэлгээ асар өндөр байсан. Гэтэл өнөөдөр кино
урлагийн үнэ цэн үнэхээр муудчихжээ.

-Алхам
тутамдаа аав, ахаасаа суралцдаг байх. “Улаан дөрвөлжин”, “Сүүл­чийн шөнө”
кинонд аавтайгаа хамт тоглосон байх аа?

-Би аавтайгаа
дөрөв таван кинонд хамт тоглочихсон. “Зам”, “Сүүлчийн шөнө” кинонд аав,
ахтайгаа хамт тоглочихсон. “Улаан дөрвөлжин” кинонд аавтайгаа. “Зангараг” кино
бараг манай гэр бүлийн кино болсон шүү. Аав, ах, би, миний охин тоглосон юм.
Тэр хүмүүс зураг авалтад биеэ яаж авч явж байна. Тоглолтын ур чадвар хийц ямар
байдаг юм гэдгийг харна. Өвөө, аав, ах нарынхаа тоглосон киног үзэх дуртай.
Камертайгаа харьцаж байгаа, уран чадвар, мэдрэмж гайхалтай. Дээрээс нь олон
жилийн туршлага байна. Ганц хоёрхон удаа зураг авахуулаад л болчихдог. Дандаа
хальсны кинонд явсаар байгаад мэдэрдэг болчихсон хэрэг. Жүжигчин хүний ёс зүй
гэж бий, том жүжигчид байж хүмүүстэй их сайхан харьцдаг. Дээрээс нь тэр хоёрын
тоглолт нь давтагддаггүй. Аавын тоглолтыг ах дуурайх, ахын тоглолтыг аав
дуурайх юм байхгүй. Би тэр хоёроос өөр байх ёстой болчихож байгаа юм. Тэгэхээр
миний хувьд маш их хөдөлмөрлөж толгой ажиллах ёстой болж байна. Жүжигчдийг их
амархан хоолоо олж иддэг гэж боддог. Тийм биш шүү. Маш том золиос гаргадаг.
Хоёр жил тасралтгүй кинонд явахдаа эхнэр хүүхэдтэйгээ 45 л хоносон байдаг юм.
Хүн өөрийнхөө амьдралыг боддог л байх. Тэгэхээр урлагийн хүн өөрийг нь ойлгодог
хүнтэй суух хэрэгтэй болдог. Одоо миний эхнэр И.Алтанчимэг гэдэг охин бий.
Залуухан, бид хоёр олон насны зөрүүтэй л дээ. Бид хоёр суугаад дөрвөн жил болж
байна. Эхнэр маань намайг их ойлгож, дэмждэг юм. Эхнэртээ их баярлаж явдаг.

-Таны ярианаас
сонсоход авга ахтайгаа нэлээд ойр юм аа даа. Ахынхаа тухай яриач?

-Туг ч барьж,
тугал ч хариулж явсан хүн. Урлагийн төлөө чөмгөө дундартал явсан даа, миний ах.
Мандаж явсан үе бий, миний ахад. Чадалтай ч хүн. Тэр хүнийг Монголын кино
урлагийнхан бүгд мэднэ. Бүгд бахархдаг. Зарим нь айдаг байх. 22 насандаа Драмын
театрт уран сайхны удирдаач хийж явсан хүн шүү. Үе үеийнхэн “Байцаагч түшмэл”
жүжгийг Төмөрхуяг шиг удирдсан хүн дахиж гарч ирэхгүй гэдэг. Төмөрхуяг бол
тайзны хүн. Ах өөрөө “Би киноны хүн биш, тайзны хүн” гэж ярьдаг юм. Тайзан дээр
биеэ авч явах тайзыг яаж хүндэлж, яаж эзэмших вэ гэдэг ухаан нь их мундаг.
Театрыг хэнээр ч муулуулахгүй түүний төлөө л төрсөн хүн дээ.

-Та охиноо
жүжигчин болгох уу. Хоёр ч кинонд тоглочихсон байх аа?

-Тэгсэн. “Улаан
пальто”, “Зангараг” хоёрт тоглосон. Одоо энэ TV5-ын “Замбуулин дуусах болоогүй”
киноны Баярмаагийн бага насанд тоглож байгаа. Өөрөө жүжигчин болно гээд
шийдчихсэн бай­на лээ. Энэ удам судрын үргэлжилж байгаа давалгааг зог­соочихгүй
юмсан л гэж бод­дог учраас охиноо дэмжиж байгаа.

-Сургуулиа
төгсөөд хойш­доо найруулагчаар ажиллах уу?

-Жүжигчнээр
ажиллана. Найруулагч хүн жүжигчдээс нэг алхам урд явж байж найруулагч хийнэ
шүү. Миний хувьд кино найруулна гэдэг хэцүү асуудал. Тоглоход хэцүү бай­хад
найруулахад бүр хэцүү. Тэр олон хүний хүчийг баллаж болохгүй. Найруулга,
монтажиас шалтгаалж кино бүтнэ. Тодорхой хэмжээнд амьдрал үзээд ирэх цагт
найруулагч хийх байх. Би одоо дөнгөж 40 хүрэх гээд явж байна. Найруулагчид
амьдралынхаа туршид суралцаад л явж байдаг. Том том найруулагч нарыг хараад
байхад дөч тавин насандаа агуу бүтээлээ хийсэн байдаг юм. Нас ахиж, амьдрал
үзэх тусам найруулга нь чангараад л байдаг. Тэгэхээр тавь хүрч байж л найруулагчаа
хийнэ дээ. Одоо надад 15 жил дутуу байна.

-Ойрын үеийн
төлөв­лөгөөгөө сонирхуулаач. Юу хийхээр бодож байна?

-Түүхэн кино
хийнэ. Хот­гойдын чин ван Чингүн^­жавын тухай кино хийнэ. Түүхэн
болоод Арт хаус чиглэлийн кино хийх дуртай. Өвөг дээд­сийн маань агуу их ухаан
байна шүү дээ. Одоо хүүхдийг нь загнавал үсэрч очоод зодоод унадаг. Дээхнэ үед
хүнд загнуулаад “аав энэ ингээд байна” гэхэд хохино яах гэж тэгсэн юм гээд
буцааж хүүхдээ загнадаг байсан. Энэ чинь хүний үг даадаг болгож байгаа юм.
Хүний үг даагаад сурчихвал амьдралаа даагаад явчих ухааныг суул­га­даг. Энэ
бүгдийг би Чин­ван Чингүнжавын кинонд шингээнэ гэж бодож байгаа. Тэр хүний тэмц­лээс
илүүтэйгээр арга барил сургасан хүмүүсийг гаргах бодол байна. Энэ миний ойрын
төлөвлөгөө. Цаашдаа хүн ном гаргах, мод тарих, байшин барих их буян болдог
гэсэн. Өөрөө барилгын инженер юм чинь бие даагаад жижиг барилга барих бодол
бий. Иргэний биш үйлдвэрлэлийн зориулалттай барилга барина. Манай киночдод
павильон их хэцүү байна. Хэрэв надад газар олгоод өгвөл гүрийж байгаад барина
даа. Хэдэн жүжигчдээ ороод ирэхэд дулаахан халуун уух юмтай байлгахсан. Энэ
ажилд Сүмбэр цамхаг ком­панийн Батболд ах надад тусална гэсэн.