Author: Сүхбаатарын Алтанцэцэг

Ус уух сайн гэдэг. Өдөрт дор хаяж хоёр литрийг ууж бай хэмээх нь бий. Энэ жишгийг хүүхнүүд голдуу дагаж байгаа байх. Яагаад гэвэл тэд толгойдоо ус их уувал турдаг, үгүйдээ л жин нэмэхгүй гэх ойлголтыг кодолчихсон. Гэтэл учир тоймгүйгээр их ус уух буруу гэнэ. Саяхан нэгэн эмчтэй уулзахад “Хүүхнүүд өдөр шөнөгүй л ус ууна гэх юм. Гэтэл сүүлийн үед залуухан бүсгүйчүүл зүрх өвдөж байна гэж ирдэг болсон. Үзлэг, оношилгооны явцад ус хэтрүүлэн уусаар байгаад бие дэх хамаг эрдсээ хөөгөөд гаргажээ гэдэг нь тодорхой болох юм” хэмээн халаглаж суулаа.

Аливаа зүйл зохих хэмжээнээсээ хэтрэхээр л бурууддаг даа. Түүнтэй адил хэд л бол хэдэн литрээр ус гүзээлээд байвал жин хасах биш харин ч өвчний үүр болж мэдэхээр байна. Тиймээс ус уухдаа учиртай ууж байгаарай. Тухайлбал, өдөрт хоёр литр ус уух гэж байгаа бол 16 цагаас өмнө 70 хувийг нь ууж байгаарай. Үлдсэн хувийг 19 цагаас өмнө уувал зохимжтой гэнэ.

Мөн хаврын тарчиг цагт хүний биеийн дархлаа суларч, амархан ядрах гээд байдаг. Энэ үед аль болох дан ус уухаас зайлсхийгээрэй. Үүний оронд аль нэг төрлийн цай хандалж ууж байвал хэрэгтэй амин дэмүүдээ хөөж гаргаад байхгүй гэнэ шүү.

Дэлхий нийт болон Монгол Улс сүүлийн хэдэн жил твиттер, фэйсбүүк гэсэн хоёр ертөнцтэй болсон. Твиттер, фэйсбүүкийн ертөнцтэй бидний анхны сонгууль өнөө жил болно. Хүн төрөлхтөн, тэр дундаа монголчууд бид цахим ертөнцийг өдөр тутмынхаа салшгүй нэг хэсэг болгосноор амьдралын их зүйл өөрчлөгдөж байна. Урьд нь өөрт таалагдахгүй бүхнээ гэртээ суугаад элдвээр харааж зүхдэг байсан хүмүүс олон нийтийн сүлжээгээр бухимдлаа илэрхийлж байна. Ингэж хувь хүн өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа нь олон нийтэд нөлөөлөх хандлагатай болчихлоо. Нэг ёсондоо хүмүүс үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөөгөө бүрэн эдэлж байна. Өнөөдөр твиттер, фэйсбүүкийн ертөнц нийгэмд сайн, муу гэсэн хоёр нөлөө үзүүлж байгаа. Мэдээж хэрэг сайн нөлөө нь илүү давамгай. Харин манай Монголд сүүдэртэй, сөрөг тал нь нийгмийн сэтгэлзүйг жолоодоод байгаа нь айхтар санагдаж байна. Ялангуяа хэдэн жиргээч нөхөд байдаг. Тэд яг л цөөвөр чонын зарчмаар ажилладаг. Цөөврүүд нэг амьтныг сүргээс нь тасдаж аваад хөөчихнө. Зогсоо зайгүй элдсээр байгаад унагаж авдаг. Тэгж байгаад өнөөхийгөө хэдэн талаас нь мэрсээр барьж иддэг. Яг л энэ зарчим ажиглагдаад байгаа юм. Гурван жилийн өмнө тавгийн боов буруу өрлөө гээд хоёр үйлчлэгч бүсгүй рүү зогсоо зайгүй дайрсаар байгаад ажилгүй болгож байсан даа. Угтаа ажилгүй болсон хоёр үйлчлэгч бүсгүй өөрийн дураар ингэж өрөөгүй юм. Цаанаасаа хувь хүний захиалга байсан нь сүүлд ил тод болж байлаа.

Бас Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуягийг алиа салбадай болгон хувиргах ажлыг “цөөврүүд” л хийсэн. Тэд өдөр шөнө, өглөө оройгүй зогсоо зайгүй боорлосон. Инээж байгаа зурагнаас нь нүүр хэсгийг тасдаж аваад есөн шидээр эвлүүлэн муулаад байсан. Үр дүнд нь Монголын нийгэмд Н.Алтанхуяг шиг муу хүнгүй болоод, эцэстээ Ерөнхий сайдаар ажиллуулаагүй. Фортуна Н.Батбаяр байна. Сайд байхад нь мөн л элдвээр хэлсээр байгаад унагаж байлаа. Одоо Хөгжлийн банкны захирлыг яг үүн шиг “боорлож” байна. Сая бас нэг яамны түшмэлийг унагаад авлаа. Тасдаж авч боорлосоор байгаад эд бад хийчихлээ шүү дээ. Энэ бүхнийг, ингэж боорлохыг цаанаас нь захиалдаг бололтой юм. Хэн захиалга өгдгийг мэдэхгүй. Ямартай ч онилсон нэгийгээ өдөр шөнө, өглөө оройгүй сошиал ертөнцөөр боорлож байна. Ажлаа өгсөн яамны түшмэл хүүхэн амьд явах аргагүй боллоо, амьд явах эрх зөрчигдөж байна гэж байна лээ. Ингэж төрийн сайд, түшмэлээс эхлээд ердийн нэг үйлчлэгч, цэвэрлэгчийн хүртэл амьд явах эрх зөрчигдөж “цөөврүүд”-ийн довтолгоонд өртөж байгаад төр буруутай. Тэднээс хамгаалж чадахгүй байгаагийнхаа төлөө төр хариуцлага хүлээх хэрэгтэй. Төр өөртөө зүтгэж буй хүмүүсээ үндэслэлгүй, увайгүй довтолгооноос хамгаалах үүрэгтэй. Хоёр үйлчлэгчийг ч, Ерөнхий сайдыг ч, түшмэл эмэгтэйг ч хамгаалж чадаагүйнхээ төлөө төрд хариуцлага хүлээлгэе. Хамгийн зэвүүн нь төр “цөөврүүд”-тэй нийлж заримдаа бүр өнөөдүүлийнхээ хэлснээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь Монголын нийгэмд айдас хүйдэс төрүүлж байна. Энэ бүхэн аливаа таагүй үйл явдал тохиолдоход төр өөрөө захиалаад байгаа мэтээр харагддаг болж. Уг нь төр засаг сайн бүхнийг дэмжин дэлгэрүүлж, магтан сайшааж байх ёстой. Харин саар, муу бүхнийг хориглож, зохицуулж байх үүрэгтэй билээ. Монголын төр энэ үүргээ биелүүлэх цаг болжээ.

“Отгонтэнгэр” их сургуулийн багш, хуульч Р.Очирбалтай ярилцлаа.

–УИХ Иргэний хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа зээлийн гэрээгээр хүү авахыг хориглосон гэсэн. Нэг ёсондоо иргэд бие биедээ хүүтэй мөнгө зээлж болохгүй гэсэн үг үү?

-УИХ-аас өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сарын 3-ны өдөр Иргэний хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийг баталсан. Уг хуулиар Иргэний хуулийн 281 дүгээр зүйлийн хоёр дахь хэсэгт “Мөнгө буюу эд хөрөнгийг зээлдэгчид шилжүүлэн өгснөөр зээлийн гэрээ байгуулагдсанд тооцно”, гурав дахь хэсэгт “Зээлийн гэрээ нь хариу төлбөргүй байна” гэсэн заалтыг нэмэлтээр оруулсан. Мөн хуулийн 282 дугаар зүйл, 283 дугаар зүйлийн 283.2, 283.3, 283.4 дэх хэсгийг хүчингүй болгосон. Эдгээрээс “Зээлийн гэрээ нь хариу төлбөргүй байна” гэсэн заалт бол хуульч, судлаач хийгээд жирийн иргэдийн хувьд анхаарвал зохих асуудал болчихлоо. Юу вэ гэхээр зээлийн гэрээний хариу төлбөр гэдэг бол бидний нэрлэж заншсанаар зээлийн хүү гэсэн үг. Харин дээрх хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр иргэд хоорондын зээлийн гэрээнд хүү тооцохыг хориглосон. Уг хууль шинэчлэн найруулсан Эрүүгийн хууль хүчин төгөлдөр болох өдөр буюу 2016 оны есдүгээр сарын 1-нээс эхлэн хүчин төгөлдөр хэрэгжиж эхлэх юм билээ.

–Уг нь нэгнээсээ зээл аваад, түүндээ хүү төлнө гэдэг бол хувь хүмүүсийн асуудал. Зах зээлийн эдийн засгийн хөгжлөөр замнаж байгаа үед иймэрхүү зохицуулалт хийх нь хэр зүйтэй юм бэ?

-Миний хувьд ийм хууль батлагдсаныг сонсоод итгээгүй. Сүүлд Төрийн мэдээлэл сэтгүүлд албан ёсоор нийтлэгдсэнийг олж хараад итгэсэн. Зээлийн гэрээ бол иргэдийн хооронд хийгддэг хамгийн нийтлэг гэрээний нэг төрөл бөгөөд ихэвчлэн хүүтэй байгуулагддаг. Ер нь аливаа гэрээ, хэлцэл оршин тогтнох гол үндэс нь эдийн засгийн хувьд ашигтай байх шүү дээ. Тиймээс бусдад зээл олгосны төлөө хариу төлбөр авах боломжийг хуулиар хязгаарлана гэдэг байж болшгүй зүйл. Энэ хууль үйлчилж эхэлснээр нийгэм, эдийн засаг, гэрээний харилцаанд олон сөрөг үр дагавар бий болох байх. Арилжааны банкнаас зээл авахад бүрдүүлэх материал их, шалгуур, шаардлага өндөр, хугацаа ихээхэн шаарддаг тул иргэд, аж ахуйн нэгжүүд хувь иргэдээс зээл авдаг. Энэ утгаараа иргэдийн олгож байгаа зээл нь мөнгөний эргэлтийг нэмэгдүүлж, хөрөнгө мөнгөний дутагдлыг нөхөх, сэлбэх зах зээлийн зүй ёсны арга хэрэгсэл юм. Нөгөөтэйгүүр зээлийн гэрээний үүргийг хугацаанд нь төлүүлэхэд зээлийн хүү чухал ач холбогдолтой. Хүүтэй мөнгө зээлдүүлнэ гэдэг өөрөө бизнесийн үйл ажиллагаа гэдгийг хууль тогтоогчид үгүйсгэж байгаа бололтой.

–Гэхдээ сүүлийн үед мөнгөтэй хүн хэн нэгэнд зээл өгөхдөө амандаа багтсан тоогоор хүү нэхдэг. Ингэж мөнгө хүүлдэг боломжийг хязгаарлаж өгөх зорилгоор хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан байх?

-Нэг зүйлийг зөвөөр ойлгох хэрэгтэй. Арилжааны банк зээлийн эрсдэлийг тал бүрээс нь нарийн тооцоолсны үндсэн дээр зээл олгодог. Харин иргэдийн олгож байгаа зээл ихэвчлэн итгэл, найдвар дээр үндэслэгддэг. Эрсдэл нэмэгдэх тусам хүүгийн хэмжээ нэмэгдэнэ. Иймээс иргэдээс олгох зээлийн гэрээний хүүгийн хэмжээ харьцангуй өндөр байгааг үгүйсгэх аргагүй. Долоо хоногийн хугацаанд 50 хувь болон түүнээс дээш хувийн хүүтэй мөнгө зээлүүлсэн тохиолдол ч гарч байсан. Мэдээж хэрэг тэнгэрт тулсан өндөр хүүтэй мөнгө зээлдүүлж, мөнгө хүүлэх шударга ёсонд нийцэхгүй. Иймээс эдүгээ хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа иргэний хуульд зээлийн хүүгийн хэмжээ зээлдэгчийн ашиг сонирхолд илтэд хохиролтой гэдэг нь тогтоогдсон бол шүүх зээлийн хүүгийн хэмжээг багасгаж болохоор зохицуулсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл мөнгө хүүлэх боломжийг иргэний хуулиар боломжийн түвшинд хязгаарласан байгаа. Харин мөнгө хүүлэх боломжийг хязгаарлах, эсхүл зээлдэгчийн эрхийг хамгаалах зорилгоор иргэд хоорондын зээлийн гэрээнд хүү тооцохыг хориглосон гэвэл их л үндэслэлгүй тайлбар болох байх. Энэ хууль хэрэгжиж эхэлбэл зээл олгох иргэдийн тоо эрс багасч, зах зээл дэх мөнгөний гүйлгээний эргэлт удааширна. Энэ хэрээр зээл авахыг хүсэгчдийн ашиг сонирхол хөндөгдөж эхлэх учиртай. Иймээс хуулийн үр нөлөө, үр дагаврыг шинжлэх ухаанч байдлаар тооцоолсон эсэхэд мэргэжлийн хүний хувьд эргэлзэж байгаа юм. Хуульчийн хувьд дээрх зохицуулалтыг гэрээний чөлөөт байдлын зарчмыг алдуулсан, Монгол Улсын Үндсэн хуулийг зөрчсөн хэмээн үзэж байгаа. Уг нь эрх зүйн зохицуулалт байнга дэвшилттэй байх ёстой. Гэтэл иргэний хуулийн дээрх заалт нь эдийн засгийн үндсэн зарчмыг зөрчсөн эрх зүйн зохицуулалтын хувьд маш том ухралт боллоо.

–Өмнө нь хүчин төгөлдөр үйлчилж байсан Иргэний хуулиудад энэ талаар ямар зохицуулалт байсан юм бэ. 1994 оны иргэний хуулиар иргэд хоорондын зээлийн гэрээнд хүү тооцохыг хориглож байсан гэсэн?

-Зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоо бол манай улсын түүхэнд бий болгосон томоохон ололт, амжилтын нэг. Хувийн өмчийн халдашгүй байдал, гэрээний чөлөөт байдлын зарчмыг хамгаалахгүйгээр зах зээлийн тогтолцоо хөгжих боломжгүй. Ийм ч учраас 1994 оны Иргэний хуулиар зээлийн гэрээ хүүтэй байгуулахыг хориглосон зохицуулалтыг 2002 онд батлагдсан шинэчлэн найруулсан Иргэний хуулиар өөрчилсөн юм. Уг өөрчлөлтөөр зээлийн гэрээг хүүтэй, эсвэл хүүгүй байгуулж болохоор хуульчилсан. Энэ бол гэрээний эрх зүйд хийгдсэн чамлахааргүй дэвшлийн нэг. Ер нь иргэний хуулийн түүхэн зохицуулалтыг эргэн дурсахад 1952 оны иргэний хуулиар зээлийн гэрээгээр процент буюу хүү тооцох боломжтой байсан бол 1963 оныхоор иргэдээс зээл олгох явдлыг хуулиар хориглож байсан. Ингэхээр манай улсын хууль тогтоогчид аман дээрээ зах зээлийн эдийн засаг хэмээн ярьдаг боловч үнэндээ хуучин эдийн засгийн тогтолцоо руугаа шилжиж байна.

–Мэдээж хэрэг энэ хууль үйлчилж эхэлбэл мөнгө зээлэх хүн олдохоо болих байх. Тэгэхээр иргэд банк болон санхүүгийн байгууллагаас чирэгдэл ихтэй зээл авч таарна. Нэг ёсондоо банк болон ББСБ–ыг шууд утгаараа тэтгэх юм биш үү?

-Зээлийн гэрээг хүүтэй байгуулсан бол хууль зөрчсөн үндэслэлээр хүүгийн талаарх хэлцэл хүчин төгөлдөр бус болж зээлдүүлэгч хүү шаардах эрхээ алдах нь тодорхой. Тиймээс зээлийн гэрээ байгуулагдах явдал эрс багасах байх. Харин зээлийн гэрээний хүүг авах зорилгоор халхавчилсан гэрээнүүдийн төрөл, тоо хэмжээ олшрох нь гарцаагүй. Тухайлбал, би танд нэг сая төгрөг сарын хугацаатай, 10 хувийн хүүтэй зээлдүүлье л дээ. Энэ тохиолдолд хүүгээ нэмж тооцоолоод гэрээн дээрээ 1.1 сая төгрөг зээлсэн гээд биччихэж болно. Ингэж гэрээний дүнг тодорхойлох боломжтой. Зах зээлийн харилцаанд байх ёстой, зүй ёсны хэлцлийг хуулиар хориглочихвол иргэдийн энэ мэт үйлдлийг буруутгах ямар ч боломжгүй. Харин Иргэний хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт нь банкуудын ээлжит лобби байсан гэдгийг хэлж мэдэхгүй юм. Гэхдээ иргэд хоорондын зээлийн гэрээ байгуулагдах боломж хязгаарлагдаж байгаа болохоор зээлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг санхүүгийн супермаркет болох арилжааны банкуудад ашигтай. Үндсэндээ зах зээл дэх зээлийн харилцаанаас жирийн иргэдийг шахан зайлуулж, банкуудад өргөн хүрээний боломж олгож байгаа юм.

–Тэгэхээр ирэх есдүгээр сарын 1-нээс танил, найз нөхдөөсөө хүүтэй мөнгө зээлж болохооргүй болох нь ээ?

-Энэ хуулийг шинэчлэн найруулсан Эрүүгийн хуультай уялдуулан баталсан гэж ойлгож байгаа. Учир нь уг хуулийг Эрүүгийн хуулийн шинэчилсэн найруулга хүчин төгөлдөр болсон өдрөөс дагаж мөрдөхөөр хуульчилсан. Хачирхалтай нь шинэчлэн найруулсан Эрүүгийн хууль болон шинээр баталсан Зөрчлийн тухай хуульд мөнгө хүүлэх нь зөрчил эсхүл гэмт хэрэг болох талаар хуульчилсан зүйл байхгүй. Эрүүгийн хуулийн төсөлд мөнгө хүүлэх нь гэмт хэрэг байхаар тусгагдсан байсныг санаж байна. Үнэндээ Эрүүгийн хуулийг шинэчлэх нэрийн дор иргэний хуулийн чухал заалтыг хөндөж, улмаар банкуудад зах зээл дэх бялууг өрсөлдөгчгүйгээр зооглох боломжийг олгохоор байна.

–Шинэ хуулиар хувь хүмүүс зээл өгөх эрхзүйн боломжтой юу. Тухайлбал, би хүнээс нэг сая төгрөг зээлэхдээ хүүгээ тооцож гэрээн дээрээ 1.1 сая төгрөг зээлсэн болъё. Сарын дараа мөнгөө өгч чадахгүйд хүрвэл зээлдэгч этгээд гэрээгээ үндэслэн шүүхээр шийдүүлэх боломжтой юу?

– Зээл олгож болно. Харин хүү тооцох эрхгүй. Нэгэнт хүү тооцох эрхгүй учир хүүгээ авахын тулд гэрээндээ 1.1 сая төгрөг гэж бичнэ. Хэрэв зээлдэгч нэг сая төгрөг зээлж авсан мөртлөө гэрээн дээрээ 1.1 сая төгрөг хэмээн бичсэн нь халхавчилсан хэлцэл болохыг нотлох хэрэгтэй. Ингэж чадвал нэг сая төгрөг л төлнө. Нотолж чадахгүй бол 1.1 сая төгрөгөө төлнө. Гэхдээ зах зээлийн жамаараа явж байгаа зээлийн гэрээний хүүгийн талаарх зохицуулалтыг ямар шалтгааны улмаас өөрчлөх болсныг сайн ойлгохгүй л байна. Энэ бүхний цаана гэрээний чөлөөт байдлын зарчим, гэрээний үүрэг заавал биелэгддэг байх шинж үнэгүйдэж байгаа юм. Нэг ёсондоо зах зээлийн эдийн засгийн бүхий л харилцаанд төрийн зохицуулалт хүчтэй нөлөөлөх боллоо.

–Одоо иргэд хоорондоо тодорхой хэмжээний хүүтэй мөнгө зээлдэг. Зарим нь сар бүр хүүгээ төлөөд явж байгаа. Гэтэл шинэ хуулиар хүү авахыг хориглоно гээд зохицуулчихаар хүүгээ өгөхөө болих эрсдэл бий юу?

-Зээлийн хүү гэлтгүй зээлсэн мөнгөө хүртэл ямар нэг аргаар өгөхгүй байх оролдлого иргэдийн хувьд маш түгээмэл байдаг. Тэгэхээр энэ мэт гэрээгээр хүлээсэн үүргээ шударгаар биелүүлдэггүй иргэд хууль батлагдсан нэрийдлээр зээлийн хүү төлөхөөс хойш суухыг үгүйсгэхгүй. Энэ хууль албан ёсоор хүчин төгөлдөр үйлчилж эхэлснээр иргэд хүү авах эрхээ алдана. Харин тэр хүртэлх хугацаанд зээлийн гэрээний хүүгээ авах эрхтэй.

–Ер нь мөнгө зээлдүүлээд хүүгээр нь амьдардаг хүмүүс зөндөө бий. Зарим нь олон жилийн турш хүүгээ авч явсаар байгаад үндсэн мөнгөнөөсөө давуулсан байдаг. Ийм тохиолдолд маргаан гарах нь элбэг. Одоо харин шинээр баталсан хуулийн сураг сонсоод мөнгөө өгөхгүйгээр иргэдийг хохироох тохиолдол гарвал яах вэ?

-Би өмнө нь хэлсэн. Зээл бол өөрөө бизнесийн нэг хэлбэр, ашиг орлого олох зүй ёсны арга. Зээл олгож байгаа иргэд хэнийг ч зээл авахыг хүчилж албаддаггүй. Бүх асуудлыг зээлдэгч, зээлдүүлэгч иргэд харилцан тохиролцсоны үндсэн дээр шийдвэрлэдэг. Хэрэв зээлийн гэрээнд хууль бус, шударга бус нөхцөл тусгасан бол шүүхийн байгууллага асуудлыг шийдвэрлэдэг. Хууль тогтоогчид нийгмийн амьдрал руу өндийгөөд нэг харвал бусдад зээл олгосон иргэд зээлээ буцаан авч чадахгүй хэцүү байдалд байна. Шүүхээр шийдвэрлэгдэж байгаа хэрэг маргааны тоон судалгаа болон шийдвэр гүйцэтгэлийн байгууллагын дүн мэдээгээр дээрх нөхцөл байдлыг маш тодорхой харж болно. Эцэстээ “мөнгө зээлүүлсэн бол хаясанд тооц, зээлсэн бол олсонд тооц” гэсэн хэлц үг гараад амжиж. Зээлийн харилцаанд асуудал ийм хүндрэлтэй байхад дээрх хууль батлагдаж байгаа учир гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлэхгүй байх иргэдийн хандлага улам бүр нэмэгдэнэ. Бусдаас мөнгө зээлсэн иргэдийн эрхийг хамгаалж байгаа нь гээд зээлдүүлсэн иргэдийн эрхийг золиосонд гаргаж болохгүй. Зүй нь уг асуудлыг гэрээний чөлөөт байдлын зарчмаар шийдвэрлэвэл зохистой.

Өчигдөр БНХАУ-аас манай улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Шин Хаймин МУИС-ийн оюутнуудад зориулан лекц уншсан юм. Тэрээр Улаанбаатар дахь Хятадын өдрийн хүрээнд “Гар гараасаа барилцан хөгжиж Хятад, Монгол хоёр улсын харилцааны сайхан ирээдүйг хамтдаа цогцлоох нь” сэдвийн хүрээнд тус сургуулийн багш, оюутнуудтай ярилцсан билээ. Түүний лекцийг товчлон хүргэж байна.

МУИС-ийн урилгаар ирж лекц унших завшаан олдсонд баяртай байна. Юуны өмнө миний бие БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа ЭСЯ-ны нэрийн өмнөөс эрхэм хүндэт багш, оюутнууд та бүхэнд сар шинийн мэнд хүргэхийн зэрэгцээ шинэ онд сурлагын өндөр амжилт, эрүүл энхийг хүсье. МУИС бол танай улсын хамгийн эртний түүхтэй их ургууль, эрдэм судлалын хамгийн өндөр түвшин бүхий нэр хүндтэй эрдмийн өргөө. Өнөөдөр оюутнуудтай уулзан Монголын ирээдүйн удирдагчидтай санал бодлоо солилцох завшаан олдсонд туйлын баяртай байгаа билээ. Би энд өнөөгийн Хятад орны хөгжлийн байдлаас та бүхэнд таницуулъя. Хятадын коммунист намын XVIII их хурлаас “Хоёр 100 жил”-ийн хөгжлийн зорилтыг дэвшүүлсэн бөгөөд энэ нь ХКН байгуулагдсаны 100 жилийн ой болох үед дундаж чинээлэг нийгмийг бүтээн байгуулах, БНХАУ байгуулагдсаны 100 жилийн ой болох үед орчин үеийн социалист улсыг цогцлоон байгуулна хэмээн зорьсон. БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин энэхүү зорилтыг Хятадын олон үндэстний аугаа их сэргэн мандлыг хэрэгжүүлэх “Хятадын мөрөөдөл” хэмээн хураангуйлан хэлсэн билээ.

Эдүгээ Хятад улсын дотоод, гадаад бүх бодлого энэхүү стратегийн чухал том зорилтыг нягт тойрон хүрээлж, тогтвортой хэрэгжиж байна. Бид улс орны дотоод, гадаад байдлын хөгжлийн хувьсгал өөрчлөлтийг нийтэд нь төлөвлөж дундаж чинээлэг нийгмийг иж бүрэн байгуулах, өөрчлөлт шинэчлэлтийг иж бүрэн гүнзгийрүүлэх, улсыг хуулиар иж бүрэн засах, намыг иж бүрэн чанд хатуу засах дөрвөн төгөлдөржилтийн стратегийн зорилт дэвшүүлж байна. Төр улсыг засах шинэ үзэл баримтлал, шинэ сэтгэлгээ, шинэ стратеги бүрэлдэн тогтож олон талын ажил үйлсэд амжилт олж байгаа билээ. 2020 он буюу ХКН-ын 100 жилийн ой тохиох үед бид “Хоёр 100 жил” тэмцлийн зорилтын эхний 100 жилийн зорилгод хүрсэн байх болно. Хөгжлийн стратегийн энэхүү чухал боломж, цаг хугацааг угтан харж өнгөрсөн жил хуралдсан ХКН-ын тавдугаар бүгд хурлаар улс ардын эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэх XIII таван жилийн төлөвлөгөө боловсруулах тухай саналыг баталсан юм. Энэхүү төлөвлөгөө инновацийн хөгжил, зохицуулалттай хөгжил, ногоон хөгжил, нээлттэй хөгжил, хамтдаа хүрэх хөгжил гэсэн таван том шинэ үзэл баримтлал дэвшүүлж Хятадын хөгжлийн чин хандлагыг улам бүр тодотгосон. Эхний 100 жилийн зорилгыг амжилттай хэрэгжүүлэх тууштай баталгааг буй болгосон юм. Өнгөрсөн нэг жилд бид Хятадын эдийн засгийн хөгжлийн шинэ хэвийн байдлыг идэвхтэй танин мэдэж, дасан зохицож, удирдан залж, үйлдвэрлэлийн бүтцийн зохицуулалтыг түргэтгэн, олон түмний бүтээн байгуулалт, инновацийг урагшлуулан, эдийн засгийн тогтуун хурдацтай өсөлтийг баталгаажууллаа. 2015 онд Хятадын эдийн засгийн 6.9 хувийн өсөлтийн хурд хэвээр үргэлжилж, дэлхийд тэргүүлсээр, даян дэлхийн эдийн засгийн өсөлтийн гуравны нэгийг бүтээж, Хятад улсын дэлхийн эдийн засгийн өсөлтийн гол хөтлөгчийн байр суурь урьдын адил өөрчлөгдөшгүй хэвээр байна.

Эрхэм хүндэт багш, оюутнууд аа, 2015 он Хятад улсын гадаад харилцаа бүх талаар урагшлан хөгжсөн жил байлаа. Хятад улс даян дэлхийн улс төр, эдийн засаг, аюулгүй байдал зэрэг олон талаар өргөн, гүн гүнзгий үр нөлөө бүхий дэс дараалсан Хятадын санал санаачилга, төсөл хувилбар дэвшүүлж ирлээ. Бид хамтран ажиллаж, хамтдаа хожих явдлыг гол цөм болгосон шинэ маягийн олон улсын харилцаа тогтоохыг Хятад улсын гадаад бодлогын чухал зорилт болгосон. Улсын дарга Си Жиньпин олон улсын чухал томоохон асуудлаарх Хятад улсын байр суурийг тайлбарлан, “хүн төрөлхтний нийтлэг хувь заяаны цогц нэгдэл”-ийг цогцлоох чухал томоохон үзэл баримтлалыг дэвшүүлээд байгаа билээ. Эрх тэгш харилцан оршсон нээлттэй, инновацийн, уужуу хүртээмжтэй, харилцан ашигтай хөгжлийн хэтийн төлөвийг эрэлхийлэхийг санаачлан дэвшүүлсэн. Хятад улс Хятадын ард түмний Японыг эсэргүүцэх дайн болон дэлхийн фашизмын эсрэг дайны ялалтын 70 жилийн ойг тэмдэглэх үйл ажиллагааг амжилттай зохион байгуулж, даян дэлхийд энх тайван, шударга ёсны дуу хоолойг түгээлээ. Мөн НҮБ-ыг гол цөм болгосон дайны дараахь олон улсын системийг тууштай хамгаалж, НҮБ-ын дүрмийн эрхэм зорилгыг үндэс суурь болгосон олон улсын харилцааны үндсэн хэм хэмжээг тууштай сахин хамгаалж, хүн төрөлхтний нийгмийн энх тайван, шударга ёсыг баримтлах хэрэгт хүчирхэг эерэг эрч хүчийг бий болгож байна. Түүнчлэн Азийн дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтын банк болон БРИКС-ийн шинэ хөгжлийн банк байгуулах санаачилга дэвшүүлж, хөгжиж байгаа орнууд олон талт санхүүгийн байгууллага байгуулах эхний шанг татаж, даян дэлхийн эдийн засаг, санхүүг удирдан засах, өөрчлөн шинэчлэх хэрэгт шинэ эрчим нэмж байна. Манай улс үндэсний мөнгөн тэмдэгт юанийг олон улсын нөөцийн валютын сагсанд багтаах ажлыг амжилттай хэрэгжүүлж, хөгжиж байгаа орны мөнгөн тэмдэгтийн олон улсын байр суурийг дээшлүүлсэн. Үүний үр дүнд өнөөгийн олон улсын валют, санхүүгийн систем улам боловсронгуй болж тэнцвэржиж байна. Хятад улс их гүрний өндөр үүрэг хариуцлагыг бүрнээ илтгэн харуулж, цаг уурын өөрчлөлтийн эсрэг даян дэлхийн хамтын ажиллагаанд чухал голлох үүрэг гүйцэтгэн 2020 оноос хойших цаг уурын өөрчлөлтийн тухай иж бүрэн, тэнцвэртэй, эрч хүчтэй, тогтоон барих чадалтай хэлэлцээр байгуулах хэрэгт чухал идэвхтэй хувь нэмэр оруулж байгаа.

Манай хоёр улс 4710 км газар нутгаар хиллэдэг. Монгол Улс бол Хятад улсын хуурай газраар хиллэдэг хөрш орнуудын доторх хамгийн урт хилийн шугам бүхий орон юм. Хятад, Монгол хоёр орны ард түмний найрамдал өнө эртний уламжлалтай. Хөрш орнууд болохын хувьд, бид чухам нийтлэг хувь заяаны цогц нэгдэл мөн билээ. 2014 онд Си Жиньпин Монгол Улсад айлчлах үеэрээ, Хятад, Монгол хоёр улс хэзээ ямагт харилцан тусалдаг сайн хөрш байх, харилцан ашигтай, хамтдаа хожсон сайн түнш байх, үргэлж харилцан зочилдог сайн найз байх ёстой гэж тэмдэглэсэн билээ. Миний бие өмнө нь Хятад улсын ГЯЯ-нд удаан хугацаанд Монголын чиглэлийн ажлыг хариуцаж байсан юм. Си Жиньпин даргын дэвшүүлсэн Хятад, Монголын харилцааны хэтийн төлөвийг би улам гүн гүнзгий мэдэрч байна. Нэгдүгээрт, Хятад, Монгол хоёр улс хэзээ ямагт харилцан туслах нь чин үнэн сэтгэл мөн. Си Жиньпин дарга томилогдсоноосоо хойш Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчтэй есөн удаа уулзалдсан бөгөөд хоёр орны удирдагчид бас ойр нягт харилцаатай байгаа. Си Жиньпин дарга Хятад улс Монгол Улсын бүрэн эрх, тусгаар тогтнол, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал болон Монголын ард түмний бие даан сонгосон хөгжлийн замыг хүндэтгэх болно гэдгийг удаа дараа онцлон тэмдэглэж байна. Монгол Улс АПЕК болон ШХАБ-д элсэхийг манай улс дэмжиж, Хятад, Япон, Солонгос улсын хамтын ажиллагаа зэрэг олон улсын олон талт механизмд Монгол Улс тохиромжтой хэлбэрээр оролцохыг дэмжиж байгаа.

Өнөөгийн дэлхийн эдийн засгийн байдал сайнгүй байна. Монгол Улсын эдийн засаг бас тодорхой бэрхшээлтэй тулгараад байна. Гэвч Хятад улс олон жилийн турш Монгол Улсын хамгийн том худалдааны түнш, хамгийн том хөрөнгө оруулагч орон хэвээр байна. Хятад улстай хийх худалдаа Монгол Улсын нийт гадаад худалдааны тэн хагасыг эзэлсэн хэвээр байгаа. Дэлхий дээр өдий төдий улсын Хятад улстай хийдэг гадаад худалдааны тэнцэл алдагдалтай байдаг бол Монгол Улсын гадаад худалдааны тэнцэл олон жилийн турш ашигтай байна. Си Жиньпин дарга Монгол Улсад айлчлах үеэр, Монгол Улс транзит тээвэр, далайд гарах гарц зэрэг салбарт ихээхэн анхаарал тавьж байгааг шийдвэрлэсэн билээ. Өнгөрсөн жил Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж БНХАУ-д айлчлах үеэр, манай тал Монголын талын санал хүсэлтийн дагуу Монгол Улс БНХАУ-д үхэр, хонины мах экспортлох асуудлыг шийдвэрлээд байна. Хэдхэн хоногийн өмнө Монгол Улсын экспортолсон үхэр, хонины махны эхний хэсгийг Хятадын зах зээл дээр гаргаж, Хятадын ард иргэдийн зоогийн ширээн дээр тавиад байна. Эдүгээ хоёр тал хил дамнасан эдийн засгийн хамтын ажиллагааны бүс байгуулах, Хятад, Монголын чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулах хэлэлцээ зэргийг идэвхтэй урагшлуулж, эрчим хүчний экспорт, импортын ерөнхий хэлэлцээр байгуулахаар судалж байгааг дуулгая. Амгалангийн дулааны цахилгаан станц, Багануурын цахилгаан станц ээлж дараалан ашиглалтад орсон буюу бүтээн байгуулалтын ажил хэдийнэ эхэлжээ. Мөн Оюутолгойн зэсийн ордын бүтээн байгуулалтын үйл ажиллагааг Хятадын тал идэвхтэй дэмжиж, эрчим хүчний хангамж, төсөл хөтөлбөрийн бүтээн байгуулалт зэрэг салбарт ихээхэн дэмжлэг үзүүлж, хоёр тал Таван толгойн нүүрсний ордыг нээж олборлох хамтын ажиллагааны талаар нягт хэлхээ холбоотой ажиллаж байна. Түүнчлэн Монгол Улстай хүмүүнлэгийн салбарт харилцах иж бүрэн төлөвлөгөө дэвшүүлсэн билээ.

Хятадын тал Монгол Улстай хамтын ажиллагаа хөгжүүлэхдээ өөрөө ихийг нь авч, өрөөлд багыг өгөх ёсгүй. Өөрөө хожиж, өрөөлийг хохироох ёсгүй бөгөөд зайлшгүй харилцан ашигтай байж хамтдаа хожих ёстой.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

МУБИС–ийн Нийгмийн ухааны тэнхимийн дэд профессор, доктор Ц.Мөнхцэцэгтэй ярилцлаа.

–Шинээр баталсан сонгуулийн тухай нэгдсэн хуулийг нэлээн сайн болсон гэж байгаа. Судлаач хүний хувьд уг хуулийг хэрхэн дүгнэж байгаа вэ?

-Ерөнхийлөгчийн, УИХ-ын, орон нутгийн гэсэн гурван сонгуулийн хуулийг нэгтгэсэн нь зөв алхам болсон. Сонгууль гэдэг бол нам, нэр дэвшигчдийн нэгдмэл цогц үйл ажиллагаа. Зохицуулах бүх асуудал нь ижил төстэй, сонгуульд нэр дэвшигчдийн үйл ажиллагааг сурталчлах, намуудын данс, санхүүжилт зэрэг асуудал нэг учраас нэгдсэн хуультай болсон нь зөв алхам байсан. Гэхдээ хуулийг бүхэлд нь харахаар сонгуулийн сурталчилгааны тал дээр нэлээн хязгаарлагдмал болсон байгаа. Одоо байгаа УИХ-ын гишүүд болон төрийн өндөр албан тушаалтан байгаа тохиолдолд хууль маань тэгш бус үйлчлэх агуулга бий. Сонгуулийн хуулийн төсөл хэлэлцэх үед судлаачид төдийгүй парламентад суудалгүй жижиг намуудын төлөөлөл ч тэр санал, шүүмжлэлээ нэлээн хэлсэн. Сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа боломжийн тавигдах ёстой гэж. Тэр хэмжээгээр их хуралд суудалгүй жижиг намууд болон шинээр нэр дэвшигчдэд боломж олгох ёстой байсан. Ер нь манай Улсын Их Хурлын сонгуулийн сурталчилгаа 2008 оныг дуустал 45 хоногийн турш үргэлжилдэг байлаа. Сурталчилгааны хугацаа урт байхын хэрээр маш их сурталчилгаа явагдаж сонгогч олныг залхаах хандлага ажиглагдаж байсан. Гэхдээ шинээр нэр дэвшиж байгаа болон өргөн уудам газар нутагтай тойрогт сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа урт байх ёстой. Дээрээс нь сүүлийн жилүүдэд сонгогчдын ирц буурч байгаа. Сонгуулиас сонгуулийн хооронд ирц буурч байгааг судалгаанаас харж болно. 2012 оны ирцийг 2008 оныхтой харьцуулахаар 7-8 хувиар буурсан байдаг. Харин энэ жилийн тухайд улсын хэмжээнд сонгогчдын ирц 60 орчим хувьтай байх болов уу гэсэн таамаг бий. Ялангуяа нийслэлийнхэн сонгуульд идэвхтэй хамрагддаггүй. Нэр дэвшигчдийн уулзалт, сурталчилгааны арга хэмжээнд төдийлөн оролцдоггүй болохоор шинээр нэр дэвшиж байгаа хүмүүст танигдах боломж хязгаарлагдмал байдаг. Учир нь сонгуулийн жил эхлэх үед бүх төрлийн сурталчилгааны арга хэмжээг хориглодог. Тэр байтугай нэр дэвшигчийн оролцсон нэвтрүүлэг гэж байх ёсгүй гээд заачихсан. Гэтэл хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр далд хэлбэрийн сурталчилгаа хэдийнэ эхэлчихлээ. Шуудхан хэлэхэд хууль бус сурталчилгаа түгээмэл байгаа. Ингэхээс ч өөр арга алга. Хуулийн дагуу сонгуулиас 18 хоногийн өмнө сурталчилгаа хийвэл одоогийн Их хурлын гишүүд, дээр нь аймгуудын Засаг дарга нар л дахин сонгогдох магадлалтай. Учир нь төрийн алба хашиж буй хүмүүс ажлынхаа тайлан маягаар сурталчилгаа хийх боломжтой. Гэтэл Их хурлын гадна байгаа шинэ нэр дэвшигч, шинэ намуудын хувьд энэ боломж хаалттай. Тиймээс 2008, 2012 онд явагдаж байсан далд хэлбэрийн сурталчилгаа байсаар байгаа. Дээрх зүйлийг сонгуулийн тухай нэгдсэн хуулиар цэгцэлж чадаагүй. Тиймээс хуулийн заалт хэдий чинээ хязгаарлалттай, хатуу байхын хэрээр хууль бус сурталчилгааг нэмэгдүүлж байгаа учраас энэ удаагийн сурталчилгааны хязгаарлалтыг их буруу заалт болсон гэж үзэж байгаа.

–Сонгогчдын идэвх буурч байгаа нь сурталчилгааны хоног бага байгаатай холбоотой юм уу?

-Сонгогчдын идэвх унаж байгаа нь тэднийг татах арга хэмжээ бага байгаатай холбоотой. Нэг ёсондоо сурталчилгаа бага байна гэсэн үг. Уг нь сонгогчид аль болох өргөн хүрээтэй мэдээлэл авч байх ёстой. Гэтэл энэ удаагийн сонгуулийн тухай хуулиар сонгогчдын мэдээлэл авах эрхийг маш их хязгаарласан. Тэр байтугай сурталчилгааны зарим нэг заалт дээр нэр дэвшигчийн штабын ухуулагчаас бусад хүн сонгуулийн тухай яриа хөөрөө хийхийг хориглочихсон байгаа. Уг хуулийн 70.3 дээр “Сонгуулийн штаб, түүний ажилтан, менежер, шадар туслах, ухуулагчаас бусад этгээд сонгуулийн сурталчилгаа хийхийг хориглоно” гэсэн заалттай. Хуулийн заалтыг энэ утгаар нь үзвэл таньдаг хүн, найз нөхөд, гэр бүлдээ сонгуулийн талаар ярихыг тас хориглочихсон байна. Монголын соёл иргэншлийн онцлог бол хүмүүс хоорондын аман яриа шүү дээ. Ялангуяа хөдөөгийн тойргуудад хотоос ирсэн хүний үгийг сонсоно гэх хандлага ажиглагддаг. Гэтэл ямар нэгэн байдлаар сонгуулийн тухай юу ч ярьж болохооргүй болж байна. Шинэ хуулиар хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөнд халдсан маш олон заалт бий. Нарийвчлан тоолоод үзэхээр сонгуулийн сурталчилгааг хязгаарласан, хэрэв зөрчсөн тохиолдолд хариуцлага хүлээлгэнэ гэсэн 60 гаруй үйлдлийг заагаад өгчихсөн байгаа. Эдгээр заалтуудын нэлээд хэсэг нь хэвлэлийн эрх чөлөө, иргэдийн улс төрийн эрхэд халдсан заалт байна.

–Тухайлбал ямар заалт байгаа вэ?

-“Бусдыг гүтгэн доромжлох, хуурамч мэдээлэл тараах үйлдэл гаргасан хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг шүүхийн шийдвэргүйгээр зургаан сар хүртэлх хугацаагаар зөвшөөрлийг нь хаана” гэсэн байгаа. Мөн 70.1.6, 70.7-г зөрчсөн хэвлэл мэдээллийн байгууллагын үйл ажиллагаа эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг шударга өрсөлдөөний асуудал хариуцсан төрийн захиргааны төв байгууллагын дүгнэлтийг үндэслэн тухайн зөвшөөрөл олгосон байгууллага зөрчил гаргасан өдрөөс эхлэн зургаан сар хүртэлх хугацаагаар түдгэлзүүлнэ гэсэн байгаа. Цахим хуудас мөн ижил. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагын үйл ажиллагааг зургаан сар хүртэлх хугацаагаар хаана гэдэг бол Монгол Улсын шилжилтийн 25 жилийн түүхэнд байгаагүй хэвлэлийн эрх чөлөөнд халдсан ухралт болсон заалт юм. Судлаачдын хувьд иймэрхүү жишгээр үйл ажиллагааг нь хаах арга хэмжээ цаашид хэвшил болоод үйлчилчих вий гэдэг айдастай байгаа. Өөр бусад хуулиуд ийм жишгээр явах вий гэсэн сэрэмж үүссэн. Хэрэв ингэсэн тохиолдолд Монголын хэвлэлийн эрх чөлөө боогдоно. Төр засгийн болон аль нэг улс төрийн намын эсрэг дуугарах хэвлэл байхгүй болно гэсэн үг. “Танай сайт хүнийг ингэж гүтгэсэн учраас танай байгууллагын үйл ажиллагааг зургаан сараар хаалаа” гэсэн шийдвэр гаргадаг болчихож магадгүй. Холбогдох байгууллагууд үзэмжээр ч уг асуудалд хандаж болох магадлалтай. Яаж гүтгэсэн, хуурамч мэдээлэл тараасан гэдгийг хэн нотлох вэ. Шүүхийн процесс орж ирэхгүй учраас лиценз олгодог байгууллага болон Шударга өрсөлдөөний газрын тухайн үеийн дарга, эрх барьж буй намын эрх ашиг шууд нөлөөлж магадгүй. Хэрэв энэ асуудлыг оруулах байсан бол шүүхийн дүгнэлтийг оруулах ёстой байсан. Ямар ч шүүхийн дүгнэлтгүйгээр хэвлэл мэдээллийн байгууллагын үйл ажиллагааг хаах болчихоод байгаа юм. Орос, Беларус, Казахстан зэрэг улс хэвлэлийн эрх чөлөөгөө боогдуулж эхэлснийхээ дараа дарангуйлагч дэглэм тогтоодог. Яваандаа ийм зүйл рүү орчих вий гэх айдас байна.

–Барууны улсад сонгуулийн сурталчилгаа хэрхэн явагддаг юм бэ?

-Барууны жишгийг харахаар сонгуулийн сурталчилгаа зарим улс оронд ямар ч хязгаарлалтгүй, чөлөөтэй байдаг. АНУ-ын сонгуулийн практикийг харахаар нам ба нэр дэвшигч хугацааны хязгаарлалтгүйгээр бүтэн жилийн турш ч юм уу болдог. Германд телевизийн сурталчилгаан дээр тодорхой хэмжээний хязгаарлалт тавьдаг. Тэндхийн олон нийтийн телевизээр сонгуулийн сурталчилгаа үнэ төлбөргүй явагддаг. Сурталчилгааны цагийг намуудад тэгш хуваагаад өгчихдөг. Арилжааны телевизүүдийн хувьд төлбөртэй хэрнээ аль ч намд мөн л ижил тэгш үйлчилдэг. Бусад сонин, сэтгүүл, сайтын сурталчилгаа чөлөөтэй явагддаг. Харин азиуд сонгуулийн сурталчилгааг нэлээн хатуу чанга хязгаарлалт дор явуулдаг онцлогтой. Энэ удаагийн сонгуулийн сурталчилгааны өнгө аясад ази маягийн хатуу заалт орчихож гэж харж байгаа.

–Сонгуулийн тухай хуулиар санхүүжилтийн асуудлыг ил тод болгосон гээд байгаа. Үнэхээр ил тод байж чадах болов уу?

-Сонгуулийн санхүүжилт, зарцуулалт, мөнгөн дүнг ил тод байлгана, нэг дансаар шилжүүлнэ гэх заалт бий. Хэрэв үнэхээр хэрэгжүүлж чадвал боломжийн заалт. Гэхдээ Монголын сонгуулийн түүхэнд намууд болон нэр дэвшигчид зарцуулалтын тооцоогоо хэзээ ч үнэн зөвөөр тайлагнаж байсан тохиолдол байхгүй. Зарцуулалт, санхүүжилтийн мөрөөр аудитын шалгалт оруулаад ямар нэгэн байдлаар хууль бус байгаа тохиолдолд нэр дэвшигчийг эргүүлэн татна гэх заалт байхгүй. Тиймээс тунхаглалын шинжтэй заалтууд олон байна гэж харж байгаа.

–Өмнөх хуульд байгаагүй шинэ заалтууд хэр олон байгаа вэ?

-Сонгуулийн үеийн зурагт самбарууд болон гудамжны самбарыг нэр дэвшигчид үнэ төлбөргүй ашиглахаар заасан байгаа. Мөн сонгуулийн санал хураалт болох өдрөөс 24 цагийн өмнө бүх сурталчилгааны хуудас, самбарыг буулгадаг байсан бол энэ удаагийн сонгуулиар үлдээхийг зөвшөөрсөн.

–Сонгуулийн өдөр сурталчилгааны хуудас гудамжаар дүүрэн байх нь сонгогчдод ямар байдлаар нөлөөлөх вэ?

-Сонгуулийн өдөр бүх сурталчилгааг буулгах ёстой гэх зохицуулалт байхгүй. Сурталчилгааны самбар, зурагт хуудас байж байхад нэг их буруудахгүй. Учир нь манай улсын сонгогчдын 30 орчим хувь нь сонгуулийн өдөр юм уу сүүлийн долоо хоногт хэнд санал өгөхөө шийддэг. Бүр санал өгөх кабинд орж байж хэнд санал өгөхөө шийддэг хүмүүс ч бий. Тэдэнд зориулсан мэдээлэл байнга харагдаж байх ёстой. Мөн шинэ хуульд интернэтийн сурталчилгааг нэлээн хязгаарласан. Хэрэв тухайн нэр дэвшигч, эсвэл иргэн хүн хэн нэгэн улстөрчийг гүтгэсэн, эсвэл бодит бус мэдээлэл тараасан бол хариуцлага хүлээлгэхээр заасан. Хэрэв өөрийн цахим хуудсаар дамжуулан хэн нэгнийг гүтгэвэл “Хэвлэл мэдээллийн байгууллагын тусгай зөвшөөрлийг хаана, иргэн бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг зургаагаас найм дахин нэмэгдүүлсэн хэмжээний мөнгөн дүнгээр торгоно” гэсэн байгаа. Нэг нөхөр сонгуулийн тухай мэдээлэл тавьсныг та шэйрлэж олон нийтэд түгээхдээ тухайн сурталчилгааны эх сурвалжийг дурдахгүй бол торгуулна. Тэгэхээр фэйсбүүк хэрэглэгчид болон жиргээчид маань маш болгоомжтой хандахгүй бол торгуулийн арга хэмжээ авахуулж магадгүй. Сонгуулийн тухай хуулийн 83 дугаар зүйл бүхэлдээ интернэтийн сурталчилгааг зохицуулах гэж байгаа боловч үндсэндээ интернэтээр сурталчилгаа явуулахыг хориглосон заалт байгаа.

–Шинэ хуулиар улс төрийн намууд нэгдэхээс аргагүй байдалд хүрч байгаа гэж ярьж байна. Нэг ёсондоо жижиг намуудыг парламентын гадна талд үлдээх хууль болсон гэж байгаа. Энэ тухайд?

-2012 оноос эхлэн УИХ-ын сонгууль холимог тогтолцоогоор явагдаж байгаа. Энэ тохиолдолд намуудад улсын хэмжээнд авсан нийт саналын дүн дээр үндэслэж суудал хуваарилагдана. 2012 онд таван хувийн босго гэж байлаа. Тухайн үеийн сонгуулиар ИЗНН 5.51 хувийн санал авснаар хоёр суудалтай болсон. Харин энэ удаагийн сонгуулиар таван хувийн босго дээр нэмээд тухайн намын нэр дэвшигчид мажоритар тойрог дээрээ хамгийн багадаа нэг суудал авсан байх ёстой гэж давхар босго тогтоосон. Энэ бол нэг талаасаа өндөр босго мэт боловч нөгөө талаасаа жижиг намуудад бас нэгэн боломж гэж харж байгаа.

–Ямар боломж вэ?

-2012 оны сонгуульд ИЗНН-аас С.Оюун, С.Дэмбэрэл хоёр намынхнаа жагсаалтаар их хуралд суудалтай болсон. Тэгвэл одоогийн сонгуульд намын гол лидерүүд тойрогт өрсөлдөж суудал авч чадвал дараагийн хүмүүсээ жагсаалтаар Их хуралд оруулж ирэх боломжтой.

–Хэрвээ таван хувийн санал авсан мөртлөө тойргоос сонгогдож чадахгүй бол яах вэ?

-Тойрог дээр суудал авч чадахгүй байгаа тохиолдолд таван хувийн санал нь автоматаар бусад намд хуваагдах ёстой. Энэ заалт хуучин байгаагүй.

–Эмэгтэйчүүдийн квотын тоог 30 болгосон ч гэлээ жагсаалтад эмэгтэйчүүдийг нэлээн хойгуур бичдэг. Үүнийг хэрхэн зохицуулах ёстой вэ?

-Уг нь эмэгтэйчүүдийн квотын тоог 30 болгосон нь өмнөх сонгуульд байгаагүй дэвшил. Гэхдээ намын жагсаалтад эмэгтэйчүүдээ хойгуур эрэмбэлээд байдаг. Жишээлбэл, 30 квот байгаа тохиолдолд гурван хүн тутмын нэг нь эмэгтэй байхаар эрэмбэлэх ёстой. Гэтэл манайд эрэмбэлэх зохицуулалтыг нарийн тусгаагүй болохоор эмэгтэйчүүдийн 30 квот хоосон зүйл болж байгаа юм. 2012 оны намуудын жагсаалтын жишгээс харахаар эмэгтэйчүүд наймаас хойш эрэмбэлэгдэж байгаа. МАН-ын жагсаалтад 10 эмэгтэй багтсан мөртлөө эхний аравт ганцхан Д.Сарангэрэл багтсан. АН-д есөн эмэгтэй жагсаалтад багтсанаас долоод Р.Бурмаа, есдүгээрт М.Батчимэг нар эрэмбэлэгдсэн. Хэрвээ эмэгтэйчүүд есөөс хойш бичигдэж байгаа бол их хуралд орж ирэхгүй байх магадлал өндөр.

–Бие даагч нарын хувьд ямар нэгэн хязгаарлалт, эсвэл давуу тал харагдаж байгаа юу?

-Бие даан нэр дэвшихийг учиргүй хязгаарласан заалт байхгүй. 2012 оны жишгээр л явна. Тухайн тойргийн сонгогчдын гарын үсгийг авсан, ямар нэгэн хууль шүүхийн болон хөрөнгө орлогын мэдүүлгийн хууль бус үйлдэлгүй бол бие даан нэр дэвшинэ. Бас нэг асуудал байгаа нь сонгуулийн тойрогтой холбоотой. Улсын их хурал иргэдийг төлөөлөх үү, газар нутгийг төлөөлөх үү. Энэ утгаараа нийслэлийн мандатыг нэмэгдүүлэх ёстой байсан.