“Ногоон сор”
ХХК-ийнхан усан үзэм тарьж Монголдоо анхдагч болж байна. Манайд усан үзэм ургаж
байна гэхээр олон хүн гайхаж байгаа биз. Гэхдээ усан үзэмний мод суулгаад,
ургац хураагаад, бүр худалдаанд гаргаж эхэлжээ. Гурван жилийн өмнө Солонгос
улсаас хүрэн усан үзэмний мод авчирч хүлэмжинд суулгасан нь тухайн жилдээ овоо
ургасан гэнэ. Сортоосоо хамаарч ургац өгөх хугацаа нь харилцан адилгүй байдаг
болохоор өнгөрсөн жил анхны жимсээ өгчээ. Дээжээс нь зах зээлд нийлүүлэхэд “Маш
гоё амттай байна” гэх үнэлгээ авч урамшжээ. Гэхдээ эхний жил бага ургац авдаг
болохоор олонд тэгтлээ танигдалгүй өвөлтэй золгосон байна. Харин энэ жилээс
арвин ургац хурааж худалдаанд гаргажээ. Хүрэн усан үзэм нэг кг нь 20 мянган
төгрөгийн үнэтэй. “Барс” захын хажууд байх “Буудай” төв, “Меркури” худалдааны
төв зэрэг газраас худалдаж авч болох юм байна. Амтны хувьд Хятад усан үзэмтэй
харьцуулахын аргагүй. Элдэв гашуун амтгүй. Зөөлөн чихэрлэг амттай юм билээ.
Эднийх усан
үзэмнээс гадна гүзээлзгэнэ, өргөст хэмх, улаан лооль, тарвас тарьж байгаа. Тус
компанийн гүйцэтгэх захирал Н.Отгонбаяр БНСУ-д хүлэмжийн аж ахуйд туслах ажилтнаар
ажиллаж байгаад эх орондоо иржээ.
Тэнд найман
жилийн турш ажиллахдаа сурч мэдсэндээ тулгуурлан хүлэмжийн аж ахуйтай болохоор
шийджээ. Анх Баянзүрхийн товчооны зүүн хойд талд дөрвөн хүлэмж барьж
гүзээлзгэнэ тарьж эхэлсэн гэнэ. Хэдийгээр тэнд ажиллаж байхдаа бүх зүйлд
оролцдог байсан боловч нарийн ширийнээс хол явснаа ойлгож мэргэжлийн хүнгүй бол
хэцүүдэх нь гэдгийг ойлгосон гэнэ. Манайд гүзээлзгэнэ тарихад нарийн зөвлөгөө
өгөх мэргэжилтэн ховор байсан учраас Солонгосоос хоёр мэргэжилтэн урьж авчирчээ.
Улмаар заавар зөвлөгөө авч гэр бүлийнхнээ дайчлан гүзээлзгэнэ тарих ажилд
ханцуй шамлан орсон байна. Гүзээлзгэнэ тарих амаргүй гэсэн. Яг л бага насны
хүүхэд арчилж байгаа мэт тордохгүй бол ургацаа өгөхгүй. Өрөөний хэм, чийгшлийг
тогтмол хэмжээнд барихгүй бол болохгүй. Байх ёстой дулаанаас ганцхан хэмээр л
зөрүүлэхэд унжийчихдаг гэсэн. Хэрэв бүх зүйлийг нарийн тааруулж чадвал өгөөжөө
хурдан өгнө. Үрсэлгээгээ суулгаснаас 45-60 хоногийн дараа л гэхэд цэцэглээд
ирнэ. Цэцэг нь жимс болно. Жимсээ хурааж авахдаа мөчрийг тэр чигтээ тасдаж
болохгүй. Хэрэв тасдчихвал жимсээ дахиж өгөхөө болино. Зөв хурааж аваад,
усалгаа болон орчныг нь байх ёстой горимд барьж чадвал бүтэн гурван сарын турш
ургац өгдөг ажээ. Үрийг нь АНУ болон БНСУ-аас авчирдаг. Ургац хэр зэрэг авах нь
үрээсээ бас хамаарна. Тиймээс маш сайн чанарын үрийг оруулж ирдэг гэсэн. Сайн
чанарын үртэй, арчилгаа сайтай, хүлэмжнийхээ чийг, хэмийг зөв тохируулбал
өнжөөд 100 кг гүзээлзгэнэ хураадаг юм байна. Одоогоор гүзээлзгэнээ граммлан
зарж байгаа бөгөөд 300 гр-ын савлагаатай нь 15 мянган төгрөг.
Тус компанийн
хүлэмжний агрономич Ж.Ганхуяг гүзээлзгэнийхээ хүлэмж рүү дагуулан оров. Шинэхэн
жимсний үнэр хамар цоргихын зэрэгцээ зөгийн дүнгэнэх нь сонсогдоно. Эрхий
хурууны хэмжээтэй гүзээлзгэнэ газраар нэг ургажээ. Мэдэхгүй хүн буруу тасдаж
аваад дахин цэцэглүүлэхгүй болгодог тул болгоомжтой байхыг анхааруулав. Зөв
тасдаж авахыг заалгаж аваад хэд хэдийг түүв. Амт гэж янзтай. Солонгос, Хятадаас
оруулж ирдэг амт муутай гүзээлзгэнийг бодвол яг л уулнаас түүсэн мэт час хийж
байна. Ганц нэг хэлбэр муутай жимс таарсан нь зөгийтэй холбоотой гэнэ. Зөгий
эр, эм цэцгийн тоосыг бие биед нь хүртээснээр гүзээлзгэнэ зөв хэлбэрээ олдог
ажээ. Эднийх анхны жил үүнийг мэдэлгүй тариад л байж. Гэтэл нэг л хэлбэр галбир
муутай мөртлөө амттай жимс ургажээ. Харин дараа жил нь Дарханаас 10 мянган
зөгий авчирч тавихад хэлбэр нь засраад арвин их ургац өгсөн гэнэ.
“Ногоон сор” ХХК
гүзээлзгэнэ тарьж болохыг мэдсэн хойноо өргөст хэмх, улаан лооль, тарвас тарьж
эхэлжээ. Анхны дөрвөн хүлэмж багадаад байсан болохоор Төв аймгийн Эрдэнэ сумын
нутагт буюу Цонжин болдогт долоон га газартай болов. Өдгөө гурван га-д хүлэмж
барьж жимс, ногоо тарьж байгаа юм байна. Одоогоор 32 хүлэмжтэй. Чингис бондоос
2.5 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт авч хүлэмжүүдээ барьсан гэсэн. Өргөст хэмх,
улаан лоолийг жилдээ хоёр удаа тарина. Дундаа нэгээс хоёр сарын хугацаатай
амраана. Харин гүзээлзгэнийг жилийн дөрвөн улирлын турш тасралтгүй тарих
боломжтой. Тарвасны тухайд дөрөвдүгээр сарын сүүлээс арваннэгдүгээр сар хүртэл
тарина. Жимс, ногооныхоо төрлийг нэмэгдүүлэхийн тулд гаднаас үр авчирдаг гэсэн.
Тарвас гэхэд гурван төрлийнхийг тарьж байгаа юм байна. Гадна тал нь шар дотроо
улаан, гаднаа хар ногоон боловч дотроо шар өнгөтэй. Нөгөөх нь ердийн тарвас.
Тарвасны мод дээшээ ургадаг бөгөөд жимсээ даахгүй болох үед газарт буулгадаг
ажээ. Усалгааг нь зөв тохируулж чадвал 800 м2 талбайгаас өдөр бүр нэг тонныг
хурааж авдаг гэсэн. Үүнийгээ зах зээлд нэг кг-ийг нь 3500 төгрөгөөр зарж байгаа
ажээ.
Өргөст хэмхний
тухайд урт, богино хоёр төрлийнхийг тарьдаг. Өнжөөд хоёр тоннын ургац авдаг
гэсэн. Ургацаа нэг кг-ийг нь 2000-2500 төгрөгөөр үнэлж байгаа гэсэн. Харин
улаан лооль ердийнхийг тарьдаг. Харин энэ жилээс туршилтын журмаар хүрэн
өнгөтэй үр суулгажээ. Хоёр хоногт 700-800 кг ургац хурааж байгаа бөгөөд нэг кг
нь 3500-4000 төгрөгийн үнэтэйгээр худалдаанд байгаа юм байна. Эднийх жимс,
ногооныхоо үрийг гаднаас авчирдаг. Ихэвчлэн БНСУ-аас оруулж ирдэг бөгөөд зарим
тохиолдолд урд хөршийн хамгийн сайн чанарын үзүүлэлттэй ногооны үр оруулж ирдэг
юм байна. Үрээ авахдаа хамгийн сайн чанарынхыг сонгоно. Сайн чанарын үр өндөр
үнэтэй. Гэхдээ мөнгөө бодоод хямд үр авчихвал богино хугацаанд ургаж, ургацаа
бага өгдөг юм байна.
“Ногоон сор”
ХХК-ийн ажилтнууд өглөөний 05 цагаас ажлаа эхэлнэ. Шинэхэн ургацаа 07 цагт
хотод хүргэдэг юм байна. Нэг ёсондоо өдөр бүр шинэ ургац нийлүүлдэг гэсэн үг.
Гаднаас орж ирж байгаа жимс, ногооноос ялгарах онцлог нь бордоо. Химийн
гаралтай ямар ч зүйлийг ашигладаггүй гэсэн. Зөвхөн хонины бууц, тахианы
сангасаар борддог. Хонины бууцаа хөдөө айлуудаар яваад цуглуулчихна. Малчид
бууцаа яаж цэвэрлэх вэ гээд байж байдаг болохоор хотыг нь цэвэрлэнгээ авчихна.
Бас болоогүй танай хонины бууцаар бид ийм зүйл ургуулж байна гээд
бүтээгдэхүүнийхээ дээжээс өгдөг гэсэн. Тахианы сангасыг ч бас ийм маягаар олно.
Тахианы фермтэй газар очоод хаях гэж байгаа сангасыг нь авчихдаг гэсэн. Ингэж
байгалийн бордоо хэрэглэснээр цэвэр байгалийн гаралтай эко бүтээгдэхүүн авдаг
ажээ. Ашгаа бодоод, гүзээлзгэнээ том ургуулахын тулд янз бүрийн химийн бордоо
ашиглаж болох ч хэрэглэгчдийнхээ эрх ашгийг дээдэлдэг юм байна. Гаднаас орж
ирсэн жимс, тэр дундаа гүзээлзгэнэ том байдаг нь химийн бордоотой холбоотой
ажээ.
Эднийх усалгаагаа
гүний худгаар шийджээ. Хашаандаа гурван гүний худагтай. Системийн тухайд
харилцан адилгүй. Тухайлбал, гүзээлзгэнийг л гэхэд дуслаар усалдаг систем
ашигладаг гэсэн. Өргөст хэмх, улаан лоолийг гаднаасаа төв шугам гүйлгэж байгаад
дотроо шалаанк гүйлгэж задгайгаар усалдаг гэнэ. Өвлийн хүлэмжүүд нь дотроо
паартай юм. Паараа уурын зуухаараа халаачихна. Бас хүлэмж бүрт нэмэлт зуухтай
болохоор шаардлагатай тохиолдолд галладаг ажээ. Уг нь хүлэмжийн аж ахуй газар
тариалангийн бусад салбарыг бодвол ургац алдана гэх зүйл харьцангуй багатай ч
гэлээ маш их арчилгаа шаарддаг юм байна. Бас өвөл цасанд дарагдах тохиолдол
байдаг гэсэн. Гэхдээ байгалийн гамшиг л тохиолдохгүй бол эрсдэл харьцангуй
бага.
Ногоон сор”
ХХК-д 40 гаруй хүн ажилладаг юм байна. Бүгд л шинийг санаачлан Монголд ямар
жимс ургуулж болохыг судалдаг гэсэн. Усан үзэм тарихаасаа өмнө тоор тарьж үзтэл
жимсээ өгч бөөн баяр болжээ. Гэвч тухайн үед шинэ хүлэмж бариад ажил ихтэй
байсан болохоор дахиж тариагүй гэсэн. Ямар ч байсан ургах юм байна гэдгийг
мэдсэн болохоор ойрын хэдэн жилдээ худалдаанд гаргах хэмжээнд тарина гэж
байлаа. Эндхийн мэргэжилтнүүд “Монголд гадил тэргүүтэй халуун орны жимс л
ургахгүй байх. Бусад нь ургах боломжтой” хэмээн ярьж байна.
Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, дуучин Д.Жавхаасайхан, Д.Үүрийнтуяа нарынхаас энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа бэлтгэлээ. Эднийх Удирдлагын академийн урдах “Богдын өндөр” хотхонд байдаг. Үдээс өмнө 11 цагт очиход Д.Үүрийнтуяа “Дасгалдаа яваад дөнгөж сая орж ирлээ” гэсээр угтав.
Д.Жавхаасайхан, Д.Үүрийнтуяа хоёр СУИС-ийн уртын дуучны ангийг төгсчээ. Д.Үүрийнтуяаг нэгдүгээр курст ороход Д.Жавхаасайхан дээд курст нь байсан гэнэ. Нэг мэргэжилтэй, нэг багшийн шавь нар учраас хичээл, бэлтгэл дээр байнга таарна. Аажимдаа хамт хичээлээ давтаж явсаар нэг мэдэхэд бие биедээ дасчихаж. Д.Жавхаасайхан ч Д.Үүрийнтуяаг хичээлээ давтахад нь тусалж мэдэх зүйл дээрээ зөвлөгөө өгч явсаар төгсөх курст байхдаа үерхэж эхэлжээ. Удалгүй сургуулиа төгсч Солонгос руу нэг жилийн хугацаатай тоглолт хийхээр явсан байна. Тэр үед дөнгөж бие биедээ татагдаж байсан хосууд хилийн дээсээр хязгаарлагдан нэг нэгийгээ зүйргүй ихээр санаж байсан гэнэ. Энэ тухайгаа Д.Үүрийнтуяа “Ёстой нэг айхтар санаж байж билээ. Тэр үеийн санахын жаргал бид хоёрыг хэзээ ч салшгүй, заяаны хань болгосон” гэж дурсав. Тухайн үед өнөөгийнх шиг цахим сүлжээ тэгтлээ хөгжөөгүй байж. Тэгээд ч хөдөө өссөн хүүхдүүд болохоор интернэт ашиглан дүрсээ харж ярихыг ч мэддэгүй байсан гэнэ. Тиймээс бие биедээ захиа бичнэ. Хамгийн гоё дэвтрийнхээ голоос урж байгаад л байдаг гоёороо дарамалдан бичдэг байжээ. Хэрэв нэг үг буруу, эсвэл муухай биччихвэл дахин шинээр бичдэг байсан нь тухайн үедээ үгээр хэлшгүй аз жаргал мэдрүүлдэг байжээ. “Чамдаа хайртай. Чамайгаа маш их санаж байна. Чанга тэврэн үнсье. Удахгүй хоёулаа хамт амьдарна аа” гэж сэтгэлийн нандин бүхнээ шингээсэн захиагаа Солонгосоос Монгол руу, Монголоос Солонгос руу явж байгаа хүнд дайна. Бас болоогүй хайртай түүнийхээ дуртай зүйлийг нь бэлэг болгон өгөх гэж хичээнэ. Д.Үүрийнтуяа Сөүлд байгаа түүндээ борц, мах, ааруулнаас эхлээд хэрэгтэй бүхнийг нь өгөх гэж хичээдэг байжээ. Д.Жавхаасайхан ч бас “Хэдэн размерын гутал өмсдөг юм бэ. Чамдаа гоёлын өндөр өсгийт явуулах гэсэн юм” гэсээр асуудаг байсан гэнэ. Монгол руу бүр мөсөн ирэх үедээ хэдэн тор дүүрэн хувцас авчирч өгч байжээ. Д.Жавхаасайхан “Хол байсан болохоор маш их санадаг байлаа. Дэлгүүр хэсч хайртай хүндээ хувцас сонгож санасан сэтгэлээ аргаддаг байсан” гэж дурсав. Тухайн үед бичиж байсан хайрын захианууд нь эдний гэрийн нандин өв болжээ. Захиагаа үе үе гаргаж ирэн уншихаар тэр үедээ дахиад очсон юм шиг хайр, догдлол мэдрэгддэг гэсэн. Тэр цагаас хойш өнөөдрийг хүртэл хамтдаа амьдрахдаа олон сайхан аз жаргалтай дурсамжийг бие биедээ үлдээх болжээ. Тэр дундаас хэзээ ч мартагдашгүй нь 2010 оны нэгдүгээр сарын 5-ны өдөр. Энэ өдөр том охин Ж.Анударь нь мэндэлжээ. Д.Үүрийнтуяа дөнгөж амаржаад удаагүй байтал эмнэлгийн гадаа догдлон зогсоо хань нь “Охиноо хармаар байна” гээд байж сууж чадахгүй байж. Тэгэхээр нь эмч, сувилагчийн нүдийг хариулж байгаад хүүхдээ хөнжилд нуугаад нэг давхарт байх нөхөр дээрээ аваад очжээ. Д.Жавхаасайхан ч хүүхэд рүүгээ нэг гайхсан, нэг үл итгэсэн харцаар хараад байсан гэнэ. Түүнд “Миний хүүхэд шүү дээ” гэж бодохоор л үгээр хэлэхийн аргагүй аз жаргалтай хэрнээ тийм нэг сонин мэдрэмж төрөөд байжээ. Энхрий жаахан охин үр минь гэж бодохоос л сэтгэлийн гүнээс хайр ундарч түүнийгээ үгээр илэрхийлэхэд хэцүү байсан гэдэг. Маргааш нь гэргий, хүүхдээ эмнэлгээс гаргаж авчраад шөнө өвөртлөөд унттал нэг ч хором цурам хийгээгүй гэнэ. Өөдөсхөн охиныхоо үнэрт сэтгэл нь нялхраад, хараад л баймаар санагдаад байжээ. Тэр шөнөө үе, үе өндийж харсаар өглөө болгож байсан гэнэ. Харин бага хүү нь 2012 онд төржээ. Хүүтэй болсон гэдгээ мэдээд Д.Жавхаасайхан “Морь унуулах хүүтэй боллоо” гээд бас л бөөн баяр болж байсан гэнэ. Энэ түүхийг хуучлан суухад Ж.Анударь охин дүүтэйгээ хамт өрөөндөө тоглож байв. Хүүхдийн сониуч зангаар өөрийнх нь тухай ярьж байгааг мэдээд харах боловч томчуудын ярианд саад болохгүй ажээ. Харин хааяа нэг гүйж ирж аавдаа үнсүүлэх юм. Аав нь “Охин хүүхэд аавдаа амь гэж ёстой үнэн байх аа. Бид хоёр чинь бие биедээ амь” гэсээр Ж.Анударийгаа эрхлүүлж байв. Гэхдээ юм юманд хошуугаа унжуулсан эрхийн тэнэг болгохгүй гэж байлаа. Тиймдээ ч зуны сайхан цагт хөдөө мал дээр гаргачихдаг гэсэн. Өнгөрсөн жил цэцэрлэгт өгөхдөө Дундговийн улсын цэцэрлэгийг сонгожээ. Учир нь “Аргагүй амраг” уран бүтээлийн тоглолтоо хөдөө нутгийн үзэгчдэд сонирхуулах учиртай байсан болохоор өвөө, эмээтэй нь ойрхон байлгажээ. Энэ жил ч бас Дундговийнхоо цэцэрлэгт явуулна гэж байв. Д.Үүрийнтуяа “Манай аав, ээжүүд хэзээ байтлаа биднийг дөрөв, таван настай болтол хардаг байлаа. Хөхнөөс гаргаад л зөнд нь орхиж ажил төрлөө боддог байсан. Тэглээ гээд буруудаагүй. Харин ч биеэ даасан, аливаа зүйлийг өөрсдөө шийддэг болдог. Тиймээс хүүхдүүдээ айхтар эрхлүүлье гэж боддоггүй” гэв. Гэргийнхээ яриаг сонсоод Д.Жавхаасайхан “Хань бид хоёр иймэрхүү зүйл дээр маш сайхан санал нийлдэг. Хөдөө өссөн хүүхдүүд ядаж л амьдрах ухаантай болдог. Бид дөрөв өнөө орой гараад давхичихна. Ирэх даваа гаригаас манай хоёр албандаа явна” гэлээ.
Д.Жавхаасайханых 2005 оноос хойш өнөөг хүртэл маш олон нүүдэл хийжээ. Хороолол, Таван шар, Налайх гээд арав гаруй удаа буурь сэлгэсэн гэнэ. Дөнгөж гэр бүл зохиож байсан болохоор байр түрээслээд явж өгнө. Бүр амьдарч үзээгүй дүүрэггүй болтлоо нүүж байжээ. Д.Жавхаасайхан, Д.Үүрийнтуяа хоёрын уран бүтээлийг дэмждэг “Химон констракшн”-ыхан Налайхын Гордокт хоёр өрөө орон сууц бэлэглэжээ. Тэндээ гурван жил амьдарч байгаад жилийн өмнө одоогийн байрандаа төвхнөсөн гэнэ. Гэхдээ удахгүй “Sunshine village” рүү нүүхээр төлөвлөж байгаа гэсэн. Д.Үүрийнтуяа “Шинэ байранд захиалга өгсөн байгаа. “Химон констракшн”-ы байр. Тэндээ суурьших санаа бий” гэлээ. Яриа өрнүүлэх хооронд Д.Үүрийнтуяа гэрийнхээ ажлуудыг амжуулаад байх юм. Нэг дороо таван минут зүгээр сууна гэж байхгүй. Нэг бол хоол унд хийгээд ид, уу гэж дайлна. Эсвэл ярианд оролцонгоо хөдөө явах гэж байгаа хоёр хүүхдийнхээ ачааг баглах ажээ. Нөхөр нь “Манай хүн их ажилсаг. Уран бүтээлч хүн ар гэрийнхээ ажилд зарцуулах цаг зав багатай. Гэхдээ миний гэргий бүх зүйлээ амжуулчихдаг. Ёстой нэг шидэт саваатай юм уу гэмээр ар гэрийнхээ ажлыг жин тан болгочихдог. Гэрийн эзэгтэйд байх ёстой ийм занд нь дуртай. Дээр нь аливаа зүйлд хүлээцтэй ханддаг, тун тайван хүн дээ” гэв. Харин Д.Үүрийнтуяа нөхрийнхөө ноён нуруутайд талархаж явдаг гэсэн. “Монгол эр хүнд байх ёстой зан миний ханьд байдаг болов уу гэж боддог. Хэр баргийн зүйлийг яриад явахгүй. Нэг, хоёр, гурван юмыг өнгөрөөж байж дөрөв дэх дээр нь дуугардаг” гэж магтана лээ. 
“Sweetymotion” хамтлагийн дуучин Г.Сүндэрмаатай ярилцлаа.
–Хүмүүс танаас голдуу ямар зөвлөгөө авдаг вэ?
Яг хоёр жилийн өмнө манай улс “Монбелъярд” үүлдрийн үхэртэй болж байлаа. Ирснээс нь хойш 14 хоногийн дараа очиход карентинд байсан бөгөөд өдөр бүр усанд оруулдаг болов уу гэмээр цэвэрхэн харагдаж байсан. Бүгд чихэндээ таних тэмдэг зүүсэн байх бөгөөд “Лимузин”, “Мерседес”, “Женари”, “Галакси” гэсэн нэртэй байв. Францад төрж, өсөөд манайд ирж байгаа болохоор монгол хэл мэдэхгүй. Хүлээж авсан “Хишигтэн нүүдэлчин” ХХК-ийнхан эхэндээ хэл нэвтрэлцэх гэж сүрхий юм болдог байж. Хөж хөж гэхээр урагшаа ганц ч алхахгүй. Өөв өөв гэж дуудаад ч ирэхгүй болохоор нь франц мэргэжилтнээс зөвлөгөө авч хөж хөж гэхийг то-то то-то гэдгийг мэдэж авчээ. Бас өглөө бүр 07 цагт өвс тавьж өгөхдөө үхэртэйгээ ярилцаж байхыг зөвлөжээ. Тэр цагаас хойш Монголд хоёр жил болох хугацаандаа тун сайхан идээшсэн байна. Энд ирснээс нь хойш төрсөн тугалуудад франц биш монгол нэр өгчээ. Бухнууд л гэхэд “Манлай”, “Түрүүч”, “Хасар”, “Хангал”, “Мянгуудай” гэсэн гоё нэртэй болчихож. Цаашлаад шинээр төрсөн тугалд 21 аймгийн нэр өгөөд дуусчихаар нь сумын нэр рүү оржээ. “Сайхан”, “Булган”, “Мөрөн”, “Эрдэнэ” зэрэг уул ус, аймаг сумын нэр өгчээ. Анх очиж байхад гадны хүн ойртуулахгүй, битүү хашаан дотор байсан бөгөөд өвсөө оросоос авчруулан иддэг эрх амьтад байв. Харин өнгөрсөн долоо хоногт очиход фермийнхээ зэргэлдээх тариан талбайд бэлчиж байлаа. Гэхдээ тэр хавь руу гадны хүн ойртож боломгүй торон хашаа татсан байв. Ферм дээр очвол тэжээлийн технологич Р.Батсүрэн угтаж авч байна. Гал тогоо руу дагуулж ороод шинэхэн уургаар дайллаа. “Үнээнүүд маань ойрд тугаллаж байна. Урьд шөнө л гэхэд бүл нэмсэн” гэв. Эндхийн хүмүүс хэрэгцээндээ зориулж үнээнийхээ сүүнээс авч үлддэг ажээ. Үүдний өрөөнд сүү хөөрүүлж өрөм загсаасан байв. Гал тогоонд ажиллаж буй хүмүүс “Монгол үнээний сүүг бодвол харьцангуй тослог ихтэй” гэж магтах ажээ.
Франц үнээнүүд Монголд ирэхдээ хээлтэй байжээ. Одоогоор хоёр дахь төлөө авч байгаа юм байна. Монголд идээшиж, дасан зохицох бүрэн боломжтой юм байна гэдгийг мэдсэн болохоор дараагийн 150 үнээгээ өнгөрсөн оны долдугаар сард оруулж иржээ. Ингээд нийт 300 саалийн үнээ, таван бухтай эрчимжсэн мал аж ахуйн фермийнхээ үйл ажиллагааг жигдрүүлжээ. Анх ирэхдээ хээлтэй байсан үнээнүүд үр төлөө өгч эхэлснээр өдгөө тугал, бяруутайгаа нийлсэн 620 толгой малтай болчихож. Зарим нь гурав дахь хээлээ тээж байгаа бөгөөд өвлөөс тугаллаж эхлэх юм байна. Тэгэхээр ирэх хавар гэхэд мянгаад үхэртэй болох төлөвтэй байгаа гэсэн. Түүгээр ч үл барам эхийнхээ гэдсэнд байхдаа Монголд ирсэн тугалууд ирэх хавраас үр төлөө өгч эхлэх юм байна. Тэр үед 400 үнээг тусад нь салгаад жижиг ферм байгуулах бөгөөд хэтдээ гуч, гучин үнээтэй фермтэй болохоор төлөвлөж байгаа юм байна. 
Франц үнээнүүд Монголд анх ирэхдээ тусгай бэлдмэл хэрэглэдэг, вакцинтай, эм тариатайгаа ирж байсан юм. Тэр үетэй харьцуулбал Монголын хөрсөнд хэдийнэ дасаад бараг л монгол үхэр болчихож. Нэмэлт эм тариа хэрэглээд байхгүй, элдэв витаминаар тордохгүй байсан ч алзахааргүй болсон байна. Бүр хүн ойртуулахгүй гээд тусгай хашаанд маллаж байсан бол өдгөө бэлчээрт гардаг болжээ. Саалийн үнээ, өсвөр насны малаа таримал бэлчээрт гаргадаг болсон гэнэ. Өглөө оройдоо л нэмэлт тэжээл өгчихөд болоод явчихдаг гэсэн. Хуучин 18 цагаас хойш “хоол” иддэггүй байсан бол өдгөө зуны цагийн хуваарийн дагуу тэжээлийг нь өгч байгаа ажээ. Тэр нь яадаг вэ гэхээр саалийн үнээнүүд өглөөний 07 цагт тэжээлтэй. Тэжээлээ идэж байхдаа саалгана. Дуусаад бэлчээртээ гарна. Өдөр 14 цагийн үед бэлчээрт нь очиж услаад орой 17 цагт буцаагаад байранд нь авчирдаг юм байна. Тэр үед олон төрлийн эрдэс бүхий тэжээл өгдөг ажээ. Тэжээлээ идсэнийх нь дараа усалж, хэсэг амрааж байгаад 19 цагт саадаг юм байна. Саалиа авчихаад дахиад бэлчээрт нь гаргачихна. Энэ мэтээр зуны хэдэн сарыг өнгөрөөж байгаа гэсэн. Гол анхаарах ёстой зүйл нь цаг гэж байв. Тэжээл, усыг нь яг тогтсон цагт л өгөхгүй бол сүүний гарцад шууд нөлөөлдөг гэсэн. 17 цагт тэжээл өгөх ёстой байхад арав, хорин минут хоцроход л хэдэн литр сүүний зөрүү гардаг. Олон үнээ сааж байгаа болохоор сүүний гарц илт анзаарагддаг гэж байлаа.
“Монгол” телевизийн “Өнөө өглөө” хөтөлбөрийн хөтлөгч Г.Хонгорзултай ярилцлаа.
“Maroon 5” хамтлагийн “Sugar” гэж дуу бий. Хэмнэлтэй хөнгөн аятай энэ дууг дагаж дуулсаар ажилдаа ирэхэд цаанаа л нэг аз жаргалтай. Таарсан хүн бүр рүү сайхан инээмсэглэмээр тийм нэг таатай мэдрэмж төрүүлдэг юм. Угаасаа дууны клипэн дээр ч хуримлаж буй хос дээр очиж гэнэтийн бэлэг барьдаг тухай гардаг. Амьдралынх нь хамгийн чухал өдөр хайртай хамтлагийнхан нь ирж гэнэтийн бэлэг барихад хэрхэн аз жаргалд умбаж буйг өгүүлдэг юм. Нэг ёсондоо сайхан дуу тийм хүчтэй гэсэн үг. Дэлхийн хөгжмийн ертөнцийг бүтэн хоёр сарын турш байлдан дагуулсан энэ дууг “Youtube” сайтаас 712 сая хүн үзсэн байна лээ. Яг үүн шиг нэг сонсоод л сэтгэл сэргээд, цоглог болгодог дууг манайхан гаргадаг болмоор байна. Сүүлийн үеийн шинэ уран бүтээлүүдийг сонсоод байхад дандаа л гансарсан, шаналсан утгатай байх юм. Эс бөгөөс хаягдаж бүтэлгүйтсэн хайрын тухай дуулна. Нэг нэгийгээ магтаж, талархаж, хайрлан дуулж болдоггүй юм байх даа. Магтвал гагцхүү адууны тухай л дуу зохиох ажээ. Адгуусыг өөд уруугүй магтан дуулахын оронд хүний тухай ганц сайхан дуу зохиож болмоор санагдана. Тэрийгээ хит болгож олон нийтэд хүргээсэй. Тухайлбал, дээр өгүүлсэн “Мaroon 5” хамтлагийн “Sugar” дууны хэсгийг өөрийнхөө хэмжээнд орчуулбаас
“Астана-2015” жүдо бөхийн насанд хүрэгчдийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн Казахстаны нийслэлд болж өнгөрлөө. Энэ тэмцээнээс манайхан гурван хүрэл медаль авсан. Мөн эрэгтэй шигшээгийнхэн багийн төрөлд гуравдугаар байр эзэлж шагналын тавцанд зогслоо. Жүдочдын энэхүү амжилтыг түүхэнд байгаагүй гэж өндрөөр үнэлэн шуугиж байгаа. Өнгөц харахад улсынхаа төрийн далбааг Астанагийн тэнгэрт гурвантаа мандуулж сайн оролцсон байна. Гэхдээ яг энэ байдлаараа “Рио де Жанейро-2016” олимпийн наадамд оролцоход бэлэн үү. Амжилт гаргаж, төрийн дууллаа эгшиглүүлж чадах уу.
Улсын онцгой комисс хэд хоногийн өмнө хуралдахдаа дотоодын хэрэглээнээс илүү гарч байгаа амьд мал, махыг экспортлох асуудлыг шуурхай шийдвэрлэхийг үүрэг болгосон. Нэг ёсондоо монголчууд малыг амьдаар нь гадагш гаргаж болно гэж үзлээ. Ингэж болохгүй. Дэлхийн бусад орнууд махыг үйлдвэрлэлийн технологид оруулаад, боловсруулаад, эрүүл ахуйн шаардлага хангасан үед нь зах зээлд нийлүүлдэг. Манайх шиг амьдаар нь экспортолно гэх сэтгэлгээ байхгүй. Махаар нь гаргавал бидэнд ямар ч ашиггүй. Хөлөөр нь гаргахдаа зөвхөн махаар нь тооцоолж үнэлээд гаргавал түүн шиг хэрэггүй зүйл байхгүй болно. Малд ашиггүй эд эрхтэн, үс ноос гэж нэг ч байдаггүй. Баас нь хүртэл бүтээгдэхүүн болно. Хатуу ширүүн уур амьсгалтай манай улсын мал шиг бат бөх арьс, ширтэй газар хаа ч байхгүй. Жишээ нь, хүмүүсийн төдийлөн анзаардаггүй сарлаг байна. Монгол сарлагийн шир дэлхийн гутлын үйлдвэрүүдийн сонгодог түүхий эд болдог. Чоно ч мэрээд дийлэхгүй тийм бат бөх ширийг монгол сарлагаас л авна. Түүнтэй адил монгол үхрийн ширийг сайтар боловсруулчих юм бол хүйтэн нэвтрүүлэхгүй, дулаан алдахгүй. Гутлаар зогсохгүй техникийн зориулалттай машин, тоног төхөөрөмжийн туузан дамжлага, жийргэвч, тоноглолын сур гээд олон зүйлд өргөн хэрэглэх боломжтой. Бэлчээрийн үхрийн шир бусад улсынхтай харьцуулбал таваар, технологийн шинж чанар сайтай байдаг гэсэн. Түүгээр ч үл барам чийг 63.3 хувь, уураг 30.1 хувь байдаг нь бусад улс орныхтой харьцуулшгүй өндөр үзүүлэлт гэх юм билээ. Зөвхөн арьс, шир гэлтгүй эд, эрхтнээр нь эм бэлдмэл хүртэл хийдэг гэсэн. Тэгэхээр төрөл бүрийн ашигтай монгол малыг гадагш хөлөөр нь гаргаж хэрхэвч болохгүй. Амьд мал экспортлохыг түргэн шийдэх талаар яригдсаны дараахан Дорнодын “Хавирга-Ар хашаат” боомтоор адуу гаргаж байгаа зураг олон нийтийн сүлжээгээр тарсан байна лээ. Гаргахдаа голдуу шүдлэн, хязаалан насны адуу ачсан байх бөгөөд нэгийг нь 500 мянган төгрөгөөр үнэлэн урд хөрш рүү нийлүүлсэн гэх мэдээлэл олны анхаарлыг татсан. Иймэрхүү маягаар үнэлэн малаа амьдаар нь экспортод гаргана гэдэг нүүрсээ хямд зарж байгаатай адил зүйл. Монголчууд мал аж ахуй дээрээ нэмүү өртөг шингээн үйлдвэрлэж гадны зах зээлд нийлүүлбэл уул уурхайгаас дутахгүй ашиг олно. Зөв бодлогоор ажиллаж чадвал “Чалко”-гоос зээлсэн 250 сая ам.долларыг хэд нугалсан ашиг олох боломж бий. Малыг боловсруулж гаргахад бидэнд ашигтай. Түрүүн хэлсэнчлэн амьсгалаас бусдад нь нэмүү өртөг шингээн бүтээгдэхүүн гаргаж авах хэрэгтэй. Ингэж бид мөнгөтэй болох юм. Монголчууд түүхийнхээ турш малыг амьдаар нь гаргадаг байлаа. Тийм ч болоод бид баян байж үзсэнгүй. Чингисийн үед л дайны олзоор баян, хангалуун амьдарч байсан байх. Тэрнээс хойш дутмаг амьдарч байгаа бөгөөд ямар нэгэн байдлаар малаа амьдаар нь гаргаж байжээ. Гадныхан манайхаас мах авч буй нэрийдлээр амьдаар нь импортлоод тэндээ өсгөж, үржүүлээд байдаг. Монгол малынхаа генийг гадны улс орнуудад алдаж байхаар хурдхан шиг малын арьс, шир, түүхий эдийг боловсруулах үйлдвэрүүдээ өргөжүүлмээр байна. Байгаа хэдэн үйлдвэрээ өөд нь татаж, шинэчлэл хийж, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн гаргахад чиглэсэн зөв бодлоготой болбол амьд мал гаргахаас хэд дахин илүү орлого олно. Тэгээд ч Хятадаас бусад улс боловсруулаагүй мах худалдаж авахгүй л болов уу. Учир нь олон улсад эрүүл ахуйн стандартын шаардлага өндөр байдаг. Манайхаас мах авъя гэсэн бүхэн эрүүл малын мах авна гэх ганцхан зүйлийг шаардах нь тодорхой. Саяхан Вьетнам улс манайхаас мах нийлүүлэх сонирхолдоо хөтлөгдөн шинжээчдээ ирүүлсэн байна лээ. Ямар үнэлгээ тавьсан нь өнөөдөр тодорхойгүй байна. Энэ зуурт зүүн хилээр малыг амьдаар нь гаргаад эхэллээ. Мал, амьтнаас гаралтай халдварт өвчнөөс сэргийлэх үүднээс хилээрээ ч давуулах ёсгүй. Гэтэл урд хөршийнхөн маань амьд мал авах санал тавьсан нь цаанаа учиртай юм. Тэд малын юуг, яаж ашиглах вэ гэдгээ мэднэ. Түүхий эдийг нь боловсруулж, үнийг нь хэд дахин нэмээд эргээд манай улсын зах зээлд нийлүүлнэ.
Дүрэлзэж буй галаас дүүгээ аварсан