Author: БАЯРХҮҮГИЙН АМАРТҮВШИН

“Алтан гурвалжин-Хөгжлийн бүс” зөвлөлдөх уулзалт “Blue sky” зочид буудалд боллоо. Уулзалтад ЗГ-ын Хэрэг эрхлэх газрын дарга Г.Занданшатар, Нийслэлийн Засаг дарга С.Батболд, Төв, Булган, Дархан, Сэлэнгэ, Орхон аймгийн Засаг дарга нар оролцсон юм. Мөн Эрдэмтэн судлаачид оролцож өөрсдийн санал бодлоо хэллээ.

Зөвлөлдөх уулзалтын үеэр Улаанбаатар хот төвийн бүсийн таван аймагтай хамтран ажиллах санамж бичиг байгуулсан юм. Төв, Булган, Дархан, Сэлэнгэ, Орхон аймгууд нь Монгол Улсын нийгэм, эдийн засаг, соёлд томоохон үүрэг гүйцэтгэдэг. Бүс нутгийн хүрээнд хамтдаа хөгжиж хүн амын зохистой суурьших нөхцөлийг бүрдүүлэх зорилгоор тодорхой алхмуудыг хийх аж. Улмаар цогц арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх бодлого чиглэл боловсруулж төрийн удирдах шатанд уламжлахаар ажлын хэсэг байгуулан ажиллаж байгаа гэв.

“Алтан гурвалжин-хөгжлийн” бүс зөвлөлдөх уулзалтыг санаачлагч Нийслэлийн засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч С.Батболд “Улаанбаатар хотын нэн тулгамдсан асуудал хүрээлэн буй орчны бохирдол. Дэд бүтцийн ачааллыг багасгаж хүн амын эрүүл аюулгүй орчныг бие болгохын төлөө бидний хийх ажлууд чиглэгдэнэ гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Аймаг орон нутгийн хувьд хүн амын ажилгүйдэл, ядуурал, дэд бүтцийн дутагдалтай байдал зэрэг бэрхшээлүүд тулгарч байгааг бид аймгуудын өрсөлдөх чадваруудын тайлангаас харсан. Мөн улс орны эдийн засаг, улс төр нийгмийн аж амьдрал төвлөрсөн бүсийн давуу талуудаа ашиглан зэрэгцэн орших аймаг орон нутгуудаа эдийн засгийн олон тулгуураар хөгжих бололцоог нь дэмжин хамтран ажиллаж бэрхшээлээ даван туулахад дөхөм болгон эдгээр аймгуудтай санал солилцон ажлын хэсэг байгуулан ажиллаж байгаа” гэдгийг онцоллоо.

Энэхүү уулзалтын гол зорилго нь Монгол Улсын эдийн засгийг бүсчлэн хөгжүүлэх төвлөрлийн сааруулах бодлогын хүрээнд Улаанбаатар хотын төвлөрлийг задлах Нийслэлтэй таталцан хөгжих боломжтой төвийн бүсийн аймгуудын нутаг дэвсгэрт эдийн засгийн төрөлжсөн төвүүдийн хөгжлийг дэмжих санал санаачилгыг ажил хэрэг болгох нөөц боломждоо тулгуурлах эхний алхмуудыг хийхэд оршиж байгаа аж.

Нийслэл Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт хотууд нь эдийн засгийн хувьд харилцан тэтгэсэн хөгжлийн бодлогыг “Алтын гурвалжин” загвараар хэрэгжүүлэх боломжтой гэв. Улсаа манлайлан хөгжүүлэх үүрэг хүлээх төвийн бүс дэх аймгууд гурван тулгуурт хөгжлийн бодлогод тусгах, боловсруулах үйлдвэрүүдийг түлхүү хөгжүүлэх, эдийн засгийг уул уурхайгаас илүүтэйгээр төрөлжүүлэн хөгжүүлэхэд хамтын ажиллагаа ихээхэн чухал нөлөө үзүүлнэ гэдгийг уулзалтын үеэр цохон тэмдэглэсэн юм. Засгийн газрын бодлогыг орон нутагтаа хөгжүүлэхдээ бүс нутгийн хөгжилтэй уялдуулан авч үзэх нь цаг хөрөнгө хүч хэмнэх үр ашиг өрсөлдөх чадварыг бие болгох ач холбогдолтой хэмээн үзэж энэхүү хөгжлийн бүсэд асуудлуудаа бэлтгэхээр тогтжээ.

Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч С.Батболд “Монголын улсын нийслэл Улаанбаатар хотын хөгжлийн чиг хандлага” сэдвээр үндсэн илтгэл тавьж, Төв аймгийн Засаг дарга Ж.Батжаргал, Дархан-Уул аймгийн Засаг дарга С.Насанбат, Орхон аймгийн Засаг дарга Д.Батлут, Сэлэнгэ аймгийн Засаг даргын орлогч Б.Нарантуяа нар аймаг орон нутгийн хөгжлийн танилцуулга болон “Хөгжлийн алтан гурвалжин”-д нэгдэж байгаа бодлогуудаа танилцууллаа.

Тухайлбал, Дархан-Уул аймгийн Засаг дарга С.Насанбат хэлэхдээ “Арьс ширний үйлдвэрүүдийг тус аймагт төвлөрүүлэх, хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх боломжтой. Ингэснээр 25 мянган хүний ажлын байрны асуудал яригдахын зэрэгцээ арьс шир боловсруулалтаараа тэргүүлэгч үйлдвэрүүдийн түүхий эд ч төвөггүй нийлүүлэгдэнэ. Мөн Улаанбаатар хотыг эрүүл хүнсээр хангах ажилд Дархан-Уул аймаг манлайлан оролцох боломж бий” гэдгийг онцоллоо.

Сэлэнгэ аймгийн Засаг даргын орлогч Б.Нарантуяа хэлэхдээ “Төвийн бүсийн 5 аймаг, Улаанбаатар хотыг төмс, хүнсний ногоогоор 100 хувь хангах бодлого барина. Мөн ХААИС-ийн зарим салбар сургуулийг Сэлэнгэ аймагт шилжүүлэх, онол практикийг газар дээр нь хослуулах, тээвэр ложистикийн сүлжээг хөгжүүлэх өргөн боломж бий” гэдгийг ч тодотгож байна.

Орхон аймгийн Засаг дарга Д.Батлут “Эрдэнэт хот хөгжлийн шинэ бодлого, төлөвлөлт хийж байна. Шинэ хороолол барих, сургууль цэцэрлэгийн хүртээмж нэмэгдүүлэх, Эрдэнэт үйлдвэртээ түшиглэсэн уул уурхайн болон Шинжлэх ухаан технологийн сургуулиудыг хөгжүүлэх боломжтой” гэж онцоллоо.

Уулзалтын үеэр Нийслэлийн засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч С.Батболд “Улаанбаатар хотын хүн амын улсын дүнд эзлэх хувь 1990 онд 26 хувь байсан бол 2017 онд 47 хувь болж өссөн. Нийслэлийн Засаг даргын захирамжаар хүн амын шилжилт хөдөлгөөнийг 2017 оноос хязгаарлаж эхэлсэн нь үр дүнгээ өгч, жилд дунджаар 30 мянган хүн шилжиж ирдэг байсан бол 20 мянгаар буураад байна. Гэсэн хэдий ч нийслэлийн хүн амын өсөлтийн 56 хувийг хүн амын шилжилт хөдөлгөөн эзэлж, хүн амын нягтрал 286 байгаа нь улсын дунджаас 150 дахин өндөр үзүүлэлт бөгөөд энэхүү төвлөрлөөс үүдэлтэй агаар, орчны бохирдол, авто замын түгжрэл үүсэх, дэд бүтцийн ачаалал ихсэх, нийгмийн үйлчилгээний хүчин чадал зэрэг асуудлууд зохистой хэмжээнээсээ 2-3 дахин хэтэрсэн нь анхаарал татсаар, төрийн байгууллагууд хөрөнгө, хүчээ эдгээр асуудлыг шийдэхэд зориулсаар байна. Төвлөрлөөс үүдэлтэй агаар, орчны бохирдол, авто замын түгжрэл үүсэх, дэд бүтцийн ачаалал ихсэх, нийгмийн үйлчилгээний хүчин чадал зэрэг асуудлууд зохистой хэмжээнээсээ 2-3 дахин хэтэрсэн нь анхаарал татсаар, төрийн байгууллагууд хөрөнгө, хүчээ дээрх асуудлыг шийдэхэд зориулсаар байна. Ийм нөхцөлд өнөөдөр мөрдөгдөж байгаа хууль тогтоомж, Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал, Засгийн газрын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөр, бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал болон Нийслэлийн Засаг даргын 2016-2020 онд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөрийн хүрээнд “Хөгжлийн алтан гурвалжин” бодлогыг хэрэгжүүлэхээр шийдвэрлэж, ажлын хэсэг байгуулан 2 сарын турш идэвхтэй ажилласан” хэмээн онцлон тэмдэглэсэн юм. Улаанбаатар хот, таван аймгийн удирдлагын багаас бүрдсэн ажлын хэсэг 2 сарын хугацаанд идэвхтэй ажилласнаар “Хөгжлийн алтан гурвалжин” бодлогын хүрээнд хамтран ажиллах төсөл, хөтөлбөрүүдээ тохироод байгааг аймгийн удирдлагууд илтгэл, танилцуулгадаа онцолж байна.

Гэрэл зургийг: Г.БАЗАРРАГЧАА

Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын Захирагч С.Батболдын “Алтан гурвалжин-Хөгжлийн бүс” зөвлөлдөх уулзалтын үеэр тавьсан илтгэлийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

Монгол Улс дэлхий нийтийн хөгжлийн чиг хандлагыг даган 2030 он хүртэлх Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлалаа 2015 онд батлан хэрэгжүүлж байна. Уг үзэл баримтлалд хүн амын нутагшилт, суурьшлын зохистой тогтолцоонд тулгуурлан хот байгуулах, бүсчлэн хөгжүүлэх, эдийн засгийн өсөлтийг хангах замаар дэд бүтцийг хөгжүүлэх зэрэг асуудлуудыг тодорхой үе шаттайгаар хэрэгжүүлэхээр тусгасан байдаг.

Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн тухай хуулинд Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг түргэтгэхэд чиглэсэн бүсчилсэн хөгжлийн бодлогыг авч хэрэгжүүлнэ гэж заасан бөгөөд үүнд байгалийн баялаг, хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эдийн нөөцийг оновчтой ашиглах үндсэн дээр хүн амын шилжих хөдөлгөөнийг зохицуулах, төвлөрлийг сааруулах, аймаг, бүс нутаг хоорондын хөгжлийн түвшинг ойртуулах зарчмыг тодорхой тусгаж өгсөн.

Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжил ерөнхийдөө Төвийн бүс, Өмнийн говийн бүсэд чиглэгдсэн байгаа нь эргээд тухайн бүс нутгийн байгаль, хүрээлэн буй орчин, хойшид тогтвортой хөгжих нөөц, боломжоо хадгалж хамгаалах бодлого хэрэгтэйг бидэнд анхааруулж байна.

Хөгжлийн бодлогын шинэ хууль, урт хугацааны үзэл баримтлал хэрэгжиж эхэлсэн энэхүү онцлог үе, мөн 2015 онд хэрэгжиж дууссан бүсчилсэн хөгжлийн бодлогыг Засгийн газраас шинээр боловсруулж буйтай зэрэгцэн нийслэл Улаанбаатар хотын зүгээс санаачлан Төвийн бүсийн таван аймагтай хамтран ажиллаж, эдийн засгийг бүсчлэн хөгжүүлэх, төвлөрлийг сааруулах бодлого, санал боловсруулахаар бүтэц бий болгон ажиллаж эхэлж байна.

Монгол Улсын бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалд “Бүсчлэлээр дамжуулан нутаг дэвсгэрийн хөгжлийн тэнцвэрийг хангах, эдийн засгийн бүсүүдийн хүрээнд бүс нутаг-хот байгуулалтын уялдааг хангах замаар аймаг, орон нутгийн хөгжлийг дэмжих тогтолцоог бий болгох” асуудлыг тодорхойлсон бөгөөд үүнийг өнөөгийн улс орны эдийн засаг, нийгэм, байгаль орчны төлөв байдалтай уялдуулж, хөгжлийн шинэ үзэл баримтлалд нийцүүлэн “Эдийн засгийн хөгжлийн өсөлтийн төвүүдийг бий болгох” зарчмаар өөрчлөн шинэчлэх шаардлага бий болсон.

21 дүгээр зууны хотын хөгжлийн онолд хотын газар нутгийг 3 хэсэгт хуваадаг бол Улаанбаатар хотыг үндсэн 4 бүсэд хувааж болох юм

Дэлхийн ихэнх улс орнуудад хотжилт эрчимтэй явагдаж байгаа нь улс орнуудын аж үйлдвэрийн болон аж үйлдвэрийн дараах үеийн эдийн засгийн хөгжлийн гарааны үндэс, эхлэлийн цэг болж байгаа юм.

21 дүгээр зууны хотын хөгжлийн онолд хотын газар нутгийг “хотын үндсэн нутаг дэвсгэр”, “хотын агломераци буюу төвлөрлийн орон зай”, “хотын мегаполис” гэсэн гурван хэсэгт хуваан авч үздэг болсон. Дэлхийн улс орнуудын хотжилтын хөгжлийн хандлагаас авч үзэхэд хотын нутаг дэвсгэрт нийт хүн амын 35 хувь нь, хотын агломерацийн орон зайд 55 хувь нь, мегаполист 10 хувь нь тус тус оршин сууж байна.

Манай Улаанбаатар хотыг үндсэн 4 бүсэд хуваан авч үзэж болох юм. Улаанбаатар хотын хойд хэсгээр эрчимжсэн мал аж ахуй, сүүний чиглэлээр, баруун хэсгийг хөнгөн үйлдвэрлэлийн чиглэлээр, зүүн хэсгийг хүнс, хөдөө аж ахуй, сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэл, аялал жуулчлалын чиглэлээр, урд хэсгийг инноваци, өндөр технологи, аялал жуулчлал, санхүү, бизнесийн үйлчилгээний чиглэлээр хөгжүүлэх боломж байна. Түүнчлэн төвийн бус нутагт төвлөрч буй хүн амын суурьшлын зохистой тогтолцоог бий болгоход аймаг, орон нутгийг эдийн засгийн хувьд төрөлжүүлэн хөгжүүлэх, нийслэлийн таталцал, нөлөөллийн бүсийг шинээр тодорхойлж, Улаанбаатар хотын төвлөрлийг задлах, дагуул хот, бусад хот, суурин газрууд руу түлхэх хүчийг үүсгэх зэрэг бодлогыг авч хэрэгжүүлэх зайлшгүй нөхцөл бүрдээд байна. Ажлын хэсгийн уулзалтын хүрээнд дээрх асуудлуудыг бүрэн шийдвэрлэж, хэрэгжүүлэх эрх зүйн болон цаг хугацааны боломж бага хэдий ч зөвлөлдөн хэлэлцсэнээр тодорхой тоймтой алхамуудыг хамтран хэрэгжүүлж улс орныхоо хөгжилд хувь нэмэр оруулах бололцоо байна.

Хот руу чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөн үргэлжилсээр байх хандлагатай байна

Хүн ам төвлөрөн амьдарч байгаа газарт тэдний хэрэгцээг хангахад чиглэсэн худалдаа, үйлчилгээ, үйлдвэрлэл бий болж эдийн засгийн таатай нөхцөл хангагдаж ашиг орлого олох хамгийн их боломж байна гэж хүмүүс үздэгээс хөдөөгөөс хот руу чиглэсэн нүүдэл нэмэгддэг. Энэ чиг хандлагаар дэлхийн хүн амын хотын газар нутагт амьдарч байгаа хувь хэмжээ нь өссөөр байна.

Монгол Улсын хувьд ч мөн адил том хотын онолын дагуу хот руу чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөн үргэлжилсээр байх хандлагатай бөгөөд нийслэлийн хүн ам одоогийн хурдаар өсвөл арваад жилийн дараа 2030 онд 2 сая, 2040 онд 3 саяд хүрэх төлөвтэй байна.

Улаанбаатар хотыг хөгжүүлэх урт хугацааны төлөвлөгөө маань зөвхөн Ерөнхий төлөвлөгөөгөөр хязгаарлагдаж, хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх Ерөнхий төлөвлөгөө хэрэгжиж дуусах хугацаа дөхсөн ч хэрэгжилтийн явц хангалтгүй бодит асуудал тулгарч байна. 10 жилийн өмнө хотын өмнө тулгамдаж байсан асуудлууд одоо ч байсаар байна. Ялангуяа хотын хүрээлэн буй орчин, оршин суугчдын амьдрах нөхцөл сайжраагүй нь хүн амын төвлөрөл саарахгүй, механик өсөлтийг хотын дагуул хотууд руу чиглүүлэх бодлого хэрэгжихгүй байгаагаас үүдэлтэй.

Улаанбаатар хотод оршин суугчдын 3 хүн тутмын нэг нь 1990-2015 оны хооронд шилжиж ирсэн дүр зураг гарч, хүн ам жилд дунджаар 6 хувиар өссөн нь улсын дундаж өсөлт болох 1.83 хувиас өндөр байна.

Улаанбаатар хотын хүн амын улсын дүнд эзлэх хувь 1990 онд 26 хувь байсан бол 2017 онд 47 хувь болж өссөн. Нийслэлийн Засаг даргын захирамжаар хүн амын шилжилт хөдөлгөөнийг 2017 оноос хязгаарлаж эхэлсэн нь үр дүнгээ өгч, жилд дунджаар 30 мянган хүн шилжиж ирдэг байсан бол 20 мянгаар буураад байна.

Гэсэн хэдий ч нийслэлийн хүн амын өсөлтийн 56 хувийг хүн амын шилжилт хөдөлгөөн эзэлж, хүн амын нягтрал 286 байгаа нь улсын дунджаас 150 дахин өндөр үзүүлэлт бөгөөд энэхүү төвлөрлөөс үүдэлтэй агаар, орчны бохирдол, авто замын түгжрэл үүсэх, дэд бүтцийн ачаалал ихсэх, нийгмийн үйлчилгээний хүчин чадал зэрэг асуудлууд зохистой хэмжээнээсээ 2-3 дахин хэтэрсэн нь анхаарал татсаар, төрийн байгууллагууд хөрөнгө, хүчээ эдгээр асуудлыг шийдэхэд зориулсаар байна.

Улаанбаатар хотын хүн амын хурдацтай өсөлт нэг талаар нийгмийн үйлчилгээ, дэд бүтцийн болон байгаль орчны сөрөг үр дагаварт хүргэж байгаа ч нөгөө талаараа улсын эдийн засгийн өсөлтийн чадавхыг дээшлүүлэхэд том үүрэгтэй байна.

Тухайлбал, уул уурхай болон хөдөө аж ахуйн салбарын уналттай байсан жилүүдэд улсын эдийн засгийн өсөлтийг тогтвортой хангагч суурь нь нийслэлийн эдийн засаг байж ирсэн.

Дотоод болон гадаад бодит зах зээл багатай, хүн амын 47 хувь болон эдийн засаг, бизнесийн 60-70 хувь нэг хотод төвлөрсөн улсын хувьд хүн амын төвлөрлийг татаж буй шалтгааныг буцаан задлах хүчин зүйл, хөшүүргүүдийг бий болгох сорилт тулгараад байна.

Улаанбаатарын бүсийн хөгжлийн бодлогод эдийн засгийн өсөлт, ажлын байрыг бий болгохоор төлөвлөгдсөн үйлдвэрлэл, технологийн паркууд, тээвэр, логистикийн сүлжээ болон чөлөөт бүсүүдийг хөгжүүлэх асуудал үр дүнтэй хэрэгжээгүй удааширсан зэрэг олон асуудал дурьдаж болох бөгөөд эдгээрийг улсын хөгжлийн бодлогын хэмжээнд авч үзэн шийдвэрлэж, нэгдмэл бодлогоор хэрэгжүүлэх нь зүйтэйг харуулж байна.

Засгийн газрын баталсан “Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлого”-ын эдийн засгийг олон тулгуурт болгож хөгжүүлэх зорилго нь хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал, аж үйлдвэр, худалдаа, дэд бүтцийн салбаруудыг мэдээлэл, санхүү, тээвэр, логистикоор уялдуулан төлөвлөж, эдийн засгийн өрсөлдөх чадвараа нэмэгдүүлэхэд оршино.

Энэ бодлогын хүрээнд бид олон улсын хөгжлийн туршлага, чиг хандлагаар томоохон хот, суурин газруудыг бүсчлэн хөгжүүлэх “Алтан гурвалжин” загвараар Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт хотуудыг хөгжүүлэх, өрсөлдөх чадвараа нэмэгдүүлэх улмаар хотуудын таталцал, нөлөөллийн бүс дэх Төв, Сэлэнгэ, Булган аймгуудтай хүний нөөц, ажиллах хүчний ашиглалтыг сайжруулах, эдийн засгийн болон захиргааны арга хэрэгслийг ашиглан аймаг, орон нутгийн зах зээлийн боломж, нөөцийг нэмэгдүүлэн тогтвортой хөгжлийг хангах талаар санал боловсруулж, хамтран хэрэгжүүлэх зорилго дэвшүүлж байна.

Улаанбаатар хот болон хөгжлийн гурвалжингийн бүс дэх аймгууд нь газар нутгийн хувьд улсын нийт нутаг дэвсгэрийн ердөө 8 хувь, малын тоо толгойгоор 10 хувь, усны нөөц 10 хувь, ойн нөөц 27 хувийг эзэлж байгаа ч улсын нийт хүн амын 61 хувь оршин сууж, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 78 хувийг үйлдвэрлэн, аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний 85 хувийг борлуулж байна.

Үндсэндээ бусад хөдөө, орон нутаг зах зээлийн харилцаанд жинхэнэ утгаараа шилжиж чадаагүй, хөгжлийн түвшнээр хоцронгуй байдалтай болсон нь хөдөөгийн хүн ам дээрх 5 аймаг болон нийслэл рүү олноор шилжин нүүдэллэх үндсэн шалтгаан болсон билээ.

Аймгуудын өрсөлдөх чадварын 2017 оны тайлангаас үзэхэд эдгээр 5 аймгийн эдийн засгийн ерөнхий үзүүлэлт, бизнесийн орчин нөхцөл, интституцийн тогтолцоо, үндсэн дэд бүтцийн хувьд бусад аймагтай харьцуулахад эхний 10-т, өрсөлдөх чадварын ерөнхий үнэлгээгээр 1-7 дугаар байранд эрэмбэлэгдэж байна.

Харин төсөв, санхүү, нийгмийн үйлчилгээний хүртээмж, ажил эрхлэлт, эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчны үзүүлэлтийн хувьд дунджаас доогуур эрэмбэлэгдсэн нь ажиглагдаж байгаа тул эдгээр аймгуудын улсын хөгжилд үзүүлэх хувь нэмрийг харгалзан төрөөс эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн нэгдсэн бодлогоор удирдах шаардлагатай болж байна.

Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлээр Орхон аймаг 1 дүгээрт, Сэлэнгэ, Төв, Дархан-Уул аймаг 3-8 дугаарт, Булган аймаг 15 дугаарт эрэмбэлэгдэж, хүний хөгжлийн индексээр улсын дундаж /0.735/-ийн түвшинд байна.

Аймгуудтай хамтын ажиллагааны хүрээнд Улаанбаатар хот, аймаг орон нутгийн тулгамдаж буй үндсэн асуудлуудыг шийдвэрлэх чиглэлээр бид дараах ажлуудыг хамтран хэрэгжүүлэхээр санал солилцож харилцан зөвшилцсөн. Үүнд:

• Эдийн засгийг бүсчлэн хөгжүүлэх, төвлөрлийг сааруулах бодлогын төсөлд бүсийн асуудлаар санал боловсруулж тусгах, Төвийн бүсийн болон Улаанбаатарын бүсийн хөгжлийн хөтөлбөрийг шинээр боловсруулахдаа газар нутгийн харъяаллаар бүсчлэх бус эдийн засгийн орон зайн хувьд бусад бүсүүд, аймаг, орон нутагтай хэрхэн хөгжлийн зөв харьцааг бий болгох дээр анхаарах;

• Аймаг, нийслэл, сум, дүүрэгт харъяа нэгжтэй Засгийн газрын зарим агентлаг болон төрийн байгууллага, төрийн өмчит их, дээд сургуулиудыг хотын төвөөс нүүлгэн шилжүүлэх асуудлаар санал боловсруулах;

• Улаанбаатар хот болон төвийн аймаг, орон нутаг хоорондын эдийн засгийн болон дэд бүтцийн харилцааг эрчимжүүлэх, дагуул хот, нүүлгэн шилжүүлэх их, дээд сургуулиудын хотхоныг холбох хурдны зам, дэд бүтэц байгуулах асуудлаар санал боловсруулах;

• Бүс нутгийн үйлдвэрлэлийн салбарыг дэмжин хөгжүүлэх хэтийн болон дунд хугацааны бодлогын баримт бичиг боловсруулан батлуулах, эдийн засгийн өсөлтийг хангасан үйлдвэрлэлийн салбарыг кластераар хөгжүүлж, тусгай бүс байгуулах;

• Өндөр технологи, мэдлэг шингэсэн үйлдвэрлэл, үйлчилгээг хөгжүүлэх, төр-хувийн хэвшил, шинжлэх ухаан үйлдвэрлэлийн хамтын ажиллагаанд түшиглэсэн инновацийн төвийг байгуулах, бүс нутгийн тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэхэд чиглэгдсэн инновацийн хамтарсан төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх;

• Нийслэл Улаанбаатар хот, төвийн аймгуудын аялал жуулчлал, худалдаа, үйлчилгээний салбарыг уялдуулан зах зээлийн боломж, нөөцийг нэмэгдүүлэх;

• Нийслэлээс орон нутагт шилжин суурьшиж мал аж ахуй, газар тариалан эрхлэх сонирхолтой иргэдийг дэмжин ажлын байраар хангах, урамшуулах асуудлаар санал боловсруулж, аймаг бүр 100-аас доошгүй өрхийг нутагтаа шилжүүлэн авах талаар санаачлагатай ажиллах;

• Аймгуудын хөгжлийг дэмжих, шилжилт хөдөлгөөнийг зохицуулах, ажиллах хүчний ашиглалтыг сайжруулах, ажлын байрыг нэмэгдүүлэх цогц асуудлаар хэлэлцүүлэг зохион байгуулах зэрэг болно.
  

Цаашид энэхүү хамтын ажиллагааныхаа хүрээнд бид:

• Улсын дунд хэмжээний хот, суурингуудыг эдийн засгийн орон зайн хувьд төрөлжүүлэн үр ашиг, өрсөлдөх чадварыг сайжруулах замаар тэргүүлэх чиглэлтэй уялдуулан бүсчилж хөгжүүлэх, тэдгээрт хүн ам суурьшин амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх,

• Хотын таталцал, нөлөөллийн бүсүүдийг дагуул хот, тосгодын хэмжээнд хөгжүүлж, харилцан тэтгэх чадвартай үйлдвэрлэл, үйлчилгээг хөгжүүлэх;

• Таталцлын олон төвт хот байгуулалт буюу хот, хөдөөгийн нэгдмэл хөгжлийн зохион байгуулалтын асуудал;

• Хөдөөд хүн амыг суурьшуулах асуудлыг дэмжих, урамшуулах санхүүгийн болон зохион байгуулалтын хөшүүргийг хэрэгжүүлэх талаар тодорхой саналуудыг дэвшүүлэн Засгийн газарт хүргүүлэх юм.

Олон улсын туршлага, хөгжлийн чиг хандлагаас харахад тогтвортой хөгжил гэдэг нь эдийн засгийн хувьд тогтмол өсч хөгжихдөө бус байгаль, хүрээлэн буй орчин, нийгэм соёлоо сэргээн хадгалж үлдэхтэй зэрэгцүүлэн хүний хөгжлөө дэмжихэд оршдог. Төвийн бүсийн аймаг, хотуудын хувьд ч энэхүү зарчмаар тогтвортой хөгжлийг хангах, амьдралын чанар, өрсөлдөх чадвараа дээшлүүлэх, экологийн төлөв байдлыг сайжруулах, бүс нутгийн хүрээнд хот байгуулалт, төлөвлөлтийн асуудлыг цогцоор нь авч үзэх шаардлагатай.

Энд уригдан ирсэн аймгийн удирдлагуудад орон нутгийнхаа хөгжлийн талаар танилцуулж, хамтарч ажиллах санал, санаачилгын талаар хэлэлцэх боломж олдож байна. Мөн хотын эдийн засаг, зохион байгуулалтын онол талаас нь эрдэмтэн судлаачийн илтгэлийг бид сонсох болно.

Анхаарал тавьсанд баярлалаа.Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын Захирагч С.Батболдын “Алтан гурвалжин-Хөгжлийн бүс” зөвлөлдөх уулзалтын үеэр тавьсан илтгэлийг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

Монгол Улс дэлхий нийтийн хөгжлийн чиг хандлагыг даган 2030 он хүртэлх Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлалаа 2015 онд батлан хэрэгжүүлж байна. Уг үзэл баримтлалд хүн амын нутагшилт, суурьшлын зохистой тогтолцоонд тулгуурлан хот байгуулах, бүсчлэн хөгжүүлэх, эдийн засгийн өсөлтийг хангах замаар дэд бүтцийг хөгжүүлэх зэрэг асуудлуудыг тодорхой үе шаттайгаар хэрэгжүүлэхээр тусгасан байдаг.

Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн тухай хуулинд Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийг түргэтгэхэд чиглэсэн бүсчилсэн хөгжлийн бодлогыг авч хэрэгжүүлнэ гэж заасан бөгөөд үүнд байгалийн баялаг, хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эдийн нөөцийг оновчтой ашиглах үндсэн дээр хүн амын шилжих хөдөлгөөнийг зохицуулах, төвлөрлийг сааруулах, аймаг, бүс нутаг хоорондын хөгжлийн түвшинг ойртуулах зарчмыг тодорхой тусгаж өгсөн.

Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжил ерөнхийдөө Төвийн бүс, Өмнийн говийн бүсэд чиглэгдсэн байгаа нь эргээд тухайн бүс нутгийн байгаль, хүрээлэн буй орчин, хойшид тогтвортой хөгжих нөөц, боломжоо хадгалж хамгаалах бодлого хэрэгтэйг бидэнд анхааруулж байна.

Хөгжлийн бодлогын шинэ хууль, урт хугацааны үзэл баримтлал хэрэгжиж эхэлсэн энэхүү онцлог үе, мөн 2015 онд хэрэгжиж дууссан бүсчилсэн хөгжлийн бодлогыг Засгийн газраас шинээр боловсруулж буйтай зэрэгцэн нийслэл Улаанбаатар хотын зүгээс санаачлан Төвийн бүсийн таван аймагтай хамтран ажиллаж, эдийн засгийг бүсчлэн хөгжүүлэх, төвлөрлийг сааруулах бодлого, санал боловсруулахаар бүтэц бий болгон ажиллаж эхэлж байна.

Монгол Улсын бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлалд “Бүсчлэлээр дамжуулан нутаг дэвсгэрийн хөгжлийн тэнцвэрийг хангах, эдийн засгийн бүсүүдийн хүрээнд бүс нутаг-хот байгуулалтын уялдааг хангах замаар аймаг, орон нутгийн хөгжлийг дэмжих тогтолцоог бий болгох” асуудлыг тодорхойлсон бөгөөд үүнийг өнөөгийн улс орны эдийн засаг, нийгэм, байгаль орчны төлөв байдалтай уялдуулж, хөгжлийн шинэ үзэл баримтлалд нийцүүлэн “Эдийн засгийн хөгжлийн өсөлтийн төвүүдийг бий болгох” зарчмаар өөрчлөн шинэчлэх шаардлага бий болсон.

21 дүгээр зууны хотын хөгжлийн онолд хотын газар нутгийг 3 хэсэгт хуваадаг бол Улаанбаатар хотыг үндсэн 4 бүсэд хувааж болох юм

Дэлхийн ихэнх улс орнуудад хотжилт эрчимтэй явагдаж байгаа нь улс орнуудын аж үйлдвэрийн болон аж үйлдвэрийн дараах үеийн эдийн засгийн хөгжлийн гарааны үндэс, эхлэлийн цэг болж байгаа юм.

21 дүгээр зууны хотын хөгжлийн онолд хотын газар нутгийг “хотын үндсэн нутаг дэвсгэр”, “хотын агломераци буюу төвлөрлийн орон зай”, “хотын мегаполис” гэсэн гурван хэсэгт хуваан авч үздэг болсон. Дэлхийн улс орнуудын хотжилтын хөгжлийн хандлагаас авч үзэхэд хотын нутаг дэвсгэрт нийт хүн амын 35 хувь нь, хотын агломерацийн орон зайд 55 хувь нь, мегаполист 10 хувь нь тус тус оршин сууж байна.

Манай Улаанбаатар хотыг үндсэн 4 бүсэд хуваан авч үзэж болох юм. Улаанбаатар хотын хойд хэсгээр эрчимжсэн мал аж ахуй, сүүний чиглэлээр, баруун хэсгийг хөнгөн үйлдвэрлэлийн чиглэлээр, зүүн хэсгийг хүнс, хөдөө аж ахуй, сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэл, аялал жуулчлалын чиглэлээр, урд хэсгийг инноваци, өндөр технологи, аялал жуулчлал, санхүү, бизнесийн үйлчилгээний чиглэлээр хөгжүүлэх боломж байна. Түүнчлэн төвийн бус нутагт төвлөрч буй хүн амын суурьшлын зохистой тогтолцоог бий болгоход аймаг, орон нутгийг эдийн засгийн хувьд төрөлжүүлэн хөгжүүлэх, нийслэлийн таталцал, нөлөөллийн бүсийг шинээр тодорхойлж, Улаанбаатар хотын төвлөрлийг задлах, дагуул хот, бусад хот, суурин газрууд руу түлхэх хүчийг үүсгэх зэрэг бодлогыг авч хэрэгжүүлэх зайлшгүй нөхцөл бүрдээд байна. Ажлын хэсгийн уулзалтын хүрээнд дээрх асуудлуудыг бүрэн шийдвэрлэж, хэрэгжүүлэх эрх зүйн болон цаг хугацааны боломж бага хэдий ч зөвлөлдөн хэлэлцсэнээр тодорхой тоймтой алхамуудыг хамтран хэрэгжүүлж улс орныхоо хөгжилд хувь нэмэр оруулах бололцоо байна.

Хот руу чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөн үргэлжилсээр байх хандлагатай байна

Хүн ам төвлөрөн амьдарч байгаа газарт тэдний хэрэгцээг хангахад чиглэсэн худалдаа, үйлчилгээ, үйлдвэрлэл бий болж эдийн засгийн таатай нөхцөл хангагдаж ашиг орлого олох хамгийн их боломж байна гэж хүмүүс үздэгээс хөдөөгөөс хот руу чиглэсэн нүүдэл нэмэгддэг. Энэ чиг хандлагаар дэлхийн хүн амын хотын газар нутагт амьдарч байгаа хувь хэмжээ нь өссөөр байна.

Монгол Улсын хувьд ч мөн адил том хотын онолын дагуу хот руу чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөн үргэлжилсээр байх хандлагатай бөгөөд нийслэлийн хүн ам одоогийн хурдаар өсвөл арваад жилийн дараа 2030 онд 2 сая, 2040 онд 3 саяд хүрэх төлөвтэй байна.

Улаанбаатар хотыг хөгжүүлэх урт хугацааны төлөвлөгөө маань зөвхөн Ерөнхий төлөвлөгөөгөөр хязгаарлагдаж, хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх Ерөнхий төлөвлөгөө хэрэгжиж дуусах хугацаа дөхсөн ч хэрэгжилтийн явц хангалтгүй бодит асуудал тулгарч байна. 10 жилийн өмнө хотын өмнө тулгамдаж байсан асуудлууд одоо ч байсаар байна. Ялангуяа хотын хүрээлэн буй орчин, оршин суугчдын амьдрах нөхцөл сайжраагүй нь хүн амын төвлөрөл саарахгүй, механик өсөлтийг хотын дагуул хотууд руу чиглүүлэх бодлого хэрэгжихгүй байгаагаас үүдэлтэй.

Улаанбаатар хотод оршин суугчдын 3 хүн тутмын нэг нь 1990-2015 оны хооронд шилжиж ирсэн дүр зураг гарч, хүн ам жилд дунджаар 6 хувиар өссөн нь улсын дундаж өсөлт болох 1.83 хувиас өндөр байна.

Улаанбаатар хотын хүн амын улсын дүнд эзлэх хувь 1990 онд 26 хувь байсан бол 2017 онд 47 хувь болж өссөн. Нийслэлийн Засаг даргын захирамжаар хүн амын шилжилт хөдөлгөөнийг 2017 оноос хязгаарлаж эхэлсэн нь үр дүнгээ өгч, жилд дунджаар 30 мянган хүн шилжиж ирдэг байсан бол 20 мянгаар буураад байна.

Гэсэн хэдий ч нийслэлийн хүн амын өсөлтийн 56 хувийг хүн амын шилжилт хөдөлгөөн эзэлж, хүн амын нягтрал 286 байгаа нь улсын дунджаас 150 дахин өндөр үзүүлэлт бөгөөд энэхүү төвлөрлөөс үүдэлтэй агаар, орчны бохирдол, авто замын түгжрэл үүсэх, дэд бүтцийн ачаалал ихсэх, нийгмийн үйлчилгээний хүчин чадал зэрэг асуудлууд зохистой хэмжээнээсээ 2-3 дахин хэтэрсэн нь анхаарал татсаар, төрийн байгууллагууд хөрөнгө, хүчээ эдгээр асуудлыг шийдэхэд зориулсаар байна.

Улаанбаатар хотын хүн амын хурдацтай өсөлт нэг талаар нийгмийн үйлчилгээ, дэд бүтцийн болон байгаль орчны сөрөг үр дагаварт хүргэж байгаа ч нөгөө талаараа улсын эдийн засгийн өсөлтийн чадавхыг дээшлүүлэхэд том үүрэгтэй байна.

Тухайлбал, уул уурхай болон хөдөө аж ахуйн салбарын уналттай байсан жилүүдэд улсын эдийн засгийн өсөлтийг тогтвортой хангагч суурь нь нийслэлийн эдийн засаг байж ирсэн.

Дотоод болон гадаад бодит зах зээл багатай, хүн амын 47 хувь болон эдийн засаг, бизнесийн 60-70 хувь нэг хотод төвлөрсөн улсын хувьд хүн амын төвлөрлийг татаж буй шалтгааныг буцаан задлах хүчин зүйл, хөшүүргүүдийг бий болгох сорилт тулгараад байна.

Улаанбаатарын бүсийн хөгжлийн бодлогод эдийн засгийн өсөлт, ажлын байрыг бий болгохоор төлөвлөгдсөн үйлдвэрлэл, технологийн паркууд, тээвэр, логистикийн сүлжээ болон чөлөөт бүсүүдийг хөгжүүлэх асуудал үр дүнтэй хэрэгжээгүй удааширсан зэрэг олон асуудал дурьдаж болох бөгөөд эдгээрийг улсын хөгжлийн бодлогын хэмжээнд авч үзэн шийдвэрлэж, нэгдмэл бодлогоор хэрэгжүүлэх нь зүйтэйг харуулж байна.

Засгийн газрын баталсан “Гурван тулгуурт хөгжлийн бодлого”-ын эдийн засгийг олон тулгуурт болгож хөгжүүлэх зорилго нь хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал, аж үйлдвэр, худалдаа, дэд бүтцийн салбаруудыг мэдээлэл, санхүү, тээвэр, логистикоор уялдуулан төлөвлөж, эдийн засгийн өрсөлдөх чадвараа нэмэгдүүлэхэд оршино.

Энэ бодлогын хүрээнд бид олон улсын хөгжлийн туршлага, чиг хандлагаар томоохон хот, суурин газруудыг бүсчлэн хөгжүүлэх “Алтан гурвалжин” загвараар Улаанбаатар, Дархан, Эрдэнэт хотуудыг хөгжүүлэх, өрсөлдөх чадвараа нэмэгдүүлэх улмаар хотуудын таталцал, нөлөөллийн бүс дэх Төв, Сэлэнгэ, Булган аймгуудтай хүний нөөц, ажиллах хүчний ашиглалтыг сайжруулах, эдийн засгийн болон захиргааны арга хэрэгслийг ашиглан аймаг, орон нутгийн зах зээлийн боломж, нөөцийг нэмэгдүүлэн тогтвортой хөгжлийг хангах талаар санал боловсруулж, хамтран хэрэгжүүлэх зорилго дэвшүүлж байна.

Улаанбаатар хот болон хөгжлийн гурвалжингийн бүс дэх аймгууд нь газар нутгийн хувьд улсын нийт нутаг дэвсгэрийн ердөө 8 хувь, малын тоо толгойгоор 10 хувь, усны нөөц 10 хувь, ойн нөөц 27 хувийг эзэлж байгаа ч улсын нийт хүн амын 61 хувь оршин сууж, дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 78 хувийг үйлдвэрлэн, аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний 85 хувийг борлуулж байна.

Үндсэндээ бусад хөдөө, орон нутаг зах зээлийн харилцаанд жинхэнэ утгаараа шилжиж чадаагүй, хөгжлийн түвшнээр хоцронгуй байдалтай болсон нь хөдөөгийн хүн ам дээрх 5 аймаг болон нийслэл рүү олноор шилжин нүүдэллэх үндсэн шалтгаан болсон билээ.

Аймгуудын өрсөлдөх чадварын 2017 оны тайлангаас үзэхэд эдгээр 5 аймгийн эдийн засгийн ерөнхий үзүүлэлт, бизнесийн орчин нөхцөл, интституцийн тогтолцоо, үндсэн дэд бүтцийн хувьд бусад аймагтай харьцуулахад эхний 10-т, өрсөлдөх чадварын ерөнхий үнэлгээгээр 1-7 дугаар байранд эрэмбэлэгдэж байна.

Харин төсөв, санхүү, нийгмийн үйлчилгээний хүртээмж, ажил эрхлэлт, эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчны үзүүлэлтийн хувьд дунджаас доогуур эрэмбэлэгдсэн нь ажиглагдаж байгаа тул эдгээр аймгуудын улсын хөгжилд үзүүлэх хувь нэмрийг харгалзан төрөөс эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн нэгдсэн бодлогоор удирдах шаардлагатай болж байна.

Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлээр Орхон аймаг 1 дүгээрт, Сэлэнгэ, Төв, Дархан-Уул аймаг 3-8 дугаарт, Булган аймаг 15 дугаарт эрэмбэлэгдэж, хүний хөгжлийн индексээр улсын дундаж /0.735/-ийн түвшинд байна.

Аймгуудтай хамтын ажиллагааны хүрээнд Улаанбаатар хот, аймаг орон нутгийн тулгамдаж буй үндсэн асуудлуудыг шийдвэрлэх чиглэлээр бид дараах ажлуудыг хамтран хэрэгжүүлэхээр санал солилцож харилцан зөвшилцсөн. Үүнд:

• Эдийн засгийг бүсчлэн хөгжүүлэх, төвлөрлийг сааруулах бодлогын төсөлд бүсийн асуудлаар санал боловсруулж тусгах, Төвийн бүсийн болон Улаанбаатарын бүсийн хөгжлийн хөтөлбөрийг шинээр боловсруулахдаа газар нутгийн харъяаллаар бүсчлэх бус эдийн засгийн орон зайн хувьд бусад бүсүүд, аймаг, орон нутагтай хэрхэн хөгжлийн зөв харьцааг бий болгох дээр анхаарах;

• Аймаг, нийслэл, сум, дүүрэгт харъяа нэгжтэй Засгийн газрын зарим агентлаг болон төрийн байгууллага, төрийн өмчит их, дээд сургуулиудыг хотын төвөөс нүүлгэн шилжүүлэх асуудлаар санал боловсруулах;

• Улаанбаатар хот болон төвийн аймаг, орон нутаг хоорондын эдийн засгийн болон дэд бүтцийн харилцааг эрчимжүүлэх, дагуул хот, нүүлгэн шилжүүлэх их, дээд сургуулиудын хотхоныг холбох хурдны зам, дэд бүтэц байгуулах асуудлаар санал боловсруулах;

• Бүс нутгийн үйлдвэрлэлийн салбарыг дэмжин хөгжүүлэх хэтийн болон дунд хугацааны бодлогын баримт бичиг боловсруулан батлуулах, эдийн засгийн өсөлтийг хангасан үйлдвэрлэлийн салбарыг кластераар хөгжүүлж, тусгай бүс байгуулах;

• Өндөр технологи, мэдлэг шингэсэн үйлдвэрлэл, үйлчилгээг хөгжүүлэх, төр-хувийн хэвшил, шинжлэх ухаан үйлдвэрлэлийн хамтын ажиллагаанд түшиглэсэн инновацийн төвийг байгуулах, бүс нутгийн тулгамдсан асуудлуудыг шийдвэрлэхэд чиглэгдсэн инновацийн хамтарсан төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх;

• Нийслэл Улаанбаатар хот, төвийн аймгуудын аялал жуулчлал, худалдаа, үйлчилгээний салбарыг уялдуулан зах зээлийн боломж, нөөцийг нэмэгдүүлэх;

• Нийслэлээс орон нутагт шилжин суурьшиж мал аж ахуй, газар тариалан эрхлэх сонирхолтой иргэдийг дэмжин ажлын байраар хангах, урамшуулах асуудлаар санал боловсруулж, аймаг бүр 100-аас доошгүй өрхийг нутагтаа шилжүүлэн авах талаар санаачлагатай ажиллах;

• Аймгуудын хөгжлийг дэмжих, шилжилт хөдөлгөөнийг зохицуулах, ажиллах хүчний ашиглалтыг сайжруулах, ажлын байрыг нэмэгдүүлэх цогц асуудлаар хэлэлцүүлэг зохион байгуулах зэрэг болно.
  

Цаашид энэхүү хамтын ажиллагааныхаа хүрээнд бид:

• Улсын дунд хэмжээний хот, суурингуудыг эдийн засгийн орон зайн хувьд төрөлжүүлэн үр ашиг, өрсөлдөх чадварыг сайжруулах замаар тэргүүлэх чиглэлтэй уялдуулан бүсчилж хөгжүүлэх, тэдгээрт хүн ам суурьшин амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх,

• Хотын таталцал, нөлөөллийн бүсүүдийг дагуул хот, тосгодын хэмжээнд хөгжүүлж, харилцан тэтгэх чадвартай үйлдвэрлэл, үйлчилгээг хөгжүүлэх;

• Таталцлын олон төвт хот байгуулалт буюу хот, хөдөөгийн нэгдмэл хөгжлийн зохион байгуулалтын асуудал;

• Хөдөөд хүн амыг суурьшуулах асуудлыг дэмжих, урамшуулах санхүүгийн болон зохион байгуулалтын хөшүүргийг хэрэгжүүлэх талаар тодорхой саналуудыг дэвшүүлэн Засгийн газарт хүргүүлэх юм.

Олон улсын туршлага, хөгжлийн чиг хандлагаас харахад тогтвортой хөгжил гэдэг нь эдийн засгийн хувьд тогтмол өсч хөгжихдөө бус байгаль, хүрээлэн буй орчин, нийгэм соёлоо сэргээн хадгалж үлдэхтэй зэрэгцүүлэн хүний хөгжлөө дэмжихэд оршдог. Төвийн бүсийн аймаг, хотуудын хувьд ч энэхүү зарчмаар тогтвортой хөгжлийг хангах, амьдралын чанар, өрсөлдөх чадвараа дээшлүүлэх, экологийн төлөв байдлыг сайжруулах, бүс нутгийн хүрээнд хот байгуулалт, төлөвлөлтийн асуудлыг цогцоор нь авч үзэх шаардлагатай.

Энд уригдан ирсэн аймгийн удирдлагуудад орон нутгийнхаа хөгжлийн талаар танилцуулж, хамтарч ажиллах санал, санаачилгын талаар хэлэлцэх боломж олдож байна. Мөн хотын эдийн засаг, зохион байгуулалтын онол талаас нь эрдэмтэн судлаачийн илтгэлийг бид сонсох болно.

Анхаарал тавьсанд баярлалаа.

Үндэс, суурь сайтай ямарваа нэгэн зүйл нурах байтугай ганхах нь бараг үгүй. Ийн адил улсын үндэс бол гэр бүл юм. Өнөөдөр “Олон улсын гэр бүлийн өдөр” тохиож байна. Энэ өдрийг Нийслэлийн онцгой байдлын ерөнхий газрын албан хаагчид Гэрлэх ёслолын ордонд тэмдэглэн өнгөрүүлэв. Тэд уг ордонтой хамтран зургаан албан хаагчийнхаа хуримыг хийлээ.

Гэрлэх ёслолын ордонд хуримаа хийж буй хосуудын нүдэнд баясал тодорч байв. Хүрэлцэн ирсэн зочид нь ч баярлан хөөрчээ. Гэрлэх ёслолын ордон гэдэг аз жаргал, инээд баяслын их өргөө билээ. Үрсийнхээ дуу хайрын илчээр өргөө цагаан гэртээ төвшин амгалан жаргаж буй хосуудын хуримын өдөр нижгэр болж байна.

Сүхбаатар дүүргийн Онцгой байдлын хэлтсийн Галт түймэр унтраах аврах 34-р ангийн жолооч Ц.Намсраймолом болон түүнтэй 15 жил ханилж буй гэргий Д.Оюунчимэг нар хуримаа хийв. Ц.Намсраймолом нь НОБЕГ-т 20 дахь жилдээ ажиллаж байгаа юм. Тэрээр “Гэрлэх ёслолын ордонд хуримаа хийнэ гэж төсөөлж ч байсангүй. НОБЕГ энэхүү хуримд миний гэр бүлийг урьж оролцуулж байгаад талархаж байна. Би найзынхаа гэрийг барьж өгч байхдаа анх ханийгаа харж байсан. Хань минь миний найзын эхнэрийнх нь ангийн хүүхэд байсан. Ингээд бид хоёр талаасаа уулзалдаж байлаа. Тэр үед миний насны хань мөн байна гэсэн мэдрэмж төрж байсан даа. Залуу хосууддаа хэлэхэд “Гэрлэх ёслолын ордонд хуримаа хийгээрэй, үнэхээр сайхан байдаг юм байна. Хайрын хурим хүний амьдралд ганц л тохиодог” гэв.

Түүний гэргий Д.Оюунчимэг “Би химич мэргэжилтэй хүн. Мэргэжлийн Хяналтын ерөнхий газрын Үндэсний лавлагаа, лабораторид ажилладаг. Нөхрөөрөө маш их бахархаж байна. Ханийнхаа хамт олонд маш их талархлаа. Хурим гэдэг хүний амьдралд тохиолдох хамгийн аз жаргалтай мөч. Бид хоёрт гэнэтийн бэлэг боллоо. Гэнэтийн зүйл бүр сонин. Санаандгүй тохиолдлоор ханьтайгаа танилцаж байлаа. Үнэхээр сэтгэлээсээ хандаж намайг баярлуулж байсан. Энэ бүхнийг нь хараад л миний заяаны хань гэдгийг ойлгосон доо. Залуу хосууддаа захихад “Ханьдаа итгэнэ гэдэг хамгийн чухал. Хамгийн гол нь бие биенээсээ юм нуухгүй байх хэрэгтэй” миний хань намайг хэзээ ч хуурч байгаагүй. Бүх үнэнээ хэлдэг” гэлээ.

Хөвсгөл аймгийн Мөрөн сумаас хуримд хүрэлцэн ирсэн Ц.Мягмаррэнцэн, Д.Өлзийханд нараас сэтгэгдлийг нь сонслоо. Тэд Хатгал сумын дунд сургуулийг хамт төгсөж, Хөвсгөл аймгийн онцгой байдлын газарт хамт ажиллан тэтгэвэртээ гарсан аж. Ханьтайгаа 33 жилийг хамт өнгөрөөж буй гэргий Д.Өлзийханд “Гэр бүлийн өдрийг өргөн дэлгэр тэмдэглэж буй НОБЕГ-ын хамт олонд талархаж байна. Нөхөр бид хоёр 1985 онд Хөвсгөл аймгийн “Аз жаргал”-ын танхимд хуримаа хийж байсан. Би Хөвсгөл нуурын эрэг дээр төрж өссөн. 1979 онд Хатгал сумын дунд сургуулийг ханьтайгаа хамт төгсөж байлаа. Залуу хосууд минь хорвоо уудам учраас муудаж, сайдсан ямар ч үед хоёр биендээ түшиг тулгуур болж яваарай” гэв.

Түүний нөхөр Ц.Мягмаррэнцэн залуу хосуудад зориулан “Хорвоод нэгэнт ханилан сууснаас хойш үр хүүхдээ харж баясан гэр дүүрэн жаргалтай явах хэрэгтэй. Нэг зохиосон амьдралаараа энэ орчлонг туулаарай. Сүүлийн үед гэр бүл салалт их болсон. Хөнгөн хуумгай шийддэг юм болов уу гэж боддог. Ер нь сэтгэлийн хөөрлөөр гэрлээд сүүлд нь таарч тохирохгүй холддог болов уу гэж боддог юм” гэв.

Өвгөдийн шийрлэсэн хасагт тулганд өөдөө цоролзсон галаа өрдөж өрхөн дээр цугласан Долоон бурханд өлгийтэй үрийнхээ дууг сонсгохоор айл болж буй хосууд гэрлэх ёслолоо яруу төгөлдөр тэмдэглэлээ. Насанд энхжин, жарган дэлгэрэхийн хишиг буян, ерөөлийг айлтган наран хотолсон халуун голомтдоо хүндэт зочдоо өөдөө залахаар тэд буцацгаалаа.

Б.АМАРТҮВШИН

“Усны нөөцөд тулгуурласан хөдөө аж ахуйн хөгжлийн бодлого” семинар болж байна. Энэхүү семинарыг ХХААХҮЯ голлон зохион байгуулж байгаа аж. Мөн БОАЖЯ, ХААИС-ын багш нар хамтарч байна.

Тус семинар эрдэм шинжилгээний онол практикийн бага хурлаар үргэлжлэх юм. Энэ хүрээнд хөдөө орон нутагт мал аж ахуй, газар тарилангийн усан хангамж, ус цуглуулах арга технологи, усны нөөцөд тулгуурласан уур амьсгалын өөрчлөлт гэсэн сэдвүүдээр ярилцах аж. Энэхүү хурал дээр тавигдсан илтгэлүүд ном товхимол болохоор төлөвлөгдөж байгаа юм.

Семинарын үеэр үйлдвэрлэлийн тогтвортой байдлыг бие болгоход усны нөөц ямар ач холбогдолтой талаар, усны нөөцийн судалгааг ямар түвшинд хийх ёстой вэ, усны нөөцийг мал аж ахуй, газар тариаланд хэрхэн хуваарилах талаар, гантай үед усны нөөцийг хааш нь шилжүүлэх вэ, томоохон нуур цөөрмийн усны нөөцийг хэрхэн хуваарилах талаар, гантай үед усны нөөцийг ямар хэмжээнд шийдэх талаар ярилцах аж. Энэ ажлуудыг өнөөдөртөө багтааж хэлэлцээд ойрын хугацаанд илтгэлүүдээ хэвлэж гаргана гэв.

ХХААХҮЯ-ны Ахлах мэргэжилтэн Д.Батмөнх “2010 оноос хойш арав гаруй хувь цөөрмийг байгуулсан. Шинжлэх ухааны үндэслэлтэй зураг төслийг хийсэн. Орон нутгийн иргэд, малчид, газар тариалан эрхлэгчид зураг төсөл хийж хувь цөөрөм байгуулах усалгаа хийх ажлууд хийгдэж байгаа. ХХАААҮЯ-наас усалгаатай тариаланг хөгжүүлэх ус цуглуулах арга технологийн талаар 2003, 2006, 2009 онуудад орон нутгийн тариалан эрхэлдэг мэргэжилтнүүд сонирхогч этгээдүүдийн хооронд томоохон семинар хийсэн. Тэр үед усалгаатай тариаланг хөгжүүлэх арга технологийн зөвлөмж орон нутагт хийсэн. Цаашдаа Засгийн газрын зүгээс бодлогын түвшинд авч үзээд өргөжүүлэх шаардлага байгаа” гэв.

Монгол Улсын усны нөөцийн талаар тэрээр “Хангайн бүсэд нуур цөөрөм ихтэй учраас нийт нөөцийн 80 гаруй хувь нь нутгийн хойд бүсээр байна. Багахан хувь нь өмнөд бүсэд байдаг. Нөөцтэй холбоотой асуудлыг шинжлэх ухааны байгууллагууд хийдэг. Нутгийн хойд бүсэд жилд 250-350 мм хур тунадас ордог. Ийм хэмжээний хур тунадас далайн төвшнөөс дээш 1000 метрийн өндөрт буудаг учраас хур тунадасны хэмжээ харьцангуй их. Говийн бүсэд 50-150 мм-ийн хэмжээтэй хур тунадас ордог нь харьцангуй бага тоо юм. Хуримтлагдсан нөөцийн хэмжээ говийн бүст бага байгаа. Тус бүст мал аж ахуйг хөгжүүлэх талаар маш сайн судалгаа явуулах хэрэгтэй. Говийн бүст 30-80 метрийн гүнтэй худгуудыг ашигладаг. Газар дээрх усны түвшин буурах хандлага ажиглагдаж байна. Цаашид газар доорх усны нөөцийг хуримтлуулах хур борооны усыг арвижуулах. Мод зүлэг тарих. Усны нөөцийг хамгаалах бодлогыг нэн яаралтай явуулахгүй бол усны нөөцийг алдах эрсдэл үүссэн. Цаашдаа говийн бүст газар тариалан, мал аж ахуйн судалгааны ажил хийх хэрэгтэй” гэв.

-УС ДИНАМИК ШИНЖ ЧАНАРТАЙ, УУРШИЖ АЛГА БОЛОХГҮЙ ШИНЭЭР БИЕ БОЛОХГҮЙ-

Сүүлийн жилүүдэд үүссэн уур амьсгалын өөрчлөлт, дэлхийн дулаарлын улмаас олон тооны гол горхи булаг шанд ширгэжээ. 2017 онд явагдсан усны тооллогын дүнгээс үзэхэд 11 мянга орчим булаг шандаас, 760 булаг шанд ширгэсэн байна. 5000 гаруй гол горхиос 300 гаруй нь ширгэсэн. 3000 гаруй нуур цөөрмөөс 300 орчим нь ширгэжээ. 490 гаруй рашаанаас 30 орчим нь ширгэсэн тоо гарчээ.

Судалгаагаар жилд орж буй хур тунадасны хэмжээ өмнөх жилүүдтэй адилхан байгаа боловч орох эрчим нь нэмэгдсэн аж. Манай улсын нутаг дэвсгэрт жилдээ 200-300 мм хур тунадас ордог. Хур тунадасны горим гэдэг зүйл алдагдаад байгаа аж. Өвөлдөө цас унаж дөрвөн сарын сүүлээр цөн түрдэг. Тавдугаар сараас эхлэн бороо ордог цикьл нь өөрчлөгдсөн байна. Энэ жил гурван сарын дундуур туул гол урсаж цөн эрт түрсэн. Мөн уулын мөнх цас хайлж байна. Зун 30 градусаас дээш халдаг өдрүүдийн тоо хоёр дахин нэмэгдсэн. Салхитай шуургатай хоногийн тоо 10 орчим хоног үргэлжилдэг байсан бол одоо 30 хүрсэн байна. Ордог хур тунадасны горим нь өөрчлөгдсөнөөр хөрсөндөө шингэж ургамал амьтнаа тэтгэхгүй, үер ус болж байгаа аж.

Монголчууд бид эрт дээр үеэс усыг хамгаалах ариун уламжлалтай юм. Бид сүү хутгасан шанагаар харзны болон гол горхины усыг хутгадаггүй. Энэ нь усыг сүүнээс илүү дээдэлдгийг харуулж байна. Мөн хэдэн зууны тэртээ Өгөөдэй хаан “Би сайн үйл үйлджээ. Усгүй газар худаг гаргаж, ард иргэд улс орныг устай ундтай бэлчээртэй болголоо” гэж хэлсэн байдаг.

Энэ хаврын чуулганаар ус бохирдуулсны төлбөрийн тухай хууль батлагдах юм.

Монголын волейболын спортын сонин хачны талаар “Тэнүүн Огоо” спорт клубын тамирчин ОУХМ Э.Сайханбаатартай ярилцлаа.

-Өсвөрийн шигшээ багийн тамирчид клубын түвшний тэмцээнд тун амжилттай оролцсон. Монголын залуу волейболчдын чадвар ахихад ямар хүчин зүйл нөлөөлж байна вэ?

-Юутай ч нэгдүгээрт өсвөрийн тамирчдын нуруу харьцангуй өндөр болсон. Хоёрдугаарт интернэтээр харж, үзэж сурах юм ихтэй болж, дэлхийн шилдэг тамирчид мөн Монголын шигшээ багийн тоглогчдын техник, тоглолтын ур чадварыг нүдээрээ үзэж байгаа болохоор маш хурдтай ахиц гаргаж байна. Хамгийн гол үзүүлэлт нь нуруулаг болсон.

-Та Солонгосын багт таван жил тоглосон. Сурч мэдсэн зүйлээ хүүхэд залууст зааж сургахаар Монголдоо ирсэн гэдэг. Өөрийн нээсэн “Ирээдүй” клубын талаар яриач?

-Би Монголдоо ирэхдээ бэртэлтэй байсан учраас ажил төрөл хийгээгүй. 2014 онд хөл дээрээ боссоныхоо дараа Азийн клубт тоглох боломж олдоод бэлтгэл сургуулилтаа хийж эхэлсэн. Ээж маань багш, дасгалжуулагч ОУХМ Б.Уранчимэг гээд хүн бий. Ээжтэйгээ хамтраад клуб байгуулсан. Ингээд мэддэг чаддаг зүйлээ хүүхэд багачуудад зааж эхэлсэн юм. Би Солонгост таван жил волейболын багт тоглох хугацаандаа нэг их юм мэдэж гийгүүлээгүй ч бэлтгэлийн диктатур, зөв техникийг хүүхэд залууст зааж сургая гэж бодсон. Ээжтэйгээ хамтраад, аав минь туслаад анх “Ирээдүй” клубыг байгуулж байлаа. Солонгос руу буцаагүй шалтгаан гэвэл нэгдүгээрт тэнд хүнд бэртэл авч, жаахан айдастай болсон юм. Дараа нь дахин тоглооч гэсэн санал ирэхэд нь яваагүй. Монголдоо үлдээд аав, ээжтэйгээ гурвуулаа сургалт хийе гэсэн зорилготой байгаа.

-Энэ сургалтанд хүүхдүүд хэрхэн элсэх вэ? Насны ангилал байгаа юу?

-Манай клуб эрэгтэй, эмэгтэй гэсэн ангилалтай явагддаг юм. Эмэгтэй нь ээж, аав хоёртой хамт хичээллэдэг. Мөн анхан дунд гэсэн ангилалтай. Эрэгтэй тамирчид анхан шатнаасаа дунд шатанд, дунд шат нь дээшээ “Ирээдүй” клуб рүү ордог. Манай клубын тамирчдын хамгийн анхны тэмцээн Монголын залуучуудын холбооноос зохиогддог “Д” зэрэглэлийн тэмцээн юм. Одоогоор “Тэнүүн огоо” кап мөн залуучуудын улсын аваргад оролцож, чамгүй амжилт үзүүлсэн. Манай клубт насны хязгаар байхгүй.

-Монголын дээд лигийн тамирчид клубээсээ цалинжаад бэлтгэл сургуулилтаа хийгээд тоглох боломж бий юу?

-Тамирчид тус тусын байгууллага, клубүүдэд харьяалагдаж байгаа. Тодорхой хэмжээний цалин авч байгаа. Гэхдээ цалингийн хэмжээ тийм ч өндөр биш гэж бодож байна.

-Энэ жил манай улсад Азийн зүүн бүсийн эрэгтэйчүүдийн волейболын аварга шалгаруулах тэмцээн боллоо. Манай улсын шигшээ дөрөвдүгээр байр эзэлсэн. Зарим хүмүүс медаль хүртэх боломжтой байсан гэж ярьж байна. Үнэхээр тийм боломж байсан уу?

-Медаль авах бүрэн боломж байсан гэж хэлэх үү дээ. Гэхдээ юуг нь нууж хаахав. Волейболын спорт гэдгийг мэдэх хүмүүс нь мэдээд, мэдэхгүй нэг нь монголчууд бүрэн боломжтой байж медаль авч чадсангүй гэсэн сэтгэгдэлтэй үлдсэн. Тамирчид бид яаж бэлтгэл сургуулилт хийж байгаа билээ. Хорин жил бэлтгэл хийж байгаа, хоёр сар бэлтгэл хийж байгаа хүмүүсийн хооронд асар их ялгаатай. Бид хоёр сар бэлтгэл хийх үедээ яг байрлаад, волейболдоо анхаарлаа хандуулж байгаа бол хамаа алга. Бид хажуугаар нь ажлаа хийж байна. Дээрээс нь ар гэр үр хүүхэддээ анхаарах учиртай. Үнэндээ ийм хүмүүсээс амжилт гарахгүй. Би Солонгост таван жил тоглосон. Тэр үед би оюутан хүүхэд байсан. Тэтгэлэг авахын хажуугаар амарч байх үедээ ажил төрөл хийе гэсэн бодолтой байсан. Гэвч тэнд хатуу хориотой байдаг. Тамирчин хүн бол чи бэлтгэлээ л хийх ёстой. Илүү дутуу ажил хийхгүй. Таван жилийн турш тэнд зөвхөн бөмбөг хөөцөлдөж, хичээл хийж байгаад ирсэн. Гэтэл Монголд яаж байна. Миний бодлоор хоёр сар хорин жил хоёрын хооронд ялгаатай.

Манай волейболчид бөмбөгөнд дуртай, тэрнээсээ сэтгэл ханамж, аз жаргалыг мэдэрч байгаа болохоор л тоглоод байгаа. Харин Солонгост нэгдүгээр ангиас нь эхлээд энэ хүүхдийг волейболоор хичээллүүлнэ гээд аав, ээж нь өгсөн бол дунд сургуульдаа волейболоо тоглоод явна. Их сургуульдаа волейболоо тоглож явж байгаад дээд лигтээ сайн драфтлагдаад орчихвол амьдрал нь баталгаатай болчихдог. Дээрээс нь бэлтгэл их хийж байгаа учир тоглогчдын ур чадвар өснө. Манай Монголд багаасаа япон багшаар бэлтгэгдсэн тамирчид зөндөө бий. Тэр тамирчдын хувьд гэвэл анхнаасаа суурь нь зөв тавигдсан. Ээж намайг багад бэлтгэж байгаад япон багш руу шилжүүлсэн. Тэр багшийн аав нь үндэсний шигшээгийн дасгалжуулагч байсан. Өөрөө сайн тамирчин байсан дасгалжуулагч. Би зөв суурьтай явсан учраас Солонгост очоод багт хурдан ууссан байх. Надад тавигдаж байсан шаардлага гэвэл хэл нь болоогүй, багийн тоглолт руугаа оруулах дээр л уусаж өгөхгүй байсан. Тэгээд сүүлдээ гайгүй болсон.

-Ер нь суурь зөв тавигдах ёстой юм байна шүү дээ?

-Суурь л сайн байхад болдог. Хүүхэд залуучууд их асуудаг. Багшаа, Сайхнаа ахаа яаж бид нар тань шиг Солонгос руу явах вэ гэж. Хүсээд явдаг зүйл биш. Сая гэхэд нэг хүн ирээд, Монголоос хоёр тамирчин аваад явлаа. Хоёр дунд сургуулийн хүүхэд. Маш хэцүү шалгууртай байдаг. Дээрээс нь маш олон зүйлийг тэвчиж, туулж гарна. Хоёр хүүхэд явж байгаа нь бас давуу талтай байх. Харин би ганцаараа, хэл мэдэхгүй хамаатан садан байхгүй, болсон болоогүй сайн байна уу баяртайтайгаа л явсан.

-Клубын хэмжээнд хамгийн ойрын хугацаанд ямар тэмцээн байгаа вэ?

-Одоо арваннэгдүгээр сарын 14-нд Монголын волейболын холбооны багуудын дунд зохиогддог холбооны цом буюу хуучин дээд лигийн тэмцээн эхэлж байна. Энэ жил болж байгаа уралдаан тэмцээнүүд ойтой холбоотой Монголд волейбол үүсэний 90 жилийн ой мөн Монголын волейболын холбоо үүссэний 60 жилийн ой гээд энэ жилийн сүүлчийн хамгийн том тэмцээн эхлэх гэж байна.

-Гадаадын багуудаас санал хэр ирж байна вэ?

-Хамгийн сүүлд Чехын багаас санал ирсэн. Сая Азийн аварга дууссаны дараа Солонгосоос ирсэн багийн тоглогчид миний мэдэх хүмүүс, тамирчид нь надтай нэг үед тоглож байсан хүүхдүүд байна. Дээшээ тоглож байсан ах нар ч байна. Доошоо дүү нар нь ч байна лээ. Тэр баг Солонгосын дээд лигт тоглож байгаад доошоо унасан дунд лигийн баг. Гэхдээ тамирчид нь бүгд дээд лигт сонгогдож байсан. Бэртэл гэмтэл, нуруунаасаа болоод л доошоо унасан. Ихэнхи тамирчид нь намайг мэднэ. Дасгалжуулагч нь ч бас мэднэ. Тэр багийнхан санал тавьсан. Миний албан ёсны менежэр “Витафит” компаний захирал Ц.Одхүү гэж хүн бий. Монголын волейболын холбоог хөдөлгөж байгаа хүн. Харин Чехийн баг руу есөн сард явах гэж байснаа хүлээзнэж байгаа. Тус баг нь цааш Европын лигт ордог юм билээ. Би амжилтаа бодоод явах юм бол Монголын хамгийн анхны Европын багт тоглосон хүн болно. Европын лигт тоглох нь надад үлдэх гоё дурсамж юм. Гэсэн ч би явчихвал ээж, аавтайгаа хамтарч байгуулсан клуб минь яах бол гээд бодох юм их. Гадаадын саналуудаас одоогоор татгалзаж байна. 2018 онд юу болох нь вэ.

-Волейболын спортоор хичээллэж эхэлж байгаа хүүхэд залуус, өсвөрийн тамирчдад хандаж юу зөвлөх вэ?

-Миний анзаарснаар сүүлийн үеийн хүүхдүүд ахыгаа ах гэж хүндлэхгүй, багшийгаа багш гэж хүндлэхээ больсон. Тэр байдлыг засах хэрэгтэй. Хоёрдугаарт хэт мөрөөдөөд байна. Фэйсбүүк, интернэт орчин Youtube-ээр бүх юм бэлэн байдаг болсон. Хүүхдүүд гоё сайхан юм хараад суугаад л байдаг, суугаад л байдаг. Яг тийм болчих юм шиг боддог. Мөрөөдөлдөө хүрэхийн тулд алхам хийх хэрэгтэй. Хөлсөө дуслуулж байж амжилтад хүрнэ. Өдөр шөнөгүй бэлтгэл хийх хэрэгтэй. Би хүүхдүүдээ хорь суниа гэхэд хорин долоо, гуч, дөч суниаж байгаа хүүхэд ганц нэг байдаг. Тийм хүмүүс амжилтад хүрнэ. Би ч бас Солонгост очоод бүх техник нь болсон ч биеийн хүч байхгүй, штанк гэдэг зүйлийг тэнд очоод л зүүдэлж сэрж үзсэн. Тэнд биеийн хүчний бэлтгэл хийж эхлээд л ойлгосон зүйл бусдаас дандаа давуулж хийх хэрэгтэй юм байна гэж. Багш хорин удаа суниа гэхэд би заавал 30 суниадаг байсан. Сүүлийн үед би бэлтгэл сургуулилтандаа анхаарлаа хандуулж чадахгүй байна. Яг үнэндээ Солонгост тоглож байсан үлдэгдлээрээ л тоглоод яваад байгаа байхгүй юу. Ажил амьдрлаа бодох хэрэгтэй байна. Сургалтаа аятайхан удирдаад явмаар байдаг. Тэр тал руугаа анхаарлаа хандуулж байгаа болохоор бие хаандаа анхаарч чадахгүй байна. Хүүхдүүдэд хандаж хэлэхэд зүгээр л хий. Эхлээд бод дараа нь хий, хийж байгаа зүйлээ үр дүнтэй төсөөлөлтэйгөөр хий. Бэлтгэлийг халтуурдаад байвал тэмцээн чамайг баллуурдана гэдэг.

Б.АМАРТҮВШИН