Author: Сүхбаатарын Алтанцэцэг

Жүжигчин Г.Ундармаатай ярилцлаа.

–Та “Шинэ үе” продакшныхаа тоглолтод оролцолгүй нэлээд удлаа. “Шинэ үе”-ээс гарсан гэх юм?

-Одоохондоо тоглолтод орохгүй байгаа. Хамтлагаасаа гараагүй. Чөлөө авсан.

–Тэгвэл хэзээнээс “Шинэ үе”-ийн уран бүтээлд оролцох вэ?

-Одоогоор төлөвлөсөн ажлууд байна. Ажлуудаа цэгцэлчихээд хамтлагийнхаа уран бүтээлд орох байх.

-“Single ladies” уран сайхны кино амжилттай болсон. “U-Фильм”-ийн дараагийн уран бүтээл хэзээ гарах бол?

-“U-Film” хоёр дахь уран бүтээлээ удахгүй үзэгчдэдээ хүргэхээр ажиллаж байна. Зураг авалт дууссан. Дуу оруулалт, хөгжим гэх мэт ажлууд яг одоо хийгдэж байна. Миний хамгийн сайн мэдэх, хамгийн ойр сэдэв бол эмэгтэйчүүдтэй холбоотой гэж би боддог. Учир нь би охин, хүүхэн, бүсгүй, эмэгтэй, эхнэр хэмээн нэрлэгдсэн эмэгтэй хүн. Хэдэн жилийн дараа эмээ гэж бас нэрлэгдэнэ. Эмэгтэй хүний сэтгэлийг, эмэгтэйчүүдийнхээ хүсэл мөрөөдлийг, тэднийхээ амьдралыг ямар ч эрдэм номноос илүүтэйгээр мэдэх учраас л уран бүтээлийнхээ сэдвийг эмэгтэйчүүдтэй холбоотой сэдвээр бүтээж туурвих хүсэлтэй байгаа.Анхны бүтээл маань “Single ladies” инээдмийн кино. Хүмүүс ам сайтай байдагт, бас өнөөдрийг хүртэл “Univision” дээр хүмүүс давтаж үзсээр байгаа гэсэн мэдээллийг сонссондоо баяртай байгаа.

–Хоёр дахь кино ямар сэдэвтэй байх бол. Хэзээнээс үзэгчдийн хүртээл болох вэ?

-Уянгын драм байна. Энэ бүтээлээрээ ямар бүсгүй хамгийн аз жаргалтай вэ гэсэн асуултад хариулт өгөхийг, харуулахыгхичээлээ. Киноны нээлт нэгдүгээр сард товлогдсон. Энэ удаа их цаг хугацаа, хүч хөдөлмөр шаардсан зураг авалтуудыг хийсэн.

–Найруулагчаар нь та өөрөө ажилласан уу. Кинондоо дүр бүтээсэн үү?

-Ерөнхий найруулагчаар ажилласан. Энэ удаа дүр бүтээсэнгүй. Харин “Single ladies”-ыг манай “U фильм”-ийн анхны уран бүтээл гэдэг утгаараа хоёр бүсгүйтэй хамтарч тоглосон.

– Ямар уран бүтээлчидтэй хамтран ажиллаж байгаа вэ?

– Хамтарч ажилласан уран бүтээлчид болон шинэ уран бүтээлийн тухай мэдээлэл удахгүй цацагдаж эхэлнэ. Тэр үед бүх мэдээллийг өгье.

–ЭХЭМҮТ-ийн хүлээлгийн танхимыг тохижуулсныг тань харсан. Дараагийн “Итгэлийн танхим” төсөлт ажил эхэлсэн үү?

– Хэдий би санаачилсан ч гэсэн энэ ажил бүхний ард маш олон сайхан сэтгэлтэй бие биенээ дэмжье, хамтын хөдөлмөрийн үр шимийг үзье, хамтдаа бүтээе гэсэн хүсэл эрмэлзэлтэй олон хөдөлмөрч бүтээлч хүмүүс байдаг юм шүү гэдгийг онцлон хэлмээр байна.

Гурав дахь төслөө хэрэгжүүлэхээр судалгааны ажлаа эхлүүлсэн байгаа.Маш сайн судалгаа, тооцоо, төлөвлөлт, бэлтгэл ажлын үр дүнд ажил хурдацтай мөн үр дүнтэй хэрэгждэг. Одоо харьцангуй туршлагажсан байна. Тэгэхээр үйлчлүүлэгчид, мөн төсөл хэрэгжих байгууллагадаа аль болох хүндрэл учруулахгүйгээр түргэн шуурхай чанартай бүтээн байгуулалтыг хийж гүйцэтгэж өгч чадна гэдэгтээ улам л итгэлтэй болж байна.

-“Итгэлийн танхим” төслийг хэрхэн эхлүүлж байсан юм бэ?

-Ер нь хамгийн анхны ажил бол Улсын Клиникийн нэгдүгээр амаржих газрын хүлээлгийн танхимыг засаж тохижуулах ажил байсан. Гэхдээ энэ нь телевизийн реалити шоунд оролцож ялагч болсон сайхан түүх юм. Харин яг “Итгэлийн танхим” ТББ байгуулаад эхэлсэн анхны ажил бол Улсын клиникийн төв эмнэлгийн Яаралтай түргэн тусламжийн хүлээлгийн танхимыг сэргээн засварлах, тохижуулах ажил байлаа. Тэндхийн хоёр хүлээлгийн танхим, үзлэгийн өрөө, хоёр ариун цэврийн өрөө, коридор, эмч нарын өрөө, эмч нарын амралтын өрөө зэргийг нийт 88 сая төгрөгийн төсөвтэйгөөр засаж тохижуулсан.

Дараагийнх нь ЭХЭМҮТ-ийн зөвлөх поликлиникийн хүлээлгийн танхимыг мөн л 80 гаруй сая төгрөгийн төсөвтэйгөөр сэргээн засварлаж тохижуулсан. Маш их ачаалалтай эмнэлэг шүү дээ. Өдөрт 600-700 хүн үйлчлүүлдэг. Тохижилтын ажил дажгүй болсон шүү. Надад бол таалагдсан. Яг л нэг орчин үеийн эмнэлэг шиг болсон гэж бодож байгаа.

– Төсөл хэрэгжүүлэхдээ та өөрөөсөө хэдэн төгрөг гаргасан бэ?

– Эхнийхээ төсөл дээр хувиасаа найман сая төгрөг,хоёр дахь төсөл дээрээ арван хоёр сая төгрөг зарцуулсан байгаа.

– Тохижилтын зураг, дизайныг хэн гаргадаг вэ?

-Заслын тухайд мэргэжлийн компанид ханддаг юм. Тэдний гаргасан зургийг би өөрөө батална. Мэдээж хэрэг өөрийнхөө санааг тусгана. Харин материал сонголтыг цэвэр өөрийнхөөрөө сонгосон. Барилгын инженертэйгээ ярилцаж байгаад материалаа авдаг. Зуун айлаар зуун удаа явна шүү дээ. Өглөө эрт бэлтгэлийнхээ хувцасыг өмсөж аваад л цемент, шохойгоо машиндаа ачаад л явж өгнө. Олон өдөр ингэж гүйдэг ч нэг л өдөр үсээ янзлуулчихсан, гоёлын даашинзаа өмсөөд хийсэн ажлаа хүлээлгэж өгөхөөр хамтарч ажилласан хүмүүстэйгээ гар барилцаад баярлаж зогсох тэр мөч хамгийн амттай байдаг.

–Эмнэлгийн удирдлагууд, ажилтнууд таны саналыг яаж хүлээж авдаг вэ?

– Мэдээж дуртай хүлээж авна. Мянга мянган хүний эрүүл мэндийн төлөө өдөр шөнөгүй зүтгэж байгаа хүмүүс тухтай орчинд ажиллах ёстой шүү дээ. Энэ ажлыг эхлүүлснээрээ маш олон хүнээс талархлын үг сонсож байгаа. Фэйсбүүкээр баяр хүргэсэн, урам хайрласан захиа их ирнэ. “Эмнэлэг дээр очиж үзлээ. Зүгээр л нэг жижиг өрөө тохижуулсан юм байх гэж бодсон чинь том заалыг тэр чигээр нь тохижуулсан юм байна” гэж хэлнэ. Хүнд гоё үг хэлж чаддаг хүмүүс сайхан энергитэй шүү дээ. Түүнээс нь бас их эрч хүч авна. Ирсэн захиа бүрт ажлынхаа заваар хариу илгээхийг боддог юм. Ер нь хүний төлөө хийсэн сайн сайхан үйл бүхэн эргээд өөрт маш гоё энерги, хүч чадал, урам зориг, баяр баясгалан бэлэглэдэг шүү дээ. Нэг удаагийнхаа төрсөн өдрөөр нэгдүгээр амаржих газарт мэндэлсэн 50 хүүхдэд бэлэг тараалаа. Тэгсэн энэ жил захиа ирж байна аа. “Өнөөдөр манай охины төрсөн өдөр болж байна. Бас таны төрсөн өдөр. Охин минь хорвоо дээр мэндлээд анхныхаа бэлгийг танаас авсан. Нөхөр бид хоёр охиндоо таны нэрийг өгсөн” гэж бичсэн байсан.

– Компаниудад хамтарч ажиллах санал тавиад үгүй гэсэн хариулт сонсож байв уу?

-Ганц хоёр тийм газар бас байна. Мэдээж хэрэг сэтгэлд нь тусалчих юмсан гэсэн санаа байдаг л байх. Төсөв мөнгө нь тусгагдаагүй, энэ удаадаа боломжгүй гэх мэт шалтгаанууд гардаг. Харин миний сэтгэл нэг зүйлд их зовдог. Надад тусалж, төслийг минь дэмжсэн албан байгууллага, найз нөхөд, хувь хүмүүстээ баярлалаа гэж хэлэхээс өөрийг хийж чадахгүй байна. Тэднийгээ баярлуулж чадахгүй байна даа гэж санаа зовдог. Танай сониноор дамжуулаад хамтран ажилласан, тусалж дэмжсэн бүх хүндээ баярлалаа гэж хэлье. Бүр чин сэтгэлээсээ дахин дахин үргэлж баярлаж явдаг шүү гэдгээ илэрхийлье.

–Төслийн ирээдүйтэй холбоотой таны мөрөөдөл юу байдаг бол?

-Их гоёор мөрөөддөг юм. Гадныхны хөлөө олчихсон буяны байгууллагыг хараад дотроо битүүхэн атаархана. Гэхдээ хүмүүсийг авч ажиллуулахад цалин өгөхгүй байж болохгүй. Цалин өгөхөөр нэг ч гэсэн материалаа авчихмаар байдаг. Ер нь ажлаа явуулахад заримд нь цалин өгнө. Бас сэтгэлээрээ мөнгө, төгрөг гэхгүй ажиллаж байгаа залуучууд бий. Яваандаа тогтсон цалинтай хэдэн ажилтантай, олон хүнд хүрэх сайхан ажил хийнэ л гэж боддог. Харин би өөрийнхөө уран бүтээлийг хийхдээ хүнээс мөнгө гуйж чаддаггүй. “Single ladies” киног хийхдээ өөрийнхөө ахад хандсанаас биш аль нэг байгууллагаар ивээн тэтгүүлээгүй. Тэгж гуйж чадахгүй юм билээ.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

“Ньюанс” хамтлагийн ахлагч, дуучин М.Амарсанаатай ярилцлаа.

-“Ньюанс” хамтлаг жил бүр театрын баяраар тоглолтоо хийдэг. Харин энэ жил харьцангуй эрт хийж байна шүү?

-Манайх ихэнх тоглолтоо гуравдугаар сарын 25, 26-нд хийдэг байлаа. Энэ удаа харин арваннэгдүгээр сарын 18, 19-нд ДБЭТ-ын тайзнаа тоглох гэж байна. Мэдээж хэрэг жил бүрийн тоглолт онцлогтой болдог. Энэ жил бид анх удаа нэг нэгээрээ дуулах гэж байгаа. Дуучин хүний хоолойн цараа, хамтлагтаа ямар үүрэгтэй дуулдаг вэ гэдгээ нэг бүрчлэн харуулна. Манай хамтлаг байгуулагдаад арван гурван жил боллоо. Энэ хугацаанд бид нэг ч удаа ганц, ганцаараа дуулж үзээгүй. Мөн бидний тоглолтыг үзэхээр ирсэн хүмүүс тайз, гэрэлтүүлэг ямар болж вэ гэдгийг онцгойлон хардаг. Тиймээс их өвөрмөц тайз зассан. ДБЭТ-ын ерөнхий зураач Ганбаатар зургийг нь гаргалаа. Энэ хүн манай бүх л тоглолтын тайзны шийдэл дээр ажилладаг.

–Үзэгчдээ улаан хивсээр алхуулан угтаж авдаг. Бас дарс шимсэн шигээ танхим руу орох үзэгчид ганцхан танай тоглолтын үеэр харагддаг?

-Аливаа нэгэн арга хэмжээний оролцогчид буюу дуучин, жүжигчин хүмүүс өөрсдөө улаан хивсээр алхдаг. Харин манайх үзэгчдэдээ хүндэтгэл үзүүлэх үүднээс ийн угтдаг юм. Энэ жил ч бас угтах үйлчилгээ бий. Улаан дарс сонгодог утгаараа бидний тоглолттой нийцдэг. Дээрээс нь цэвэр ус, сайн чанарын ундаагаар ирсэн хүн бүрийг дайлдаг байгаа.

–Түрүүн хамтлагийн гишүүд тусдаа дуулна гэж ярилаа. Анзаараад байхад гишүүд тусдаа дуулаад эхлэхээр хамтлаг тарахын дохио болоод байх шиг ээ?

-Тийм юм байхгүй ээ. Бид нар энд тэнд очоод ганцаараа дуулж байсангүй. Байлаа ч маш ховор байх. Хамтлаг байгуулагдсан цагаасаа хойш байнга л хамт байсан. Цаашдаа ч хамтдаа байна. Яахав хувь уран бүтээлчийн үүднээс дуулахыг хүсдэг бүтээл гэж бий. Тэр боломжийг л энэ удаагийн тоглолтоороо хангаж өгч байгаа юм. Үзэгчдэд ч бас сонин байх болов уу.

–Тасалбар ямар үнэтэй байх вэ?

-Аль болох уян хатан үнэ тогтоосон. Суудлын зэрэглэлээсээ хамаараад 20, 40, 60 мянган төгрөгийн үнэтэй.

–Тоглолт ямар нэртэй вэ. Дандаа л гадаад нэр өгдөг?

-Энэ удаад бас гадаад нэр өгсөн. “Гранада” гэж. Дууны нэр л дээ. Дэлхийн тенор хоолойтой дуучдын ур чадварыг шалгадаг том бүтээл. Ерөөсөө л их эрч хүч мэдрэгдэнэ. Латин Америк маягийн стильтэй, Мексикт зохиосон дуу. Тоглолтоо эрч хүчтэй байлгая гэсэн үүднээс ингэж нэрлэсэн.

–Танайх анх байгуулагдаж байхдаа ДБЭТ-ын дэргэдэх хамтлаг байсан. Одоо хэвээрээ юу. Ер нь яагаад театрын дэргэдэх хамтлаг болчихсон юм бэ?

-Бид нар 2001 онд СУИС-ийг дуулаачийн мэргэжлээр төгсөж байлаа. Дөнгөж төгссөн залуучууд ДБЭТ-т орсон. Удаа ч үгүй байтал шинэ жил боллоо. Тэрүүгээр бидний дөрвөн залуу мэндчилгээ дэвшүүлэхээр болсон юм. Тэгээд л өөрсдийгөө хамтлаг гээд, мэндчилгээ гаргасан. Эндээс л хамтлаг байгуулах санаа төрсөн хэрэг. Дараа нь нэг өдөр МУГЖ Г.Эрдэнэбат ах таараад “За та дөрөвт Ньюанс хамтлаг гэж нэр өглөө” гэсэн. Ингэж хамтлаг байгуулагдсан түүхтэй. Театрынхаа дуучид байсан болохоор ДБЭТ-ын дэргэдэх хамтлаг гэж овоглуулсан. Харин театрынхаа дэргэдээс холдоод жил гаруй хугацаа өнгөрлөө.

–Анхны л попера чиглэлээр дуулдаг хамтлаг байлаа даа?

-Тэгэлгүй яахав. Эхний хэдэн жил тайзан дээр гарахад үзэгчид “Больё оо, орооч ээ” л гэж орилдог байлаа. Юун тэр алга ташилт. Нийтийн дуу, рок попоо л сонсдог байсан цаг. Одоо харин өөр болсон шүү. Ийм урсгал байдаг юм байна гэдгийг ойлгочихсон. “Ньюанс”-ыг тайзан дээр гарахыг хүлээдэг болчихож. Энэ бүхэн хүмүүсийн боловсролтой холбоотой л доо.

-“Ньюанс” сонгодог урлагийн хөгжилд хүчин зүтгэж байгаа хамтлаг л даа. Гэхдээ нийтээрээ, үзэгчдээрээ дагаж дуулдаг уран бүтээл хийх болов уу?

-Манай хамтлагийн монгол дуунуудыг үзэгчид дуулна шүү. Эхлээд хүмүүсийн мэддэгээр, үзэгчдийн хэмнэлд тааруулаад дуулж эхэлнэ. Дундаас нь мэдээж хэрэг хүчээ авна шүү дээ. Нэгэнт л тэд биднийг сонсох гэж ирсэн байгаа. Тэгэхээр бид яаж дуулдагаа харуулах ёстой. Бид голдуу жар, далаад оны олны сэтгэлд хүрсэн дууг дуулдаг. Зүгээр нэг аялахгүй, өөрсдийнхөө хэмнэлд оруулж дуулах дуртай.

–Яруу найрагч, хөгжмийн зохиолч дээр очоод захиалсан дуу байдаг уу?

-Цөөхөн дөө. Гэхдээ бас байгаа. Сүүлийн үед уран бүтээлчдэд дуу захиалж байгаа. Ирэх жил дүрсжүүлэх төлөвлөгөөтэй. Том Жагаа ахаас “Дэлхийд ганцхан монгол” нэртэй дуу авлаа. мөн “Харанга”-ын Чука ах “Зөвхөн Монголдоо”-г дуулаач гэсэн санал тавьсан. Өнгөрсөн хавар болсон тоглолтын үеэр нь дуулсан. Энэ мэтээр урын сандаа монгол дуу оруулна. Гэхдээ аль болох дуулаачийн ур чадвар шалгасан бүтээл дээр ажиллахыг эрмэлзэж байна.

–Дуурийн, попера урсгалын дууг дуулахад гадаад хэлний мэдлэг тодорхой хэмжээнд байх ёстой биз?

-Хэлний боловсрол их шаардлагатай юу гэхээр үгүй. Гэхдээ тодорхой ойлголтгүй бол дуудлага, хэллэг зөв сонсогдохгүй. Бид оюутан байхдаа итали хэлийг хоёр жилийн турш судалсан. Орос хэлний ерөнхий ойлголт бий. Ер нь долоо, найман хэлээр уран бүтээлээ туурвидаг. Бүгдийг нь мэднэ гэж хэлэхгүй ч, цайгаа олоод уучих хэмжээнд ойлгоно.

–Орос руу, тэр дундаа Улаан-Үд, Эрхүү рүү их явах юм аа?

-Бид 2012 оны дөрөвдүгээр сараас эхлэн ОХУ руу тоглолтоор явж байгаа. Улиралд бараг гурав, дөрвөн удаа явж байгаа байх шүү. Буриадын ардын жүжигчин Ким Базарсадаев гэж хүнтэй холбогдсоноор хойшоо явах болсон. Энэ хүний соёлын сан гэж байдаг. Тэр газрын урилгаар тоглолт хийж байгаа. Бид нар очоод дуулах л үүрэгтэй. Тоглолтын зохион байгуулалт, маркетингийг нь хийчихсэн байдаг. Үзэгчид ч их сайхан хүлээж авна шүү.

–Тэнд хэдэн хүний суудалтай театрт тоглодог вэ. Тасалбарын үнэ ямар байдаг юм бол?

-Очсон газар бүртээ харилцан адилгүй л дээ. 400-800 хүний суудалтай театрт тоглоно. Тасалбарын үнэ мянган рубль байдаг. Манайхаар 60 орчим мянган төгрөг болдог. Хоёр өдөр тоглоход тасалбарын борлуулалт 100 хувьтай байдаг. Түүнд нь урамшаад тоглоод л байна.

–Европ руу бас яваад ирсэн дээ?

-Тийшээ олон улсын фестивальд оролцохоор явсан юм. Нэлээн хэдэн жилийн өмнө шүү дээ. Тэндхийн үзэгчид их сүрхий. Босоод, дуулаад, баярлаад сүйд болно. Тэгж яваад эх орондоо ирлээ. Тайзан дээр гартал манайхан бүр таг чиг. Тэгэхээр өөрсдийгөө л болохгүй байна гэж боддог юм билээ. Хэдүүлээ нэг л эмоцигүй байна уу, яагаад байна вэ гэж хоорондоо яриад л. Гэхдээ манай үзэгчид хөөрөх үедээ гоё шүү дээ. Сэтгэл нь хөдлөхөөр гадныхнаас илүү гарна уу гэхээс дутахгүй.

–Уран бүтээлийн зүгээс зөвлөгөө өгдөг хүн бий юу. Тэр дууг ингэж дуул ч гэдэг юм уу?

-СУИС-ийн багш нар маань байна. Багш нар дээрээ очоод зөвлөгөө авна. Манай хамтлагийнхан Монголын алтан үеийн гэгддэг уран бүтээлчдийн отгон үеийн шавь нар шүү дээ. Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, зууны манлай дуучин Ц.Пүрэвдорж, ардын жүжигчин А.Загдсүрэн, Д.Жамьянжав, гавьяат жүжигчин Ц.Түвшинтөгс нарын шавь.

–Танай хамтлагийн гишүүн Өнөрөө одоо хаана, юу хийж байгаа вэ?

-Америкт байгаа. Тэнд сурахаар явсан. Коллежоо төгсөөд хувиараа ажиллаж байгаа. Өнөрөө маань хамтлагаасаа албан ёсоор бол гараагүй. Жил бүрийн тоглолт дээр амжаад ирэхийг хичээдэг. Сүүлд хамтлагийнхаа арван жилийн ойгоор ирж үзэгч олонтойгоо уулзаад явсан. Энэ жил харин амжихгүй бололтой.

–Танайх студи нээсэн гэсэн. Бас дуулаачийн сургалт явуулна гэж сонстлоо?

-Студиэ жилийн өмнө нээсэн. Гайхуулах зүйл гэвэл өөрсдөө бүхнийг хийсэн. Барилгын дотоод засал, интерьерээ өөрсдөө хийсэн. Одоо байнгын үйл ажиллагаатай. Хоёр дахь гэр гэж хэлж болно. Ер нь гэртээ байхаас илүүтэй студи дээрээ байж байдаг юм. Дуулаачийн сургалтын тухайд хараахан амжихгүй л байна. Уг нь санаа бол байгаад байгаа юм. Одоохондоо хойшоо тоглолтоор их явж байна. Тэгэхээр сургалтаа тогтмол явуулж чадахгүй болчихоод байгаа. Ер нь санаа бол байгаа. Түр хойшлуулсан гэж ойлгож болно.

Д.ДОРЖДЭРЭМ

Улаанбаатараас Цонжин болдог явах замд “Скай фрэндс” хувийн аэродром бий. Тэнд хувийн онгоцнууд хөөрч, буудгийг хүмүүс мэдэх байх. Харин саяхнаас нисэх онгоцныхоо буудлын дэргэд уралдааны машины зам байгуулжээ. Тэндээ “Go kart raceway” төрлийн арав гаруй уралдааны машин оруулж иржээ. Харахад газартай наалдчихаа юу гэмээр намхан, “Формула-1”-д уралддаг машинтай төстэй ажээ. Кузовгүй учраас дотор нь суусан хүн ил харагдана. Машинууд нь улаан, улбар шар, саарал өнгөтэй. Дөрвөн талдаа зөөлөвч маягийн резинтэй. Хоорондоо, эсвэл хашлага мөргөвөл доргилт бараг мэдрэгдэхгүй гэсэн. Уралдааны замын тухайд дэлхийн стандарт 400-1600 метрийн урттай байдаг. Манайд анх удаа байгуулагдсан болохоор эхний ээлжинд хамгийн богино зам буюу 400 метртэйг сонгожээ. Гэхдээ шув шулуун биш. Жолоочийн ур чадварыг шалгасан тойрог ихтэй. Өргөн нь харилцан адилгүй. Яг уралдааны зам дээрээ шулуунд зургаа, тойрогт долоон метрийн өргөнтэй. Харин гараа, барианы хэсэг 10 метрийн өргөн. Машинаа Шанхайн урд хэсгээс “Go kart raceway” төрлийн уралдааны машины үйлдвэрээс очиж авчээ.

Ийм машинаар уралдахад янз бүрийн эрсдэл байхгүй. Маш намхан буюу газраас дээш тавхан см-ийн өндөртэй учраас онхолдох асуудал гардаггүй юм байна. Зам нь ч бас элдэв саад байхгүй толигор. Жаахан ч гэсэн цуурсан бол аюулгүй байдал алдагдана. Тиймээс толь шиг гөлгөр замтай байх ёстой ажээ. Машины тухай ерөнхий мэдээлэл ийн аваад жолоодож үзэхээр болов. Алхаж ороод суучихлаа. Суудал нь газар байгаа гэсэн үг. Хоёр хөлөө урагш жийгээд суудаг ажээ. Суудлын бүс, хамгаалалт гэж байхгүй. Уралдааны зориулалттай учраас автомашины суудлаас арай өөр юм. Автомашинд хэрэглэх зориулалттай хүүхдийн суудал гэж байдаг даа. Яг л тиймэрхүү. Хоёр тийшээ найгахад суудал нь цаанаасаа хүний биеийг барьж өгөх зориулалттай. Тайлбарлагчийн зөвлөсний дагуу нуруугаа сандалдаа наагаад суучихлаа. Харин хоёр хөл хааз, тоормосон дээр яг очиж байна шүү. Тоормос хэрэглэх шаардлага бараг гарахгүй. Хаазаа гишгэхээ болихоор машин өөрөө хурдаа саадаг гэнэ. Ингээд хамгаалалтын дуулга өмсөөд хөдөллөө дөө. Асаахдаа түлхүүр хэрэглэхгүй юм. Суудлын ард байх моторыг асаах ажээ. Машины жин 120-130 кг. Бензин хөдөлгүүртэй. 45 км/цаг хурдалдаг гэсэн. Машин асангуут “За хаазлаад байгаарай” гэв. Уралдааны машин учраас хэт хурдалж болохгүй байх, хэрэв явж байгаад хажуу тийш онхолдвол, эсвэл юм мөргөвөл шууд гэмтэл авах юм байна гэж бодоод зугуухан хаазлав. Хөл хаазан дээр хүрэв үү, үгүй юу машин хурдаа авдаг ажээ. Мотор нь яг хажууханд учраас сүртэй гэгч нь хүнгэнэж байна. Уралдааны зам руу орохын өмнөх хоёр гурван метр зайд хаазаа яаж гишгэх вэ, жолоогоо хэрхэн мушгих вэ, зогсоох бол яах билээ гэдгийг туршиж үзэв. Ерөнхийдөө тэгтлээ айж сандраад байх зүйлгүй ажээ. Заавар хэнд ч ойлгомжтой болохоор уралдааны зам руу дөнгөж ороод л хаазаа гишгэж гарав. Хурдаа богинохон хугацаанд авдаг юм байна. Шулуун замд давхиад баймаар санагдаж байлаа. Харин тойрог дээр эхний удаад тун болгоомжтой эргэв. Жолоо нь бага зэрэг хатуу ч гэлээ гарын хөдөлгөөнийг маш сайн мэдэрнэ. Бага зэрэг залах төдийд эргэж байв. Эхний тойргийг машинтай танилцах, хөдөлгөөнөө хянах маягаар дуусгалаа. Харин дараа, дараагийн тойргууд дээр давхиад л баймаар юм билээ. Жирийн машинаар тойрог дээр хурдтай, огцом эргэвэл онхолдох аюултай. Уралдааны машин тиймгүй. Хурдтай орж ирээд жолоогоо мушгихад бага зэрэг сандарсан ч огтхон ч ажрахааргүй юм. Машиныхаа “аашийг” мэддэг болчихоор 400 метр замыг минут ч хүрэхгүй хугацаанд тойрчихов. Улам хурдалмаар санагдаад хэд хэдэн удаа тойроодхов. Ингэж уралдаж үзэхэд нэг тойрог нь 5000 төгрөгийн үнэтэй.

Эднийх машинуудаа өнгөрсөн наймдугаар сард оруулж иржээ. Удаагүй байгаа ч гэлээ залуучууд аль хэдийнэ мэддэг болчихож. Амралтын өдрүүдээр үйлчлүүлэгч ихтэй болдог гэнэ. Ирсэн залуус хоорондоо бооцоо тавьж уралдахаас гадна өөрсдийнхөө машин дээр хийх боломжгүй үйлдлээ оролдож үздэг ажээ. Уралдааны бооцоо янз бүр. Залуучууд дуртай зүйлээрээ бооцоо тавина. Тойргийн мөнгө даахаас эхлүүлээд тав, арав, хорин мянган төгрөгийн бооцоотой уралддаг гэнэ. Түүнээс өндөр бооцоо ч бий. Сарын өмнө хоёр залуу хүрч ирээд 250 мянган төгрөгийн бооцоотой уралдаад явжээ. Уралдаж байгаа залуус бие биетэйгээ өрсөлдөхөөс гадна цаг харж давхидаг. Тэдгээр залуусын нэг нь 400 метр замыг 23 секундэд туулжээ. Одоогоор түүний амжилтыг эвдсэн хүн байхгүй байгаа гэсэн. Харин ихэнхдээ уг замыг дунджаар 40 секундэд туулдаг юм байна. Эрчүүдтэй зэрэгцээд хүүхнүүд ч уралдах дуртай. Байнга ирж уралддаг эмэгтэйчүүд ч бий гэнэ. Хүүхнүүд өдрийн хоолонд даахаас эхлээд түрүүлсэн нэгэндээ шинэ цүнх, гутал авч өгөх бооцоо тавьж уралддаг юм байна. Ер нь 15-аас дээш настай хэн ч уг машинаар уралдаж үзэх боломжтой гэсэн. Тус газрын зохион байгуулагч Д.Баянжаргал “Залуусын ухамсар, биеэ авч яваа байдал жилээс жилд дээшилж байгаа. Уралдааны машин оруулж ирснээс хойш залуучууд их ирдэг болсон. Чөлөөт цагаа зөв боловсон өнгөрөөх хүсэлтэй байгаа нь анзаарагддаг. Саяхан л гэхэд төрсөн өдрөө тэмдэглэж байгаа хэдэн залуу ирээд явлаа. Архи дарс сэнгэнүүлсэн нэг ч хүн манайд ирж байгаагүй. Тийм болохоор залуучуудаараа бахархаж байна” гэв. Эднийд ирж байгаа хүмүүс өндөр сэтгэгдэлтэй буцдаг ажээ. Өмнө нь агаарт гарахыг хүссэн ч очоод хийх зүйл байдаггүй байсан, танайх цэвэр агаарт сайхан үйл ажиллагаа явуулж байна гэх талархлын үг тасардаггүй гэсэн. Тиймээс үйл ажиллагаагаа улам өргөжүүлэхийг зорих болжээ. Уралдааны машины дугуй хээгүй, гөлгөр учраас цас орсон үед унах боломжгүй. Харин өвөл унаж болох цасны мотоцикль, цасны машин оруулж ирэх талаар судалгаа явуулж байгаа юм байна.

“Go kart raceway” машиныг манайхан өмнө нь оруулж ирж байгаагүй учраас шинэ төрөлд тооцогдож байгаа. Тиймээс урлаг, спортынхон эднийд хүрч ирж кино, клипнийхээ зургийг авч байгаа гэсэн. МУГЖ дуучин Д.Оюунтүлхүүр “Хайрын эгшиг” тоглолтдоо зориулсан гурван дууныхаа нэгийг энд ирж дүрсжүүлжээ. Сүүлд харин “Омарын эрэлд” уран сайхны киноны хамт олон уралдааны машинтай зураг авсан гэнэ.

“Скай фрэндс” хувийн аэродром дээр “Go kart raceway” уралдааны машин байхаас гадна “Томас эйр” ХХК-ийн онгоцнууд бий. “JU-1919”, “JU 1911” гэсэн гурван төрлийн онгоцтой. Дөрөв, зургаан хүний суудалтай эдгээр онгоц “Томас эйр” компанийнх. Эднийх хувийн компаниуд болон хувь хүмүүсийн онгоцыг буулгаж, хөөргөх аэродромыг 2010 онд байгуулжээ. Аэродром ямар байх ёстой, бүх л шаардлагыг хангаж ажилладаг юм байна. Хүлээлгийн танхим, нисгэгчийн өрөө, зорчигчийн өрөө, нисгэгчийн сургалтын төв, нислэгийн удирдлагын өрөөтэй. Онгоц буух, хөөрөх шороон зурвастай ажээ.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

Өдөрт 800 хос гутал үйлдвэрлэх хүчин чадалтай гутлын үйлдвэр ашиглалтад орлоо. Гэхдээ энэ бол үйлдвэрийн суурилагдсан хүчин чадлын тоо. Хүчин чадлаа бүрэн ашиглавал ийм тооны гутал өдөр бүр үйлдвэрлэж чадна гэсэн үг. Одоохондоо олон нийтийг хамарсан захиалга орж ирэх­гүй, зах зээл бага байгаагаас хүчин чадлаа бүрэн дүүрэн ашиглаж чадахгүй байгаа ажээ. Нээлтээ хийгээд гурав хонож буй “Best shoes” гутлын үйлдвэр дээр очив. Үүдэндээ эрэгтэй хүний аварга том гутал урлаад тавьчихаж. 220 см-ийн урттай, 342 размерийн уг гутал Монголын хамгийн том ботинк гэсэн. Шинэ үйлдвэрийнхээ нээлтэд зориулан тус компанийн авьяаслаг залуус аварга гутлыг урлажээ. Тус үйлдвэрт 40 гаруй залуус ажиллаж байна. Дизайн, эсгүүр, оёдол, уллагаа гээд дамжлага бүрт мэргэжлийн боловсон хүчин бий. Эднийд ажиллаж буй залуусын олонх нь их, дээд сургууль төгссөн мэргэжлийн хүмүүс. Шинэхэн үйлдвэрийн үйл ажиллагаа жигдрээд, захиалга ихтэй болохоор ажлын байрны тоогоо нэмэгдүүлэхээр төлөвлөжээ.

“Best shoes” гутлын үйлдвэр 2001 онд байгуулагджээ. Захирлыг нь Б.Түвдэнням гэдэг. Тэрээр “Урлах эрдэм” дээд сургуулийг гутлын дизай­нер, загвар зохион бүтээгч мэргэжлээр төгсчээ. 24 дэх жилдээ гутал хийж байгаа юм байна. Гутлын үйлдвэр хаагдахаас өмнө сүүлийн хоёр жилд нь ажиллачихсан. Үйлдвэр ямар байдгийг мэдэх учраас өнөөдрийнх шиг хэмжээний үйлдвэртэй болох юмсан гэж мөрөөдөж явсаар шинэхэн үйлдвэрээ нээжээ. Ингэхдээ Засгийн газраас зарласан 888 төслийн хүрээнд Чингэс бондоос хоёр тэрбум төгрөгийн зээл авсан байна. Түүгээрээ үйлдвэрийн байр, тоног төхөөрөмж зэргийг худалдан авчээ. Тоног төхөөөрөмжөө бүр Италиас оруулж ирсэн гэнэ. Одоо тэдэнд зөвхөн үйлдвэрлээд байх л үүрэг үлджээ. Энэ тухайгаа Б.Түвдэнням захирал “Өнгөрсөн бямба гаригт үйлдвэрийн нээлт болсон. Цахим хуудсуудаар манай үйлдвэрийн тухай мэдээлэл гарсан байна лээ. Уншигчид ч нэлээн сэтгэгдэл бичсэн байсан. Ерөнхий сайдтай ах дүү мэт л бичиж. Зээл авчихаар ингэдэг бололтой юм. Ингэж юм хийх гээд ядаж яваа нэгнээ хий хардаж байхаар ганц ч гэсэн урмын үг хэлж болдоггүй юм болов уу гэж бодогддог юм байна” гэв.

“Best shoes”-ийнхэн эрэгтэй, эмэгтэй, хүүхдийн, цэрэг, цагдаагийн, малчны гээд төрөл бүрийн гутал хийж байна. Эрэгтэй гутал дотроо бас л олон янз. Өвлийн, хавар намрын, богино түрүүтэй, урт түрийтэй гээд явж өгнө. Материал нь ч бас харилцан адилгүй. Гоёлын арьсан гутал хийнэ. Бас жинхэнэ матрын арьсаар ч гутал хийж байгаа ажээ. Ингэхдээ зүгээр нэг олдсон матрын арьсаар нь хийчихгүй. Хэвлий хэсгийн арьс хамгийн зузаан байдаг болохоор тэр арьсыг нь л хэрэглэдэг гэсэн. Ийм гутал 700 мянган төгрөгийн үнэтэй. “Best shoes”-ийн хамгийн үнэтэй гутал ажээ. Учир нь матрын арьс үнэтэй байдаг гэнэ. Нэг гутал хийх арьсыг 500 мянган төгрөгөөр авдаг юм байна. Бас цэрэг, цагдаагийн гутал хийдэг. Дотор гадаргүй арьсан гутал чийг татахгүй. Цэрэг, цагдаагийн байгууллагын захиалгаар хэд л бол хэдийг үйлдвэрлэж өгөх бүрэн боломжтой гэсэн. Харин малчдад зориулан оломцогтой гутал үйлдвэрлэж байгаа ажээ. Эмэгтэй гутал ч бас төрөл бүрээрээ байна. Гоёлын өндөр өсгийтөөс эхлээд урт, богино түрийтэй, хавар намрын, өвлийн, өсгийтэй, өсгийгүй гээд эмэгтэйчүүд ямар л гутал өмсөхийг хүсдэг тэр бүхийг “Best shoes” үйлдвэрлэж буй. Бас эрэгтэй, эмэгтэй, хүүхдийн загварын тундр гутал үйлдвэрлэж эхэлжээ. Уг гутал цаа бугын гутал шиг битүү үстэй. Гэхдээ үс нь үхрийнх. Үхрийн үсийг янз бүрийн будганд оруулалгүй, байгалийн өнгөөр нь ашиглаж байгаа юм байна. Эдний гутлын үнэ 360-395 мянган төгрөгийн ханштай ажээ. Дээрх үнийг хүмүүс янз бүрээр л хүлээж авч байгаа гэнэ. Эх орондоо үйлдвэрлэж байж яасан үнэтэй зардаг юм, баячуудын гутал хийлээ гэж зэмлэх нь ч бий. Тиймээс арай хямд арьс авч өртөг багатай гутал үйлдвэрлэх төлөвлөгөөтэй байгаа юм байна. Үүнийхээ зэрэгцээ сайн чанарын гутлаа ч үйлдвэрлэнэ гэж байв. “Бид Засгийн газраасаа зээл аван ажиллаж байгаа. Монголчуудынхаа итгэлийг алдаж болохгүй. Тиймээс хамгийн сайн гэсэн бүхнээр л гутлаа хийдэг. Муу арьстай ганцхан гутал худалдаанд гаргалаа гэхэд миний 24 жилийн хөдөлмөрийг үгүй хийчихнэ. Алдах эрхгүйгээр ажиллаж байгаа” гэж Б.Түвдэнням захирал ярьж байв. Эднийх гутлынхаа материал, түүхий эдийг голдуу гаднаас оруулж ирдэг ажээ. Уг нь дотоодынхоо арьс, шир, нэхийг ашиглая гэж бодоод хэдэн жилийн өмнө Дарханаас нэхий, арьс худалдан авчээ. Түүгээрээ 200 гутал хийгээд худалдаанд гаргачихсан чинь худалдан авагчид нь эргэж ирээд бөөн хэл ам болж. Учир нь боловсруулалт муутай нэхийгээр доторлочихоор чийг татаад, өмсөхийн аргагүй болж байсан гашуун туршлага эднийд бий. Тиймээс одоо худалдан авагчдынхаа итгэлийг алдахгүйн тулд сайн чанарын арьс, нэхий гаднаас оруулж ирж байгаа юм байна. Харин олонд танигдаад, худалдан авалт ихтэй болчихоор түүхий эд үйлдвэрлэгчид ч гэсэн эднийд зориулан арьс, нэхийгээ боловсруулдаг болох байх гэж тооцоолж буй ажээ. Ер нь тус гутлын үйлдвэр борлуулалт сайтай болчихвол дагаад хөнгөн үйлдвэрийн салбарт олон ажлын байр нэмэгдэх юм билээ. Жишээ нь, аль нэг цех эдний гутлын зөвхөн өсгийг л хийхэд хэд хэдэн ажлын байр нэмэгдэх боломжтой юм байна.

“Best shoes”-ийн үйлдвэр гурван давхар байртай. Доод давхар тэр чигтээ үйлдвэрийн байр. Нэгэн жигд хувцсаар ижилссэн гуч гаруй залуус ажиллаж байна. Хоёр давхарт загвар зохион бүтээгчид сууна. Шинэ загвар зохиохоос гадна орж ирсэн хүн бүртэй уулзаж захиалгыг нь авдаг. Эднийхийг зориод ирсэн хүн зөвхөн өөртөө зориулан цорын ганц гутал хийлгэх боломжтой. Ингэвэл гутлын үндсэн үнэ дээр 10-15 хувийн нэмэгдэл төлөөд л болоо. Тэр нь 15-30 мянган төгрөг болно. Өөрийнхөө дуртай хээ, оруулгыг хийлгэж болно. Бас өөрийн хүссэн өнгө, материалаа сонгох эрхтэй. Ер нь хүн юу хүснэ, тэр бүхнийг эдний хамт олон хийж өгч чадна.

Загвар зохион бүтээгчдийн өрөөтэй залгаад захиалгын хэсэг бий. Эхнэр, нөхөр хоёр ирчихсэн өвлийнхөө гутлын захиалгыг өгч байна. Хосууд “Best shoes”-ээр олон жил үйлчлүүлж байгаа ажээ. “Бөөр их өвддөг. Эдний гутлыг өмсөхөөр чийг татахгүй болохоор амар байдаг юм. Дөрвөн улиралд өмсөх бүх гутлаа эндээс авдаг. Гэрийн шаахай хүртэл “Best shoes”-ийнх” гэв. Харин дээд давхарт захирал, санхүүгийн албаныхан суудаг юм байна. Байрны давхар бүрт гутлын сувинер, гуталтай холбоотой сонин содон эдлэл байх ажээ. Харин гутлуудаа “Улаанбаатар” их дэлгүүр, Улсын их дэлгүүр, Маршалын гүүрний “Оргил” худалдааны төвд борлуулдаг юм байна.

Тус компанийнхан байгуулагдсан цагаасаа хойш захиалгаар гутал хийж эхэлжээ. Янз бүрийн л хүн захиалга өгнө. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн гутлыг ч урладаг юм байна. Бас УИХ-ын гишүүдээс эхлээд олны танил эрхмүүд “Best shoes”-ийн гутлыг өмсөж байгаа гэсэн. Төрийн соёрхолт дуучин Д.Болд монгол поп урсгалаа гаргаж ирэхдээ хувцаслалтдаа ч мөн үндэсний хэв маягийг шингээсэн. Тэр үедээ эднийхээр гутал хийлгэж байжээ. Мөн төрийн соёрхолт жүжигчин Д.Сосорбарам, МУГЖ Т.Ариунаа, “Увертура” хамтлаг гэхчлэн “Best shoes”-ийн гутлаар гоёдог олон хүн бий. Гутлаас гадна арьсан цүнх, хэтэвч үйлдвэрлэдэг. Гутал захиалж буй хэрэглэгч цүнхээ хослуулан хийлгэх дуртай байдаг гэнэ.

Тус үйлдвэр дотоодын зах зээлээ төвөггүй хангах боломжтой. Бүр хоёр хөрш рүүгээ ч экспортлох боломжийг эрэлхийлж байгаа ажээ. Жилийн өмнө Оросын томоохон сүлжээ дэлгүүртэй холбогдоход “Өдөрт 250 гутал хийдэг болчих. Тэгвэл манайх танай гутлыг зарж болно. Манайх Хятадаас гутал авч байхаар танайхаас авдаг болчихвол бидэнд ашигтай байна” гэсэн хариу өгчээ. Тухайн үед өдөрт 40 гутал хийдэг байсан болохоор тэгсгээд чимээгүй болчихсон аж. Одоо харин үйлдвэртэй болчихсон болохоор оросуудтай нүүр бардам харьцаж болохоор болжээ.

Б.Түвдэнням захирал үйлдвэрээ танилцуулах явцдаа “Ийм гоё үйлдвэртэй болчихлоо. Монголчууд маань дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжээд манай гутлыг худалдаж аваарай гэж уриалмаар байна. Ямар ч байсан чийг татахгүй гэдгийг бүрэн амлаж чадна. Загварын хувьд хэнд ч гологдохгүй болов уу. Манайхан чинь үнэтэй зүйл эдэлж хэрэглэж сурсан улс. Материал танихдаа маш сайн. Аль л сайн гэсэн материалаар гутлаа үйлдвэрлэж байна” гэв. Тэрээр эх орныхоо онцлог, цаг уурын байдлыг хэнээс ч илүүтэй мэдэрч гутлаа үйлдвэрлэдэг. Өвөл цас мөс ихтэй болохоор халтирахгүй ултай гутал хийхээ мэднэ. Бас хэр баргийн хүйтэнд хөл дааруулахгүй гутал үйлдвэрлэж байгаа ажээ.

С.АЛТАН

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Өнөө жил сүнсний баяр тэмдэглэж эхэлсний 666 дахь жилийн ой. Гурван зургаа давхацсан муугийн муу ёрын баяр энэ жил тохиох нь. Онцгой жил ямар нэгэн муу юм заавал тохиолдоно гэх яриа аравдугаар сар гарснаас хойш сонсогдох болов. Үхэл хийгээд амьдрал, аймшиг болоод ид шид, тааварлашгүй нууц ертөнц сүнсний баяраар биелдэг гэж ярьдаг. Бас дэлхий дээрх хамгийн түгээмэл тэмдэглэдэг баярын нэгд сүнсний баяр зүй ёсоор нэрлэгдэнэ. Манайхан ч бас сүүлийн хэдэн жилийн аравдугаар сарын 31-нд сүнсний баяр тэмдэглэдэг болсон. Гэхдээ залуус шөнийн цэнгээний газарт сүнс, чөтгөрийг санагдуулмаар хувцаслан цуглаж байгаа. Харин гадны ихэнх оронд сүнсний баярыг гэр бүлийн хүрээнд тэмдэглэж байна.

Сүнсний баяр эртний Ромын үеийн Помона наадмаас эхтэй. Тухайн үед сүнсний баярыг ургац хураалтын баяр гэж нэрлэдэг байсан гэнэ. Хүүхдүүд шинэхэн хурааж авсан хулуугаар янз бүрийн зүйл хийж хүн айлгадаг байжээ. Энэ уламжлал өнөө хэр мөрдөгдөж байгаа. Америк төдийгүй дэлхийн ихэнх улс хулууны ургацынхаа дөрөвний гурвыг сүнсний баярт зориулдаг болсон байна. Хулуунаас гадна чихэр, шоколад гүйлгээ сайтай. Бүр амттан хамгийн их зарагддаг хоёр өдрийн нэгээр аравдугаар сарын 31 эрэмбэлэгджээ.

Сүнсний баяраар цээрлэдэг зүйл бас бий. Хэрэв энэ өдөр аалз харвал тухайн хүнийг сүнс дагаж явдгийн илэрхийлэл болдог юм байна. Бас англичууд цагаан мууртай таарвал тун удахгүй муу ёр биеллээ олж ямар нэгэн таагүй зүйл тохиолдоно гэж боддог ажээ. Тиймээс оройдоо хонх жингэнүүлэн чөтгөрийн сүнсийг үргээж байна хэмээн домнодог байна. Америкчууд сүнсний баяраар хар мууртай таарвал тэр жилдээ аз тохионо гэж бэлгэшээдэг гэнэ. Харин гэр орноосоо хол яваа хүмүүс биедээ давс түрхсэн зүсэм талх авч явбал сүнсний хорлолд орохгүй, муу юмнаас хамгаалагдана гэж үздэг байна. Мөн улс үндэстэн бүр уг баяраар өөр өөрсдийн зан заншлаас хамаарсан мухар сүсэгтэй байдаг. Шотландууд сүнсний баярын шөнө залуу охидыг түүдэг галын дэргэд нойтон даавуу тэврүүлэн суулгадаг. Ингээд хэсэг хугацааны дараа даавуун дээр заяаны ханийх нь царай харагддаг гэж ярьдаг юм байна. Бусад оронд шөнө дунд шатаар уруудаж байхдаа толинд харвал ирээдүйн найз залуугийнх нь царай харагдана гэж итгэдэг ажээ. Харин хулуутай холбоотой заншил ихэнх улсад байдаг. Хулуугаар дэнлүү хийх нь буг чөтгөрийг хөөн зайлуулдаг гэж үздэг байна. Домог ёосор хулуугаа Жэк гэж нэрлэдэг. Жэк гэдэг нь чөтгөрийг олон удаа хуурч байсан овжин нэгэн. Тиймээс Жек нэртэй хулуугаа үүдэндээ өлгөн сүнс, чөтгөрийг гэр рүүгээ оруулахгүй хуурах ёстой гэнэ. Сүнсний баярын ёс заншил газар бүрт өөр ч гэлээ уг баярыг тэмдэглэдэг бүх л улс ганцхан зүйлийг дагаж мөрдөх болжээ. Тэр нь “Хуурах уу, дайлах уу”. Аравдугаар сарын 31-ний өдөр харуй бүрий болох үеэр хүүхдүүд аймшгийн баатруудад хувилан айл хэсдэг. Ингэхдээ тухайн гэрийн эзнийг айлгаж, эсвэл цочоож чадвал ханатлаа дайлуулдаг байна.

Сүнсний баярын бэлгэдэл нь улбар шар, хар өнгө. Улбар шар нь намрын ургац хураалт болон эрч хүч, тэвчээр, хатуужил, элбэг хангалуун амьдралыг бэлгэддэг. Хар өнгө нь үхэл амьдралын зааг болсон баярын хар барааныг илэрхийлдэг ажээ. Харин сүнсний баярын уур амьсгалыг бүрдүүлэхэд хувцаслалт маш чухал. Өнгөрсөн жил Америкт сүнсний баярын үеийн хувцаснаас 3.3 тэрбум ам.долларын орлого олсон гэсэн. Түүнийгээ хүүхдийн халамжийн санд хандивлаж буян хийжээ. Энэ үеэр хамгийн сайн гүйлгээтэй байдаг нь шуламын хувцас. Сүнсний баяраар эр, эмийн аль нь ч үзэшгүй муухай шуламын дүрд хувирах дуртай байдаг гэнэ. Ялангуяа европчууд шуламын дүрд хувиран мөрөн дээрээ шар шувуу суулгаж явах дуртай байдаг ажээ. Шар шувууны хашхирах дуу үхэл ирж байгааг зөгнөдөг гэж үздэг юм байна. Бас цус сорогч дракулагийн хувцас эрэлт ихтэй. Харин сүүлийн үед хүмүүс үлгэрийн баатруудыг хорон санаат шуламын дүрд хувиргах, эсвэл сайн санаат гүнжийг шулам мэтээр харагдуулах хувцас захиалан өмсөх дуртай болжээ.

Сүнсний баяраар янз бүрийн муу зүйл тохиолдож байсан үе бишгүй. Тавиад жилийн өмнө гурван англи охин чөтгөрийн баяр тэмдэглэн явж байгаад учир битүүлгээр нас барсан юм. Цагдаа нар тэдний үхлийг гадны нөлөөгүй гэж дүгнэсэн бөгөөд ямар нэгэн аймшигт зүйл харснаас болж зүрх нь хаагдсан гэж тодорхойлжээ. Бас хоёр мянган оны эхээр Америкт сүнсний баярын үдэшлэгт явж байсан охин, хүү хоёр нас барсан байна. Шалтгаан нь бас л тодорхойгүй. Ямар ч байсан гадны нөлөөгүй байсан гэдгийг мөн л цагдаа нар баталж байв. Харин сургуулийнхан нь тэднийг өөрсдийнхөө хувилсан шуламыг яг бодитоор нь харснаас болж нөгөө ертөнц рүү одсон гэж ярьдаг ажээ. Ер нь сүнсний баярын үеэр гэнэтийн байдлаар нас барах хүний тоо бусад өдөртэй харьцуулахад нэмэгддэг гэдэг. Харин энэ жил гурвын гурван зургаагийн тоо давхацсан, муу ёр жинхэнэ утгаараа шүглэж ад зэтгэр амилах сүнсний баяр болно гэж ярьж байна.

С.АЛТАН

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Г.Ариунбаатартай ярилцлаа.

-Нэрт дуучин М.Магомаевын нэрэмжит олон улсын дуурийн дуучдын уралдаанд түрүүлсэнд баяр хүргэе. Уралдааны талаар ярихгүй юу?

-ОХУ-ын төдийгүй дэлхийн алдарт дуучин Муслим Магомаевын нэрэмжит уралдаанд оролцоод ирлээ. М.Магомаевыг бидний аав ээжийн үеийнхэн сайн мэдэх байх. Дуурийн төдийгүй эстрадын дуу дуулдаг. Энэ хүний нэрэмжит уралдаан өнөө жил гурав дахь удаагаа болж байгаа юм. Уралдаан ерөнхийдөө гурван үе шаттай болсон. Эхний шатанд дэлхийн олон орны дуурийн дуучид бичлэгээ явуулсан байгаа. Тэдгээрээс шилдэг 15 оролцогчийг шалгаруулсан. Хоёрдугаар шатны оролцогчдын бүх зардлыг уралдааны зохион байгуулагчид дааж ОХУ-д аваачсан. Тэндээ дахин шалгаруулалт явуулж арван дуучин сүүлийн шатанд өрсөлдлөө. Миний хувьд тэргүүн байр эзлээд ирлээ. Энэ уралдаанд оролцохын тулд өөрийгөө маш их бэлдсэн. Уралдаанд өндөр ач холбогдол өгч оролцдог болохоор нэг жилийн хугацаанд бэлтгэл сургуулилт хийсэн.

-Таныг уг уралдаанд оролцохын тулд Буриадад ганцаарчилсан бэлтгэл хийсэн гэж сонссон?

-Энэ уралдааны эхний шатны шалгаруулалт дөрөвдүгээр сард болсон юм. Тэндээс тэнцлээ гэх хариу аваад бэлтгэлээ улам эрчимжүүлсэн. МУГЖ, дэд профессор Ичинхорлоо, Уртнасан, Энхтуул зэрэг багш нарынхаа тусламжтайгаар бэлтгэлээ хийлээ. Мөн Буриадын театрт очиж ганцаарчилсан бэлтгэл хийсэн. Тэнд миний багш байдаг юм. Уралдааны шүүгч нарын тухайд дэлхийн шилдгүүд байдаг юм байна. П.И.Чайковскийн нэрэмжит уралдааны ерөнхий шүүгч, Большой театрын гоцлол дуучин, Англид дуулдаг Италийн алдарт теонер дуучин гээд цар хүрээгээрээ өнөө цагийн луугарууд шүүсэн. Найман шүүгчээс би 80 оноо авч чадлаа. Ер нь тэмцээн, уралдаанаас 80 оноо авч байсан тохиолдол гарч байгаагүй юм билээ. Цаашид ч гарахгүй байх гэж хэлж байсан. Үүнд маш их урамшсан. Хэдийгээр залуухан, дөнгөж гурав дахь удаагаа болж байгаа ч гэлээ цаашид цар хүрээ, чанараараа дэлхийн томоохон уралдааны нэг болох нь дээ гэж харж байлаа.

-Сүүлийн үед болж байгаа олон улсын уралдаанаас манай дуучид ганзага дүүрэн ирдэг болжээ?

-Багш нарын маань ач. Хөгжим, бүжгийн коллежийн, СУИС-ийн сургалтын чанартай холбоотой болов уу. Манай дуучид ч их сайн байна. Олон улсын уралдаанаас дандаа л шагналтай ирж байгаа. Үүн дээр нь төр засаг анхаараад, дэмжээд өгвөл өшөө илүү амжилт гаргах боломж бидэнд байна. Үнэндээ бид нар аль нэг улс руу тэмцээнд явах боллоо гэхэд зардал мөнгийг нь халааснаасаа бэлэн гаргаад өгч чаддаггүй. Тэгээд л цалингийн зээл авна шүү дээ. Яахав амжилт гаргаад ирвэл зээлээ дараад, амьдрал ахуйдаа нэмэрлэдэг л юм.

-Олон улсын уралдааны шагналын сан ямархуу байдаг вэ. Жишээ нь, саяын тэмцээн ямар шагналтай байв?

-Саяын тэмцээнд түрүүлээд 25 мянган ам.долларын мөнгөн шагнал авсан. Амьдралд их хэрэг болно. Дараагийн тэмцээнд орох зардал мөнгө, бэлтгэл сургуулилтын зардалд өгөөд таардаг юм.

-Улсаас мөнгө өгдөг үү?

-Улсаас хоёр, гурван тэмцээн тодорхойлоод өгчихсөн. Жишээ нь, М.И.Глинкийн нэрэмжит уралдаанд түрүүлээд ирэхэд улсаас надад 20 гаруй сая төгрөг өгсөн. П.И.Чайковскийн тэмцээнд түрүүлбэл бас урамшуулдаг. Тэмцээнийхээ тоог жаахан нэмбэл уран бүтээлчдэд их хэрэгтэй.

-М.И.Глинкийн нэрэмжит уралдаанд түрүүлснээс хойш хэдэн жил өнгөрчихөв?

-Гурван жил өнгөрсөн байна. Цаг хугацаа шуураад л өнгөрөх юм. Би амьдралдаа хоёрхон уралдаанд оролцож үзлээ. Хоёуланд нь тэргүүн байр эзэлж их урам авлаа. М.И.Глинкийн уралдаанд түрүүлээд эх орондоо ирэхэд их сонин мэдрэмж төрж байсан шүү. Залуу хүн ч гэлээ өөрийн эрхгүй улам их зүтгэнэ дээ, эх орондоо юм хийнэ дээ гэж бодогдож байсан. Удалгүй гавьяат цол авсан. Тэр үед “Би одоо яана аа” л гэж бодогдоод байдаг юм билээ. Нэг л их өрөнд орчихсон мэт санагдаад, эх орондоо л юм хийнэ дээ гэж чин сэтгэлээсээ бодож байсан. Төр минь соёрхож гавьяат цолоо өглөө шүү дээ гэж бодохоор нэг хэсэгтээ их л огшиж явсан даа. Гавьяат болсны дараа хамгийн анх Цагдаагийн ерөнхий газрын ахмадын хүлээн авалт дээр дуулсан. Яг цагаан сарын дараа шүү дээ. Хөтлөгч “Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Г.Ариунбаатар” гээд дуудахад тэр жижигхэн тайз ямар том санагдаж байсан гээч. Өмнө нь зүв зүгээр, ямар ч сандралгүй дуулдаг байсан хэрнээ гавьяат гээд дуудуулчихсан чинь өвдөг чичрээд л.

-Олон улсын чанартай томоохон тэмцээнд түрүүлэхэд дэлхийн хэмжээний театруудаас ажлын санал ирэх үү?

-Санал ирнэ шүү. М.И.Глинкт түрүүлсний дараа гурван урилга ирсэн. Явмаар санагдаж байсан ч яваагүй. Гадагшаа явлаа гэхэд өөрийгөө олон талаар хөгжүүлэх хэрэгтэй. Ядаж л гадаад хэл сайн байх ёстой. Очлоо гэхэд эх орны нэр л гарна. Дуурийн дуучдаа анзаараад байхад бид нар гадаад руу гарахаараа их нэр хүндтэй болдог. Эх орондоо ирээд хэн ч биш болчихоод байна. Олны өмнө явдаг болохоор үс зүсээ янзлаад, боломжийн хэрээр сайхан хувцаслаад гарна. Гэтэл арын амьдрал юу билээ. Төр засаг маань жаахан анхаараад өгвөл Монголын мундаг авьяастай уран бүтээлчид эх орондоо үлдэх байх. Би заримдаа ганц хоёр дуу дуулаад хангалуун амьдардаг юм билүү гэж бодно. Гэхдээ тэр бол би биш. Надад дэлхийн дайтай дуулчих юмсан гэх мөрөөдөл байдаг. Өнөөдөр хоосон хонож байсан ч, маргааш аяга хоолтой болно гэж боддог.

-Дуурийнхан халтуур хийдэг үү. Дуучид шинэ жилээр жилийн орлогоо олдог гэдэг?

-Тэрүүгээр чинь л амьдарна шүү дээ. Энд тэндхийн арга хэмжээн дээр очоод дуулаад өгөөч гэвэл дуулчихдаг л юм. Хажуугаар нь ажлаа хийгээд цалин авчихна. Би Төв аймгийн цагдаагийн газарт ажилладаг. Ахмад цолтой.

-Та аль нутгийнх юм бэ. Танай удамд дуучин хүн бий юу?

-Би Төв аймгийн Баян-Өнжүүлийнх. Манайхан чинь найранд гурван дуутай улс. Миний өвөө мундаг уртын дуучин байлаа. Аав, ээжийн маань талынхан дуутай, хууртай хүмүүс. Ер нь л гоё дуулна шүү. Удмаасаа мэргэжлийн дуучин болсон нь би.

-СУИС-ийг төгссөн үү?

-Тэгсэн. Би уг нь цагдаа болно гэж боддог байлаа. Бүр хүүхэд байхын цагдаа болох чин хүсэлтэй. Тэгээд Цагдаагийн академид шалгалт өгсөн ч тэнцээгүй. Харин гэрийнхэн маань СУИС-д шалгалт өгөөд үз гэж зөвлөсөн. 2005 онд СУИС-д шалгуулахад 400 гаруй хүүхдээс нэгд жагссан байсан. Харин гуравдугаар курст байхдаа тэр үеийн “Сүлд” чуулгын дуучин болсон. Ингээд мөрдэстэй болж цагдаа болох мөрөөдлөө биелүүлсэн. Одоо энд тэнд явахдаа цагаан шонхортоо залбирна. Цагдаад их элэгтэй. Багаасаа л цэргийн дарга, цагдаагийн дарга болно гэж мөрөөддөг байсан.

-Хэн багшийн шавь бэ?

-Би анх МУГЖ М.Ганбатыг хараад түүн шиг дуучин болох юмсан гэж шүтэж байлаа. Тэгээд ч дуучин болсон. СУИС-ийн Баясгалан, Банди багш нарынхаа шавь болсон. Банди багш маань намайг дуурийн урлагт дурлуулсан хүн.

-Шинэ уран бүтээлийн тухай ярья. Ойрын үед тоглолт хийх үү?

-Монгол Улсын гавьяат жүжигчин болсноосоо хойш Н.Жанцанноров багштайгаа “Монгол сонгодог” талархлын тоглолт хийсэн. Анхны тоглолт хүмүүст янз бүрээр л хүрсэн байх. Ирэх онд хоёр дахь тоглолтоо хийнэ. 2012 онд нийтийн дууны “Илүү ч үгүй, дутуу чүгүй” цомог гаргасан. Би чинь ард түмний хүү. Тэднийхээ дуучин нь. Тиймээс ард түмэндээ зориулж дуулах үүрэгтэй. Үүргээ биелүүлж эхний цомгоо гаргаж байлаа. Удахгүй шинэ цомог гаргана. Цомгийн ажил эхэлчихсэн. Жаахан дуншаад л байна. Ер нь тоглолт хийхэд, цомог гаргахад, уралдаанд ороход бэлтгэл их хэрэгтэй. Хүмүүс гоё хувцсаа өмсөөд л тайзан дээр гарчихдаг гэж ойлгоод байдаг шиг байгаа юм.

-Өдөрт хэдэн цаг бэлтгэл хийдэг юм бэ?

-Сэтгүүлч хүн сайн нийтлэл бичихийн тулд маш их судалгаа хийдэг байх, тийм үү. Тэрэнтэй яг адил. Дуучин хүн дуулахын өмнө хоолойн бэлтгэлээс гадна сэтгэл санаагаа бас бэлдэх хэрэгтэй. Дуул гэсний зоргоор дуулахгүй. Сэтгэл хөдлөл байх хэрэгтэй. Сайхан зүйл мэдэрч байж илүү гоё дуулна. Дээр нь өглөө, оройд байнгын бэлтгэл хийдэг. Яг эрчимжүүлсэн бэлтгэлд орсон үедээ би ямар нэгэн тоглолтод ордоггүй. Элдэв зүйлд бас сатаардаггүй. Сэтгэл санаа, оюун бодол гээд өөрт байгаа бүхнээ төвлөрүүлдэг. Ингэж байж сайн бэлтгэл болдог байх.

-Нэг хэсэг дуучин Д.Отгонжаргал та хоёрыг хайр сэтгэлтэй боллоо гэж шуугисан. Юу болсон юм бэ?

-Элдэв хангайн хэл ам их л гарах юм. Залуу хүний хувьд жаахан эвгүй байдаг. Гэхдээ урдах ажлаа хийгээд дуугүй л явъя гэж бодсон. Намайг буруугаар ойлгодог, буруугаар ойлгуулах гэсэн хүсэлтэй хүмүүс байдаг шиг байгаа юм. Яахав хүний үйлийн үр гэж байдаг. Одоо бол бүх юм байдаг байрандаа л байгаа.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

Зөгийчин, тариачин, ногоочдын өлгий нутаг Шаамарт жинхэнэ алтан намар болж байна. Тэндхийн хавар, зуны нөр их ажил үндсэндээ шувтарчээ. Ногоочид хүнсний ногоо, жимс жимсгэнээ, зөгийчид зөгийн балаа, тариаланчид амуу буудайгаа борлуулан хөдөлмөрийнхөө шимийг хүртээд магнай тэнэгэр байна. Шаамар ногоочдын өлгий нутаг. Бас зөгийн балны эх орон. Нарсан ойн дундах нам гүмхэн энэ л суманд зөгийг анхлан тэжээж эхэлсэн. Тэр нь 1957 он. Тухайн үед Оросоос хэдэн бүл зөгий авчрахад Монголд идээшихгүй гэж байсан бол өнөөдөр Шаамарынхныг тэжээж байгаа ганц амьтан болжээ. Бүр зөгийг төрөлжүүлэн тэжээдэг болсон байна. Зохиомлоор хатан зөгий гарган авч тэжээдэг хүн ч бий ажээ. Шаамартаа төдийгүй энд тэндхийн зөгийчдөд хатан зөгийчин гэдгэээрээ алдаршсан Д.Эрдэнэчимэгийнд очлоо. Суманд ямар газар олдохгүйн зовлон байх биш, эднийх томоо хашаатай юм.

Байшингийнхаа хоёр та­лаар зөгийн үүрээ эгнүүлчихэж. Ягаан, цэнхэр, шар гээд аль болох тод өнгөөр зөгийн үүрээ буддаг ажээ. Ногоон юмуу бараанаар будчихвал зөгий үүрээ андуураад байдаг гэнэ. Хөлийн өвдгөөр татахуйц өндөртэй үүрийг тод өнгөөр алаглуулан будчихаар байгалийн өнгө гандсан ч гэлээ зуныг санагдуулам ажээ. Түрүүн хашааны үүдээр ороход боргоод байсан нохой эзнээ хараад чимээгүй болов. Энэ үед зөгийн дүнгэнээ сонсогдож эхэлсэн юм. Д.Эрдэнэчимэг “Манай хашаанд Улаанбаатар хотын хүн амаас олон зөгий байгаа даа” гэж байна. Тэрээр 100 бүл зөгий тэжээдэг ажээ. Дунджаар 15 мянган зөгий нэг бүл болдог. Тэгэхээр эднийх 1.5 сая гаруй зөгийтэй гэсэн үг. Үүрэндээ байгаа болохоор дүнгэнээн бага байгаа гэнэ. Ид зуны улиралд нар мандах, эсвэл жаргах үед олон зөгий үүрнээсээ гарч орохдоо дүнгэнээ ихтэй. Бэлчээрт гарахгүй бол үүрэндээ буюу тэрүүхэн тэндээ дүнгэнэдэг юм байна. Гэхдээ сайн сонсвол усны урсгал шиг. Голын эрэг дээр чимээ гаргалгүй суугаад л байвал усны урсгал улам тод сонсогддогтой адил. Хашаанд ганцаараа үлдэн зөгийн үүрний дэргэд ганцаараа хэсэг зогсов. Намрын шар нар илч муутайхан ээж байна. Зөгийн дүнгэнээ улам тод болохын зэрэгцээ тэртээ холоос тог, тог хийх алхны чимээ сонсогдоно. Бас хааяа нэг айлын үхэр мөөрч, нохой хуцах чимээ гарна. Түүнээс өөр чимээгүй болохоор ганцаараа зогсоод л баймаар нам гүмхэн юм. Мэдрэлийн ядаргаа ийм л орчинд тайлагдах байх даа гэсэн бодол өөрийн эрхгүй төрж байлаа.

Гэрт нь орвол зөгийн балыг шингэн, царцуугаар нь таваглаад тавьчихаж. Зөгийн бал шингэн байснаа жаахан удаад ирэхээр царцаад цагаан шаргал өнгөтэй болдог ажээ. Шингэн нь гадуур худалдаанд байдгийг бодвол хамаагүй өтгөн. Царцуу нь харин арай шаргал өнгөтэй ч юм шиг. Сэтгэл дагаад ч тэр үү амт, үнэр, өнгө нь арай л өөр байх шиг санагдсан. “Дэлгүүрт зардгаас арай өөр байх шиг ээ” гэвэл “Хүмүүс тэгдэг л юм. Наймаачид зөгийн бал худалдаж аваад усаар шингэрүүлэн зардаг байж мэдэх юм. Яг зөгийчид бол балаа устай холихгүй” гэж байна. Тэрээр өнгөрсөн сард балныхаа дээжийг лабораторид өгөн шинжлүүлэхэд хоёр зуугаас дээш ургамлын найрлагатай гэдгийг нь тогтоож өгчээ. Д.Эрдэнэчимэг сүүлийн 30 гаруй жил зөгий тэжээж байгаа. Олон жилийн амьдралаа зөгийтэй холбосон гэдэг нь тэднийхээс шууд харагдаж байв. Цайны аяга нь зөгийн зурагтай, давс, элсэн чихрийн сав нь сархиаг шиг хээтэй, гэрлийн бүрхүүл нь зөгийн хэлбэртэй гээд нэг ёсондоо зөгийг шүтчихэж. Тэрээр 1980 онд бригад, фермерт дарга бэлтгэх 45 хоногийн курст суун зөгийчин болжээ. “Анх зөгийд хатгуулахад жигтэйхэн өвддөг байсан. Тэр хавиар дуу шуу татуулан хэсэгтээ л сүржин юм болно. Яана даа л гэж боддог байлаа. Одоо харин тоохоо больсон. Хааяа нэг хатгахаар нь өө гэчихээд л өнгөрнө. Дасчихдаг юм” гэж байна. Хатгалт гэснээс сүүлийн үед эднийхээс хүний хөл тасрахаа байжээ.

Тэнд ч өвдөөд байна, энд ч болохоо байлаа ганц хатгуулаад өгөөч гэсэн хүмүүс хэзээ л бол хэзээ хүрээд ирнэ. Д.Эрдэнэчимэг анагаахын мэргэжлийн хүн биш болохоор эхэндээ цааргалдаг байсан ч одоо бол гуйгаад ирвэл зөгийгөөрөө хатгаад өгдөг болжээ. Хуян хөөрлөө, үе мөч өвдлөө, хүзүү хөшөөд байна гээд янз бүрийн хүн ирнэ. Өвдөж байгаа газар нь хатгаад өгөхөөр ямар ч байсан үр дүнгээ өгдөг ажээ. Бүр хүүхэдтэй болохгүй байгаа хүмүүс ч ирдэг гэсэн. Зөгийгөөр хатгуулсны дараа жирэмсэн болсон тохиолдол ч бий ажээ. Д.Эрдэнэчимэг “Би эмнэлгийн мэргэжилтэй хүн биш, нөгөө хүн маань ч зөгийчин гэдгийг минь мэдэж байгаа. Хоёулаа ярилцаж байгаад л хатгуулчихдаг. Хэдэн өдөр байтугай сар, жил болсон ч дахиж өвдөхгүй байна гэж ярьдаг. Тэгэхээр зөгийнд хатгуулах ашиг тус ихтэй шиг байгаа юм” гэв. Тэрээр өөрөө ямар нэгэн өвчин хуучгүй гэсэн. Зөгийд хатгуулсны үр дүн юм байлгүй гэж байна. Ер нь зөгий олон талын ашигтай амьтан. Лавыг нь гоо сайханд, жилийг нь хавдрын эсрэг, тоосормогийг нь дархлаа сайжруулахад хэрэглэнэ. Зөгийн хор харин маш ховор. Гурван мянган бүл зөгийнөөс нэг кг хор гаргаж авдаг. Өвчин намдаахад хэрэглэдэг уг хорны наймаа мафийн хэмжээнд явагддаг гэсэн. Харин манайхан тэр бүр хорыг нь гаргаж авдаггүй гэнэ. Мөн зөгийн сүүнцэр гэж бий. Сүүнцэр хөгшрөлтийн эсрэг үйлчилгээтэй. Сүүлийн үед бүсгүйчүүд байнга л сүүнцэр сурагладаг болжээ. Түүнчлэн гадны гоо сайхны компаниуд бүтээгдэхүүнийхээ найрлагад сүүнцэр оруулж байгаа гэнэ. Зөгий өдөржин бэлчээрт гараад орой ирэхдээ хоёр сагсандаа цэцгийн тоостой ирдэг ажээ. Хойд хоёр хөлийнх нь хажууд байх уут шиг зүйлийг сагс гэдэг юм байна. Түүндээ өдөр бүр цэцгийн тоостой ирнэ. Шар будааны чинээ цэцгийн тоос хүний биеийн дархлааг сайжруулдаг, ядаргаанд сайн. Усанд хутгаад тогтмол ууж чадвал элдэв өвчин тусахгүй, ядрахгүй гэсэн. Зөгийн үүрэнд байх сархиагийг балтай нь холиод зажилж болно. Амны хөндийн үрэвсэлд тустай. Хоолойн ангиныг ч арилгах ид шидтэй ажээ. Амьд зөгийн ач тус иймэрхүү. Бүр үхсэн хойно нь ч ашиглаж болно. Үүрэндээ үхсэн зөгийг хатаачихдаг. Үүнийг эрэгтэй хүмүүс архинд хандлаад өдөрт нэг халбагыг уугаад байвал түрүү булчирхайн өвчнөөс айлтгүй. Бас бэлгийн чадавхийг дээшлүүлдэг гэж байгаа. Ингээд үндсэндээ зөгий гэдэг амьтнаас хаях юм үлддэггүй ажээ.

Гэхдээ зөгий богино нас­тай. Хатан зөгий л хамгийн урт буюу таван жил насладаг. Идэвхтэй амьдрал нь гурван жил үргэлжилнэ. Эр зөгий гурван сар амьдарна. Амьдрах хугацаан дахь гол ажил нь хатан зөгийг хээлтүүлэх. Гэх­дээ ганцаараа биш. Үүрнийхээ бу­сад эр зөгийтэй нийлж аваад хатан зөгийн хамт агаарт гарна. Агаарт гарсан бүх эр зөгий хатан зөгийтэйгээ үржилд ордог. Үндсэн ажил, амьдралынх нь гол зорилго ингээд дуусна. Нэгэнт хатан зөгийг хээлтүүлсэн бол эр зөгийн хэрэг тэр бүлд байхгүй. Тиймээс намар хүйт орох үед хатан зөгий эрийгээ хөөнө. Эр зөгий ажил хийдэггүй учраас “хоолны сав” гэж үздэг ажээ. Үүрнээсээ хөөгдсөн эр зөгий төд удалгүй үхдэг гэсэн. Харин ажилч зөгий 45 хоногийн настай. Төрсөн цагаасаа л үүрээ барих, бал цуглуулах, цэцгийн тоос олж ирэх гэж өдөр шөнөгүй ажиллана. Бүлийнхээ төлөө ингэж ажиллаад төд удалгүй үхчихнэ. Харин хатан зөгий онцгой эрхтэй. Бусад шигээ гадуур гарч идэш тэжээл хайхгүй. Ажилч зөгийнөөс ялгарах сүүнцэрээр л хоол­лоно. Тэр нь хөгшрөлтийн эсрэг үйлчилгээтэй гэдгийг эрдэмтэд тогтоосон. Тийм ч учраас хатан зөгий урт на­салдаг биз. Биеийн хувьд ажилч зөгийнөөс том. Эр зө­гийтэй харьцуулбал бөгс томтой. Хатан зөгий насан туршдаа ганцхан удаа хээл­тэх ба 21 хоногт 1000-1500 авгалдай гаргадаг юм байна.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

<<Үргэлжлэл бий