Author: БАЯРХҮҮГИЙН АМАРТҮВШИН

УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

---

-Танай намын хувьд 100 сая төгрөгийн хандив авна гэдгээ ил тод зарласан. Эндээс ярилцлагаа эхэлье?

-Өдгөө АН-ыг харлуулах гутаах, гүтгэх хандлага нэлээд байна. Бид байр сууриндаа хатуу зогсоно. Өнөөдөр улс төрийн намын санхүүжилтээ шилэн болгох, гүйцэтгэл, зарцуулалтаа ил тод тайлагнах шаардлагыг олон жил иргэд, хэвлэл мэдээллийнхэн шаардаж ирсэн. Анх удаа АН 2020 оны сонгуульд оролцохдоо санхүүгийнхээ эх үүсвэрийг ил тод зарласан. Үүнийхээ төлөө янз бүрийн гүтгэлэгт орж байна. Энд ямар ч хууль зөрчсөн үйлдэл байхгүй.

-Та бүхэн бусад намуудыг төсөв санхүүжилтээ ил тод зарла хэмээх уриалгыг гаргаад байгаа шүү дээ?

-Бусад улс төрийн намууд санхүүгийнхээ эх үүсвэрийг ил тод зарлах цаг болсон. Эрх баригч МАН санхүүжилтийнхээ эх үүсвэрийг зайлшгүй зарлах шаардлагатай. 2020 оны улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар батлагдсан 3.1 их наяд төгрөгийн гүйцэтгэлийн хуваарийг хараарай. Эхний зургаан сард багтааж, хөрөнгө оруулалт, худалдан авалтын ажлыг дуусгахаар төлөвлөсөн байгаа. Энэ бол цэвэр сонгууль руу чиглэсэн төсөв байсныг харуулж байна.

-Танай ҮБХ-ны гишүүн Д.Мөнх-Эрдэнэ таныг дэнчингийн 100 саяасаа гадна 400 сая төгрөгийг нэхдэг,төлөлтийн гэрээг хүчээр байгуулдаг гэх мэдээллийг хийсэн.

-Ямар ч мөнгө нэхээгүй. Дунд шатны намын байгууллагуудтай хамтарч ажиллаж гэрээ байгуулаад явж байгаа. Тэр дотор дөрөв, тавдугаар сард ямар санхүүжилт гарах уу гэдгээ ҮБЗ-ийн гишүүд орон нутгийнхаа намын удирдлагуудтайгаа хамтраад хэлэлцээд явж байгаа. Д.Мөнх-Эрдэнийн хэлээд байгаа шиг 300,400 сая төгрөг нэхсэн нэг ч үг, үйлдэл байхгүй. Бусад намуудын эсвэл гадны нөлөөтэйгөөр зориуд харлуулдаг, шантааж хийдэг тал дээрээ Д.Мөнх-Эрдэнэ мэтийн залуучууд их гаршсан. Ийм явуургүй, өдөөн хатгасан явдалд АН автахгүй. Д.Мөнх-Эрдэнэтэй холбоотой асуудлаар хяналт,шалгалт явуулж байгаа. Сонгууль руу чиглэсэн янз бүрийн гүтгэлэг гарч байна.

-Улс оронд үүсээд байгаа цар тахлыг хязгаарлах, цар тахалтай холбоотой асуудал дээр нийгэм эдийн засгийн үр дүнтэй, байгаа олсон төрийн бодлогыг боловсруулах шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байгаа. Энд асуудалд та бүхэн хэрхэн хандаж байгаа вэ?

-Сүүлийн үед цар тахлын хамрах хүрээ тэлэх хандлагатай байгаа ийм цаг үе ирээд байна. Тэр ч утгаараа төрөөс авах арга хэмжээнүүд, оновчтой бодлогуудыг явуулах шаардлага зайлшгүй үүсч байна. Зөвхөн цар тахалтай холбоотой асуудал төдийгүй, өнөөдөр нийгэм эдийн засагт үүсч байгаа хүндрэлүүдийг Засгийн газраас ямар бодлого хэрэгжүүлж, ажлын байраа яаж хадгалах вэ, иргэдийн амьжиргааны түвшнийг яаж тогтвортой түвшинд барих уу гэдэг асуудал маш чухал болж хувираад байгаа юм. Тиймээс Ардчилсан намын УИХ-д байгаа гишүүд хамтраад УИХ-ын тогтоолын төслийг боловсруулж, өргөн барихад бэлэн болсон. Өчигдөр тов тогтоолгох хүсэлтээ өгчихлөө. Үүний дагуу бид тогтоолын төслийг өргөн барина.

Ардчилсан намаас коронавирус буюу цар тахлын асуудалтай холбоотойгоор дөрөв дэх тогтоолын төсөл, саналыг УИХ, Засгийн газарт хүргүүлж байна. Удаа дараагийн хүргүүлсэн санал, санаачилга, тогтоол хуулийн төслүүдийг эрх баригчид үл ойшоосон маягаар хандаж, хайхрахгүй байгаа. Өдгөө цар тахалтай тэмцэх асуудал, аль нэг намын асуудал биш, улс орны үндэсний аюулгүй байдлын асуудал учраас бүх улс төрийн намууд, улстөрчид, иргэд, төрийн бус байгууллага, аж ахуйн нэгжүүд гээд Монгол Улсад байгаа бүх хүнд хамаатай.

-Гадаад улсад хүнд нөхцөлд байгаа Монгол Улсын иргэдийн эрхийг хамгаалах тухай УИХ-ын тогтоолын төслийн талаар ярихгүй юу?

-Короновирус цар тахлын улмаас гадаад улсад хөл хорио болон олон улсын нислэг түр зогсоосонтой холбогдуулан хүнд нөхцөлд орсон Монгол Улсын иргэдийн эрхийг хамгаалах үүднээс хэд хэдэн арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэхийг Засгийн газарт хандаж, тогтоолын төсөл өргөн барилаа. Эх орондоо ирэх хүсэлт гаргасан, хүндэтгэн үзэх шалтгаантай Монгол Улсын иргэн бүрд байр хоолны наад захын хэрэглээг хангахад зориулж энэ сарын 1-ний өдрөөс эхлэн агаарын хил нээгдэж эх орондоо ирэх боломж нээгдэх хүртэл сар бүр 500 ам.долларын санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэхийг тогтоолын төсөлдөө тусгасан. Түүнчлэн Монгол Улсын иргэний эрхийг хамгаалах түр журам боловсруулж хэрэгжүүлэх, Монгол Улсаас гадаад улсад суугаа элчин сайд, консулын газрыг тухайн улсад хүнд нөхцөлд байгаа өвчтэй, хөгжлийн бэрхшээлтэй, жирэмсэн, өндөр настай, хүүхэд, оюутнууд, санхүүгийн бэрхшээлд орсон зэрэг хүндэтгэн үзэх шалтгаантай Монгол Улсын иргэнийг бүртгэх ажлыг зохион байгуулах, энэ тогтоолын хэрэгжилтэд хяналт тавьж ажиллахыг УИХ-ын Хууль зүйн байнгын хороо, энэ тогтоолын хэрэгжилтийн талаар УИХ-д танилцуулахыг Засгийн газар, Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх нарт тус тус даалгасугай гэдэг тогтоолын төслийг санаачилж, өргөн барьж байгаа. Энэ тогтоолын төслийг нэн яаралтай горимоор хэлэлцэж батална гэдэгт итгэж байгаа. Тогтоолын төслийг үндсэндээ үндэсний аюулгүй байдалд онц нөхцөл үүссэнтэй холбогдуулж, гамшгийн тухай болон онц байдлын тухай хуулийн холбогдох заалтуудыг үндэслэж гаргаж байгаа юм.

Түүнчлэн бид УИХ, Засгийн газартай таван бүлэг 38 зорилт бүхий коронавирусийн цар тахлын хүндрэлтэй үеийг нийгэм, эдийн засгийн хүндрэлийг гаргахгүйгээр давах чиглэлээр өөрсдийн хөтөлбөр, төлөвлөгөөг боловсруулсан. Харамсалтай нь одоо хүртэл хүлээн авч, хэлэлцүүлэгт оруулахгүй байгаа. АН-аас Монгол Улсад эдийн засгийн хүндрэл үүсч байгаатай холбоотой аж ахуйн нэгж байгууллагуудын өндөр хүүтэй зээлийн төлөлтийг хязгаарлая, зээлийн хүүг бууруулъя гэдэг тогтоолын төслийг өргөн барьсан. Мөн Ардчилсан намаас иргэн бүрт тодорхой хэмжээний санхүүгийн дэмжлэг буюу нэг сая 290 мянган төгрөгийг олгох асуудлыг зохион байгуулах шаардлагатай байна гэдэг саналыг манай намаас гаргасан. Хүлээж авахгүй байна.

-Гадаадад байгаа монгол иргэдэд ойролцоогоор хагас жилийн хугацаанд 417 орчим тэрбум төгрөгийн эх үүсвэр шаардагдах юм байна. Энэ төсвийг хаанаас гаргах боломжтой гэж харж байна вэ?

-2020 оны улсын төсөвт коронавирусийн цар тахалтай холбоотой асуудлыг даван туулахад нийгэм эдийн засгийн шаардлагатай санхүүжилтийг гаргах боломж бүрэн дүүрэн байгаа. Жишээ нь, 3.1 их наядын хөрөнгө оруулалт байгаа. Эрх баригчид эхний зургаан сард багтааж хөрөнгө оруулалтын зардлыг яаралтай зарцуулах, сонгуульд чиглэсэн алхмуудыг хийж байгаа. Үүнийгээ зогсоогооч ээ. Бүтээн байгуулалт нэртэй үр ашиггүй барилга байшин барьдаг цаг биш ээ. Зарцуулах гэж байгаа хөрөнгөө цар тахлын аюул гамшгийг давахад зарцуулах зайлшгүй шаардлага үүсчихээд байна. Эх үүсвэр хангалттай байгаа.

-Төсвөөс гаргана гэсэн үг үү?

-Мэдээж төсвөөс гаргана. Бид нар гадаадаас авах өр авлагаа нэмэгдүүлэхгүй байх байр суурьтай байх ёстой.

-Гадаад улс оронд 200 орчим мянган иргэн бий гэж тогтоолын төсөл дээр байна. Энэ тоонд хууль бусаар ажиллаж амьдарч байгаа иргэд орж байгаа юу?

-Нийт 195 мянга орчим иргэд байгаа гэдэг судалгаа бий. Үүнээс 50 мянга орчим иргэнд зайлшгүй тусламж, дэмжлэг үзүүлэх шаардлага үүсчихсэн байна. 500 ам.долларын хүнсний болон амьжиргааны наад захын хэрэгцээг хангахад зориулж тусламж дэмжлэг үзүүлнэ гэж тооцвол сард 25 сая ам.доллар буюу 69 тэрбум 535.5 сая төгрөгийн тооцоо гарна. Хэрэв хагас жилээр тооцвол 417 тэрбум 213 сая төгрөгийг гадаадад ажиллаж, амьдарч буй иргэддээ олгох юм.

УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.

---

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга ирэх зургадугаар сард болох УИХ-ын ээлжит сонгуулийг хойшлуулах санал гаргасан. Таны байр суурь ямар байгаа вэ?

-Сонгуулиа хойшлуулж болохгүй. Энэ маш буруу. Харин ч урагшлуулах ёстой. Учир нь, явах хүнээр ачаа бүү татуул гэж үг бий. Сонгууль болж, шинэ парламентаас маш их зүйл хүсэн хүлээж байна. Шинэ Засгийн газар, шинэ төсөв төлөвлөгөө, НӨАТ-ыг гурван хувь болгох, зээлийн хүүг царцаах, хойшлуулахыг ард түмэн хүлээж байна. Эдгээрийг энэ Засгийн газар хийхгүй байна. Хойшилбол бүр хийхгүй л гэсэн үг. Ажил хийдэггүй Засгийн газар, УИХ-ыг удаан байлгах нь буруу. Ерөнхийлөгч эдийн засгийн нөхцөл байдлаас болж сонгуулийг хойшлуулахыг уриалж байна гэвэл болохгүй. Монголд өнөөдөр онц байдал зарлаагүй байна.

Ерөнхийлөгч үнэхээр хүнд байгаа гэж үзэж байвал онц байдал зарлах тогтоолоо өргөн барьж болно. Ерөнхийлөгч хууль дүрмийн дагуу ажиллах ёстой. Эдийн засгаа аваръя гэвэл аль болох хулгайч биш хүмүүсийг хурдан гаргаж ирэх хэрэгтэй.

-Засгийн газраас хэрэглээний зээлийн хүүг 90 хоногоор хойшлуулах шийдвэр гаргасан. Гэвч энэ шийдвэр хэрэгжихгүй гурван долоо хоног болж байна. Банкууд татвар төлөгчдөөс зургаан зуун тэрбум төгрөг нэхсэн мэдээлэл бий шүү дээ?

-Та бүхэн санаж байгаа бол би өмнө нь мэдээлэл хийж байсан. Сангийн сайд Ч.Хүрэлбаатартай уулзаад Монголбанкны ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн зэрэг хүмүүс мэдэгдэл хийж байсан.

-Ямар мэдэгдэл хийсэн бэ?

-Бид хоёр асуудлыг шийдлээ. Нэгдүгээрт, хүүгийн бодлогоо багасгалаа. Хоёрдугаарт, актив чанарыг хоёр хувиар буурууллаа. Ийм учраас өнөөдрөөс эхлээд зургаан сараар банкны зээл хойшилж, хүү царцаж байна гэсэн мэдэгдэл хийсэн. Харамсалтай нь энэ мэдэгдлээс хойш энэ асуудал хэрэгжээгүй. Иргэдийг залилан мэхэлж, хуурсан учраас холбогдох байгууллагуудаас асуудлыг тодруулсан.

-Та бүхний зүгээс ямар асуудлыг хөндөж байгаа вэ?

-Хадгаламжийн хүүг яах юм бэ гэдэг нэг асуудлыг яриад байгаа юм. Жишээ нь 1.2 сая иргэн зээлтэй гэж үзье. Энэ хүмүүсийн зээлийг хойшлууллаа гэхэд 18 хувьтай, ипотекийн зээл найман хувьтай гэж бодъё. Тэгвэл хадгаламжийн сар болгон өгдөг зардлыг яах юм бэ. Таны хэлж байгаагаар 600 тэрбум гарсан гэх мэдээлэл бий. Би онцгойлон нэг зүйлийг хэлье. Хадгаламж эзэмшигчдийн 95 хувь нь манай мөнгө, төгрөгтэй улс төрд нөлөө бүхий гэгддэг хүмүүс байгаа. Тэгэхээр өнөөдөр 100 саяас дээш хадгаламж эзэмшигчдийн нэрсийг гаргах хэрэгтэй байна Б.Лхагвасүрэн дарга аа.

Хэдийгээр хадгаламж эзэмшигчдийн нэр нууц байдаг боловч банкууд нь мөнгө нэхэж байгаа юм бол зайлшгүй хүүхдийн мөнгөө хадгалуулчихсан, хэдэн төгрөг хийсэн хүнд инфляц нь цохилт өгөөд хадгаламжийн хүү авахгүй байгаа юм уу. Аль эсвэл оффшорчид, ЖДҮ-чид, 60 тэрбумынхан маань мөнгөө хадгалуулаад байгаа юм уу. Жишээ нь, Монгол улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхийг 1.9 тэрбум хадгаламжтай гээд хэвлэлээр яриад байна шүү дээ. Үнэн худлыг нь мэдэхгүй. Хадгаламж эзэмшигчид үнэхээр тийм мөнгөтэй юм уу. Тэгвэл тэрийгээ зарлавал 600 тэрбумаас өөрсдийгөө эх орончид гэж яриад байгаа хүмүүсийн мөнгийг чөлөөлөхгүй байж болохгүй юу. Хуулиндаа шаардлага нь байгаа шүү дээ. Үүнийг шийдмээр байна гэдэг асуудлыг ярьсан.

Хоёрдугаарт, Монгол улсын Ерөнхий сайд юу яриад байгаа юм бэ. Энийг бас ойлгох хэрэгтэй. Өнөөдөр банкны салбар, системийг тогтвортой байлгах тухай хууль гэж байгаа. Системийн гэж нэрлэгдэх томоохон банкнуудад төр хөрөнгө оруулаад хэдэн ч хувиар хувьцаа эзэмшээд тэр банкийг авах боломжтой болчихоод байгаа. Ийм байдлаар өвтгөх гээд байна уу. Эсвэл манайхны хэлж байгаагаар өрсөлдөх банк оруулж ирнэ гээд байгаа юм уу. Энийг тодорхой болгох шаардлагатай байна.

-Манай банкны системд реформ хийх бодит шаардлага бий юу?

-Миний ойлгож байгаагаар тийм. Ялангуяа нэг хоёр хүнээс хамааралтай банкнаас болж 1.2 сая иргэд хохирч болохгүй. Тиймээс өмчийг нь 20 хувь үлдээгээд үлдсэнийг нь олон нийтэд хувьчил, зар. Ингэж байж банкны засаглал бий болно. Хоёрдугаарт, хууран мэхэлсэн үйлдэлд хэн хариуцлага үүрэх юм. Сангийн сайд хариуцлага хүлээх юм уу, банкнууд хариуцлага хүлээх юм уу. Яагаад гэхээр иргэд хууртсан. Би хүртэл хууртсан.

-Та бас хууртаа юу?

-Би хоёрдугаар сарын 12-нд мэдэгдэл хийсэн. Хүү царцаж, зээл хойшилж байгаа юм байна гэж ярьсан. Маш олон хүн энд төрийн байгууллага орох уу, хувийн байгууллагад хамаатай юу л гэж асуусан болохоос зуун хувь төрд итгэсэн. Төрд итгэсэн итгэлийг үнэгүйдүүлчихлээ. Тийм учраас Ардын намынхан үүн дээр шийдэл гаргах ёстой. Миний ойлгосноор 600 тэрбум төгрөгийг бид хадгаламжийн хүүг тэглэвэл зээлийн хүү багасгах юм уу тэглэж болох юм байна. Тэгвэл тэр хадгаламжийн хүүгийн зөрүү мөнгийг та нар төл гэж хэлсэн байна. Төлбөл хоёр талтай. Хэрвээ У.Хүрэлсүх сайдын 1.9 тэрбум төгрөг байгаа бол би тэр банкны зүйлийг чинь сайн мэдэхгүй. Хэвлэлээр гарсныг харах юм бол татвар төлөгчийн мөнгөөр Ерөнхий сайддаа мөнгө өгмөөргүй байна.

Уул уурхай, байгалийн баялгийг авсан хүмүүс өнөөдөр гучин гэр бүл байгаа гэж хэлээд байгаа тэр хүмүүсийн хадгаламжийн хүүгийн мөнгийг татвараас өгөх үү, үгүй юу гэдгийг бодох хэрэгтэй. Банкуудын яриад байгаа 600 тэрбумыг тохиролцоогүй байж яагаад ард түмэнд хэлж байгаа юм. Үүнийгээ гаргаж ирэх ёстой. Нийт хадгаламж эзэмшигчдийн тоо олон байж магадгүй. Гурван сая иргэд хадгаламж эзэмшигч шүү дээ. Бид хүүхдийн мөнгө, тэтгэвэр, цалингаа авдаг. Гурван сая иргэд бол хадгаламжтай хүмүүс. Үүн дотор 100-аас дээш сая төгрөгийн хадгаламжтай иргэд нийт хадгаламж эзэмшигчдийн 95 хувь байгаа. Хөрөнгө оруулгын мэдүүлэг дээр бүх зүйл тодорхой байна. Хадгаламжийн хүүнээсээ татгалзчих л даа. Өнөөдөр банкнуудыг жаахан эх оронч байгаасай гэж хүсээд байгаа юм. Нэг банк жилдээ 100 сая ам.долларын ашиг хийж байна. Таван банк гэхэд ойролцоогоор хоёроос гурван их наяд төгрөгийн цэвэр ашиг олж байгаа. Тэгвэл энэ ашгаасаа яагаад өгч болдоггүй юм бэ. Өнөөдөр банкинд 5.1 их наяд төгрөг бий шүү дээ.

-Тэгээд хүмүүст зээл өгөх боломжтой байж яагаад өгөхгүй байна вэ?

–Өнөөдөр маш ноцтой мэдээлэл авсан. Банк бус санхүүгийн байгууллагууд банкнууд зээл өгөхөөсөө айж байна. Яагаад гэхээр чанаргүй зээлдэгчийн тоо нэмэгдэх гээд байгаа учраас зээл өгөхөөсөө айж байна. Зээл өгөхгүй бол өнөө яриад байдаг эдийн засаг чинь байхгүй болно. Нөгөө талаас хүүг багасгах гэсэн болохоос өөрсдийгөө хаацайлаад, өөрсдийгөө яриад байж болохгүй. Зорилтод бүлгийн асуудлуудаа шийдчихмээр байна. Эсвэл ипотекийн зээлийг, энгийн зээл, бизнесийн гэж байгаа бол ЖДҮХС-гийн зээлийг мөнгөний хомсдолтой үед бушуухан эргүүлээд төлөх ёстой. Энэ мөнгүүдээ чөлөөлмөөр байна. Өдөр болгон айдас төрүүлсэн мессеж ирээд байна шүү дээ. Тэнд эдийн засагч, банкны ажилтанд л уурлаад байх юм. Банкны эздүүдэд, Сангийн яаманд, Ерөнхий сайддаа гарц гаргалгаа гаргаач ээ гэсэн хүсэлт тавиад байна.

УУХҮ-ийн сайд Д.Сумъяабазартай ярилцлаа.

---

-Үндэсний геологийн алба Засгийн газар, УИХ-аар орж батлагдлаа. Ач холбогдлын тухайд салбарын сайдын дүгнэлтийг сонсмоор байна?

-Монгол Улсад Ардын хувьсгал ялсан цагаас хойш уул уурхайн салбарыг хөгжүүлэх гэж хүчин чармайлт гаргасаар ирсэн байдаг. 1939 онд Үндэсний Геологийн алба үүсгэн байгуулагдсан түүхтэй. Өнгөрсөн онд бид түүхт 80 жилийн ойгоо олон бүтээлч ажлуудаар тэмдэглэн өнгөрөөсөн. 1939-1990 оны хооронд Үндэсний Геологийн алба улс орныхоо эрдэс баялгийн салбартаа тэргүүлэх хэмжээний хөрөнгө мөнгө цуглуулах,чиглэлийн боловсон хүчний бодлогоо чамбайруулах ажлыг хийсээр байсан түүхтэй.

Түүний ч хүчинд олон боловсон хүчин бэлтгэгдэж дэлхийд хүрсэн томоохон мэргэжлийн эрдэмтэд, мэргэжлийн багтай болж геологийн албаар дамжуулж манай улсын хөгжилд түлхэц болсон томоохон алхмууд хийгдэж ирсэн байдаг. Гэвч 1990-ээд онд энэхүү том албыг татан буулгасан байгаа юм. Үндэсний геологийн албыг яагаад дахин байгуулах болов, одоо үнэхээр шаардлагатай юу гэж хүмүүс эргэлзэж асуудаг.

Үндэсний геологийн алба нь өөрөө улсын хөгжлийн оновчтой, зөв хурдасгуур байдаг. Мөн Үндэсний аюулгүй байдлын цөм хэсэг болсон байгууллага гэж хэлж болно. Геологийн албыг татан буулгаж хараа хяналтыг сулруулснаараа 1990-ээд оны эхэн үеэс эхлээд нийт 30 жилийн хугацаанд 17 мянга гаруй тусгай зөвшөөрөл олгогдсон байдаг.

Тэр хугацаанаас хойш цуцлагдсан, буцаад хураагдсан гээд их олон шат дамжлага дамжиж төрд буцсан, гар дээрээс наймаалцсан гэх мэт байдлаар явж ирсэн байдаг. Үүнээс үүдэж иргэдийн дунд лицензийн наймаа гэсэн яриа гарсан. Энэ замбараагүй байдлыг цэгцлэх үүднээс Үндэсний геологийн албыг дахин байгуулахаар УИХ шийдвэрээ гаргалаа.

-Тусгай зөвшөөрлийн болон газрын хэвлийн судалгаа нэгдсэн зохион байгуулалтад орж цэгцэрнэ гэж ойлгож болох нь тийм үү?

-Тийм ээ. Манай геологийн салбарынхан, эрдэмтэд, ахмадууд түүхэн гавьяатай үйл хэргүүдийг хийж ирсэн гэдгийг онцлох ёстой. Ер нь Монгол Улсын томоохон орд газруудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахаар дүн шинжилгээтэй эдийн засгийн тооцоо судалгаа хийгдэж ирсэн. Үүнийг бид цаашдаа шинжлэх ухаанч байдлаар олон улсын түвшинд гаргая, хоёрдугаарт, Үндэсний аюулгүй байдалтай холбож геологийн хайгуулын ажлыг геофизик, геохимийн оновчтой чиглэлд заавал судалгаа хийх ёстой.

Мөн дээрээс нь дэд бүтэц, барилга хот байгуулалтын төлөвлөлттэй холбож хөрсний судалгааг заавал хийх ёстой. Томоохон бүтээн байгуулалтыг хийе гэхэд л ер нь үйлдвэр технологийн шаардлагад нийцсэн газрын судалгаанууд заавал хийгдсэн байх ёстой. Газар хөдлөлийн өндөр бүсэд байдаг дээрээс нь усны хайгуул, газрын хөрсний бүтцийг нарийвчилж нээн үүн дээрээ судалгааг зөв хийж ирээдүйн хот төлөвлөлтүүдийг, ирээдүйн бүтээн байгуулалтуудыг, ирээдүйн үйлдвэрлэлийн хөгжлийг ч гэсэн бид давхар давхар системтэй нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулж цаашдаа явах ёстой гэдэг гол зарчим дээр суурилж энэ бодлого гарсан гэж бодож байгаа.

-Замбараагүй олгогдсон тусгай зөвшөөрлүүдийг хумьж чадаж байна уу?

-У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын үед өнгөрсөн 27 жилийн замбараагүй олгогдсон тусгай зөвшөөрлүүдийг эмх цэгцэнд нь оруулж, шаардлагад нийцсэн байдлаар бид цаашдаа үйл ажиллагаагаа нэлээн эрчимжүүлж өндөржүүлсэн байдлаар авч хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байна.

Ер нь энэ Засгийн газар байгуулагдсан цагаас хойш хайгуулын тусгай зөвшөөрөл нь ашиглалтын тусгай зөвшөөрлөөсөө эрс багассан байгаа. Энэ нь юутай холбоотой юм гэхлээр шууд өргөдлөөр авдаггүй, сонгон шалгаруулах тэр дүрэм журмын хүрээнд тодорхой хэмжээнд дэнчингийн хөрөнгө санхүүгээ тавьж эрсдэлээ гадаад, дотоодын аж ахуйн нэгжүүд өөрсдөө хүлээж ирдэг тогтолцоо руу оруулсантай холбоотой.

Улсын төсвийн орлогын тодорхой хэсгийг ч бүрдүүлж байгаа. “Хариуцлагатай уул уурхай” гэдэг ойлголтыг төлөвшүүлэхээр өнгөрсөн хугацаанд чармайн ажиллалаа. Уурхайн нөхөн сэргээлт хийдэггүй, орон нутагтайгаа хамтарч ажилладаггүй, байгаль орчны эко систем буюу экологийн тэнцвэртэй байдлыг алдагдуулсан, тодорхой хэмжээнд олборлолтоо явуулчихаад эргээд хариуцлага хүлээхгүй зугтаадаг гэх мэт замбараагүй байдлыг цэгцэлж эхэлсэн.

Нөгөө талаасаа төрийн мэдэлд байгаа баялаг нь тодорхой болсон тусгай зөвшөөрлүүдийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах зайлшгүй шаардлага байна. Төр ч гэсэн өөрөө сонгон шалгаруулалт зарлаж гадаад болон дотоодын шаардлагад нийцсэн санхүү болон хүний нөөц, техник технологийн хувьд стандартын дагуу ажиллаж байгаа аж ахуй нэгжүүдийг шалгаруулснаар цаашдаа хариуцлагагүй уул уурхай хийж байгаа аж ахуйн нэгжүүдийг эмх цэгцэнд нь оруулна .

-Уул уурхайн салбараас манай улсын эдийн засагт үзүүлэх үр нөлөөллийн тухайд та ямар бодолтой байна?

-Уул уурхайн салбар маань манай улсын эдийн засгийн гол суурь багануудын нэг мөн. Хамгийн гол цөм нь гэсэн үг. Иймээс хариуцлагатай, хариуцлагагүй гэдэг бодит нөхцөл байдлаараа ангилах ёстой болчихоод байгаа юм. Хариуцлагатай, нийгмийн хариуцлагаа ухамсарладаг аж ахуйн нэгжүүд, төрийн өмчит компаниуд байна. Сайн ажиллаж байгаа аж ахуйн нэгжүүд бий. Үүнийг би салбарын сайдын хувьд хэлэх ёстой. Манай салбар сайнтай муутай, хар цагаантай явж байгаа.

Хөрөнгө оруулалтынхаа эрх зүйн орчинг өшөө жоохон чангаруулаад гадаад дотоодын хөрөнгө оруулалтыг энэ салбарт оруулах шаардлагатай. Манай салбар 24 цагт л Монгол Улсын төсөвт 8.1 тэрбум төгрөгийн бодит орлого оруулдаг гэдэг тооцоолол байдаг. Уул уурхай хүнд үйлдвэрийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 24 хувь, аж үйлдвэрийн 72 хувь, экспортын 90 хувь, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын 76 хувийг дангаараа бүрдүүлж байгаа гэдгийг сар болгоны “Ил тод-хариуцлагатай уул уурхай” хэвлэлийн хурал дээр байнга хэлдэг. Уул уурхайн салбараас хамааралтай шууд болон шууд бус дам нөлөөллөөр оруулж ирж байгаа нийт валютын урсгал бараг долоон тэрбум долларт хүрч байгаа. Энэ хэмжээний валютын урсгалыг оруулж байгаа салбар учраас бид яаралтай цэгцэлж илүү их хөрөнгө оруулалтыг гадаад болон дотоодын хөрөнгө оруулагчдыг татаж хамтын байдлаар цаашдаа ажиллаж Улсын эдийн засгийг тэтгэх ёстой.

Үүний ард нийгэм, боловсрол, эрүүл мэнд, төрийн албан хаагчид, төрийн захиргааны байгууллагуудын тэтгэвэр, тэтгэмж цалин гээд маш олон салбар усны ундарга мэт тэтгэж байгаасай гэж боддог.

-Энэ бүхний ард гадаадын том хэмжээний хөрөнгө оруулалт оруулах асуудал зайлшгүй сөхөгдөнө?

-Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн салбарын салшгүй нэг хэсэг бол гадаадын хөрөнгө оруулалт. Иймээс л би гадны хөрөнгө оруулагчдад манай салбарын хууль эрх зүйн орчин тогтвортой, итгэл төрүүлсэн, урт настай, найдвартай байх талаасаа ажилласаар ирсэн. Монгол Улсын хэмжээнд уул уурхайн салбар гэдэг бол хамгийн их хөрөнгө оруулалтыг төвлөрүүлж бусад салбаруудаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулахад гол багана болсон салбар. Эрдэс баялгийн салбараас сүүлийн дөрвөн жилд нийтдээ татвар хураамж хэлбэрээр найман их наяд орчим төгрөгийг төвлөрүүлсэн байдаг. Манай Улсын цаашдын хөгжлийн гол концепцууд уул уурхайн салбараас салаалж явах ёстой. Энэ салбар дээр суурилж цаашдын аль ч улс төрийн хүчин засгийн эрх барьсан, аль ч Засгийн газар байсан энэ салбарыг л бид эхлээд эмх цэгцэнд нь оруулаад хариуцлагажуулаад хамтарсан байдлаар хамтын бүтээмж байдлаар нийт Монгол Улсын иргэдийнхээ энэ эрх ашигт нийцүүлсэн байдлаар улсын хөгжил хөрөнгө оруулалт татах байдлаар цаашдаа явах ёстой гэж бодож байгаа.

-Төрөөс олгосон Таван толгойн ордын 1072 хувьцаанаасаа ногдол ашиг авахаар болж байна. Энэ талаар төрөл бүрийн мэдээллийн урсгал явж байна?

-Иргэддээ 1072 ширхэг хувьцааг хувьцаа буюу “Эрдэнэс-Таван толгой” ХК-ийн аж ахуй нэгж, иргэдтэй нийлээд 20 хувийг төрөөс хувьцаа хэлбэрээр олгосон байдаг. Энэ 10 жилийн хугацаанд ялангуяа Таван толгой улс төрийн янз бүрийн саад бэрхшээл, дардан бус замуудыг туулж ирсэн түүхтэй байдаг. Таван толгой өөрөө яагаад гэхлээр улсын эдийн засагт голлох жин дарах цаашлаад гадаадын хөрөнгө оруулагч нараас хөрөнгө санхүүгийн эх үүсвэр татах боломжтой гэдэг үүднээс тойрсон улстөржилт байнга явдаг. Үүнийг манай ард иргэд бүгдээрээ мэдэж байгаа. Өнөөдөр жишээ нь мега төсөл буюу том хэмжээний төслүүдийг аль болох улстөржүүлэхгүйгээр аль болох эдийн засагт эрүүл байдлаар хөрөнгө мөнгө татан төвлөрүүлэх энэ ажлыг ер нь Засгийн газар болгон бодож үүнийг хийж бүтээхийн төлөө бүгдээрээ чармайж ирсэн.

-Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг бас энэ Засгийн газар мөрийн хөтөлбөртөө оруулсан. Энэ ажил юу болж байна вэ?

-Өнөөдөр У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрын тосны салбарыг хөгжүүлэх талаар төрийн бодлогын иж бүрэн баримтууд үе шаттайгаар гарч эхэлсэн байдаг. 2018-2027 оны бичиг баримт дээр ялангуяа газрын тос боловсруулах үйлдвэрийг байгуулах газрын тосны бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх гээд тус тусад нь гарсан. Монгол Улсын нутаг дэвсгэрээс олборлож байгаа газрын тосыг боловсруулах төрийн өмчит үйлдвэрийг ашиглалтад оруулах гээд бодлогын бичиг баримтууд болон холбогдох засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт орсон байгаа. Энийг бид нар цааш нь авч явах хийх нь улсын Онц стратегийн салбар юм гэж тодорхойлсон байдаг. Тийм учраас энэ Засгийн газрын 2016-2020 оны мөрийн хөтөлбөрт тодорхой заасан энэ ажлыг бид нар үргэлжлүүлээд бид нар бүтээн байгуулалтаа хийгээд явж байгаа. Ер нь эдийн засаг болон санхүүд үзүүлж байгаа энэ эффект буюу нөлөөлөл нь манай улс өмнөд хөрштэйгөө эдийн засгийн чиглэлээр импортоор бараг 90 орчим хувь хамааралтай. Нефт бүтээгдэхүүнээ бид нар Оросын талаас 100 хувь хараат шатахуунаа импортоор авч байгаа. Тийм учраас газрын тосны салбарт эргэлдэж байгаа мөнгөн дүнг бензин шатахууны хараат байдлыг зохицуулах зохицуулалт нь өөрөө газрын тос боловсруулах үйлдвэр юм. Ер нь улс орон ямар чиглэлээр ямар ч салбартаа бид нар өнөөдөр боловсруулах үйлдвэрийг үр дүнтэй өндөр сайн зохион байгуулж аль болох л олон үйлдвэрийг барьж ажлын байр бий болгож нэмүү өртөг шингээх ёстой. Аль болох Монгол Улсдаа валютын урсгалыг улсдаа тогтоох буюу нөөцийг нэмэгдүүлэх энэ тал дээр бид нар бүгдээрээ хүч гаргаж хамтын байдлаар ажиллах ёстой. Энд Ерөнхийлөгчийн чиг үүргийн институци дээрээс нь хэрэгжүүлж байгаа гүйцэтгэх засаглал хуулийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа төр байгуулж байгаа дээд байгууллага УИХ энэ гурван байгууллагын гол үндэс нь ерөөсөө энэ стратегийн салбар Монгол Улсын валютын нөөцийг улсдаа нөөцөлж цаашлаад нөөцөө нэмэгдүүлэх энэ чиглэл рүү улсын хөгжлийн бодлого улсын мөнгөний бодлого улсын цаашдын стратегийн бодлого явах ёстой. Газрын тос боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад ороод 2024 онд үйл ажиллагаануудаа хэвийн хангаад эхлэхийн бол бид нар гадагшаа урсаж байгаа тэрбум долларын валютын урсгалыг үе шаттайгаар улсдаа нөөцөлж үлдээх жишээ нь 30 хувь, 40 хувь, 30 хувь гэдэг байдлаар зохицуулах. Цаашдаа тодорхой хугацаанд гадагшаа урсаж байгаа валютын урсгалыг Монгол Улсдаа Монгол Улсын валютын нөөцөд үлдээх ёстой. Энэ нь цэвэр төв банкны мөнгөний бодлого дээр суурилж явах ёстой гэж бодож байгаа. Энэ чиглэл рүү УУХҮ-ийн салбар тэр дундаа газрын тосны салбарын бодлого чиглэл үйл ажиллагаагаа хандуулаад явах ёстой гэж бодож байгаа. Бид нараас шалтгаалах Монгол талын хүлээсэн үүрэг хариуцлагын хүрээнд хийгдэх бүх дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтаа хийсэн.

Одоо газрын тос боловсруулах үйлдвэрийнхээ эхний шав тавих бүх үйлдвэрийн техник технологийн ажлууд техникээ сонгох гээд маш олон үе шаттай процесс хийгдэж байгаа. Энэ ажлууд таван сараас эхлээд хийгдээд эхэлнэ.

Тэгэхээр бид нар дөрвөн жилийн хугацаандаа буюу 2024 онд түлхүүр хүлээлцэх нөхцөлөөр ажиллаж байна. Монгол Улс 2024 онд үйлдвэрээ хүлээж авна гэж бодох ёстой.

УИХ-ын гишүүн Б.Баттөмөртэй ярилцлаа.

---

-Шинэ эдийн засаг гэж их ярих боллоо. Та ч энэ талаар нэлээдгүй ярьдаг шүү дээ?

-XX зууны дэлхийн эдийн засаг нийгэмд олон шинэ өөрчлөлтийг авч ирсэн. Харин XXI зуун хүн төрөлхтний өмнө олон сорилт, шинэ асуудлуудыг босгож ирж байна. Эдийн засагт булчин шөрмөс, биеийн хүч, чадал биш, тархи толгой, мэдлэг илүү үүрэг гүйцэтгэх болжээ. Хүний ажлын туршлага, ур чадвар чухал байсан бол түүнийг дижитал технологи орлох болов. Хүний оролцоо, хүч хөдөлмөрийг хэмнэсэн олон арга, технологи гарч, олон ажлын байрыг булаах болов. Тухайлбал, онлайн, ухаалаг дэлгүүрүүд, Mall-уудын хаалгыг бариулж, жолоочгүй ухаалаг автомашинууд хүргэлтийн ажлыг орлож, шуудан, барааг дроноор гүйцэтгэдэг боллоо. Мэдлэг, ухаалаг үйлдвэрлэл, үйлчилгээнд суурилсан үйлдлийг шинэ эдийн засаг гэж нэрлэж байна. Шинэ эдийн засаг нь биет бус актив буюу үйлчилгээ, технологи давамгайлж, биет активын үүрэг роль буурсан эдийн засгийн дэд бүтэц гэж ойлгож болно. Мөн аж үйлдвэрт тулгуурласан эдийн засгаас үйлчилгээнд суурилсан эдийн засагт шилжих шилжилтийн үр дүн юм. Монголчууд технологийн энэ их давлагааг мэдэрч, шинэ эдийн засгийг хөгжлийн, бизнесийн загвар болгож, шинээр сэтгэж, шинэ нөхцөлд өрсөлдөж, өөртөө давуу байдал олж авах шаардлага үүслээ. Дэлхийн хөгжлөөс бид жишээ авч араас нь хөөх биш, урдаас нь амдаж хөгжих замаар улс орноо хөгжүүлэх шаардлагатай байна. Шинэ эдийн засагт тойрог, дижитал, хуваалцах эдийн засаг, блокчейн, крипто валют, финтек, крауд фандинг гээд маш олон шинэ төрлүүд хамаарна.

-Эдийн засгийн шинэ загвар үүсэх, бий болох шаардлага үүсэх нь мэдээжийн хэрэг л дээ?

-Даяаршил, технологийн өөрчлөлт, орлогын тэгш бус байдал, тогтвортой хөгжлийн зорилтууд нь уламжлалт эдийн засгийг зайлшгүй шинэчлэх шаардлагатай болгож байна. Монголчууд бид сүүлийн 100 гаруй жилд байгальтайгаа тооцоо судалгаа муутай, дэндүү хэрцгий балмад харьцаж ирснийг өөрчлөх шаардлага үүслээ. Баялгаа ухаж зөөсөөр усгүй, ургамалгүй элсэн цөл дунд үлдэж болзошгүй. Газрыг ухах шаардлага үүсвэл маш сайн, дэлхийн түвшний судалгаа тооцоо, шинжилгээний үр дүнг үндэслэж шийдвэр гаргах шаардлага үүсч байна.

-Байгаль хүний гараар үүсээгүй мөртлөө хүний гараар сүйдэж байна гэсэн яриа гардаг?

-Дэлхийн эдийн засагт байгалиас оруулж байгаа өгөөж жил тутам 125 их наяд доллараар хэмжигдэж байна. Өнгөрсөн хугацаанд байгаль, улс орнуудын санхүүгийн зах зээлийг тэжээгч цус, судас болжээ гэсэн дүгнэлтэд хүрч байна. Бид сайхан дулаан өвөл болж байна гээд хөөрцөглөж л байна. Энэ бол цаг уурын өөрчлөлт. Өнгөрсөн 10 жилд дэлхийн түүхэд байгаагүй дулаарал явагджээ. Австралийн газар нутаг түймэрт өртөж, олон зуун сая ан амьтан шатаж үгүй болж, далай тэнгисийн усны түвшин дээшилж, секунд тутамд таван атомын бөмбөг дэлбэлсэнтэй тэнцэх, халуун орчныг дэлхийд бий болгож байгаа мэдээлэл олон улсын байгууллагууд гаргаж байна. Монголд ч гэсэн хариуцлагагүй уул уурхай, төрийн зохицуулалтгүй үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй байгаль орчны сөрөг нөлөөлөл, асар их нэмэгдэж байна. Иймээс дэлхий нийтээрээ эдийн засгийн хөгжлөө байгальд аль болох хор хүргэхгүйгээр, байгальд ээлтэй байдлаар яаралтай өөрчлөх шаардлага тулгарч байна. Ийм учраас байгальд халтай технологиос татгалзаж, экологийн эсрэг үйлдвэрлэл, технологид хөрөнгө оруулахгүй байж, шинэ технологи, инновацийг илүү дэмжиж, илүү шинэлэг, тогтвортой бүтээгдэхүүн үйлчилгээг бий болгохыг шаардаж байна.

-Шинэ эдийн засгийн онцлог юу вэ. Хуучин эдийн засагтайгаа яаж холбогдох уу?

-Шинэ нь хуучин эдийн засгийн ололт, үйлчилгээг улам сайн болгох замаар бие биенээ нөхөж, мэдээллийн болон шинэ технологийг нэвтрүүлж, бүтээмжээ дээшлүүлж, үр ашигтай ажиллаж байна. Шинэ эдийн засаг нь нийгэм, эдийн засгийн харилцааны хувьд олон онцлогтой. Үүнд, түүхий эдийн нөөцөөс бага хамааралтай байж, хүний оюуны капитал, мэдээллийн технологийг тэргүүлэх ач холбогдолтойд тооцно. Хоёрдугаарт, зах зээл үргэлж хувьсан өөрчлөгдөж, шинэ тоглогчид, боловсронгуй технологи, бүтээгдэхүүн гарч ирж хуучныгаа хална. Гуравдугаарт, ажилд хандах, бизнесээ удирдах, шинэ хандлага үүсч, инновацийг хөгжүүлэх шаардлага үүснэ. Дөрөвдүгээрт, бараа бүтээгдэхүүнийг бөөнөөр массад зориулж үйлдвэрлэх бус хэрэглэгч бүрийн хэрэгцээнд нийцүүлж үйлдвэрлэх нь өргөжинө. Тавдугаарт, Шинжлэх ухааны ололт шууд үйлдвэрлэлд нэвтэрч, эрдэмтэд, зохион бүтээгчид, дизайнер, бизнес эрхлэгчид, компаниуд шинэ эдийн засгийн голлон тоглогчид болж, ашиг орлого нь өснө. Зургаадугаарт, Дэлхийг хамарсан интернэт сүлжээний эдийн засаг зонхилж, үйлдвэрлэгч, борлуулагч, зах зээл, нийлүүлэгч, хэрэглэгчийн холбоо улам ойртож, компанийн төдийгүй улс орнуудын өрсөлдөх чадвар дээшилнэ. Долдугаарт, Хамтын хөрөнгө оруулалт идэвхжиж, инновацийн төсөлд оруулсан хөрөнгө, асар их үр ашигтай байж, шинжлэх ухааны ололтын эдийн засгийн өгөөж нэмэгдэнэ. Мэдээг мэдээлэл болгоод, тодорхой нөхцөлд мэдлэг болгож хувиргаад түүнийгээ технологи болгон хөгжүүлнэ.

-Улс орны хөгжлийг ДНБ өсөлт гэдгээр хэмждэг. Энэ үзүүлэлт юу болох вэ?

-ДНБ-ний өсөлтийн төлвөөр орлогын тэгш бус байдал, технологийн өөрчлөлт, амьжиргааны түвшин, ядуурал гэх мэт олон үзүүлэлтүүдийг шууд харах боломжгүй.

Технологийн өөрчлөлтийн хүрээнд ДНБ-ээр хэмжих хөгжлийн асуудал зайлшгүй өөрчлөгдөнө. Тэгэхдээ ДНБ-ний өсөлт гэдэг үзүүлэлт байна. Улс орнуудын хөгжлийг дэлхийд 1937 оноос хойш ДНБ-ний өсөлтөөр, зөвхөн эдийн засгийн агуулгаар нь хэмжиж байлаа. 2000 он гараад олон улсын хэмжээнд хүн амынхаа аз жаргалтай байдлыг харгалзаж эхэлсэн байдаг. ДНБ өсөхөөр эдийн засаг өсөж, бидний амьдрал сайжрахыг хүлээсээр олон жил боллоо. Сүүлийн үед эдийн засгийн өсөлт хөгжлийн эцсийн зорилт мөн үү гэх асуултад судлаачид өөр өөрөөр хариулах болж. Эдийн засгийн бодит өсөлтийн үр дүнг хүн амын ихэнх нь хүртэхгүй байна. Нэг хүнд ногдох ДНБ-ний хэмжээ нэмэгдэж байгаа ч жирийн иргэдэд оногдох зүйл алга. ДНБ-ний өсөлтийг шүтэх үзэл сүүлийн үед өөрчлөгдөж байна.

-Манай эдийн засаг шинэ эдийн засгийн нөхцөл байдлаар уялдуулаад тооцвол ямар байх вэ?

-Баялгийн маш сайн менежмэнттэй, тогтвортой, экологийн баримжаатай, шинэ эдийн засгийг бий болгож, зохион байгуулах боломж байна гэж үзэж байна. Хэмжээ нь харьцангуй өөрчлөгдөхгүй эдийн засаг, хэт өсөлттэй эдийн засгаас илүү тогтвортой оршин тогтнож чаддаг аж. Үр ашгийн хойноос хөөцөлдөн байгаль орчныг сүйтгэж, хойч үеийнхээ хүртэх ёстой баялгийн ашгийг урьдчилан зээлж авч ашиглах, харийнханд гадаадын хөрөнгө оруулалт нэртэй өм цөм өгч, ард иргэд нь ядууралд өртөж, өвчин зовлонд баригдсан, хоногийн хоол арай ядан залгуулж байгаа манай өнөөдрийн энэ загварыг өөрчлөх шаардлагатай. Уламжлалт эдийн засгаас хүссэн хүсээгүй дунд, урт хугацаанд аажмаар татгалзах тийм нөхцөл байдал дэлхий нийтэд үүсээд байна. Харин уламжлалт эдийн засагтай хамт циркуляр буюу тойрог эдийн засаг, sharing буюу хуваалцах эдийн засаг, дижитал эдийн засаг зэрэг олон шинэ загвар гарч ирсэн.

-Таны дээр дурдсан шинэ эдийн засгийн төрөл болох дижитал эдийн засгийн талаар ярихгүй юу?

-Дижитал эдийн засаг бүх хүнд хүртээмжтэй, бүгд түүний ашиг шимийг хүртдэг байхын тулд бүгдээрээ хамтран ажиллах ёстой. Шинэ технологи, хиймэл оюун ухаан нь хөдөлмөрийн зах зээлд томоохон өөрчлөлтийг авчирч, хүмүүсээс шинэ, огт өөр ур чадвар шаардаж байна. Дижитал эдийн засгийн хэмжээ өнөөдөр дэлхийд 3.0 их наяд доллартай тэнцэж байгаа нь АНУ-ын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй 500 томоохон компаниудын хөрөнгийн 30 орчим хувьтай тэнцүү, Английн ДНБ-ээс их, дэлхийн эрчим хүчний арваны нэгийг ашигладаг гэсэн тооцоонууд гарсан байна.

-Дижитал эдийн засаг гэж яг юу вэ?

-Дижитал буюу тоон хэлбэрт орсон мэдээлэл, мэдлэгийг үйлдвэрлэлийн гол хүчин зүйл болгон ашигладаг өргөн хүрээний эдийн засгийн үйл ажиллагааг хэлнэ. Дижитал технологи нь инновацийг хөхиүлэн дэмжиж, ажлын байрыг олноор бий болгож, эдийн засгийн өсөлтийг өдөөж өгдөг.

-Дижитал үзүүлэлтээр ямар ямар улсууд тэргүүлж байна, манай улс энэ үзүүлэлтээр хаана нь байгаа бол?

-Дэлхийн өрсөлдөх чадварын төв нь “Дэлхийн дижитал өрсөлдөх чадварын тайлан 2019”-ийг эрхлэн гаргасан байна. Тайланд өрсөлдөх чадварын индексийг 51 үзүүлэлтээр тодорхойлоход 63 орноос Монгол Улс 62 дугаарт бичигдэж байна.

Тайлангийн дүнгээс харахад 2018 онд өрсөлдөх чадварын индексээр тэргүүлсэн топ таван улсыг АНУ тэргүүлж, Сингапур, Швед, Дани, Швейцарь улсууд орсон байна.

-Боломжгүй мэт байсан зүйлс дижитал эринд боломжтой болсоор байна даа?

-Жолоочгүй автомашин, үйлчлэгчгүй зочид буудал, худалдагчгүй дэлгүүр нээгдлээ гэдэг мэдээ өдөр бүр гарч байна. Дэлхийн хамгийн том таксины компани өөрийн таксигүй (UBER), хамгийн том зочид буудлын сүлжээ буудалгүй (Airbnb), олон нийтийн хамгийн том мэдээллийн хэрэгсэл контентгүй (Facebook), хамгийн том кино театр өөрийн гэсэн кино театргүй (Netflix), хамгийн том жижиглэн худалдааны сүлжээ (Alibaba) дэлгүүргүй байна. Дижитал эдийн засгийн хэмжээ нь дэлхийн ДНБ-ний 4.5-15.5 хувийн хооронд хэлбэлзэж байгаа тооцоог гаргажээ. Цахим ертөнц нь ганцхан мэдээлэл солилцох хэрэгсэл байхаа больж, хил хязгааргүй эдийн засгийн талбар боллоо. Бодит ертөнцөөс дижитал ертөнц юугаараа ялгарах вэ гэвэл тэнд хийж болох бүгдийг хийж болж байна.

-Дижитал технологийг ашиглаж амжилтад хүрсэн ямар жишээ байна?

-Хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан манайхаас цөөн хүн амтай Эстони улс цахим гарын үсгийн хууль баталж, иргэдийнхээ гар утсыг нь иргэний үнэмлэхтэй нь холбож чадсан тул төрийн бүх үйлчилгээг хүн бүрт цахимаар хүргэж сонгуулиа хүртэл сүүлийн арваад жилд гар утсаараа ямар ч алдаа мадаггүй явуулдаг болсон жишээ байна. Ажил үйлчилгээг дижитал болгосноор эдийн засгийн өсөлтийг хурдасгаж, дижитал ертөнц тэр чигээрээ үйлдвэрлэх хүч болон хувирч байна.

-Дэлхийн хөгжингүй орнууд дижитал эдийн засгийг хөгжүүлэхэд хэр анхаарч байна?

АНУ, Япон, Европын орнууд, Хятад, Энэтхэг зэрэг улс орнууд жилдээ 900 тэрбумаас нэг их наяд доллар хүртэлх хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг дижитал эдийн засгийг хөгжүүлэхэд зориулж байгаа тооцоо байна. Ийм хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг хийснээр түүхий эдийг хэмнэж, үйлдвэрлэлийн үр ашгийг нэмэгдүүлж, бараа, бүтээгдэхүүний чанарыг дээшлүүлэх замаар жилдээ 500 тэрбум долларын өгөөжийг хүртэж байна. Эндээс дижитал эдийн засгийн цар хүрээ харагдана. Үргүй зардал гэж энд байхгүй. Дижитал эдийн засаг гэдэг нь электрон бизнесээс үүсэн гарч, цахим байдлаар борлуулагддаг, цахим бүтээгдэхүүнд суурилсан эдийн засаг гэж ойлгож болно. Дижитал эдийн засгийг хөгжүүлэхийн тулд дэлхийн хэмжээнд 3.7 их наяд долларыг зарцуулж байна.

-Хиймэл оюуны талаар ярилцъя?

-Artificial intelligence (AI) буюу хиймэл оюун ухааныг хөгжлийн зорилгоор ашиглаж, түүний учруулж болох хор уршгаас сэргийлэх шаардлага улс орнуудын өмнө тулгарч байна. Хиймэл оюун ухаан хүний үйлдлийг орлож, өвчнийг оношилж, бизнест робот төхөөрөмжөөр дамжуулан ашиглаж, хэрэглэгчдэд мэдээлэл хүргэж, боловсролын салбарт мэдлэгийг үнэлж, санхүүгийн салбарт төлбөр хийх үндсэн хэрэгсэл болж, амьдралыг сайн сайхан чиглэлд орвонгоор нь өөрчилж байна. Харин эсрэгээрээ дроныг пуужин болгох, хуурамч бичлэгийг нийгмийн сэтгэл зүйг өөрчлөхөд ашиглах, автомат хакерын систем үүсгэх гээд сөрөг зүйлүүд бас гарч байна. Хиймэл оюун ухаан, роботыг анх гарч ирснээс эхлэн нийгмийн дунд маргаан дагуулж байгаа. Зохицуулалтын эрх зүйн үндэсийг инновацийн хөгжлийг хязгаарлахгүйгээр хийх шаардлага үүслээ.

-Манай улсад шинэ эдийн засгийг хөгжүүлэх чиглэлээр юу хийж болох вэ?

Бидний хувьд дэлхий нийтийн хөгжлийн чиг хандлагыг ухаарч ойлгон, хоцрогдохгүй ажиллаж амьдрах хэрэгтэй байгаа юм. Монголчууд бид шинэ зүйл сэтгэх, хүлээж авахдаа муу, хэвшмэл байдлаас салахдаа удаан ард түмэн. Хог хаягдлын менежмэнтээ сайн хийх, хог гэдэг зүйлээ ашиглах, өөрт байгаа зүйлээ бусадтай хуваалцах, дижитал эдийн засаг, дижитал технологийн дэлхийд гарсан ололт амжилтыг нутагшуулах ажлыг төрийн бодлого, зохицуулалтаар дэмжих шаардлагатай байна. Бид шинээр буюу “хайрцагнаасаа гарч сэтгэж” байж л улс орноо хөгжүүлэх тийм цаг үед ирээд байна.

УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.

---

-Коронавирус эдийн засгийн ноцтой хямрал болж байгаа учраас дэлхийн улс орнууд эдийн засгаа сэргээх бодлогыг барьж байна. Манай улс энэ асуудалд ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ?

-Монгол Улсын эдийн засгийн 80-90 хувь нь гадаадаас хамааралтай, зөвхөн уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ экспортолдог. Энэ утгаараа манай улсын эдийн засагт савлагаа үүсэх хандлагатай байна.

Тиймээс эдийн засгийн хямралыг хэрхэн даван туулах талаар ойрын үед УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хороо яаралтай хуралдах ёстой.

Мөн УИХ-ын Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хороо хуралдаж холбогдох хуулийн төслүүдийг хэлэлцэх шаардлага зүй ёсоор тулгарсан.

Тухайлбал,Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах шаардлага бий. Уг хуулийн өөрчлөлтөөр ААН-үүдийн нэг, эсвэл хоёр улирлын татварыг тэглэх. Үүнд бүх ААН хамрагдахгүй, ресторан, үсчин зэрэг аж ахуй эрхэлдэг хүмүүсийн 3-6 сарын татварыг тэглэхэд хамгийн багадаа 23 хувь, цаашлаад НӨАТ-тай нийлээд 40 хувийн татвараас чөлөөлөгдөнө.Мөн иргэдэд цахилгаан, дулааны төлбөрт нь хөнгөлөлт үзүүлмээр байна. Нарантуул, Бөмбөгөр зэрэг томоохон худалдааны төвүүдийн түрээсийн зардал болоод банкны зээлийг чөлөөлөх хэрэгтэй. Хамтарсан эдийн засгийн бодлого гаргахгүй бол бид оройтлоо.Эрт арга хэмжээ авсан бол алдагдал бага л хүлээх байсан. Одоо бол алдагдал улам нэмэгдэх хандлагатай байна.

-УИХ-ын ээлжит бус чуулганыг хуралдуулахгүй гэж ярьж байна л даа. Уг нь таны ярьж байгаагаар энэ асуудалтай холбогдох хуулийн төслүүдийг хэлэлцэх ёстой байна шүү дээ?

-Манай гишүүд сонгууль ойртсон гээд тойрог руугаа яваад өгөх юм байна шүү дээ. Уг нь бид 76 гишүүнтэй. Одоо бараг гурван нөхөр нь больчихжээ. Одоо 73 тойргийн хүн байна. Тэдгээр хүмүүс Улаанбаатартаа байж баймаар байна шүү дээ. Алх цохиход бэлэн байж баймаар байна. Ээлжит бусаа хуралдуулдаггүй юм гэхэд байнгын хороо хуралдмаар байна шүү дээ.

Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хороо өнөөдрөөс эхлээд өдөр болгон уулзаад Эрүүл мэндийн яамны мэдээллийг аваад энд гаргаж байгаа бодлогуудыг нь тодорхойлоод, гол нь энэ бүгдийг хуулиар шийдэх ёстой байхгүй юу. Ямар ч том эрх мэдэлтэй байсан, У.Хүрэлсүх ямар ч том байлаа гээд хууль зөрчиж болохгүй юм л даа. Тэгэхээр хуулийн дагуу ажиллах бололцоог нь олгоод өгье л дөө. Онцгой байдлын үед юу хийх ёстойгоо ярья.

-Онцгой байдлын үе гэлээ. Ер нь энэ нөхцөл байдлаас болж уиХ-ын ээлжит сонгуулийг хойшлуулж магадгүй. Таны байр суурь ямар байгаа вэ?

-Яг одоо ингэнэ, тэгнэ гэж хэлэхэд эрт байна. Хуулиа харъя. Гуравдугаар сарын 25-нд сонгуулийн хуулиар мөрийн хөтөлбөрөө намууд өөрсдийн удирдах дээд байгууллагаараа хуралдуулаад шийдэх ёстой. Хуучнаар бол 21 аймгаас төлөөлөгчид нь ирээд манай нам сонгуульд ийм мөрийн хөтөлбөртэй, ингэж орно. Зөвшөөрч байна уу, үгүй юү гээд. Зөвшөөрч байвал баталгаажуулаад Аудитад аваачиж өгөх ёстой юм. Аудит тэрийг нь үзээд Монгол Улсын төсөв, ирээдүйн чиг хандлагатай нийцэж байна гээд харна. Ер нь бүх хүнд орон сууц өгнө гээд мөрийн хөтөлбөрөө дэвшүүлбэл галзуу хүний үг шүү дээ. Үүнийг мэдээж болохгүй гэж үзнэ шүү дээ. Хойшилно, хойшлохгүй гэдгийг хэлэхэд эрт байна. Коронавирус олон зүйлийг байхгүй болгож байна. Бизнес эрхлэгч, улстөрчид гээд Монгол Улсын хувьд хүнд байна. Гэхдээ үүнийг УИХ шийднэ. Хуулиараа дөрөвдүгээр сарын 5 байдаг болохоор тэр үед л шийднэ.

-Та ирэх сонгуульд МАХН-аас нэр дэвших үү?

-МАХН-аас нэр дэвшмээр байна. Харамсалтай нь, МАХН-ыг одоогийн Ерөнхийлөгч Х.Баттулга, экс Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр хоёр хувьчлаад авчихсан. Би болон МАХН-ын гишүүд нь ялагдчихаад байна. МАХН даргагүй нам. Учир нь, Улсын дээд шүүхээс МАХН-ыг даргагүй гэдгийг тогтоочихсон. Тийм болохоор гишүүд маань санал тавибал би намын Их хурлаа хийж маргаанаа Дээд шүүхээр шийдүүлэх хооронд УИХ-ын сонгуульд МАХН орохгүй байх магадлалтай. Би нэр дэвшихгүй байх нь асуудлын гол биш. Гэхдээ МАХН-ын асуудлыг мэддэг, эсвэл мэддэггүй хүмүүс гэж бий. Мэддэггүй хүмүүсийн зүгээс МАХН-аас нэр дэвшчих юмсан гэсэн намын эгэл жирийн гишүүдэд ганц гэмт хэрэгтнээс болж би саад хийж болохгүй. Хоёрдугаарт, намайг намаасаа 11 удаа хөөсөн хүмүүс нэр дэвшүүлэхгүй нь ойлгомжтой.

-Тэгэхээр та аль ч намд орж магадгүй гэсэн үг үү?

-Найман жил бие даагч хийлээ шүү дээ. Би 1994-2011 он хүртэл АН-ын гишүүн байсан шүү дээ. 2008 оны долдугаар сарын 1-нд таван хүнээ буудаж байхад хүүхдүүдийг нь чөлөөлье гээд л амар тайван өмгөөллийн ажлаа хийгээд явж байсан хүн шүү дээ. Дараа нь Шинэбаяр ахтайгаа нийлээд МАХН-ыг буцааж сэргээгээд, тэгээд шулуухан хэлэхэд намаа алдчихсан л хүн байхгүй юу.

-Сонгуулиар нэр дэвших үү?

-Дэвшинэ. Эрдэнэтчүүдэд амласан юм байгаа. Тэдэнд тайлангаа тавих ёстой. Юу ч хийгээгүй бол тэд хөөгөөд явуулах эрхтэй. Манай Эрдэнэтийнхэнд нэг сайхан чанар байдаг. Чи аль нам байх нь хамаагүй, чи хулгайч биш байх ёстой гэдэг. Худалч, хулгайч хүнийг явуулна. Зөв байвал цаашаагаа явуулна.

-“Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн 30 хувийг хувьчлах асуудал яригдаж байгаа шүү дээ. Энд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Би 2015 онд Өргөдлийн байнгын хорооны даргаар ажиллаж байсан. Тухайн үед 15 мянган хүний гарын үсэгтэй өргөдөл ирээд тэр өргөдлийн дагуу 1072 хувьцааны хувьцаа эзэмшигчдийн бүртгэлийг цэгцлэх ажлыг хийсэн байдаг. Үүний үр дүнд хоёр сая 700 гаруй мянган иргэн хувьцаа авах эрхтэй болж байна. Тухайн үед “Энержи ресурс” ХХК болон Сайд асан М.Энхсайхан нар Мега төсөл нэрээр Таван толгойг өөр компанид өгөх гэж байсан юм. Миний хувьд хоёр сая 700 гаруй мянган иргэний хувьцаа эзэмшигчийн асуудлыг шийдвэрлэсэн учраас 10 хувийн өмчлөгчийн эрхийг заавал баталгаажуулах ёстой гэдэг шаардлагыг тавьж байсан. Таван толгойн ажлыг УИХ-аар оруулах ёстой гэсний дагуу энэ асуудал ерөнхийдөө зогсчихсон байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, “Энержи ресурс” ХХК-д өгөхөөргүй болсон. Тэр буруу зүйл байгаагүй. Яагаад гэвэл нийт хувьцаа эзэмшигчид хувьцаагаа одоо эзэмшээд, хувиа хүртэх гээд явж байна. Гэхдээ компани учраас мэдээж олон улсад гарч, хөрөнгө татах ёстой. 2018 онд УИХ-аар Таван толгойг IPO хийе гэдэг санал орж ирж байлаа. Тухайн үед 2021 оны Чингис, Самурай бондын өр, Гашуунсухайтын төмөр замын ажлыг дуусгах шаардлага байсан. Доод тал нь 5.5 тэрбум ам.доллараар IPO босно гэж байсан учраас тэр утгаараа миний бие үүнийг зөвшөөрч байв. Ийнхүү УИХ-ын шийдвэр биелэх ёстой гэж бодож байтал биднээс хамаарахгүйгээр нөхцөл байдал үүссэн. Тухайлбал, “COVID-19” буюу коронавирусээс шалтгаалж, дэлхийн эдийн засаг, хөрөнгийн зах зээл уначихаад байна. Дэлхий нийтээрээ George soros гэдэг хүнд дургүй байдаг. Шалтгаан нь хөрөнгийн зах зээл уналттай байгаа үед гадны үнэ цэнэтэй үйлдвэр, брэндийн зүйлсийг хувьчилж авчих гээд байдаг юм.

Үүнийг “Эдийн засгийн алуурчид” гэж манайхан нэрлэдэг. Түүнтэй адил өнөөдөр дэлхийн зах зээл хямралтай, хөрөнгийн нөхцөл байдал хэцүү үед сандарч, тэвдэж байгаа мэт байгаа зүйлээ зарж, үнэгүйдүүлж болохгүй. Би үүн дээр хатуу байр суурьтай байгаа.

НИТХ-ын mөлөөлөгч, Инженерийн шинжлэх ухааны доктор Ц.Байгалмаатай ярилцлаа. Тэрээр Япон улсад Токиогийн Био-Технологийн Их сургуулийг электроник мэдээлэл зүйн инженерээр төгсөж, улмаар Био-хэрэглээ систем инженерийн сургуульд магистр, докторын зэрэг хамгаалсан анагаахын инженерчлэлийн эрдэмтэн юм. Тэрбээр докторын зэрэг горилохдоо Японы Үндэсний Хавдар Судлалын Төвтэй хамтарсан хорт хавдар ба хэвлийн хөндийн эмгэгийн судлалын төсөл дээр ажиллан, эмнэлгийн дүрс оношилгооны систем хөгжүүлэлтээр 2002 онд инженерийн ШУ-ны докторын /PhD/ зэргээ амжилттай хамгаалжээ. Улмаар 2002-2007 онд Японы Шизуокагийн их сургууль, Хамамацугийн Анагаахын Их сургууль, Хамамацу хотын хувьцаат компаниудын нэгдлийн хамтарсан төсөлд зохицуулагч, судлаач эрдэмтэн, төслийн удирдагчаар ажиллажээ. Хамамацуг инновацийн хот болгон хөгжүүлэх суурь судалгааны төслийн дэд хэсгийн удирдагчаар ажиллах явцдаа, хэдэн арван эрдэм шинжилгээний бүтээл хэвлүүлэн, өөрийн судалгааны ажилтай холбогдох долоон оюуны өмчийн олон улсын патентийг зохиожээ.

---

-Ярилцлагаа таны хүүхэд наснаас эхэлье. Таныг Улсын физикийн олимпиадад хоёр ч удаа түрүүлж байсан гэдэг?

-Би Маахуур толгойд шинээр баригдсан 69 дүгээр дунд сургуульд нэгдүгээр ангид элсэн орж байлаа. Намайг тавдугаар ангид байхад манай сургуульд математикийн нэг мундаг багш ирсэн. Тэр багшийнхаа нөлөөгөөр математикт дурлаж долдугаар ангидаа математикийн олимпиадад оролцож, хотод байр эзэлж байв. Ингээд л I сургуулийн тооны ангид шалгалт өгч тэнцэж орсон. Бид эцэг эхээс долуулаа. Би айлын тав дахь хүүхэд болохоор эрт биеэ даасан. Хичээл номондоо ч түүртдэггүй байлаа.Ер нь манай гэр бүлийнхэн яагаад ч юм инженер, физик, тооны шинжлэх ухаан талдаа сонирхолтой хүмүүс байдаг.Тэгээд ч бүгдээрээ инженерийн чиглэлээр гадаадын улс оронд суралцаж мэргэжил эзэмшсэн. Би есдүгээр ангидаа МУИС-ийн дэргэдэх гүнзгийрүүлсэн сургалттай анги анх нээгдэхэд элсэн орсон.Жил бүр олимпиадад ордог байсан.

-МУИС-ийн нэгдүгээр дамжааны оюутан байхдаа та Японд суралцахаар явж байсан. Өөрөөр хэлбэл, Японд суралцсан анхны эмэгтэй оюутан. Бэрхшээл сорилттой бишгүй тулгарч байсан байх даа?

-Боловсролын яамнаас анх Японы инженерийн коллеж буюу Коосэн гэж нэрлэдэг сургуульд Монголоос хүүхэд сонгон шалгаруулах шалгалт авахаар болсон юм. Энэ сонгон шалгаруулалтад тэнцсэн хоёр хүүхдийн нэг нь би. Ингээд 18 насандаа Японыг зорьж байлаа. Анх Японы элчин сайдын яаманд ярилцлаганд ороход тухайн үедЭлчингийн хариуцсан ажилтан Шимицү сайд асан надаас “Өөр системтэй улсад эмэгтэй хүүхэд инженерийн чиглэлээр сурч чадах уу, дээр нь хэл ус муу, бэлтгэгдээгүй” гэж асуухад нь “Би чадна аа” л гэж хэлсэн. Тэгээд Японд очиход япон хэлний ангийн оюутнуудаасаа хоёр долоо хоногийн хичээл хоцорчихсон, сургуулийн багш нар маань миний өмнөөс их санаа зовж байсан л даа. Гэвч би япон хэлний бэлтгэлээ тэнд сурч байсан бүх гадаад оюутнуудаас хамгийн өндөр оноотой төгсч чадсан юм.

-Та Коосэн Агентлагийн Монгол дахь төлөөлөгчийн газрын тэргүүнээр ажиллаж байсан. Манай улсад Коосэний боловсролын систем нэвтэрч, өдгөө гурван сургууль энэ системээр сургалтаа явуулж байгаа. Энэ боловсролын системийн онцлогийн талаар ярихгүй юу?

-Анх 2014 онд Дээд боловсролын тухай хуулинд “Япон загварын КООСЭН технологийн коллеж нь дээд боловсролын нэг хэсэг юм” гэдэг хуулийн заалт орсон. Энэ зохицуулалтыг үндэслэн загвар сургуулиуд байгуулагдсан. Өдгөө ШУТИС-ийн харьяа Технологийн Дээд Сургууль, Техник Технологийн Дээд Сургуулийн Монгол Коосэн Сургууль, “Шинэ Монгол Эрдмийн хүрээлэн”-гийн Технологийн Коллежууд Коосэний боловсролын системийг нэвтрүүлсэн. Аль болох Японы Коосэн сургуультай адилхан арга барилаар сургалтаа явуулахаар зорьж ажиллаж байгаа.

Коосэн гэдэг нь инженерийн чиглэлээр боловсон хүчин бэлтгэдэг Японы өвөрмөц тогтолцоо. Японы эдийн засаг эрчтэй өсч байх үе буюу 1960-аад оны үеэс аж үйлдвэрийн салбарт ажиллах, инженер техникийн ажилтнууд дутагдалтай, бакалавраар мэргэжилтэн бэлдэхэд цаг хугацааны хувьд амжихгүй асуудалтай байсан. Японд ахлах сургуулийн төгсөх ангийн сурагчид их дээд сургуулийн шалгалтад бэлтгэж, их дээд сургуульд элсээд эхний нэг жил ахлах сургуульд үзсэн агуулгаа үзэж хоёр жил алддаг дутагдалтай байж. Гэтэл коосэн систем нь үргэлжилсэн таван жил тул жил алдах гэсэн зүйл байхгүй, ахлах сургуулийн боловсрол давхар олгочихдог. Мөн бусад системийн сургуулиас хоёр жилийн өмнө дадал чадвартай инженерүүдийг хөдөлмөрийн зах зээлд гаргадгаараа онцлогтой. Дадлага туршилтад суурилсан сургалт явуулдаг тул сурагчид төгсөхдөө шууд ажиллах чадвартай болж гардаг. Өдгөө энэхүү Коосэний боловсрол дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдөж, бусад орнуудад нэвтрүүлэхээр хичээж байгаа бөгөөд Монгол бол системийн дагуу нэвтрүүлсэн анхны орон болсон.

-Японд анагаахын инженерчлэлийн чиглэлээр магистр, докторын зэрэг хамгаалсан гэлээ. Анагаахын инженерчлэл гэж юу вэ?

-Анагаахын инженерчлэл бол одоо дэлхий нийтэд хамгийн сонирхолтой салбар болоод байгаа. Ер нь өнөөдөр ямар нэгэн салбар дангаараа хөгжихөө больсон цаг. Анагаахын инженерчлэл гэдэг салбар бол эрүүл мэндийн салбарт шаардагдаж байгаа эмчилгээ оношилгооны систем, аргачлал мөн тоног төхөөрөмжид шинэ технологийн санаа шийдлийг оруулаад илүү өндөр бүтээмжтэй, чадвартай болгож байгаа инноваци юм.

Миний суурь мэргэжил бол электроник мэдэээлэл зүйн инженер. Энэ суурь мэргэжлээ анагаахын оношилгоо сувилгааны салбарт ашиглаад докторын зэргээ хамгаалсан. Японд төр, хувийн хэвшил, их дээд сургуулиудын гурвалсан томоохон төсөл дээр 5 жил судлаачаар ажилласан. Энэ үедээ судалгааны чиглэлтэйгээ холбоотой Японы болон олон улсын нийтдээ долоон патентийн зохиогчийн эрхийг авсан юм. Авсан патентын маань эзэмшигчийн эрх нь тус төсөл дээр ажиллаж байсан их сургуульдаа байдаг бөгөөд миний нэр зохиогчийн эрх гэдэг утгаараа явдаг.

-АНУ-ын Харвардын их сургуулийн судлаачаар ажиллаж байсан гэсэн. Ямар судалгаан дээр ажиллаж байв?

-2007-2009 онд АНУ-ын Харвардын их сургуулийн Анагаахын сургуульд ассистант профессор, түүнчлэн Массачюссэтсийн нэгдсэн эмнэлгийн Радиологийн тэнхимд судлаач багшаар ажилласан. Энэ явцдаа шулуун гэдэсний хорт хавдарын автомат оношлогоог бий болгох төсөл дээр ажиллан, хавдрын бүтцийн математик загварчлалын тухай судалгааны үр дүнгээ олон улсын нэр хүнд бүхий сэтгүүлд хэвлүүлж байсан. “Хэвлийн хөндийн гурван хэмжээст CT зураг ашигласан автомат оношлогооны систем хөгжүүлэлт” зэрэг судалгааны ажил хийсэн. Харвардад хийсэн шулуун гэдэсний хорт хавдрыг автоматаар оношлох төслийг АНУ-ын Засгийн газар дэмжиж, өнөөдрийг хүртэл амьдрал дээр хэрэгжүүлж байна даа.

-Өндөр цалин, ажиллах таатай орчноо сольж Монголдоо ирэх шийдвэр гаргахад танд юу нөлөөлсөн юм бэ?

-Монгол Улсын маань хөгжлийн хурд гоё шүү дээ. Би Япон болон АНУ-д олон жил ажиллаж амьдарсан. Эндээс харахад хүн өөрийгөө хамгийн бүтээлч, идэвхтэй байлгах газрыг сонгох нь чухал юм билээ. Япон, АНУ бол тодорхой хөгжлийн түвшинд хүрчихсэн улсууд. Тэнд нэг хүний үүрэг хязгаарлагдмал байдаг. Хэдийгээр том төслүүдэд ажиллаж, цалин хангамж сайтай байсан ч миний хувьд далайд дусал нэмэр гэдэг шиг л шүү дээ. Харин Монгол Улсдаа сурсан мэдсэнээ зориулж, бүтээлчээр ажиллаж чадвал, тогоонд шанагаар ус хийж байгаа шиг л өөрчлөлтийг авчрах боломж байгаа. Үүнийг ирснээсээ хойш мэдэрч байгаа. Улаанбаатар маань маш эрчимтэй идэвхтэй хот хөгжиж байгаа боломжоор дүүрэн хот. Би хүүхдүүдээ энэ орчинд дасан зохицох чадвартай дайчин монгол хүн том хүн болоосой гэж хүссэн тал байгаа.

-Та Хан-Уул дүүргээс НИТХ-ын төлөөлөгчөөр сонгогдсон. НИТХ-ын МАН-ын бүлгийн дэд даргаар ажиллаж байна. Өнгөрсөн хугацаанд иргэдийн санал санаачилгыг дэмжих, бодитой ажил болгоход хэр анхаарч ажилласан бэ. Ямар асуудал бэрхшээл тулгарч байв?

-2016 оны сонгуульд Хан-Уул дүүргийн төвийн хэсгээс нэр дэвшиж, НИТХ-ын төлөөлөгчөөр сонгогдсон. Сонгогдохдоо улстөрч болно гэхээс илүүтэй шийдвэр гаргах эрх бүхий байгууллагад орж ажиллан хотынхоо хөгжилд өөрийн мэргэжлийн давуу тал, арга туршлагаа зориулъя гэж шийдэж байлаа.

Саяхан би хийсэн ажлынхаа тайланг гаргаж үзлээ. Ер нь төлөөлөгчийн ажил хийх хүнд мундахгүй их ажилтай сонгуульт ажил. Жишээ нь, 2018 онд гэхэд Тэргүүлэгчдийн хурал дээр 104 санал болон асуулгыг гаргаж тавьсан байна. Хуралдаа 100 хувийн ирцтэй оролцсон (инээв). Миний хувьд олон мянган иргэд сонгогчдыг төлөөлж байгаа учраас ажилдаа хариуцлагатай хандах ёстой, тийм ч үүрэгтэй гэж боддог. Учир нь өнөөдөр Тэргүүлэгчдийн хурал, чуулган дээр хэлэлцээд батлаж байгаа шийдвэр маргааш нь шууд иргэдийн өдөр тутмын амьдралд нөлөөлөөд эхэлдэг. Анх төлөөлөгч болсны дараа ажил үүргийн хуваарилалт бүрхэг, хичнээн хөөцөлдөөд ч ажил бүтэхгүй, иргэдэд тулгамдаж буй асуудлыг шийдвэрлэж чадахгүй байгаадаа бачимдах үе байсан.Гэхдээ яг тийм үед иргэдийнхээ хүчийг авч ажиллах нь зүйтэй юм билээ. Иргэний оролцоо үнэхээр чухал. Иргэн улс орныхоо хөгжлийн бодлого, хууль дүрэмд өөрийн саналаа хүргэх, эрүүл аюулгүй орчинд амьдарч, сурч боловсрох, төрийн байгууллагын үйл ажиллагаанд хяналт тавих зэрэг эрхүүд нь ИТХ-д сонгосон төлөөллөөр дамжих хэрэгжих ёстой. Иргэний нийгмийн амьдралд оролцох эрх чөлөө нь гэсэн үг л дээ. Болдогсон бол УИХ дээр яригдаж байгаа хуулийн төсөлд тойргийнхоо иргэдийн саналыг багцлаад оруулмаар байдаг. Гэтэл бодитоор тийм боломж бараг байхгүй дээ. Саналаа хүргүүлж болно, гэхдээ түүнийг харгалзаж үзэх эсэх нь хууль санаачлагчдад байдаг.

НИТХ-ын үүрэг нь зөвхөн хотын Засаг даргын ажлыг хянаад чиглүүлээд байх биш, төрийн захиргааны төв байгууллага болох асуудал эрхэлсэн харьяа яамдад иргэдийн дуу хоолойг хүргэх, иргэдийн санал санаачилгыг дэмжих, бодитой ажил болгохыг төлөө л явах ёстой газар. Жишээ нь, би төлөөлөгч болоод хамгийн анхны төсөв дээр тойргийнхоо ӨЭМТ-үүдийг ургийн оношилгоо, нярайн шарлагын аппаратаар хангах саналыг батлуулсан. Энэ ажил маань дараа жилээс нь цар хүрээгээ тэлж УБ хотын бүх ӨЭМТ дээр хэрэгжсэн. Мөн тойргийнхоо хөлбөмбөгт дуртай иргэний саналыг 2017 онд хүлээн авч хоёр жил орчим хамтран ажилласны хүчинд, Нийслэл хотын дүүрэг бүрт хөлбөмбөгийн талбай байгуулах ажлыг шийдүүлсэн.

-Нэг хот – Нэг стандарт гэдэг санааг хэдэн жилийн өмнөөс та ярьж эхэлсэн. Ер нь хотын стандарт гэж ямар байх ёстой юм бэ?

-2019 оноос Хотын стандарт гэдэг ойлголт анхаарлын төвд орж, ажил хэрэг болж эхэлсэнд баяртай байгаа. Нэг хот Нэг стандартын үндсэн санаа нь хотын төв болон хотын захад амьдарч байгаа иргэн адилхан боломжтой, адил орчинтой байх ёстой. Нийгмийн харилцааг зохицуулдаг стандарт нь нэг ижил, үүнийг зохицуулдаг хууль журмууд нь тодорхой, хоорондоо уялдаа холбоотой гараасай гэсэн санаа юм. Өнөөдөр Улаанбаатар хотод хэрэгждэг 500-аад хууль эрхзүйн бичиг баримтууд байдаг. Гэтэл яагаад иргэд бухимдаад байна вэ гэхээр эдгээр хуулиас гадна бодит амьдрал дээр иргэний амьдралыг зохицуулахад хоорондоо уялдсан зохицуулалт байх ёстой юм. Харамсалтай нь, өнгөрсөн 30 жилд бид стандарт гэдэг зүйлийг орхигдуулсаар ирсэн байна. Японд гэхэд стандарт маш чухал. Төрийн захиргааны байгууллагаас гадна хувийн хэвшил нь өөрсдөө стандартаа тогтоож санаачлаад хэрэгжүүлдэг. Жишээ нь Аялал жуулчлалын салбарт нь гэхэд нэгдсэн нэг стандарт байх гэдэг ч юмуу. Стандарт хууль биш учраас цаг үетэйгээ уялдаад шинэчилж болдгоороо давуу талтай. Хаана стандартын шинэчлэл хурдан байна тэнд хөгжил хурдан байна гэж олон улсын төвшинд үздэг.

-Таны бодлоор өнөөдөр Улаанбаатар хотод хамгийн чухал, тулгамдаж буй ямар асуудлууд байна?

-Эрчим хүчний асуудал байдаг. Гэтэл иргэд энэ дээр мэдээлэлгүй яваад байдаг. Манай эрчим хүчний сүлжээ 12 хувийн алдагдалтай явдаг. Энэ алдагдлыг бууруулахад л нэлээд асуудлыг шийдчих боломж байгаа. Гэр хороололд дэд бүтэц тавих талаар мөн ярьдаг. Яг инженерийн шийдлийг нь харахаар маш хязгаарлагдмал байдаг. Дөрөвдүгээр цахилгаан станцаас дэд бүтэц тавина гэдэг хэцүү, санхүүгийн асуудал бий. Шийдэл нь бие даасан инженерийн байгууламжтай байх ёстой байдаг. Нэг жишээ нь Чингэлтэй дүүрэгт баригдсан “Сервис центр” гээд 200 айлын дундах байгууламж бий. Хэзээ нэгэн цагт Улаанбаатар хот бие даасан инженерийн байгууламжтай болох зайлшгүй шаардлагууд байгаа.

Мөн Улаанбаатар хотын газрын асуудалд анхаарах хэрэгтэй. Хот дээрх ямар ч асуудал жишээ нь тохижолт, орон сууцны барилгын дахин төлөвлөлт, СӨХ, сургууль цэцэрлэгтйн бүтээн байгуулалт, иргэд хоорондын маргаан гээд иргэнээс ирсэн хүсэлтийг хөөцөлдөөд явахад эцсийн дүндээ газар л хамгийн чухал субьект болдог. Гэтэл газартай холбоотой маргаан шүүх дээр очихоороо маш удаан шийдэгддэг. Үүнээс иргэд, ААН, төрийн байгууллагынхан залхдаг тийм жижиг тогтсон байна. Гэтэл хотын хөгжлийн үндэс суурь нь газар, газар зохион байгуулалт, зүй зохистой ашиглалт байдаг. Бид өнөөдөр хотынхоо төвийн газрын эзэмшил, зүй зохистой ашиглалт, стандарт хангасан орон сууцны хороолол хотхоны бүтээн байгуулалтаа нэг мөр шийдэж чадаагүй байна. Газрын хуулийн шинэчлэл, СӨХ-ийн асуудлаас эхлээд хууль зүйн зохицуулалтууд ч дутуу дулимаг, хөрсөн дээр буугаагүй байна. Хотын хөгжил бол өнөөдрийн төлөвлөлт юм. Ингэж чадвал Улаанбаатар хот маань хөгжих том боломжууд, сайхан ирээдүй бий.

-2020 оны сонгуульд МАН-аас нэр дэвших магадлалтай эмэгтэйчүүд гэсэн мэдээлэл дотор таны нэр байсан. Цаашид улс төрд явах төлөвлөгөө бий юу?

Сонгуулийн талаар ярихад эрт байна. Миний хувьд Нийслэлийн харьяа Орон нутгийн өмчит үйлдвэрийн газрын даргын ажлыг хашиж байгаад оны өмнө өөрийн хүсэлтээр ажлаасаа чөлөөлөгдсөн. Үүний шалтгаан нь одоо хийж байгаа төлөөлөгчийн ажилдаа илүү төвлөрье гэж шийдсэн хэрэг. Хэрэв итгэл хүлээлгэх магадлалтай хүмүүсийн дунд нэрлэгдсэн явж байгаа бол нэр хүндтэй л асуудал байна даа.

-Олон улсын нэр хүндтэй Харвардын Анагаахын Их Сургуулийн анагаахын инженер эрдэмтэнтэй уулзсаных цаг үеийн асуудлын талаар тодруулмаар байна. Коронавирусийн дэгдэлт дэлхий даяар айдас төрүүлж байна. Монголд авч байгаа арга хэмжээ болон цаашид үүсэх нөхцөл байдлыг та хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-2002 оны САРС, 2009 оны МЭРС гээд халдварт өвчин Зүүн өмнөд Азийн орнуудад дэгдэхэд би Япон, Америкт байж таарсан. Мэдээлэлтэй илүү ойр байсан. Энэ удаа Коронавирус тахлын хэмжээнд дэгдэж, өндөр гарз хохиролтой, багагүй хугацаанд удаан үргэлжлэнэ гэдэг нь ч тодорхой байна. Урьдчилан сэргийлэх ажлыг сайн хийж чадаж байгаа Засгийн Газар, Нийслэл, УОК, Эрүүл мэнд Онцгой байдлын салбарынхандаа талархаж байгаа. Иргэд маань ч сайн байна. Тийм ч учраас өнөөдрийг хүртэл нэг ч тохиолдол илрээгүй байна.. Гэхдээ зарим нэг анхаарах зүйл ажиглагдаж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, одоо дараагийн шатны арга хэмжээнд шилжих цаг иржээ. Тархалт намжих цаг болоогүй байна. Иргэд сэтгэл зүйгээ тогтвортой байлгаж, цахим орчинд явж байгаа худал мэдээллийг дагаж хямарч савлахгүй, зөвхөн мэргэжлийн байгууллагуудын зөвлөмж анхааруулгыг сонсох ёстой. Нөгөөтэйгүүр одоо вирус илэрсэн тохиолдолд яах ёстой вэ гэдэг мэдээллээр иргэдийг илүү тодорхой хангамаар байна. Ер нь зөвхөн энэ удаа ч биш цаашид дахиад халдварт өвчин дэгдсэн тохиолдолд улсаас бодлогоор маск, эм тариа бусад хэрэглэгдэхүүнээ хангалттай бэлдэж нөөцлөхөөс гадна энэ чиглэлийг байнга судлаж, шинжилгээ судалгаа хийдэг эрдэмтэд судлаачдын баг ажиллуулж, хөрөнгө оруулалт бодлогоор дэмжиж явах ёстой юм.