Author: Сүхбаатарын Алтанцэцэг

“ӨДРИЙН СОНИН”-Ы ТУСГАЙ СУРВАЛЖЛАГЧ С.АЛТАНЦЭЦЭГ ТОКИОД АЖИЛЛАЖ БАЙНА–

Үндэсний өдөр тутмын “Өдрийн сонин” Монгол Улсад болоод дэлхий дахинд болж буй үйл явдлыг газар дээрээс нь сурвалжилж уншигч олондоо хүргэдэг. Бид дэлхийн хамгийн халуун цэг болох Иракт буун дуу тачигнаж байхуйд сэтгүүлч Дашбалбарын Мөнгөндалайг газар дээр нь ажиллуулж бүх мэдээллийг “Өдрийн сонин”-оор дамжуулан Монголын ард түмэнд хүргэсэн юм.

Өнгөрөгч хавар Малайзад амиа алдсан бүсгүйн та­лаар “Өдрийн сонин”-ы сур­валж­лагч, Монголын нэртэй сэтгүүлчдийн нэг Г.Дэлгэрцэцэгийн цуврал материал хэвлэгдэж байв. Мөн Улаан-Үд, Тува, Хөх хотын цуврал тэмдэглэлүүд “Өдрийн сонин”-д хэвлэгдэн хүн төрөлхтний болоод Монгол туургатны оюуны толь нь “Өдрийн сонин” гэдгийг дэлхий даяар тунхагласан билээ. Дэлхийн бүх улс, аль ч цэгт “Өдрийн сонин” редакцийн томилолт өгч өөрийн зардлаар сэтгүүлчдийг бүх л халуун цэгт томилон ажиллуулдаг юм. Энэ удаа “Өдрийн сонин”-ы Урлаг, спорт чөлөөт цагийн мэдээллийн албаны сэтгүүлч С.Алтанцэцэг Япон улсын нийслэл Токио хотноо ажиллаж, Монголын нэртэй сумочид болоод Сумо бөхийн холбооны удирдлагаас ярилц­лага авч буй юм. “Өдрийн сонин” сэтгүүлчдээ өөрийн зардлаар редакцийн томилолт өгч ажиллуулдаг билээ.

АНУ-ын зүүн болоод баруун эрэгт манай сонины тусгай сурвалжлагчид ажилладаг. Дэлхийн ихэнх хотуудад “Өдрийн сонин”-ы тусгай сурвалжлагч нар ажиллаж тухайн тив, улс оронд болсон мэдээллийг ард түмэнд түргэн шуурхай хүргэдэг юм. Ингээд Токио хотод ажиллаж буй сэтгүүлч С.Алтанцэцэгийн мэргэжлийн сумогийн 69 дэх их аварга, Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, дархан аварга Жигжидийн Мөнхбатын хүү Даваажаргалтай хийсэн ярилцлагыг цувралаар хүргэж байна.

Ирэх жилийн башёг хэрхэн төсөөлж байгаа вэ?

-Би 15 настай байхдаа Японд ирж сумогийн ертөнцөд хөл тавьсан. Жаахан хүүхэд байхаас минь өдий зэрэгтэй болгосон газар шүү дээ. Тэгэхээр сумогийн ертөнцөд би их өртэй хүн байгаа юм. Тэр өрийг сайн барилдаж төлнө. Ирэх жил миний хувьд жинхэнэ утгаараа ач хариулах барилдаануудыг үзүүлэх ёстой гэж бодож байгаа. Сумод хөл тавихад тосож авсан, бэлтгэл дээр зааж сургаж байсан ах бөх, багш нарынхаа ачийг барилдаанаараа хариулах ёстой гэсэн бичигдээгүй хууль бий. Одоо би дээд амжилттай зэрэгцэж ирсэн болохоор тэр ачийг бүрэн дүүрэн хариулж чадаагүй байгаа гэсэн үг. Нэг ёсондоо төгс болж чадаагүй байна. 32 түрүүг 33, 34 болгож байж ачийг хариулсанд тооцогдох байх. Ингэхийн тулд ирэх жилийн барилдаанд улам илүү хичээх болно. Саяхан би тойргийн барилдаанаар Осака явчихаад ирлээ. Тэгсэн тэндхийн хүмүүс “Ирэх нэгдүгээр сарын Токиогийн башёг өнжөөд гуравдугаар сард болох Осакагийн тэмцээний үеэр шинэ рекорд тогтоогоорой” гэж хэлж байна лээ. Гэхдээ мэдээж хэрэг тоглоомоор хэлсэн үг л дээ.

-Одоо таны өмнө эвдэгдээгүй ямар дээд амжилтууд байгаа вэ?

-Бүх л дээд амжилтуудыг шинэчилж байна даа. Хоёрхон рекорд үлдээд байгаа. Дараалан 69 давж чадаагүй байгаа. Миний хувьд 63 дараалан давчихсан. Тэгэхээр дараалан 69-өөс дээш давахыг зорьж байна. Мөн озеки Кайо хамгийн олон даваатай бөхийг тэргүүлдэг. 1047 даваатай. Миний даваа найман зуу дөнгөж гарч байгаа. Тэгэхээр энэ хоёр амжилтыг шинэчлэхийн төлөө зүтгэнэ дээ.

-Таныг дэвжээгээ өвлөж авах санамж бичигт гарын үсэг зурсан гэж сонссон юм байна?

-Тийм зүйл ёстой байхгүй. Хаанаас ийм яриа гараад байдгийг мэдэхгүй юм. Гэхдээ Монголд үе үе тиймэрхүү яриа гарч байдаг. Японы зүүд, мөрөөдөл гэх үгийн ханз их гоё зурлагатай. Би гарын үсэг зурахдаа их ашигладаг. Бас хааяа их, дээд болон бага сургууль дээр очиж лекц уншихдаа мөрөөдлийн тухай ярих дуртай. Яагаад вэ гэхээр би Японд анх ирэхдээ сумогийн аварга болно гэж мөрөөддөг байсан. Тэр мөрөөдлөө биелүүлчихсэн. Манайхны сайхан үг бий шүү дээ. Санаж явбал бүтнэ гэж. Мөрөөд гэсэн үг байх л даа. Тиймээс би маш олон зүйл мөрөөддөг. Надад биелсэн мөрөөдөл бий, биелээгүй нь ч байгаа. Энэ тухай би их ярьдаг юм. Тэр олон мөрөөдлийн минь нэг Японы Гинза дүүрэгт өөрийн гэсэн дэвжээтэй болох. Гинза бол орчин үеийн, хамгийн гоё дүүрэг. Өртөг өндөртэй, гадаадын зочид ихтэй. Тэнд нэг давхар нь тэр чигтээ шилэн цонхтой, бөхчүүдийн бэлтгэл сургуулилтыг гаднаас нь хэн ч харж болохоор тийм дэвжээ байгуулах юмсан гэж боддог. Олон жилийн түүх, уламжлалтай Японы үндэсний спортыг хүссэн хүн бүрт нээлттэй байлгах үүднээс ингэж мөрөөддөг. Тэр тухай Японы сонин дээр хэвлэгдсэн юм.

Хакухо М.Даваажаргал Тайхо аваргын хөшөөнд очиж хүндэтгэл үзүүллээ.

Энэ үеэр Японы хэвлэл мэдээллийнхэн цугласан байсан юм. 2014.12.16-ны өдөр 14.10цаг

Түүнийг л манайхан буруугаар ойлгочихсон бололтой. Угаасаа би сумогоор барилдахаас өөр зүйл хийж чадахгүй шүү дээ. Сумогоор миний урд гарах хүн байхгүй байх. Ийм зүйлээс намайг холдуулж, салгаж ойлгож болмооргүй санагддаг. Бас нэг мөрөөдөл байна. Тэр нь аав, хүү хоёр хоёулаа олимпийн дэвжээн дээр гарна гэж. 2020 онд зуны олимпийн наадам Токиод зохиогдоно. Миний аав 1964 оны олимпод эх орныхоо нэрийг дуудуулж байсан. Тэгэхээр хүү нь Токиогийн олимпийн нээлтэн дээр аваргын ёслол хийдэг ч юмуу ямар нэгэн байдлаар гарах юмсан гэж мөрөөддөг. Таван жилийн дараа гэж бодохоор жаахан хэцүү санагдаж байгаа. Гэхдээ яахав дээ мөрөөдөл юм чинь.

-Мөрөөдлөө биелүүлэхийн тухайд ямар нэгэн алхам хийж байна уу. Олимпийн наадмыг зохион байгуулах комиссынхонтой уулзах ч гэдэг юм уу?

-Зохион байгуулах албаны даргатай уулзсан. Шинзо Абэгийн өмнөх Ерөнхий сайд Мори гэж хүн бий. Тэр хүнтэй уулзсан. Шуудхан хэлээгүй л дээ. Гэхдээ энэ тухай эндхийн хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр хэд хэдэн удаа гарсан. Ер нь олимпийн наадмын нээлтийн үеэр эх орныхоо өв уламжлалыг сурталчилдаг. Тэрэнд нь сумо орох болов уу гэсэн горьдлого бий.

-Таныг иргэншлээ солих болов уу, сумогийн холбооноос дарамтлаад эхлэх болов уу гэж харж байгаа. Тийм яриа ч гарчихсан байна лээ?

-Японд 20 түрүүлсэн бөх өөрийнхөө нэрээр дэвжээгээ өвлөж авах эрхтэй байдаг. Таканохана аварга гэхэд өөрийнхөө дэвжээг Таканохана гэж нэрлээд өвөлж авсан байх жишээтэй. Тайхо аварга дэвжээнийхээ нэрийг Китаноми дэвжээг өвөлж авсан. Тийм болохоор үүрэг даалгавраа биелүүлчихээр, дэвжээ өвлөж авах нөхцөл бүрдэхээр сэтгүүлчид янз бүрийн зүйл асууна. Сумогийн холбооноос энэ тухай асуухаар Китаноми ерөнхийлөгч “Дэвжээ өвлөх гэж байгаа хүн Японы иргэншилтэй байх ёстой” гэж хэлдэг. Ерөнхийд нь сануулаад л өнгөрч байгаа юм. Түүнээс биш иргэншлээ ав, тэгэхгүй бол зодог тайлуулна гэж дарамтлаад, шахалт үзүүлээд байх юм байдаггүй. Би нэг ярилцлага өгөхдөө хэлсэн байгаа. Соль гэхээр сольчихдог зүйл иргэншил биш гэж. Үнэхээр тийм шүү дээ. Хувь хүний л асуудал.

-Тэгвэл та ямар бодолтой байгаа вэ?

-Би шуудхан хариулж чадахгүй байна. Их хэцүү асуудал л даа. Үнэхээр л соль гэхээр сольчихдог зүйл биш. Гэхдээ би өөрийгөө азтайд тооцдог. Эх сайхан монгол орондоо төрж өсөөд энд ирээд амжилт гаргаж байгаа минь ховорхон хувь заяа. Би Монгол хүн. Сумогийн ачаар өдий зэрэгтэй явж байгаа болохоор хоёр улсынхаа гүүр болохыг хичээдэг. Тэр дундаа сумотой салшгүй холбоотой ажиллана. Миний нэрэмжит Хакухо цомын тэмцээн манай хоёр улсад зохиогддог. Энэ тэмцээн соёлын гүүр болж байгаа бас нэг хэлбэр. Би багаасаа биеэ даан нүд тайлсан. Хүүхэд байхаасаа гадаад ертөнцтэй танилцаж, олон зүйл мэдэрсэн хүн том болохоороо эх орноо ямар нэгэн хэмжээгээр авч явах болно доо гэж боддог. Хакухо цомын тэмцээнд оролцож байсан хүүхдүүдээс Жюрё зиндаанд барилдаж байгаа хүүхэд бий. Тэмцээн үр дүнгээ өгч байгаагийн баталгаа. Тиймээс одоогоор Японы иргэн болно, болохгүй гэж ярина гэдэг хэтэрхий эрт байна.

-Аав тань ямархуу бодолтой байдаг бол. Танд юм хэлдэг үү?

-Яг иргэншлийн тухай ярих цаг ирвэл тухайн үед нь юм хэлэх байлгүй. Одоохондоо тийм яриа гараагүй л байна. Харин интернэтэд бичсэн байгааг, зурагтаар гарч байгааг харахаар сэтгэл эмзэглэж л байлаа. Намайг юу юугүй Японы иргэн болчихсон мэт бичих юм. Яагаад ийм яриа гараад байдаг юм бол доо гэж их гайхдаг. Өөрийнхөө паспортыг гаргаж ирж харуулдаг юм билүү. Тэгвэл сэтгэл санаа нь амрах болов уу. Тийм мэдээний доор бичиж байгаа хүмүүсийн сэтгэгдлийг уншихаар бас эвгүй шүү. Иргэн хэвээрээ байгаа хүнийг цаашаа түлхээд ч байгаа юм шиг. Үнэндээ надад тийм сэтгэгдэл төрсөн шүү. Гэхдээ би яахав ээ. Нутагтаа байгаа тэр хоёр хөгшинд л хэцүү байгаа.

-Мөөеө аварга хэр баргийн яриаг тоохгүй байлгүй?

-Аав тоодоггүй байх л даа. Уг нь тэр сэтгэгдэл бичиж байгаа хүн компьютер ажиллуулж чадаж байна гэхээр тодорхой хэмжээний мэдлэгтэй байж таарна даа. Тийм хүмүүсээс юманд жаахан ул суурьтай хандаад, бодлоготой байгаасай гэж хүсмээр байна.

-Уг нь та Японы иргэншилтэй болчихвол ирээдүйд барилдах монгол бөхчүүдэд ашигтай. Иргэншлээ солилоо гээд монгол хүн байхаа больчихгүй шүү дээ?

-Үгүй яахав, нэг талаараа үнэн л дээ. Н.Цэвэгням ахыг харахад иргэншлээ авчихсан, дэвжээгээ өвөлж аваад багшлаад явж байна. Уг нь монгол хүн сумогийн холбоонд байна гэдэг ирээдүйд гарч ирэх залууст л хэрэгтэй. Японы сумогийн их ертөнцөд монголчуудын үе бид нараар дуусах биш улам сайн хөгжих ёстой. Тэгвэл Монголын ард түмэнд л хэрэгтэй дээ. Япончуудад, сумогийн холбоонд сонин биш.

-Мэргэжлийн сумогийн холбоонд хэдэн монгол бөх харьяалагдаж байна вэ?

-Одоо гуч нэлээн дөхөж байгаа байх. Дээд зиндаанд гэхэд арав нэлээн гарсан бөх байна уу даа.

-Монгол бөхчүүд цугларч хамтарсан бэлтгэл хийдэг үү. Та тэдэнд тусгайлан зааж зөвлөх үү?

-Хамтарсан бэлтгэл тэр бүр хийгээд байж чадахгүй. Гэхдээ мэдээж хэрэг хэлэх зүйлээ хэлнэ. Сумогийн холбоонд 50 гаруй дэвжээ байдаг. Дэвжээн дотроо таваас зургаан галтай. Нэг дэвжээний бөхчүүдээс том цолонд хүрсэн нь тусдаа гараад явчихдаг. Ингэж тарахдаа өөрийн гэсэн дэвжээгээ үүсгэнэ. Тэрийг нь ахан дүүсийн дэвжээ гэдэг юм. Ахан дүүсийн дэвжээнийхэн үе үе цугларч бэлтгэл хийнэ. Манай дэвжээнд л гэхэд Харумафүжи их аварга, Торинофүжи, Японд сүүлийн үед од болоод байгаа Эндо, Н.Цэвэгням ах, Эба нарын бөхчүүд байна. Манай эндхийн монгол бөхчүүд чинь дундаа нэг сантай. Тэндээ хөөрхөн хэдэн төгрөг цуглуулаад тодорхой хэмжээний нийгэмд хандсан үйл ажиллагаа зохион байгуулдаг.

-Гарын шавь бий юу?

-Би гарын шавьтай. Гурван монгол залуу бий. Төв аймгаас сонгож авчирсан гурван бөх Тотори аймагт байдаг. Тотори муж манай Төв аймагтай найрсаг харилцаатай. Тиймээс тэндээс хүүхэд сонгож авчиръя гэж шийдсэн. Аав очоод гурван залуу наашаа явуулсан байдаг. Тэр гурваас хоёр нь цолонд хүрсэн. Нөгөө нь Тоторид дасгалжуулагчаар ажиллаж байна. Бас Хакухо цомын тэмцээнд оролцоод сумогийн ертөнцөд хөл тавьсан хүүхдүүдтэйгээ холбоотой байдаг. Надад бас нэг бодол байдаг юм. Монголчууд Хойд солонгостой дажгүй харилцаатай шүү дээ. Харин япончууд тийм биш. Тэгэхээр Японы сумогийн монгол аварга хойд Солонгост очвол сонин байх. Соёлын үүднээс тэнд очиж Хакухо цомын тэмцээнийг зохион байгуулбал энх тайвны чиглэлтэй болж магадгүй юм. Арван жилийн дараа хойд Солонгосын бөх аварга болчихсон зогсож байхыг хэн мэдэх билээ. Намайг анх 62 кг жинтэй ирж байхад “Энэ бөх болохгүй. Үс самнадаг хүн болгоё” гэж ярьдаг байсан.

-Их аварга хүн сайн барилдахын зэрэгцээ нийгэм рүү чиглэсэн, хүмүүнлэгийн ажилд хэрхэн оролцох вэ гэж байнга бодож явдаг уу?

-Тэгнэ. Би нэг зүйлийг их сайн мэдэрсэн. 2011 оны гуравдугаар сарын 11-нд 26 насныхаа төрсөн өдрийг тэмдэглэж байлаа. Өндөр байшингийн 44 давхарт. Тэр үед айхтар газар хөдлөлт болсон. “За ингээд өөрийнхөө төрсөн өдрөөр явлаа даа. Ингээд л дуусдаг юм байна” гэж бодогдсон. Босоод зурагт асаатал Фүкүшимад бүр айхтар зүйл болж байна. Юун Токио вэ гэж бодогдсон. Тэр үед л би их аваргын хувьд ямар нэгэн юм хийхгүй бол болохгүй юм байна гэсэн бодол төрж зүрх хэнээс ч илүү цохилж байлаа. Ингээд зургадугаар сард нь сумогийн холбоотой хамтраад гамшиг болсон газар очлоо. Ивада мужийн Ямада хотод очоод далай руу харж аваргын ёслогоогоо хийсэн. Аваргын ёслогоо юуг бэлгэддэг вэ гэхээр хөлөө өргөөд тавихад газарт байгаа муу муухай бүхнийг дарж байна гэсэн утгатай. Бидний очсон газарт өдөр бүр газар хөдлөн чичирхийлдэг байсан байгаа юм. Гэтэл аваргын ёслогоо хийснээс хойш нэг ч удаа газар хөдлөөгүй гэсэн. Тэгэхээр олон жилийн түүхтэй сумо бөх нутгийнхаа савдаг, газар лустай ямар нэгэн байдлаар мяндсан холбоотой байдаг юм байна гэсэн бодол төрүүлж байлаа.

Олон улсын жудо бөхийн холбооноос зохион байгуулдаг “Их дуулга” тэмцээн Японы нийслэл Токио хотод боллоо. Энэ жилийн хамгийн сүүлийн тэмцээнд 65 орны 470 гаруй жудоч өрсөлдсөн юм. Харин манайхаас үндэсний шигшээ багийн эрэгтэй арван хоёр, эмэгтэй найман тамирчин дасгалжуулагч Д.Баттулга, Х.Эрдэнэт-Одын хамтаар оролцов. Манай улс тив, дэлхийн жудочдыг дийлж барилддаг “дархан аваргууд”-аа уг тэмцээнд явуулсан. Тэднийг татами дээр гарч ирэхэд өрсөлдөгч бөхийн зүрхэнд шар ус хурж байгаа даа гэж аархан бодож байлаа. Учир нь манайд олимпийн аварга, дэлхийн аварга, тивийн аварга гээд спортын төрөлд авч болох бүх дээд амжилтын эзэд бий. Бас дэлхийн чансааг манай бөхчүүд итгэл төгс тэргүүлж байгаа. Н.Түвшинбаяр, Х.Цагаанбаатар, Г.Болдбаатар, Д.Төмөрхүлэг, Д.Амартүвшин, Д.Сумъяа нарын барилдааныг хүлээн, тэдний ялалтыг харж бахархах гэж амралтынхаа хоёр өдөр зурагтынхаа өмнөөс босоогүй хүн олон. Гэвч манайхан шигшээд тунаж медалийн тавцан дээр зогсох бүү хэл тойргоосоо ч гарч дийлсэнгүй. Эхний тойрогтоо ичгэвэртэйгээр ялагдаж “шалны алчуур” болов.

Эхний өдрийн тэмцээн эрэгтэйчүүдийн 60, 66 кг, эмэгтэйчүүдийн 48, 52, 57 кг жингийн барилдаанаар эхэлсэн. 60 кг-д манайхаас дэлхийн аварга, дэлхийн чансааг тэргүүлж байгаа Г.Болдбаатар, дэлхийн мөнгөн медальт Д.Амартүвшингийн хамтаар зодоглов. Гэвч хоёулаа гуравдугаар тойрогтоо ялагдсанаар тэмцээнээ дуусгасан юм. Бүр хоёулаа торгуулиар ялагдсан. Уг нь Г.Болдбаатарыг медалийн салхийг хагална гэж олон хүн итгэл төгс хүлээсэн дээ. Жудо сонирхогчид “Болдоо медалийн тавцанд зогсох нь гарцаагүй. Алт уу, мөнгө үү” л гэж ярьж байлаа. Тэгсэн хагас шигшээд ч шалгарч чадсангүй. Д.Амартүвшин ч бас барсангүй. Монголчуудыг тэргүүлж барилдсан хоёр бөхийн араас 66 кг-д Д.Төмөрхүлэг зодоглосон. Азийн наадам, Азийн элсний спортын наадам, Самбо бөхийн дэлхийн аваргын тэмцээнд дараалан аваргалчихсан болохоор түүнээс уран гоё барилдаан, ялалт хүлээх нь зүй ёсны хэрэг байлаа. Гэвч бүр эхний тойрогтоо л өвдөг шороодож зурагтынхаа өмнө суугаа монгол түмний итгэлийг алдав. Ингэж ялагдахдаа өмнө гаргасан алдаагаа яг тэр чигт нь давтлаа. Тэрээр өнгөрөгч наймдугаар сард ОХУ-ын Челябинскт болсон дэлхийн аваргын тэмцээнд яалаа даа. Хятадын бөхтэй учраа таарч, оноогоор ялж явсан. Барилдааны минут дуусах болоогүй байхад хэзээ язааны ялсан аятай бааварлаж байгаад ялагдсаныг нь мартаагүй байгаа. Токиогийн тэмцээнд ч яг ингэж барилдав. Өрсөлдөгчөө хэт их бассаны улмаас оноогоор илүү явж байснаа эцсийн мөчид яаж ч чадалгүй дийлдлээ. Үнэнхүү гутмаар ялагдал тэр л байсан байх. Ингээд тэмцээний эхний өдөр зодоглосон эрчүүд медалийн тавцанд зогсох бүү хэл хагас шигшээд ч шалгарч чадалгүй тэмцээнээ дуусгав. Харин эмэгтэйчүүдийн 48 кг-ийн жинд олон улсын хэмжээний мастер Г.Отгонцэцэг барилдсан. Тус жинд манай улсын нүүрийг тахалдаг дэлхийн аварга М.Уранцэцэг гэмтлийн улмаас зодоглоогүй. Бас гавьяат тамирчин М.Бундмаа дэвжээнд гарсангүй. Мөн л бэртэлтэй гэсэн. Дэлхийн аваргын оронд эх орноо төлөөлсөн Г.Отгонцэцэг өрсөлдөгчдөө хөнгөхөн “зууш” болоод өнгөрлөө. 52, 57 кг-д зодоглосон А.Цолмон, Д.Сумъяа нар ч бас дараалан ялагдав. Манай эмэгтэйчүүд өрсөлдөгч бөхийнхөө эсрэг юу ч хийж чадалгүй яах ийхийн зуургүй ялагдсан нь тун харамсалтай. Илүүрхэж чаддаггүй юмаа гэхэд эн тэнцүүхэн, ана мана үзэлцэж яагаад чадсангүй вэ. Дээрх жинд барилдсан манай гурван эмэгтэй Японы жудочдод ялагдсан. Бүр гурвуулаа шүү. Г.ОтгонцэцэгХарүна Асамид, А.Цолмон Шишимид, Д.Сумъяа Тукаса Ёшидад ялагдав. Тэдний ялагдал спорт сонирхогчдын аманд байдаг “Манай бөхчүүд Япон, Францын жудочдоос айдаг” гэх яриаг баталсан мэт. Япон, Францыг л ялахгүй юм бол дэлхийн хэмжээний гэж яриад яах билээ. Тэднийг л ялж байж олимп, дэлхийн аваргын шагналын тавцанг мөрөөдөх бус уу. Гэтэл манайхан энэ удаагийн тэмцээнд нутгийнх нь нэрнээс сүрдээд ялагдчих шиг боллоо.

Тэмцээний хоёр дахь өдрийн барилдаан эрэгтэйчүүдийн 73 кг жингийнхээр эхлэв. “За одоо л үзүүлээд өгнө дөө” гэсээр тун чиг итгэлтэйгээр харж байв. Энэ жинд Хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин Х.Цагаанбаатар зодоглосон болохоор итгэл төгс байхаас ч аргагүй. Гэтэл бас л хоёрдугаар тойрогтоо ялагдал хүлээж монгол түмний нүүр рүү нулимсан гэж хэлж болно. Хамгийн өндөр амжилт үзүүлэх хоёр тамирчны нэгд зүй ёсоор тооцогдож байсан Х.Цагаанбаатарын ялагдлыг гавьяат тамирчин С.Ням-Очир нөхөх байсан ч тэрээр дэвжээнд гараагүй. Учир нь Токиод очсон хойноо бэлтгэлийн үеэр бэртэл авчээ. Ингээд зоолттой медаль авах байсан 73 кг-ын жингийн барилдаан баяртай болов. 81 кг-д О.Ууганбаатар, Н.Даваасүрэн нар зодоглоод бас л тойргийн барилдаанаасаа гарч чадсангүй. 62, 70 кг-д барилдсан эмэгтэйчүүд ч бас өвдөг шороодон үзэгчдийн суудалд шилжсэн. Сүүлийн өдрийн ганц гялтайх бөх нь олимпийн аварга Н.Түвшинбаяр байлаа. Токиогийн “Их дуулга”-ын ганц найдвар болсон тэрээр Чежүгээс мөнгөн медаль хүртээд байсан. Бас бэлтгэл сайтай байгаа гэж явахаасаа өмнө ярьж байлаа. Тиймээс түүнийг барилдахын өмнө “За даа, олимпийн аварга маань л монголчуудынхаа нүүрийг тахлах нь дээ. Арай ч ганзага хоосон буцахгүй биз ээ” гэж байлаа. Гэтэл эхний тойргоосоо ч гарч чадалгүй Монголын жудочдын нэр хүндийг шалан дээр унагаав. Ингэснээр “Их дуулга”-д хорийн хориулаа явсан хэрнээ энгэртээ гялтайх юу ч үгүй ирлээ. Медаль зүүдэггүй юмаа гэхэд шигшээ барилдаанд ч шалгарч чадаагүй мөртлөө цахим ертөнцөөр янз бүрийн шалтаг тоочиж байна. Хөдөлмөрийн баатар Х.Цагаанбаатар өөрийн фэйсбүүк хуудаснаа “…Тамирчдаа ялагдахаар битгий муулж бай, сэтгэл санааны дарамт их ирдэг юм. Мэдээж алдаагаа багш дасгалжуулагч нартайгаа ярилцаж түүн дээрээ дүгнэлт хийж ажиллаж л байгаа. Амжилтын төлөө тэмүүлж л яваа хүмүүс шүү дээ. Намайг одоо боль гэсэн хүмүүс их байх шиг байна лээ. Би больчихоор залуучууд хүсэл мөрөөдөлгүй, тэмүүлэлгүй болчихдог юм Гэхдээ хэзээ нэгэн цагт болих л байх. Тэр нь одоо биш. Хэн ялж байгаа нь, хэн дэлхийд өрсөлдөж байгаа нь тэмцээнд оролцдог спортын хууль байна шүү. Зайгаа тавьж өг гэдэг буруу ойлголт. Тэр орон зайг өөрөө эзэлж чадахгүй бол дэлхийд өрсөлдөхгүй шүү дээ. Тэгээд ч би 60, 66 кг гээд барилдаж байсан жингүүдээ залуучууддаа суллаад өгчихсөн байгаа биз дээ” гэж бичжээ. Унасан бөхөд шалтаг мундахгүй гэдэг. Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар болчихсон хүн ингэж гоншигнох хэрэг байсан юм уу. Бас олон хүн намайг зайгаа тавьж өг гээд байгаа, би харин болоогүй гээд биччихэж. Залууст үлгэр дуурайл болж байгаа гэнэ. Дэлхийн чансааг жинхэнэ утгаар нь тэргүүлдэг, өндөр зэрэглэлийн хамгийн гол тэмцээнд тойргоосоо ч гарч чадалгүй барилдчихаад ингэж хэлж болох уу даа. Токиогийн татами дээр шал арчиж залуусын дуурайл болж байгаа гэх нь хэр ёс зүйтэй юм бэ. Амжилт гаргаагүй л бол буруугаа бусдад биш өөртөө тохож гэмээнэ залуу тамирчдад үлгэрлэх бус уу. Бас “Бид хувийн зардлаараа ирцгээсэн болохоор мэдээж аль болох хямд буудал олж орцгоосон. Жингээ үзүүлэх гэж, бас тэмцээний заал руу тус бүрт нь нэг цаг зарцуулж цүнхээ чирээд метрогоор явж байна. Энэ нь мэдээж тамирчин хүнд сэтгэл санаа болон биеийн ядралт өгч л байгаа байх. Хэрвээ бид хангалттай мөнгөтэй бол бусад орны тамирчид шиг албан ёсны буудалд нь буугаад автобус унаагаар явах л байсан” гэж бичжээ. Гэтэл үнэндээ хамгийн их мөнгө зарж байгаа төрөл жудо байж мэднэ. Монголын жудо бөхийн холбооны ерөнхийлөгч Х.Баттулга олсон хэдэн төгрөгөө жудочдодоо л барьж гүйдэг. Харин сүүлийн хэдэн тэмцээнд тамирчид өөрсдийнхөө зардлаар явсан юм байж. Энэ удаагийн “Их дуулга”-д оролцсон тамирчид хувийнхаа мөнгөөр явжээ. Тийм болохоор л медаль авчраагүй юм байна. Улсаас, жудо бөхийн холбооноос хэдэн төгрөг өгөөд үнэтэй зочид буудалд байрлуулсан бол алт, мөнгө, хүрэл медаль хэдийг л бол хэдийг аваад ирэх байсан бололтой юм. Бас улсын мөнгөөр явчихсан бол тэгж бааварлаад, томроод байлгүй бүх анхаарлаа барилдаандаа хандуулан ялах байжээ. Өөрсдөөсөө мөнгө гаргачихсан болохоор ялна уу, ялагдана уу гэдэг ард түмэнд ямар ч хамаагүй гэж байгаа бололтой. Тэдний ярьж буйгаар ялагдалд Х.Баттулга буруутай юм шиг байна. Х.Баттулга жудо бөхөд оруулах хөрөнгө оруулалтаа багасгаснаас болоод манай жудочдын амжилт эрс буурсан гэж ойлгууллаа. Харин спорт мэдэх хүмүүс “Чансаанд үл хамаарах жижигхэн тэмцээнд орж байна. Тэр тэмцээнд нь дэлхийн томчуул оролцдоггүй. Гэтэл манайхан очиж түрүүлээд түүнийгээ том амжилт мэтээр ойлгуулдаг. Ингэж жижигхэн тэмцээнд оролцож өөрсдийгөө хэтэрхий их судлуулснаар өндөр зэрэглэлийн тэмцээнд ялагдаад байна. Бас шоу нь ихдээд байгааг саяын тэмцээн харууллаа. Бүгд л биеэ тоон бааварлаж байгаад ялагдлаа шүү дээ” гэж ярьж байна. Хэрэв цаашид энэ янзаараа барилдаад байвал амжилтдаа ханаж, өөрсдөдөө эрдсэн хөгшин “бурхинуудыг” залуу тамирчдаар цус сэлбэх зайлшгүй шаардлагатай болжээ.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

“Гоёл-2015″ наадам уржигдар Соёлын төв өргөөнд болж өнгөрлөө. 26 дахь удаагаа зохион байгуулагдаж буй тус наадамд загвар зохион бүтээх 22 салон, шилдэг 50 загвар өмсөгч оролцсон. Дэлхийн супер модель Ирина Пантаева урилгаар ирж оролцсон нь наадмын чимэг болж байлаа. Тус наадамд үе, үеийн топ моделиудаас Г.Уранцэцэг, О.Уянга, Ч.Уранбилэг, Ч.Ундрах, О.Пүрэвдулам, С.Ариунбилэг нар оролцсон. Харин Э.Одгэрэл тайзан дээр алхалгүйгээр шилдэг загвар өмсөгчид шагнал гардуулан өгсөн юм. Дизайнеруудын гранпри шагналыг “Говь” компанийн дизайнер Э.Батцэцэг “Эдүгээ” коллекциороо хүртсэн бол шилдэг эрэгтэй загвар өмсөгчөөр Г.Болор-Эрдэнэ, шилдэг эмэгтэй загвар өмсөгч П.Халиунаа, дэд байрт М.Наранмандах, шилдэг загварын товчоогоор “Монголжингоо”, шилдэг нүүр хувиргагчаар Наранмандах, шилдэг үсчнээр Баярчимэг, шилдэг дизайнераар үндэсний хувцасны төрөлд “Шилмэл загвар”-ын Өнөболор, уран сэтгэмжтэй төрөлд Энхсайхан, өдөр тутмын хувцасны төрөлд Батзогсоол, ирээдүйтэй залуу дизайнераар Томи, тусгай байрын шагналт дизайнераар Хоролмаа, Эрдэнэзул, Бямбацэрэн нар тус тус шалгарлаа. Энэ үеэр “Гоёл-2015″ наадмын топ моделиор шалгарсан Х.Бадамгэрэлтэй ярилцлаа.

-“Гоёл” наадмын отгон топ моделиор шалгарсанд баяр хүргэе. Маш их догдолж байх шиг харагдлаа?

-Үнэхээр их баяртай байна. Наадам эхлэхээс л миний сэтгэл их догдолж байсан. Нэг тийм сайхан мэдрэмж төрөөд байлаа. Эцсийн мөчид “Гоёл-2015” наадмын топ модель Х.Бадамгэрэл гээд зарлахад өөрийн эрхгүй нулимс унагасан. Нулимсаа барих тийм ч амар биш юм.

–Гэр бүлийн хүн тань тайзан дээр гарч ирж баяр хүргээд нэлээн удаан тэвэрч зогссон. Бас чихэнд чинь юм хэлээд байх шиг байсан. Юу гэсэн бол?

-Топ моделийн шагналыг дэлхийн супер модель Ирина Пантаевагаас гардаж авлаа. Энэ хүн Америкийн төдийгүй дэлхийн хэмжээнд нэр хүндтэй топ модель. Ийм хүнээс шагнал авсандаа бэлгэшээж байгаа. Топын цомоо аваад үзэгч олондоо мэхийн ёслоод зогсож байтал хань минь тайзан дээр гараад ирсэн. Тэвэрч аваад үнсэхэд нь бас л уйлчихсан. Чамаараа их бахархаж байна, дэндүү их хайртай шүү гэж чихэнд минь шивнэлээ. Хайртаасаа өдөр бүр сайхан үг сонсдог ч гэлээ тайзан дээр гүйж гарч ирээд хайртай гэдгээ хэлэхэд нь бүр их баярлаж байлаа.

–Таныг топ модель болохыг мэдсэн юм шиг сагс дүүрэн цэцэгтэй ирсэн нь бас л содон харагдаж байна лээ?

-Тайзан дээр гарч ирэхдээ сагс дүүрэн сарнай барьчихсан зогсож байсан. Уг нь өдөржин миний арын ажлыг зохицуулж гүйсэн юм. Хэдий завандаа авсан юм бол доо гэж бодоод хайр хүрч байв.

–Та хоёр хүүхэдтэй болсон байх аа?

-Нэг хүүхэдтэй. Хүү минь одоо ой гарантай. Эмээ өвөөтэйгээ гэртээ үлдсэн.

–Таныг тайзан дээр гарч ирэхэд үзэгчид алга ташин дэмжиж байгаагаа илэрхийлсэн. Өөртөө итгэлтэй байв уу?

-Яг топ модель болно гэсэн бүрэн дүүрэн итгэл байгаагүй. “Гоёл” наадамдаа амжилттай оролцъё гэж бодсон. Тайзан дээр гараад алхаж байхад олон хүн алга ташиж байсанд их урамшсан. Үзэгчдийн алга ташилтаас эрч хүч авч өөртөө итгэх итгэл улам бүр нэмэгдэж байлаа.

–Энэ жил Х.Бадамгэрэл топ болно гэх яриа наадмын өмнө гарч байлаа. Та анзаарсан уу?

-“Гоёл” наадам дөхөөд ирэхээр тиймэрхүү яриа гардаг. Олон түмэн биднийг харж байгаа. Тэгэхээр хэн нь ямар байгааг гадарладаг биз. Ерөнхийдөө хоёр жилийн өмнөөс л миний нэр яригдаж эхэлсэн. Өнгөрсөн жил би хүүгээ төрүүлчихээд удаагүй байхдаа “Гоёл”-ын тайзан дээр гарч ирсэн. Үзэгчдээ, тайзаа хүндэтгээд оролцсон. Нөгөө талаар ээж болсон олон эмэгтэйд урам зориг итгэл найдвар өгөх болов уу гэсэн зорилго байлаа. Мөн миний ард олон хүний хөдөлмөр байдаг. Хайрт хань, ээж, хүү болон “Andra model management” агентлагийн хамт олон минь бий.

–Таны хувьд загварын тайзнаа хэдэн жил гарч байна вэ?

-Би 2004 онд загварын ертөнцөд хөл тавьж байлаа. Харин “Гоёл”-д оролцож эхэлсэн нь 2006 он. Тэр үеэс хойш “Гоёл” наадмыг алгасаагүй. Жил бүр л арванхоёрдугаар сарыг догдлон хүлээж наадамдаа бэлддэг. Загвар зохион бүтээгчдийн бүтэн жилийн хөдөлмөрийг бид үзэгчдэд хүргэдэг. Тэр утгаараа хариуцлагатай байх ёстой. Дизайнеруудынхаа хөдөлмөрийг харуулж тэднийхээ урласан хувцсыг амилуулах юмсан гэх итгэлээр өнөөдрийг хүртэл тайзан дээр гарлаа. Хөдөлмөрөө үнэлүүлж чадсандаа ч баяртай байгаа. Миний хөдөлмөрийг үнэлсэн Монголын дизайнеруудын холбоо, үе үеийн топ моделиуд, тайзнаа өрсөлдсөн загвар өмсөгчдөдөө баярлалаа гэдгээ хэлмээр байна. Жил бүр шилдгээр шалгардаг топ моделиудаас үлгэр дууриалал авдаг болохоор загварын тайзнаа амжилттай алхаж байгаа гэж боддог. Одоо өөрөө топ модель болчихлоо. Энэ том нэр хүндийг өндөрт өргөж явна аа.

–Загвар өмсөгч болгосон багш тань хэн байв?

-Миний хамгийн анхны багш Халиунаа. Багш минь өнөөдөр шилдэг загвар өмсөгчийн шагнал авлаа. Би багшаасаа алхаа гишгээ, хувийн зохион байгуулалт гээд бүх зүйлийг сурсан. Манай багшийн онцлог гэвэл дэндүү сайхан сэтгэлтэй. Ийм мундаг хүний шавь болсондоо маш их талархдаг. Багш минь надад тус дэм урам зориг өгдөг. Амьдралын минь амжилтын эхлэлийг тавьж өгсөн багшдаа маш их баярлалаа гэж хэлье.

–Багш шавь хоёр нэгэн уралдаанаас хамтдаа шагнал авна гэдэг бас сайхан тохиол байна шүү?

-Тийм ээ. Багштайгаа шагналын тавцанд хамтдаа зогсох сайхан байлаа. Бас эрэгтэй шилдэг загвар өмсөгч Болор-Эрдэнэ миний хар багын найз байгаа юм. Бид хоёр 2004 оноос эхлэн Халиунаа багшийнхаа дамжаанд бүртгүүлэн суралцаж байлаа. Тэр үед манай багш “Шилмэл загвар” агентлагийн модель байсан. Тиймээс би бас тэндхийн модель болж байжээ. Өнөөдрийн миний амжилт “Шилмэл загвар” агентлагтай салшгүй холбоотой.

–Энэ жилийн хөтлөгч Э.Ууганбаяр таны сайн найзуудын нэг. Тэгэхээр тайзан дээр ер нь л ойр дотныхонтойгоо байжээ дээ?

-Бас л аз завшаанаар тэгээд таарчихлаа. Э.Ууганбаяр бид хэд гэр бүлийн найзууд. Намайг топ модель болоход бас их баярласан байх. Ханийг минь тайзан дээр гарч ирж надад баяр хүргэхэд гар утсаараа бичлэг хийж байх шиг харагдсан.

–Таны нүүрний будалт их өвөрмөц харагдаж байна лээ. Ямар хүмүүстэй хамтарч ажиллав?

-Миний өнөөдрийн үсний засалт, өнгийг “Жей” салоны үсчин Хосоо, Ганаа хоёр маань хариуцаж ажилласан. Харин нүүр будалтыг Эрдэнэсувд, Отгоо эгч нар хийсэн. “Говь” компанийн загварын үзүүлбэр дээр урууландаа шигтгээ нааж гарахад үзэгчид алга нижигнүүлэн ташсан. Бас “Bess tailor” салоны цагаан даашинз их таалагдсан. Биндэрьяа дизайнер надад итгэл хүлээлгэсэн болохоор энэхүү даашинзыг сэтгэлд хүртэл нь амилуулахыг хичээсэн. Ер нь “Гоёл” наадмын дизайнеруудын бүтээл жилээс жилд гайхалтай болж байгаа. Дизайнеруудын бүтээл яах аргагүй том урлаг. Энэхүү урлаг шингэсэн бүтээлийг өмсч байгаадаа загвар өмсөгч бидний хувьд асар их сэтгэлийн таашаалыг амсдаг.

–Та өмнө нь бас “Гоёл” наадмын шилдэг загвар өмсөгч болж байсан байх аа?

-“Гоёл-2010” наадмын шилдэг загвар өмсөгчөөр шалгарч байсан. Би нэгэнт хийж бүтээж, хөдөлмөрлөж л байгаа юм чинь хэзээ нэгэн цагт хүмүүс миний хөдөлмөрийг үнэлэх байх гэж боддог байлаа. Топ модель гэдэг чинь загварын салбарын оргил шүү дээ. Би энэ оргил өөд тэмүүлж байлаа. Гэхдээ цаг нь ирэхээр бүх зүйл сайхан болдог учраас тэгтлээ яараагүй.

ДУУЧИН БЭКИ: ХАНИЙГАА ТОП МОДЕЛЬ БОЛЧИХ БАЙХ ГЭСЭН ЗӨН СОВИН НАДАД БАЙСАН

“Гоёл-2015″ наадмын топ модель Х.Бадамгэрэлийн нөхөр дуучин Бэкитэй уулзав.

–Таны гэргий Монголын загварын хамгийн том цолыг хүртсэнд баяр хүргэе.

-Маш их баярлалаа. Бас ханиараа их бахархаж байна. Би урлагийн хүн болохоор сэтгэл хөдлөл ихтэй. “Гоёл-2015” наадам эхлэхээс л гарын алга хөлрөөд сандраад байсан. Одоо хүртэл хөвөөд байгаа юм шиг гоё мэдрэмж төрж байна.

–Х.Бадамгэрэлийг тайзан дээр гарч ирэхэд шүгэлдээд, алгаа ташаад их дэмжиж байсан. Танаас гадна ямар хүмүүс байв?

-Тайзны араас миний хайр гараад ирэх тэр мөчид үлгэрийн дагина амилав уу гэлтэй харагдаж байсан. Нэг насаараа үнэнч хайрлах хүн минь юм шүү дээ. Бахархаад ханашгүй байна.

–Ер нь энэ жил топ модель болчих болов уу гэж бодож байсан уу?

-Ханийгаа топ моделиор шалгарчих авчих болов уу гэсэн зөн совин надад байсан. Гурван жил нэр нь яригдаж байгаа шүү дээ. Тиймээс энэ жил хоосонгүй болов уу гэж бодож байлаа. Гэхдээ дотроо л бодоод байсан хэрэг. Харин манай хүн чив чимээгүй л байгаад байсан. Бэлтгэл ажилдаа л анхаарна уу гэхээс шагналын тухай бид хоёрын хэн нь ч ам нээгээгүй. Гэхдээ миний хань наддаа дэлхийн супер модель л гэсэн үг.

–Загвар өмсөгч хүний нөхөр байх хэцүү юу. Нарийн дэглэм барихаас эхлээд янз бүрийн залуусаас харамлана биз?

-Манайх урлагийн гэр бүл. Тиймээс хэн хэнийгээ ойлгоно. Миний хань ажлаа л хийж яваа хүн. Тиймээс эрчүүд харж байгаа болов уу гэж хардаад байх утгагүй. Харин хоол ундны тухайд тэгтлээ намайг залхаагаад байдаггүй. Идэх үедээ хүссэн зүйлээ идчихнэ. Гэртээ бол аль болох эрүүл, органик бүтээгдэхүүн сонгохыг чухалчилдаг юм.

–Одоо яаж баярлуулъя гэж бодож байна вэ?

-Бодсон зүйл одоохондоо алга. Ямар ч байсан нэг сайхан гэнэтийн бэлэг барина даа.

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

Д.ДОРЖДЭРЭМ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монголчууд халаалтын шинэ технологи буюу эрчим хүчний хэмнэлттэй вакуум радиатор зохион бүтээжээ. Уг радиатор нь хоёр төрөлтэй. Төвлөрсөн халаалтын системд холбогдсон орон сууц, албан байгууллагын хэрэгцээний зориулалтынх гэж байхаас гадна ямар нэгэн шугам сүлжээнд холбогдоогүй буюу гэр хорооллын айл өрх, амины орон сууцанд хэрэглэх зориулалттай гэж бий. Уг системийг “Их инхмэл” ХХК-ийнхан зах зээл дээр нийлүүлж байгаа юм байна. Бусад цахилгаанаар халаах төхөөрөмжөөс ялгаатай нь радиатор доторх шингэн. Уг шингэнийг И.Боди гэж инженер хүн зохион бүтээжээ. Шингэн гэдэг нь хүнсний ногооны хаягдлаас гаргаж авсан органик нэгдлийн бүрдэл гэнэ. И.Боди инженер гурван жилийн өмнө уг шингэнээ гаргаж авсан бөгөөд шинэ бүтээлийн патентаар баталгаажуулжээ. Эко гэж хэлж болохоор тус шингэнийг халаалтын радиаторт хийнэ. Халаах шингэн радиаторын зөвхөн доод хэсгээр гүйж өнгөрөхөд битүүмжлэгдсэн хоолой дахь тусгай шингэн халаад уур хэлбэрт шилжиж дулаан ялгаруулдаг ажээ. Шугам дахь шингэн 85-90 хэмд байхад радиатор 65-70, тасалгааных 20 хэм хүртэл халдаг ажээ. Хэрэв хүсвэл түүнээс дээш хэмээр халааж болно.

“Манай паар маш сайн халдаг. Гар түлчих шахам хална” гэж “Их инхмэл” ХХК-ийн захирал Ц.Энхболд ярив.

Одоо ашиглаж байгаа нам даралтын зуухнуудад зэврэлт үүсдэг, дулаан зөөгч шингэн маш урт зам туулдаг учир хөрөлт ихтэй байдаг, тодорхой хугацаанд ялангуяа өглөө, оройд заавал ч үгүй галлах шаардлагатай болдог гэхчлэн дутагдалтай талтай. Харин эрчим хүчний хэмнэлттэй вакуум радиатор халаалтын систем хэрэглэгдэх шингэний хэмжээг 80 хувь хүртэл бууруулна. Ердийн 10 секцтэй радиаторт 4-12 литр шингэн хэрэгтэй байдаг бол шинэ технологийнход 0.5 литр шингэн хангалттай ажээ. Мөн ямар ч дулааны эх үүсвэрээс ажиллах боломжтой. Бага хэмжээний шингэн хэрэглэдэг тул системийн эргэлт хурдан, дулаан өгөлт өндөр болж тасалгааг дулаацуулах хугацаа богино байдаг байна. Бас нэг давуу тал нь системд хий үүсэхгүй учир радиаторын секцүүд жигд халдаг ажээ. Уг радиаторыг ашиглахад системээс хий авах, шингэнийг эхний эргэлтэд оруулах зэрэг нэмэлт ажиллагаа шаардлагагүй юм байна. Харин төвийн халаалтын системд холбоход дулааны хэрэглээг хоёр дахин, усны хэрэглээг 80 хувиар багасгах боломжтой ажээ.

Тус радиаторыг ямар ч халаалттай айл өрх хэрэглэж болох юм байна. Сантехникийг нь хийчихсэн барилгуудын радиаторыг солиод тавьж болно. Нийтийн орон сууцанд амьдардаг бол айл тус бүр тавиулах боломжтой. Харин төвлөрсөн байдлаар хэрэглэвэл маш их ус хэмнэх боломжтой ажээ. Тухайлбал, есөн давхар, 36 айлын орон сууцны нийт халаалтын системийн радиаторт 2160 литр ус ордог. Харин вакуум радиатор тавибал 54 литр ус зарцуулах тооцоо гарчээ. Тэгэхээр нийслэлийн бүх орон сууцны халаалтын радиаторуудыг вакуумаар соливол гуравдугаар цахилгаан станцын хүчээр дахин 2-3 хотыг хангаж чадах юм байна.

Энэхүү систем цоо шинэ зүйл биш ажээ. Манайд л шинэ технологид тооцогдоод байгаа болохоос АНУ-ын “NASA”-гаас гаралтай гэж үздэг юм байна. Өдгөө хойд, урд хөршид хэрэглэж байгаа. Ялангуяа хүйтэн нутаг болох Оросын Сибирийнхэн өргөн ашигладаг гэнэ. Харин манайд гэр хороололд амьдарч байгаа, эсвэл шинээр орон сууц барьж буй хүмүүс сонирхоод эхэлжээ. Зарим хүмүүс халаалтын систем маягаар хэрэглэж байгаа бол паарны зориулалтаар хэрэглэх хүмүүс ч бий ажээ. Ямар зориулалтаар ашиглахаас хамаарч үнэ нь харилцан адилгүй. Халаалтын системээр хэрэглэх бол нийт зардал дунджаар сая төгрөг болдог гэнэ. Захиалга өгөхөөр мэргэжлийн хүмүүс очоод тухайн айлын дулаан алдагдлын тооцоог гаргахын зэрэгцээ инженерийн зураг гаргаж тохирох радиатор, халаагуур, хэдэн секцтэй паар тохиромжтойг нь зөвлөдөг ажээ. Харин паарны зориулалтаар хэрэглэх бол арван хоёр секцтэй нь 350 мянган төгрөгийн үнэтэй. Ийм паар дугуйтай, эсвэл тогтоодог гэж хоёр янз байдаг ажээ. Хамгийн гол давуу тал нь тусгай шингэний нөлөөгөөр цахилгаан зарцуулалт бага. 0.8 кв цахилгаан зарцуулдаг. 12 секцтэй паар авлаа гэхэд хоногт 800-1000 төгрөгийн цахилгаан зарцуулдаг гэнэ. Энэ нь сард 25-30 мянган төгрөг болно.

Бусад халаагуурын систем буюу тень, шалны халаалтаас олон давуу талтай. Тень агаарыг шатааж хуурайшуулдаг учраас эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэй. Харин тосон тень өндөр хэмд халдаг учраас их цахилгаан шаарддаг юм байна. Вакуум радиатор агаарыг хуурайшуулахгүй, хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөгүй, эко бүтээгдэхүүн гэдгээрээ онцлогтой ажээ. Халсан хойноо дулаанаа 1.30 цаг барина. Бас хоёр удирдлагатай. Удирдлагаараа цагаар асдаг системийг тохируулж болно. Мөн тодорхой хугацаанд асаж унтардаг байхаар ч тохируулж болох юм байна. Гэрт амьдардаг айлууд эдний паарыг тавиад өвөлдөө зуух хэрэглэхгүйгээр дулаахан, тав тухтай амьдарч байгаа ажээ. Ийм айлууд сарын дулааны зардалд дунджаар 30 мянган төгрөг зарцуулж байгаа гэнэ.

С.АЛТАН

Монголын спортын түүхэнд олимпийн топ дөрөв гэж нэрлэдэг чөлөөт бөх, жудо, бокс, буудлагаас өөр спорт байхгүй мэт их л удлаа. Гэтэл өнгөрөгч зууны 70-аад оны дунд үеэс эхлэн хүүхэд, залуусын дунд хөлбөмбөг болон сагсан бөмбөгийн спорт дэлгэрч өөрийн гэсэн хөгжөөн дэмжигчтэй болоод нэлээн хэдэн жил болсон шүү дээ. Үүнийг нь төрийн хэмжээнд нэг их анзаарч хараагүй л болохоос. Харин өнгөрсөн зун зохиогдсон зүүн Азийн наадам Монголд багийн спорт хөгжих боломжтой гэдгийг харуулав. Үүний тод томруун жишээ нь сагсан бөмбөгийн эрэгтэй, эмэгтэй багуудын гаргасан амжилт билээ. Тэд өчигдөр л огцом сайжирсан уу, эсвэл угийн л энэ амжилт руу дөхөж явсан уу, цаашид энэ амжилтаа хэрхэн бататгаж, илүү хөгжүүлэх вэ гэдэг асуудал багийн удирдлагуудын өмнө байгаа.

Монголын үндэсний сагсан бөмбөгийн холбооноос зохиодог супер лигийн тэмцээн эхлээд арав гаруйхан хонож байна. Тэмцээн эхлэхээс өмнө багуудын хооронд тамирчдын шилжилт хөдөлгөөн явагдсан. Нэг ёсондоо шилдэг тамирчдыг наймаалцсан гэсэн үг. Энэ жилийн хамгийн өндөр үнийг олон улсын хэмжээний мастер Т.Санчир тогтоолоо. Тэрээр өнгөрсөн жилийн лигийн тэмцээнд “SBL Хасын хүлгүүд” багт тоглож үнэ цэнэтэй тамирчнаар шалгарч байсан. “Хүлгүүд” багийн шилдэг тоглогч энэ жил “Баянгол шонхрууд” багт хүчээ өгч байгаа. Түүнийг лигийн улирал эхлэхийн өмнөхөн өөр багт тоглох эсэх тухай яриа сагсан бөмбөг сонирхогчдын дунд түгээд байлаа. Супер лигийн тэмцээн уг яриаг баталж Т.Санчир өөрийн хуучин багаа орхиж “Баянгол шонхрууд”-д хүчин зүтгэж байна. Тэрээр шинэ багтайгаа хоёр жилийн гэрээ байгуулсан бөгөөд 70 сая төгрөгөөр зарагджээ. Тамирчнаа зарсан баг тухайн мөнгөнөөс нэг ч төгрөг авахгүй. Татвар, шимтгэл ч өгөхгүйгээр тэр чигтээ Т.Санчирт очиж байгаа. Мөн түүнд Японы лигт тоглох урилга ирсэн гэх мэдээлэл бий. Энэхүү санал одоогоор аман яриа төдий байгаа бөгөөд тэдний санал, гэрээнийнөхцөл таалагдвал арлын орныг зорихыг үгүйсгэхгүй юм. Манайдаа л хамгийн үнэтэй зарагдсанд тооцогдож байгаа тэрээр шинэ багтаа ирснээс хойш супер лигийн тэмцээний гурван тоглолтод оролцсон. “Ирвэсүүд”-тэй хийсэн эхний тоглолтод 27, “Арслангууд”-тай тоглоход 26 оноо авсан. Харин “Төв ургац” багтай тоглоход 50 оноо авч энэ улирлын дээд амжилтаа тогтоосон билээ. Т.Санчирын тоглолтод багийн удирдлагууд сэтгэл хангалуун байгаа нь мэдээж. Гадаадаас өндөр үнэ цохиж авчирсан тамирчид ч одоогийн байдлаар нэг тоглолтод 50 оноо аваагүй байгаа юм. Багийн эзэд ч түүнийг иймэрхүү тоглолт гаргана гэсэн итгэл хүлээлгэн хоёр жилийн гэрээ байгуулсан нь оножээ.

Легионер тоглогчдын тухайд тэд манай улсад ирэхдээ сонгон шалгаруулалтад ордог болсон. Нэг үгээр хэлбэл хэн дуртай тамирчин манай улсын лигт тоглохгүй гэсэн үг. Лигт тоглож буй нэг багт гурваас илүү гадны тамирчин байхыг зөвшөөрдөггүй. Тиймээс одоогийн байдлаар баг тус бүр нэгээс хоёр легионертой байгаа юм. Гадны тамирчид зургаан сарын турш манай улсын лигт тоглохдоо сар бүр дунджаар 1500-3500 ам.долларын цалин авдаг. Дээрээс нь Монголд амьдрах байрны төлбөрийг тухайн багийн эзэн хариуцна. Өнгөрсөн жил “Дорнод танан гарьд” багт хүчин зүтгэсэн Вүүдс легионеруудаас хамгийн өндөр цалин буюу сард 3000 ам.доллар халаасалдаг байлаа. Түүний амжилтыг энэ жил “Бүргэдүүд” багт тоглохоор ирсэн Карлделл Жонсон эвджээ. Тэрээр багаасаа сар бүр 3500 ам.долларын цалин авч байгаа. Легионер тамирчид манай улсын лигт тоглох болсноос хойш тамирчдын ур чадвар нэмэгдэж байгаа гэдэгтэй олон хүн санаа нийлнэ. Дасгалжуулагч, багш нарын сургаагүйг гадны тамирчид зааж байгаа гэж хэлж болох юм. Нэг ёсондоо Монголын сагсан бөмбөгт бодитой хувь нэмрээ оруулж байгаа. Тэднийг хаа холын Америкаас, өндөр цалин амлан авчирч байгаа багийн эздэд талархах учиртай.

Харин манай тамирчид хэдэн төгрөг авдаг нь олны сонирхлыг татах нь баараггүй. Лигийн тэмцээнд өрсөлдөж буй багийн тамирчид дунджаар сар бүр нэг сая төгрөгийн цалин авч байгаа. Аль багт, ямар байрлалд, ямар үүрэгтэй тоглохоос хамаарч харилцан адилгүй байх нь ойлгомжтой. Зарим багийнхан зөвхөн тэмцээний үед тамирчдаа цалинжуулдаг бол гэрээнийхээ хугацаанд буюу бүтэн жилийн турш цалинжуулдаг баг ч бий. “SBL хасын хүлгүүд” багийн тамирчид тэмцээнтэй, тэмцээнгүй гэлтгүй жилийн дөрвөн улиралд сар бүр 1.2 сая төгрөгийн цалин авдаг гэнэ. Мөн тус багийн эзэн өнгөрсөн жил Б.Билгүүнтэй 15 сая төгрөгийн гэрээ хийж байжээ. Уг гэрээ нэг жилийн хугацаатай байсан. Тэгэхээр энэ жил мөн л иймэрхүү хэмжээний мөнгө халааслах биз. Тамирчдаа чамгүй өндөр үнээр үнэлдэг багийн тоонд “Дорнод танан гарьд” зүй ёсоор багтана. Хоёр жилийн өмнө л гэхэд багийнхаа гол тоглогч болох Ихбаяр, Ууганбаяр, Мөнхболд нарт хоёр өрөө орон сууц авч өгөн гэрээ хийж байлаа. Тамирчид ийн гэрээ хийхэд ямар нэгэн хуулийн зохицуулалт байхгүй учраас хөдөлмөрийн гэрээ төдийхөн зүйл дээр гарын үсэг зурдаг ажээ. Тиймээс өөр баг илүү мөнгө амалвал өмнөх гэрээгээ шууд цуцалчихдаг гэсэн. Ингэж багийн эздийнхээ итгэлийг алдах тохиолдол гардаг учраас сагсан бөмбөгт хөрөнгө оруулж буй хүмүүс хэдхэн жил болоод солигддог юм байна. Тэгвэл сагсан бөмбөгийн оргил ертөнц NBA-д бизнес хэрхэн эргэлддэг,сагсан бөмбөгчид багийн эзэд, арилжаа наймаа хэрхэн өрнөдөг вэ гэдгийг сонирхоё.

Жеймс Нейсмит 1891 онд сагсан бөмбөг хэмээх спортыг сэдэж оюутнуудын зугааг гаргаж байсан тэр үе ба өнөөгийн хооронд дүрмийн хувьд том ялгаа байхгүй ч арилжаа наймаа, цалин пүнлүү, зар сурталчилгааны хувьд асар өөр ертөнц болтлоо өөрчлөгджээ. Америкт сагсан бөмбөг мэргэжлийн гэдэг тодотголтой болж лиг байгуулагдаж байх үед тамирчид сардаа 970 ам.доллар буюу жилдээ 6-7 мянган ам.долларын цалинтай байсан бол өнөөдөр хамгийн бага цалинтай сагсчин хоёр сая ам.долларыг жилдээ халаасалж байх жишээтэй. Сагсан бөмбөгчдийн шилжилт хөдөлгөөн багаа солих, зодог тайлах зэрэг нь нарийн хууль дүрмийн дагуу үйлдвэрчний эвлэлтэйгээ зөвшилцсөн горимоор явагддаг. Ямар ч сагсан бөмбөгч бие даан ганцаараа “Би цалингаа нэмүүлье, би өөр баг руу явъя” гэж ярьдаггүй юм байна. Иймэрхүү үйлдлүүдийг зөвхөн итгэмжлэгдсэн агент нь хийдэг ажээ. Сагсан бөмбөгийн үйлдвэрчний эвлэлээс лиценз авсан хуулийн боловсролтой иймэрхүү агентууд өөрийнхөө үйлчүүлэгчийн бөмбөг тоглохоос бусад бүх асуудлыг шийддэг бөгөөд өвдвөл яах вэ, бэртвэл яах вэ, гэр орон, унаа тээвэр, авгай хүүхдийн ажил төрөл гээд бүхий л асуудлыг хариуцдаг. Ийм учраас тийм хүмүүс үйлчлүүлэгчийнхээ гэрээний 2-4 хувийг шимтгэл гэж авдаг юм байна. Мэдээж сагсан бөмбөгчид нэг багаас нөгөө баг руу явахдаа хэдэн ам.доллараар зарагддаг бол гэх асуудал гарч ирнэ. Гэхдээ сагсан бөмбөг хөлбөмбөгийг бодвол нэг онцлогтой. Учир нь сагсчид богино хугацаанд гэрээ байгуулдаг ба энэ гэрээнийхээ сүүлчийн жилийг худалдаж аваад өөр баг руу илүү өндөр цалинтайгаар явж болдог. Хөлбөмбөгчид нэг багт очсон даруй тэр багийнхаа амьд бараа болж өөрийн мэдэлгүй болдог бол сагсчдын хувьд арай өөр. Тэд дээд тал нь 3-4 жилийн гэрээ байгуулдаг тул өөр баг руу мөнгөөр зарагддаггүй, ихэвчлэн солилцоо маягаар өөр тамирчинтай ч юм уу, драфтын дугаараар ч юм уу арилжаалагддаг ажээ. Нэг жишээ татъя. Энэ жил Леброн Жеймс “Майами”-гаас төрөлх “Кливлэнд” рүүгээ буцлаа. Леброн анх “Майами”-д ирэхдээ цалин бодсонгүй, аваргын титэм л зүүдэлж ирсэн. Тийм ч учраас урьд авч байсан цалингаасаа хамаагүй бага мөнгөтэй гэрээ байгуулж байна. Учир нь түүний очсон баг олон сайн тоглогчтой. Тэд ч бас өндөр цалин авдаг байсан тул тэр их мөнгө нэхэж чадаагүй. Тийм боломж ч байхгүй. Учир нь NBA-гийн дүрэм ёсоор нэг багийн нийт сагсчдын цалин тодорхой нэгэн түвшингээс илүү гарах ёсгүй гэж байдаг тул яалтай ч билээ. Тэгээд тэр багтайгаа Леброн хоёр удаа аварга боллоо. Одоо29 настай Леброн амьдралаа бодох хэрэгтэй болсон тул хуучин баг руугаа хамгийн өндөр цалинтай гэрээ хийгээд буцаж байна. Хэдийгээр түүний “Майами”-тай хийсэн гэрээ дуусахад нэг жил дутуу байгаа ч гэлээ тэдний хуулиар сүүлчийн жилийнхээ гэрээг буцааж худалдаж авч болдог юм билээ. Ингээд л тэр чөлөөт сагсчин болжээ. Түүний агент “Кливлэнд”-ийг сайн шантаачилж хоёр жилийн хугацаатай 42.1 сая ам.долларын гэрээ байгуулсан байна лээ.

СУПЕР ЛИГ ХЭРХЭН ҮРГЭЛЖИЛЖ БАЙГАА ВЭ

Монголын үндэсний сагсан бөмбөгийн холбооноос зохион байгуулж буй супер лигийн тэмцээнд долоон баг оролцож байгаа. “Баянгол шонхрууд”, “Монторх”, “Vаlvoline”, “Төв ургац”, “Чингис сити”, “Ирвэсүүд”, “Лидерүүд” багууд одоогийн байдлаар өрсөлдөж байна. “Баянгол шонхрууд”-ыг бодвол бусад нь тийм ч чанга өрсөлдөгч биш. “Монторх” гэхэд өнгөрсөн жилээс л лигийн тэмцээнд оролцож байгаа харьцангуй туршлага багатай баг. “Valvoline”-ы дасгалжуулагч мөн л туршлагатай муутай. “Төв Ургац”, “Чингис сити” багууд энэ жил анх удаа лигт толгож байна. “Ирвэсүүд” багийг харин Ц.Цэвэрбал гавьяат дасгалжуулж байгаа. Тэрээр багтаа “Баянзүрх Буллс”-ын зарим тоглогчдыг урьж авчирсан ч гэлээ одоогоор олигтой гар нийлж тоглолтдоо орж чадахгүй байна. “Лидерүүд”-ийн тухайд лигийн тэмцээнд гурван ч удаа аваргалж байсан. Энэ удаад харин дандаа шинэ залуу тоглогчдоор “цус сэлбэжээ”. Тэднийд О.Очирбат, Г.Чинбат, О.Дөлгөөн, О.Цэлмэг нарын залуус тоглож байгаа бөгөөд ирэх жилийн оюутны “Универсиад” наадамд оролцох юм.

Лигийн тэмцээнийг тун сонирхолтой болгох “Дорнод танан гарьд”, “SBL Хасын хүлгүүд”, “Харцага”, “Ригс”, “Аравтууд” багийнхан супер лигийн тэмцээнд оролцсонгүй. Хоёр холбооны үл ойлголцол, маргаанаас болоод лигийн тэмцээн хоёр хуваагдчихаад байгаа. МҮСБХ-ны зүгээс дээрх таван багийн эздэд хандан зөвшилцөх, улмаар супер лигт оролцохыг уриалж өчигдөр 18 цагт уулзалт хийхийг товлоод байсан. Гэвч аль ч багийн эзэн тэдний уулзалтыг тоож очсонгүй. Тиймээс ирэх сарын 21-нд эхлэх дээд лигт тоглохоор болжээ. Дээд лигийн тэмцээнийг Монголын сагсан бөмбөгийн холбооныхон 20 жилийн ойн өдрөө буюу арванхоёрдугаар сарын 21-нээс эхлүүлэхээр төлөвлөчихөөд байгаа. Харин заалны асуудал шийдэгдээгүй байгаа юм байна. Жил бүрийн лигийн тэмцээн зохиогдож ирсэн Спортын төв ордоны зүгээс ирэх оны түрээсийн гэрээг ямар нэгэн спортын холбоодтой байгуулаагүй байгаа ажээ.

Д.БАТ–ЭРДЭНЭ

С.АЛТАНЦЭЦЭГ