Author: Сүхбаатарын Алтанцэцэг

Шинэ үеийн монголчууд охиноо нөхөрт гарах үед инж авдаг болмоор санагдах юм. Тэгэхгүй бол өрөөлийн битгий хэл өөрийгөө авч явж чадахгүй залуус гэр бүлийн үнэ цэнийг үгүй хийгээд байна. Айлын охиныг дагуулж явж ганц, хоёрхон сар хамт байж жирэмслүүлчихээд дараагийнхаа охин руу гүйдэг болж. Харин орчин үед дэлхийн бүх улсад айлын охин хүүхдийг бэр болгон авахдаа эцэг, эхэд нь инж хүргүүлж байгаа. Инж байхгүй юм аа гэхэд гэрлэлтийн гэрээ хийж эхнэр нөхөр болж байна. Хятадад л гэхэд айлын охиныг авч суух гэж байгаа бол эцэг, эхэд нь 300 мянган юань инж болгон өгдөг уламжлалтай. Тиймээс амьдралаа аваад явж чадахгүй олон сая эр гэр бүлтэй болохын тулд, охины эцэг эхэд инж өгөхөөр махран зүтгэдэг. Ингэж байж тэд өөрсдийн гэсэн гэр бүлтэй болдог юм. Бас нэг ёсондоо гэр бүлээ авч явах хариуцлагыг эртнээс ухамсарладаг гэсэн үг. Гэтэл өнгөрсөн жил Хятадын Засгийн газраас “Монголд очиж эхнэр ав” гэсэн уриалга гаргасан. Энийг сонсоод монгол хүүхнүүд хэтэрхий үнэгүйджээ гэх бодол төрж байлаа. Яагаад гэвэл эцэг эх нь инжинд юу ч авдаггүй. Тиймээс хэн дуртай нь хайртай, дуртай гэж гүйж байгаад аваад суучихдаг. Дээхнэ үед монголчууд бэр буулгахдаа инжинд хоёр морь, 30 лан мөнгө, дөрвөөс таван үнээ, төдий чинээ гүү, 30-40 хонь өгдөг байсан гэнэ. Бидний жишээлэх дуртай Америкт гэхэд гэрлэлтийн гэрээ байгуулдаг. Салахдаа тулбал гэрээгээ үндэслэн эд хөрөнгийн дийлэнх эмэгтэйд нь ноогдоно. Үүнтэй ижил манайхан инж аваад сурчихвал юу юугүй авааль гэргийгээ хаяад гүйчихгүй болох юм. Ингэж айл гэр толгойлох эр нөхөрт хариуцлага гээч зүйл үүрүүлэх хэрэгтэй байна. Тэгэхгүй бол хэдхэн сар хөтлөлцөн гүйж байгаад гэрт нь ирээд хэвтчихдэг. Өөрөө ч сурсан мэдсэн зүйлгүй, ажил мэргэжилгүй, тогтсон орлогогүй хэрнээ айлын охиныг жирэмслүүлж аваад зугтаачих тохиолдол цөөнгүй. Дээхнэ үед Их хурлын гишүүнээс сурвалжлагч бүсгүйн асууж байсан асуулт санаанд тодхон байна. Сурвалжлагч “Танай охин хүнтэй сууж байгаа гэл үү” гэхэд өнөөх гишүүн “Би охинтойгоо гэрээ хийсэн байдаг. Их сургуулиа төгсөөд тодорхой мэргэжилтэй, ажилтай болсныхоо дараа хүнтэй сууна. Тэр хүртэлх бүх зардлыг би даана. Хэрэв түүнээс өмнө хүнтэй суувал өөрөө бүх зүйлээ зохицуулаарай гэсэн гэрээтэй. Гэрээндээ хэн хэн нь үнэнч яваа” хэмээн хариулж байлаа. Бас нэг танил ах маань охиноо хоёр сая ам.доллартай хүнтэй суулгана гэж ярьдагсан. Яаж байгаа юм бэ гэхээр энэ хүүхдийг өсгөж, өдий зэрэгт хүргэх гэж би тэрнээс илүүг зарцуулсан. Тиймээс амиа яая гэсэн хоосон хар юмтай суулгахгүй гэдэг. Нээрээ л тийм дээ. Аав, ээжүүд үр хүүхдээ, тэр тусмаа охин үрээ өсгөх гэж яаж зүтгэж байгаа билээ. Би л гэхэд айлын ганц охин. Дээрээ ахтай, доороо эрэгтэй дүүтэй. Тиймээс аав, ээж маань намайг нүдний цөцгий мэт хайрлан энхрийлж өсгөсөн. Тиймдээ сургуульд ч ороогүй байхад амьдарч буй орон сууцаа ганц охиндоо өгнө гэж ярина. Аав маань “Энэ муу хоёр хар юм яахав ээ. Өөрсдөө амьдралаа авч явна биз. Миний охин л өөрийн гэсэн гэр оронтой байг” гэдэг байлаа. Аав, ээжүүд охин үрээ ингэж л өсгөдөг юм. Өөрсдөөсөө илүү хайрлаж, муу бүхнээс хамгаалж, хүнээс дутуугүй өсгөдөг болохоор ирээдүйн хүргэндээ шаардлага тавих хэрэгтэй. Охинтой чинь сууя гээд ирэхэд нь “Миний хүү, чи хоёр, гурвыг байг гэхэд ядаж ганц их, дээд сургууль төгсчих. Гадаад хэлний зах зухтай болчих. Эрхэлсэн ажилтай, тодорхой орлоготой, өөрийгөө бүрэн дүүрэн авч ах чадвартай болсныхоо дараа охиныг минь аваарай. Гэхдээ хүнээс дутуугүй амьдруулна гэх баталгаа болгож инжтэй ирээрэй” гээд хэлчих хэрэгтэй. Бүх аавууд ингэж хэлдэг болсон цагт эрэгтэй хүн өрх гэрээ авч явах тэнхээтэй, чадалтай болж төлөвших учиртай. Тэгэхгүй бол өдийд яаж байгаа гээч. Өнөөдөр гэрлэлтээ батлуулж суучихаад маргааш нь салж байна. Ганц, хоёрхон орой бааранд хамт сууж наргиж цэнгээд л хүүхнийхээ гэрт очоод хэвтчихэж байгаа. Эцэг эх нь хумсын төдий шаардлага тавихад л эхнэрээ хаяад алга болно. Тэр үед охин жирэмсэн хоцорч эцэггүй хүүхэд төрүүлж байгаа юм. Үнэндээ Монголын нийгэм, гэр бүлийн амьдрал ийм л ерөнхий дүр зурагтай болчихож. Гэр бүлийн салалт хэтэрлээ. Үүнийг дагаад охид, эмэгтэйчүүдийн нэр хүнд унаж, үнэ цэнгүй болж байна. Ямар сайндаа л Хятадын Засгийн газар инжээ дийлэхгүй байгаа эрчүүдийг Монгол руу яв гэж байхав дээ. Тэгэхээр гэр бүлийг үнэ цэнтэй байлгахын тулд ерөөсөө л эдийн засгийн хөшүүрэг хэрэгтэй. Эдийн засгийн хөшүүрэг гэж инжийг хэлээд байна л даа. Монголчууд эрт үеэсээ, хожим хувьсгалын үед ч охиноо айлд өгөхдөө инж авч л байсан. Харин социализмын үед бүх зүйл нийтийнх гэх уриан дор эхнэр хүртэл нийтийнх гэх нь холгүй байлаа. Тэгж байхдаа л инж өгөхийг болиулчихсан юм билээ. Гэсэн ч социалист ёс суртахуун гэр бүлийг үнэ цэнтэй байлгаад байсан. Тухайн үед одоогийнх шиг эхнэрээ бээлий шиг солино гэх ойлголт үгүй байв. Учир нь ажиллаж буй албан газар, харьяалагдаж буй нам, эвлэл нь гэр бүлээсээ салах, ёс бус үйлдэл хийхийг хязгаарлаж чаддаг байжээ. Тиймээс эрчүүд нь ёс суртахуунтай, бас хариуцлагатай. Угаасаа ажилгүй хүн ч гэж байгаагүй л биз. Хэрэв эхнэрээсээ салах гэж буйг албан байгууллага нь мэдвэл тэр нөхөртэй хатуу тэмцэж нийгмээр нь жигшүүлдэг байлаа. Ямар сайндаа “Хотын намын хороо байхад энэ муу хар юм хаачихав дээ” гэх үг эхнэрүүдийн дунд байсан юм гэнэ лээ. Хэрэв эхнэрээ зодож, гэр бүлээ дарамтлах юм уу салж сарнивал ажлаас нь хөөхөөс эхлээд бүх карьерийг нь үгүй хийдэг байж. Одоо харин инжтэй болгож айлын охин хүүхдийг авч суусан хэнбугайд ч үүрэг, хариуцлага тооцдог болмоор байна. Угаасаа хүн төрөлхтөн тэр аяараа инж өгч, авч байгаа. Тэд төдийгүй дээхнэ үеийн монголчууд яагаад ийм зүйл бий болгосон бэ гэвэл ерөөсөө л хариуцлагыг ухамсарлуулах гэж тэр шүү дээ. Ёс суртахуунаас илүүтэй эдийн засгийн хариуцлага үүрүүлж байж айл гэр толгойлуулдаг байсан байна. Ер нь хүнийг хүмүүжүүлдэг зүйл эдийн засаг л байдаг.

Тэгэхгүй бол эрчүүд алийн болгон аав ээжийн голоосоо хайрлаж өсгөсөн охиныг нь авч суучихаад зовоож байхав дээ. Угаасаа олон эцгийн амнаас мууг сонсгож, муухайг үзүүлэхгүй гэж өсгөсөн охин минь нэг саасганасан хар юмны хөлд чирэгдээд сууж байна гэх харамссан яриаг сонсож байна. Үнэхээр л аав, ээжүүд охин хүүхдээ боловсролтой болгох гэж, хүнээс дутуугүй явуулах гэж асар их мөнгө зарцуулсан байдаг. Гэтэл хаа газрын хариуцлагагүй нэг нөхөр хүрч ирж хүүхэдтэй болгочихоод дараагийн охин руу яваад байна. Хаяж яваагүйнүүд нь архи ууж зовоодог. Мөрөөрөө архи ууж өөрийгөө зугаацуулаад зогсохгүй эхнэр хүүхдээ зовоогоод байх юм. Энэ бүхний эцэст гэр бүл салж байгаа. Яагаад гэвэл эхнэр авч буй залууд эр нөхөр болсны ёс суртахууны болоод эдийн засгийн хариуцлага байхгүй болчихож. Тиймээс л инж авдаг болъё гээд байгаа юм. Инжээ байг гэхэд гэрлэлтийн гэрээ хийдэг болъё. Гэрээндээ салбал ингэнэ, тэгнэ гэдгийг нарийн заагаад өгчих. Хамтран авсан байрны зээлийг хаяж явсан нөхөр дуусан дуустал нь төлнө ч гэдэг юм уу. Цаашлаад үр хүүхдээ ингэж өсгөж цэцэрлэг, сургуулийн төлбөрийг төлнө гэх хатуу гэрээ байгуулдаг болмоор байна. Ингээд зохицуулчихвал гэрээ байгуулсан, эсвэл аав, ээжид нь инж өгсөн нөхөр эдийн засгаа бодоод үгүй ядаж л горойх байлгүй дээ. Дараагийн хүүхэн дээрээ очих ч мөнгөгүй болчихоор салах тухай бодохоо ч болино биз. Тэгэхгүй бол манайд дурын “тэнүүлчин” эхнэртэй болчихоод охид, хүүхнүүдийг зовоогоод байна. Яг үнэндээ орчин үед хайр дурлал гэх нялуурал хүүхдийн шохоорхол л болсон.

Угтаа гэр бүл гэдэг улсын үндэс суурь болж байдаг. Харин гэр бүлийн суурь яах аргагүй эр нөхрийн хариуцлага шүү дээ. Тиймээс шинэ ёс заншилтай болъё. Гэхдээ энд нэг зүйлийг зөв ойлгох хэрэгтэй. Инж авна гэдэг бол охиноо зарж буй хэрэг огт биш. Хайр сэтгэлтэй болоод хамтдаа амьдаръя гээд гүйгээд ирэхэд нь охины эцэг, эх инж нэхээд суухыг хэлж байгаа юм. Тэд тийм эрхтэй. Социалист реалист уран зохиолд инж гэдгийг охин хүүхдээ зарж буй мэтээр маш буруу сурталчилдаг байсан. Тэндээс улбаалаад л монголчууд инж авахаасаа нэрэлхдэг болчихсон юм билээ. Гэтэл үнэндээ инж гэдэг бол хайр дурлалаар холбогдсоны дараах, үр хүүхэдтэй болохын өмнөх асуудал. Монголчууд алийн болгон охид бүсгүйчүүдээ хиртэй хадаг мэт гар дамжуулах вэ дээ.

Австри улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд орос гаралтай Ван дер Беллен бие даан нэр дэвшээд ялалт байгууллаа. Тэрээр 72 настай, Европын холбоог дэмжигч үзэлтэй. Түүний эцэг нь Оросын Псковын уугуул иргэн бөгөөд ХХ зууны эхээр гэр бүлийн хамт Эстониор дамжиж Австрид суурьшжээ. Харин өөрөө 1944 онд Австрийн нийслэл Вена хотод төрсөн байна. Энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд тэрээр бие даан нэр дэвшиж ерөнхийлөгч болсон нь сонин байлаа. Учир нь тус улс Ерөнхийлөгчийнхөө сонгуульд бие даагч нэр дэвшүүлдэг юм байна. Манайд бол болдоггүй. Заавал парламентын гишүүн байж нэр дэвших эрхтэй болдог. Уг нь бид Үндсэн хуулийнхаа 16 дугаар зүйлийн есд “Монгол хүн шууд буюу төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан төрийг удирдах хэрэгт оролцох эрхтэй.

Төрийн байгууллагад сонгох, сонгогдох эрхтэй” гэж заасан байдаг. Гэтэл Ерөнхийлөгчийн сонгуульд бие даагч нэр дэвшүүлэхгүй байгаа нь Үндсэн хуулийн дээрх заалтыг зөрчөөд байгаа юм биш үү. Заавал парламентын гишүүнийг өрсөлдүүлж байгаа нь Үндсэн хуульд харшилж байгаа. Угтаа бол Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хэн, хаанаас нэр дэвшихийг нээлттэй болгоод өгчих хэрэгтэй байгаа юм. Тэгэхгүй бол нам дагасан цөөн хүрээний хэдхэн хүний дунд л өрсөлдөөн болдог болчихож. Шинэ хүн гарч ирэхгүй байна. Нэг ёсондоо “цус сэлбэхгүй” бол болохоо байжээ. Тиймээс сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах хэрэгтэй. Мэдээж хэрэг бие даан нэр дэвшиж байгаа хүнд тодорхой шаардлага тавих нь зүй ёсных. Боловсрол, насны хэмжээг заахаас гадна улс төрийн туршлагыг харгалзах нь гарцаагүй.

Мөн аймаг, сумын нийт хүн амын тодорхой хэсгээс гарын үсэг цуглуулсан байна гэхчилэн шаардлага тавьж болно. Иймэрхүү заалтыг хуульчлаад өгчихвөл Ерөнхийлөгчийн сонгуульд бие даагчдыг өрсөлдүүлдэг болмоор байгаа юм. Ингэж иргэдийн сонгох, сонгогдох тэгш эрхийг хангах ёстой. Бие даагчид аль нэг намаас хараат бусаар маш сайн мөрийн хөтөлбөр боловсруулаад ороод ирэхийг үгүйсгэх аргагүй. Тэртээ тэргүй ард түмэн саналаа өгч хэнийг сонгохоо мэднэ. Харин тэрнээс өмнө Үндсэн хуулийн Цэцээр сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулуулмаар байна. Цэц хуулийн заалтыг хэлэлцээд шийдвэрээ гаргаг. Хэрэв зөв шийдэлд хүрч чадах юм бол заавал парламентын гишүүн хүн төрийн тэргүүний сонгуульд өрсөлдөх албагүй болно. Ард түмэн дундаас улсаа удирдаад аваад явчих хүн сонгогдоод гараад ирэх магадлалтай.

Саяын Австрийн Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг хар л даа. Шинээр сонгогдсон Александр Ван дер Беллен улсынхаа дөрвөн сая 640 мянган сонгогчийн 50.3 хувийнх нь саналыг авч чадлаа. Тэрээр улсынхаа Ногоон намыг 10 гаруй жил тэргүүлсэн туршлагатай улстөрч. Тэгэхээр манайд ч гэсэн ийм боломжийг хүн бүрт олгох хэрэгтэй байна.

Засгийн газраас өнгөрсөн сард “Сайн оюутан” хөтөлбөр баталсан. Уг хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлснээр оюутнууд сургалтын төлбөртөө санаа зовох зүйлгүй болж байгаа юм. Нэг ёсондоо хичээл зүтгэлтэй, сурах чин эрмэлзэлтэй оюутнууд зээл авч сургалтын төлбөрөө төлөх бүрэн боломжтой болно. Энэхүү хөтөлбөр дээд боловсролын байгууллагын өрсөлдөөнийг дэмжих, сургалтын санхүүжилтийн механизмыг сайжруулах замаар боловсролын хүртээмжийг нэмэгдүүлэх, оюутны бие даасан байдал, хариуцлага, өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх, сурах бололцоог нэмэгдүүлэх зорилготой ажээ. Хөтөлбөрийг богино болон урт хугацааны гэсэн хоёр төрөлтэй байхаар зохицуулсан юм билээ. Богино хугацааны зээл нэг жилийн хугацаатай ба тухайн жилийнхээ төлбөрийг суралцах хугацаандаа төлөөд явна.

Ийм төрлийн зээлийг шинээр авч болох бөгөөд мөн энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хойш дээд боловсролын сургалтын төлбөрт зориулан авсан цалин, тэтгэврийн зээл шууд “Сайн оюутан” хөтөлбөрт хамрагдах боломжтой. Ингэснээр иргэдийн өндөр хүүтэй авсан зээл шууд таван хувь руу шилжих юм. Ийм төрлийн зээлд хамрагдахын хүссэн оюутнуудад ерөнхий буюу цөөн хэдэн шаардлага тавигдах юм билээ. Тэр нь голч дүн нь 2.5-аас дээш, магадлан итгэмжлэгдсэн их, дээд сургуулийн бакалаврын үндсэн ангийн оюутан байх, төлбөр төлсөн оюутан нь зээлдэгчийн гэр бүлийн гишүүн байх, зээл авснаас хойш 14 хоногийн дотор сургалтын төлбөр төлснийг нотлох сургуулийн болон зээлдэгчийн дансны хуулга, бусад баримттай байх зэрэг шалгууртай. Харин урт хугацааны буюу сургуулиа төгссөний дараа ажилтай, орлоготой болсон хойноо төлөх зээл гэж бий. Энэ төрлийн зээлд мөн л дотоодын магадлан итгэмжлэгдсэн их, дээд сургуулийн бакалаврын, үндсэн ангийн оюутан хамрагдана гэсэн ерөнхий шалгууртай. Дээрээс нь хэрэв нэгдүгээр дамжааны оюутан бол элсэлтийн ерөнхий шалгалтын дүн 650-гаас дээш байх, хоёр болон түүнээс дээш дамжааны оюутнуудын голч дүн 3.5-аас дээш байх гэсэн шаардлага тавьж байгаа ажээ. Зээлд хамрагдахыг хүссэн оюутнуудаас ямар нэгэн барьцаа авахгүй нь “Сайн оюутан” хөтөлбөрийн хамгийн том давуу тал. Хэрэв урт хугацааны зээл авсан бол сургуулиа төгссөнөөс хойш дөрвөн жилийн дотор эргүүлэн төлөх зохицуулалттай.

Уг зээлийг их, дээд сургуулиудын нэг жилийн төлбөрийн дундажтай уялдуулан банкны эрсдэлийн удирдлагын хүрээнд шийдвэрлэхээр болжээ. Мөн олон жил сурдаг сургуулиуд буюу анагаах ухааны чиглэлийнхэн суралцах нийт хугацаандаа зээлд хамрагдаж болно гэсэн. Одоогоор зээлийг хэрэгжүүлэх БСШУЯ, сургууль, банкуудын хооронд гурвалсан гэрээ хийгдэж байгаа бөгөөд энэ сардаа багтаагаад “Сайн оюутан” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж эхлэх юм байна. Уг хөтөлбөр хэрэгжсэнээр оюутнуудад сурах боломж бүрэн нээгдэж байгаа бөгөөд ирээдүйн сайн сайхны төлөө төрөөс хэрэгжүүлж буй ухаалаг алхам болж байгаа ажээ.

“Халх гол” төслийн захирал Ж.Энхжаргалтай ярилцлаа.

-Хөдөө аж ахуйн “Халх гол” чөлөөт бүс байгуулах тухай УИХ-ын тогтоол өнгөрсөн зун гарсан. Арав гаруй сарын хугацаанд ямар ажлууд хийсэн бэ?

-УИХ-ын 75 дугаар тогтоол өнгөрсөн долдугаар сард гарч Хөдөө аж ахуйн “Халх гол” чөлөөт бүсийг байгуулсан. Тус тогтоолд Хөдөө аж ахуйн “Халх гол” чөлөөт бүс нь хөдөө аж ахуйн тогтвортой хөгжлийн загвар, шинжлэх ухаанд суурилсан байгаль орчинд ээлтэй дэвшилтэт технологи бүхий хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх бүс байх бөгөөд тухайн бүсэд амьтан, ургамлын хорио цээрийн тусгай журмыг хэрэгжүүлэхээр заасан байдаг. Энэхүү тогтоол гарснаар уул уурхай, газрын тосны хайгуул, олборлолтод очих гэж байсан Халх голын үржил шимт хөрс, үүц болсон газар улсын тусгай хэрэгцээнд хамгаалалтад орсон юм. Өөрөөр хэлбэл, ХХАА-н сайд Р.Бурмаа тус газрыг хөдөө аж ахуйд “тамгалж” авч үлдсэн гэсэн үг. Тогтоол батлагдсантай холбогдуулан Хөдөө аж ахуйн Халх гол чөлөөт бүсэд дагаж мөрдөх технологийн болон амьтан, ургамлын хорио цээрийн журмыг ХХААЯ болон яамны харьяа байгууллагын мэргэжилтэн, салбарын судлаач нар боловсруулж Төрийн ордонд нээлттэй хэлэлцүүлэг хийсэн юм. Энэ үеэр 120 гаруй эрдэмтэн судлаачид, холбоод, орон нутгийн тариаланч, малчид хүрэлцэн ирсэн.

Мөн Зүүн бүсийн улсын тэргүүний малчдын бүрэлдэхүүнтэйгээр “Хөдөө аж ахуйн хөгжил-Зүүн бүсийн гарц” зөвлөгөөнийг зохион байгуулж, Хөдөө аж ахуйн Халх гол чөлөөт бүсийн талаар хэлэлцүүлэг өрнүүлж, орон нутгийн иргэд, малчдын дэмжлэгийг авсан юм.

-Дээрх уулзалт, хэлэлцүүлэгт оролцсон хүмүүс уг төслийг дэмжсэн байх. Гэтэл зарим хүн олон улсад иймэрхүү бүс байдаггүй гэдэг ч юм уу, эсэргүүцдэг. Ингэхэд гадныхан хөдөө, аж ахуйгаа ямархуу жишгээр хөгжүүлж байна вэ?

-Монгол Улсын мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого, Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийг 2016 онд хөгжүүлэх үндсэн чиглэл, Ногоон хөгжлийн бодлого, төрөөс хүнс, аж ахуйн талаар баримтлах бодлого, төрөөс аж үйлдвэрийн талаар баримтлах бодлого зэрэг хэд хэдэн бодлогын баримт бичигт хөдөө аж ахуйн хөгжлийн талаар тодорхой дурдсан байдаг. Тухайлбал, Төрөөс хүнс, аж ахуйн талаар баримтлах бодлогын 6.2.5-д “Хөдөө аж ахуйн чөлөөт бүсийг байгуулан гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтыг татах, алслагдсан бүс нутагт экспортын баримжаатай үйлдвэрлэлийг дэмжих” гэж заасан байдаг. Харин дэлхийн хэмжээнд яривал хоёр жилийн өмнөх байдлаар 174 оронд 3000 гаруй чөлөөт бүс байдаг гэх тоо бий. Эдгээр бүсүүд үйлдвэрлэлийн өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх, гадны хөрөнгө оруулалтыг татах, хяналттай бүсэд ажлын байр бий болгох, шинэ бодлого хэрэгжүүлэх, газрыг улсын хамгаалалтад авах зэрэг олон зорилготой үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тухайлбал, Шинэ Зеланд улс л гэхэд 4.5 сая хүн амтай. 4.4 сая үхэртэй, 38 сая гаруй хоньтой. Жилд зургаан тэрбум ам.долларын мах, махан бүтээгдэхүүнийг экспортолж байна шүү дээ. Энэ тоо бол тус улсын нийт экспортын 86 хувийг эзэлдэг юм билээ. Тэд 2014 оны байдлаар 6.5 тэрбум ам.долларын махыг 120 гаруй улс орон руу экспортолсон байдаг. Манай урд хөрш БНХАУ руу нэг кг хонины махыг 2012-2013 онд 4.5 ам.доллар, 2013-2014 онд 5.04 ам.доллараар, харин Европ руу 9.82 ам.доллараар, Хойд Америк руу 10.53 ам.доллараар экспортолсон байх жишээтэй. Үхрийн махны хувьд 2013-2014 оны байдлаар 379.885 тонн махыг 2.2 тэрбум ам.доллараар экспортолсон. Үхрийн махны үнийн хувьд 11.11 ам.доллараар гаргадаг. Тэд ингэж ажиллаж чадаж байхад манай улс яагаад дэлхийн бусад оронтой ижил ХАА-н үйлдвэрлэлээ хөгжүүлж дэлхийн дайтай үйлдвэрлэл эрхэлж болохгүй гэж. Манайх чинь хөдөө аж ахуйн орон шүү дээ. 2030 он гэхэд дэлхий даяар хүнсний хомсдол бий болно гэж судлаачид хэлж, бичиж байна. Тэр үед Монгол Улс гадныхныг нүүрсээр хангах уу, аль эсвэл хүнсээр хангах уу гэдэгт асуудал байгаа юм. Өнөөдөр дэлхийн зах зээл дээр уул уурхайн бүтээгдэхүүн болох алт, зэс, төмрийн хүдэр, тэр дундаа нүүрсний үнэ сүүлийн дөрвөн жилийн хугацаанд бараг гурав дахин уналаа. Газрын тосны үнэ нэг баррель нь өнөөдөр 30 хүрэхгүй ам.доллар болтлоо буурлаа. Харин ХАА-н бүтээгдэхүүний үнэ тогтмол өсөж байна. Жишээлбэл, 2008 онд нэг килограмм нь 2.7 ам. доллар хүрч байсан үхрийн махны үнэ тогтмол өсөж 11 ам.долларт хүрээд байгаа юм. Цаашид хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ ч өсөх болно, хэрэглээ ч өсөх болно. Тиймээс бид ХАА-н салбараа хөгжүүлж дэлхийн хөгжлөөс хоцрохгүй байх учиртай. Бидэнд боломж бий. Учир нь ХАА-н үйлдвэрлэл бол монголчуудын соёл, нүүдэлчин ахуйтай нягт холбоотой. Энэ салбар бидний хувьд цоо шинэ зүйл биш.

-Уг нь ийм бүс байгуулчихвал бидэнд л хэрэгтэй. Гэтэл дэмжихгүй хүн олон байна. Ер нь яагаад ийм нөхцөл байдал үүсээд байгаа юм бол?

-Улсын бодлого маш тодорхой. Хөдөө аж ахуйг эрчимжүүлэн хөгжүүлэх шинэ загвар бий болгож, хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүний экспортын хэмжээг нэмэгдүүлэх, хөдөө аж ахуйн гаралтай брэнд бүтээгдэхүүний судалгаа ба хөгжлийг өрнүүлж олон улсын зах зээлд өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэхийг зорьж байгаа. Мөн орон нутагт ажлын байр нэмэгдүүлж иргэдийн амьжиргааны түвшинг сайжруулах, бүс нутгийн тогтвортой хөгжих нөхцөлийг хууль эрх зүйн хүрээнд бий болгож ХАА-н бизнес болон дагалдах ачаа тээвэр, аялал жуулчлал, үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж иргэдийн амьжиргааг дээшлүүлэхийг л хүсэж байна. Гэтэл сайны хажуугаар саар гэгчээр зарим нэг хувь хүн, улс төрийн хүчин маргааш болох сонгуульд оролцох, бусдад танигдах зорилгоор тун явуургүй улс төр хийж байгаа юм. Тэд талбай дээр жагсаж, орон нутагт очиж иргэдэд буруу, ташаа мэдээ тарааж улмаар УИХ, орон нутгийн сонгуульд оролцож аль болох олон суудал авахын тулд л улс төрийн акци хийж байна л даа. Тэдний явуургүй үйлдэл Монгол Улсын хөгжилд нэмэр болохоос илүүтэй нэрмээс болж байна. Үүний хажуугаар зарим нэгэн төрийн бус байгууллага, бүр тодруулж хэлбэл “Халх гол миний нутаг” гэж байгууллага орон нутгийн иргэдийг турхиран, төрөөс явуулж буй бодлогыг эсэргүүцэн ард түмнийг төөрөгдүүлж байх жишээтэй. Халх голын бүс нутагт 42 мянган га газарт газар тариалангийн үйлдвэрлэл эрхлэх зөвшөөрлийг Засгийн газраас олгосон байдаг. Гэтэл өнөөдөр Халх голд 59 мянган га газрыг газар тариаланд ашиглаж байна. Өөрөөр хэлбэл 17 мянган га атар газрыг дур мэдэн хагалж эргэлтэд оруулсан байна гэсэн үг. Энэ бүхний цаана эрх мэдлээ хэтрүүлэн ашигласан орон нутгийн удирдах түвшний хүмүүс, хууль бус газрын наймаа эрхлэгч бүлэг этгээдүүд байгаа. Үүний эсрэг зогсож газрыг улсын тусгай хэрэгцээнд буюу хамгаалалтад авч зохих бодлогын хүрээнд ХАА-г хөгжүүлж, орон нутагт хөгжил авчрах гэж зүтгэж буй хүмүүсийг дайрч давшлах, гүтгэн доромжлох ажлыг зохион байгуулалттайгаар хийж байгаа юм.

-Саяхан бас олон нийтийн сүлжээгээр Халх гол чөлөөт бүсийн талбайг бүхэлд нь газрын тосны хайгуулын талбайд нээлттэй зарлах гэж байгаа талаар маргаан өрнөсөн. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Та маш зөв харсан байна. Өнөөдөр Халх гол орчмын бүс нутгийг ХАА-н чиглэлээр хөгжүүлэх үү, аль эсвэл газрын тосны олборлолтоор хөгжүүлэх үү гэдэг сонголт бидэнд байна. Ер нь бол Дорнод аймгийн нутаг дэвсгэрийн 44 орчим хувь буюу таван сая 448 мянган га газрыг “Петрочайна дачин тамсаг”, “Петро матад”, “Хонгконг Вэллэк Индастриал”, “Ийстерн Петролиум”, “Ориентал ресурс” зэрэг арваад аж ахуйн нэгжүүдэд газрын тосны хайгуул, ашиглалтын зориулалтаар тусгай зөвшөөрөл олгосон байдаг. Бид бүхний сайн мэдэх Тамсаг, Тосон уулын талбай дээр газрын тосны олборлолт явуулдаг “Петрочайна дачин тамсаг” компани Улаанбаатар хотын Баянзүрх дүүрэгт бүртгэлтэй. Өнөөдрийн байдлаар энэ компани орон нутгийн хөгжилд хэр их хувь нэмэр оруулав, хэдэн төгрөгийн татвар төлөв, хэдэн хүнийг ажлын байраар хангав, нийгмийн хариуцлага, байгаль орчны асуудалд хэрхэн хандаж байна, бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний дагуу хэдэн км зам тавив. Уг нь олборлолт хийгээд олон жил болж байгаа шүү дээ. Гэтэл орон нутгийг ямар нэгэн байдлаар хөгжүүлсэнгүй. Нөхцөл байдал ийм байхад дахиад Халх гол сумын Буйр 22 гэх газрыг газрын тосны нээлттэй талбайгаар зарлах гэж байна. Нөгөө Халх гол бүс нутгийг ХАА-н чиглэлээр хөгжүүлэхийг эсэргүүцээд байсан улс төрийн нам хаачив аа. Нөгөө мундаг өмгөөлөгчид, нөгөө ТББ-ын нөхөд, нөгөө дуу нэгтэй эсэргүүцэн тэмцээд байсан эх орончид хаачив аа. Тийм учраас би хэн нэгний захиалгаар улс төр хийж, хэн нэгний захиалгаар ард түмэнд буруу ташаа мэдээ тарааж, ард түмнийг турхирч байна гэж хэлээд байгаа юм. Буйр 22 буюу “Петро чайна дачин тамсаг”-т өгөх гээд байгаа талбай нь Халх гол сумын нутаг дэвсгэрийн 45 хувь буюу 784 мянган га газрыг хамарч байгаа. Халх гол сумын ХАА-н эдэлбэр газрын 90 гаруй хувийг газрын тосны компанид өгөх гэж байна.

-Тэгээд таны ярьж буйгаар Халх гол төсөл хэрэгжих талбайг газрын тосны олборлолтод өгөхөөр болчихсон юм уу. Улс уг бүс нутгийг хамгаалалтад авч болдоггүй юм уу?

-Хөдөө аж ахуйн эдэлбэр газар, соёлын өв, бэлчээрийг хамгаалж авч үлдэх гэж ХХАА-н сайд тухайн үеийн хууль эрх зүйн зохицуулалт болох Чөлөөт бүсийн тухай хуульд нийцүүлэн УИХ-ын 75 дугаар тогтоолоор хөдөө аж ахуйн “Халх гол” чөлөөт бүсийн газрыг улсын тусгай хэрэгцээний газарт авч үлдэж чадсан. Мөн Газрын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт орсноор тус хуулийн 16 дугаар зүйлийн 1.13-т “Үндэсний хэмжээний томоохон бүтээн байгуулалт, дэд бүтцийн төсөл, хөтөлбөр хэрэгжүүлэх газар” гэж заасны дагуу хөдөө аж ахуйн Халх гол чөлөөт бүсийг үндэсний бүтээн байгуулалтын бүс болгон хөгжүүлэх эрх зүйн үндэслэл бүрдсэн юм. Өөрөөр хэлбэл, Халх гол бүс нутгийг ХАА-н бүтээн байгуулалтын бүс болгон улс тусгай хэрэгцээндээ буюу хамгаалалтдаа авч байгаа хэрэг. Энэ тогтоолын төслөө ХХАА-н сайд Р.Бурмаа УИХ-ын дарга З.Энхболдод өргөн барьчихсан байгаа. Тогтоолын төсөл гурван заалттай. Нэгдүгээрт, хөдөө аж ахуйн “Халх гол” үндэсний бүтээн байгуулалтын бүс байгуулахыг тусгасан. Хоёрдугаарт, тус үндэсний бүтээн байгуулалтын бүсийн хилийн зааг, мал, амьтны хяналтын цэг болон тариалангийн технологийн журам болон бусад журмыг тогтоох, бүсийн харьяалах байгууллагыг заахаар тусгасан. Гуравдугаарт, “Халх гол чөлөөт бүс байгуулах тухай” 75 дугаар тогтоолыг хүчингүй болсонд тооцох талаар тусгасан. Өөрөөр хэлбэл, хөдөө аж ахуйн “Халх гол” үндэсний бүтээн байгуулалтын бүс байгуулснаар тус газар орчмын бүс нутгийг газрын тосны компаниудаас хамгаалан авч үлдэж байна гэсэн үг.

-Анх Халх гол чөлөөт бүс байгуулна гэж байсан. Одоо харин Халх гол үндэсний бүтээн байгуулалтын бүс болчихлоо. Ямар ялгаа байгаа юм бэ?

-Үндсэн үзэл баримтлал нь хэвээрээ үлдэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл улс тусгай хэрэгцээнд авч байгаа хэлбэр нь өөрчлөгдөж, зохицуулагдаж буй эрх зүйн орчин нь өөр болж байгаа юм. 75 дугаар тогтоолоор байгуулагдсан чөлөөт бүс бол чөлөөт бүсийн хуулиар зохицуулагдаж байсан бол одоо газрын тухай хуулиар зохицуулагдаж байна гэсэн үг. Үндсэндээ хөдөө аж ахуйн Халх гол үндэсний бүтээн байгуулалтын бүсэд малын удмын сан, бүртгэлжүүлэлт, шилжилт хөдөлгөөн болон мал эмнэлгийн хяналтын тогтолцоо олон улсын жишигт нийцсэнээр ажиллана. Мөн тариалалтыг хөрсний элэгдэл, эвдрэл багатай технологиор хийх бөгөөд тэнд хүнсний аюулгүй байдлын шаардлага хангасан малын болон ургамлын гаралтай бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл хөгжих юм.

-Нийт хэдэн га талбайд бүтээн байгуулалт явагдах бол?

-Газрын тухай хуульд зааснаар энэхүү үндэсний бүтээн байгуулалтын бүсийн хэмжээ, хилийн зааг, мал эмнэлгийн хяналтын цэгийн үйл ажиллагаа, тариалангийн технологи болон холбогдох бусад журмыг тогтоож, харьяалах төрийн захиргааны төв байгууллагад шилжүүлэх асуудлыг Монгол Улсын Засгийн газар шийдвэрлэх учиртай.

-Юутай ч төсөл хэрэгжсэнээр гадаад руу экспортлох махны хэмжээ нэмэгдэнэ биз дээ. Бас тэр бүс нутгийн малыг эрүүлжүүлнэ гэж ойлгоод байгаа?

-Сүүлийн жилүүдэд мал, амьтны гоц халдварт өвчин улсын хэмжээнд тодорхой давтамжтай гарч байгаа нь хүнсний аюулгүй байдал, нийтийн эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж, улмаар хөдөө аж ахуйн гаралтай түүхий эдийг экспортод гаргахад бэрхшээл үүсэж байгаа. Одоогоор баруун болон төвийн бүсийг малыг вакцин тарьдаггүй, өвчингүй болгохыг зорьж байна. Зүүн бүсийн малыг вакцин тарьдаг, өвчингүй, тайван бүс болгох зорилгоор ажиллаж байгаа. Бид энэ жил ОХУ-ын хойд мужууд руу үхэр, хонь, адууны түүхий махыг, БНХАУ руу үхэр, хонь, ямааны түүхий махыг анх удаа экспортлох боломжтой болсон. Мөн БНСВУ руу гүн хөлдөөсөн хонь, ямааны мах экспортлох талаар зөвшилцсөн. Эдгээр улсаас БНХАУ их хэмжээний бог малын мах авах сонирхолтой байгаагаа илэрхийлээд байгаа. Гэтэл манай улсын мал, амьтны гоц халдварт өвчний нөхцөл байдлаас хамааран зөвхөн баруун бүсийн таван аймгаас л түүхий мах бэлтгэн БНХАУ руу экспортлох хязгаарлалттай тулгараад байгаа юм.

-Тэгэхээр бид яах ёстой вэ. Мэдээж хэрэг юуны түрүүнд малаа эрүүлжүүлэх ёстой байх?

-Манай улс газар зүйн байршлын давуу тал, бэлчээрийн мал аж ахуйн өв соёл, газар нутгийн нөөц, хөрсний үржил шим, дахин сэргээгдэх баялагт суурилсан хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг экспортын баримжаатайгаар бүсчлэн хөгжүүлэх нөхцөл, боломжийг ашиглах хэрэгтэй байна. Ялангуяа хөрш хоёр орны мах, махан бүтээгдэхүүний хэрэгцээ бидний томоохон зах зээл болохоор байгаа. Тухайлбал, ОХУ 2014 онд л гэхэд 633.1 мянган тонн үхрийн мах, 9.7 мянган тонн хонь, ямааны махыг Бразил, Парагвай, Беларусь, Аргентин, Уругвай улсаас импортолсон байдаг. Харин 2014 онд БНХАУ-ын үхрийн махны импорт 297.2 мянган тонн, хонь, ямааны махны импорт 282.8 мянган тоннд хүрсэн. БНХАУ-ын махны импортын 42 хувийг Австрали, 34 хувийг Шинэ Зеланд, 16 хувийг Уругвай улс тус, тус бүрдүүлдэг. БНХАУ-ын Махны холбоо нэг тэрбум ам.долларын үхэр, хонь, ямааны махыг 2018 он хүртэл импортлох талаар Монголын махны холбоотой гэрээ байгуулсан. Тэгэхээр махны экспортыг нэмэгдүүлэхийн тулд мал, амьтны гоц халдварт өвчнөөс өндөр хэмжээнд урьдчилан сэргийлсэн хорио цээрийн байнгын хяналтыг тогтоосон бүсүүдийг хөгжүүлэх хэрэгтэй.

-Манай улс хөгжлийнхөө тэргүүлэх чиглэлийг уул уурхай гэж тодорхойлдог. Харин сүүлийн жилүүдэд олон тулгуурт эдийн засагтай болъё, хөдөө аж ахуйгаа хөгжүүлье гэж байгаа. Үнэхээр бид хөдөө аж ахуйгаа дэмжээд хөгжилд хүрэх гарц ойрхон байна уу?

-Монгол бол хөдөө аж ахуйн асар их нөөцтэй орон шүү дээ. Гэтэл бид өнөөдөр уул уурхайгаас хараат эдийн засгийн бүтэцтэй болчихсон. Газрын тосоо хүртэл боловсруулж чадахгүй хилийн дээс давуулж байна. Нэг салбараа хэт шүтсэн, хэт хараат байсныхаа үр дагаврыг одоо үзэж байна даа. Харин хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн бол эргэн төлждөг. Бид эдийн засгаа маш яаралтай солонгоруулах шаардлагатай. Солонгоруулах гэж хэлээд байгаа бодлогын буюу солонгын нэг том өнгө нь ногоон буюу хөдөө аж ахуй, хүнс үйлдвэрлэл болчихоод байна. Үүний тулд өнөөдөр манай салбарт тулгамдаж байгаа хэд хэдэн томоохон асуудлыг нэн даруй шийдэх шаардлагатай. Хөдөө аж ахуйн “Халх гол” үндэсний бүтээн байгуулалтын бүс байгуулагдсанаар бид тус бүс нутагт мал амьтны хорио цээрийн дэглэм бүхий эрчимжсэн болон хагас эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлнэ. Түүгээрээ дамжуулан олон улсын мал амьтны хорио цээрийн байгууллага болон дэлхий дахинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн эрүүл хүнс үйлдвэрлэх боломж бүрдэж байгаа юм. Хоёрдугаарт, өнөөдрийн байдлаар хөдөө аж ахуйн салбарт орох хөрөнгө оруулалт маш муу байна. Тодруулж хэлбэл, 2014 оны байдлаар бүх банкны зээлийн 2.5 хувь, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтын 0.04 хувь нь тус салбарт орсон байдаг. Манай арилжааны банкуудын санал болгож буй зээл нь жилийн 24-31 хувийн хүүтэй, 1-3 жилийн хугацаатай байгаа. Мөн өнөөдөр тариаланч, малчдын даатгалд хамрагдах байдал тун тааруу байна. Иймд бид хөдөө аж ахуйн бүтээн байгуулалтын бүсийг байгуулж улмаар мал аж ахуй, газар тариалан, хөдөө аж ахуйн аялал жуулчлал эрхлэгчдэд бизнесийн таатай орчин бүрдүүлэх, олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн эрүүл, органик хүнс үйлдвэрлэх боломжийг нээн хөрөнгө оруулалтыг салбартаа татах замаар бүс нутгийн хөгжилд дэвшил авчрах боломжийг бий болгож байгаа юм.

-“Халх гол” үндэсний бүтээн байгуулалтын бүсийн үр өгөөж ямар байх бол?

-Энэ бүсийг байгуулж, экспортын баримжаатай хөдөө аж ахуйн кластерыг хөгжүүлснээр тус бүсийн хэмжээнд 2200 ажлын байр шинээр бий болно. Үүнийг дагаад цалингийн орлого 3.9-10 тэрбум төгрөг, орон нутгийн санд 20 гаруй тэрбум төгрөг, улсын төсөвт 2.9 тэрбум төгрөг төвлөрөх юм. Түүнчлэн тус бүсэд газар тариалангийн үйлдвэрлэлээс жилдээ 64.6 тэрбум, мал аж ахуйн үйлдвэрлэлээс 60 гаруй тэрбум, хөдөө аж ахуйн аялал жуулчлал, ачаа тээврийн үйл ажиллаганаас дөрвөн тэрбум гээд нийт 141 тэрбум төгрөгийн орлого бий болох тооцоо судалгаа гарсан байгаа.

Ардчилсан нийгэмтэй болсноос хойш монголчууд хоёр гол ажил хийсэн юм. Нэг нь хотын иргэдэд орон сууцыг нь үнэгүй хувьчилж өгсөн. Нөгөөх нь хөдөөгийн малчдад малыг нь үнэгүй хувьчилсан явдал байлаа. Энэ хоёр ажил маш амжилттай явагдсан байдаг. Хэдийгээр 1990 оны эхээр төрийн өмчийг хувьчилсан олон ажил өрнөсөн ч гэлээ дээрх хоёр шиг ард түмэнд асар их үр өгөөжтэй хувьчлал байгаагүй. Тэр үед л монголчууд өөрсдийн гэсэн хөрөнгөтэй болж байсан юм. Нэгэнт хөрөнгөтэй болсон хүмүүс түүнийгээ барьцаалж зээл аваад амьдрал ахуйгаа их ч дээшлүүлсэн дээ. Нэг хэсэг ганзагын наймаачид бөөн бөөнөөрөө хоёр хөрш рүү гарч худалдаа хийж байсан нь өмч хувьчлалтай л холбоотой. Өөрийнхөө хөрөнгийг барьцаалж мөнгө босгоод түүгээрээ амьдрал ахуйгаа өөд татахаар наймаа хийж байсан нь тэр. Арай овсгоотой зарим нь үйлдвэр, үйлчилгээний салбар руу орж байсан байх. Иргэд хөрөнгөтэй болохоос өмнө хотын төвд “Туул”, “Бамбарууш” , “Баянгол” гээд хуруу дарж тоолмоор хэдхэн ресторантай байлаа. Харин өмч хувьчлал явагдсаны дараа байраа дэнчинд тавиад шинэ үйлчилгээний төв эрхэлдэг хүн олон болсон. Тэр бүхэн өнөөгийн бидний амьдарч байгаа орчин үеийн нийгмийн эхлэл байж. Социализмын үед хотын өнгө төрх ямархуу байлаа даа. Ямар ч л байсан өнөөдрийнх шиг баян, чинээлэг байгаагүй. Шал өөр байсныг тэр үеийн кино, дүрс бичлэгээс харж байгаа. Одоо тэгвэл бид барууны хотуудад байдгаас дутахааргүй үйлчилгээг авч чадаж байна. Энэ бүхнийг дээрх хоёр төрлийн хувьчлал бий болгосон юм. Хүмүүс хөрөнгө мөнгөтэй болохын хэрээр түүнийгээ дагаад эрх чөлөөтэй болсон байдаг. Хамгийн гол нь эдийн засгийн эрх чөлөөтэй болсон. Эдийн засгийн эрх чөлөө гэдэг бол аль ч цаг үед, ямар ч нийгэмд хүний нэн чухал хэрэгцээ байдаг. Ийм эрх чөлөөнд хүрэх боломжийг орон сууц, малын хувьчлал олгосон гэж үздэг.

Одоо харин зуслангийн газрыг хувьчлах ажил явагдах гэж байна. Хүмүүсийн хамгийн дуртай байршил болох Сүхбаатар, Чингэлтэй дүүрэг дэх 26 байршилд газар өмчлүүлэх юм билээ. Нийслэлийн зүгээс иргэддээ 18216 нэгж талбарыг өмчлүүлнэ гэж байгаа. Энэ нь ойролцоогоор 20 гаруй мянган айлыг газартай болгож байгаа гэсэн үг. Ингэж зуслангийн газрыг иргэдэд хувьчилж өгснөөр дээр дурдсан шиг үр өгөөжтэй ажил болох учиртай. Улаанбаатарын газар үнэтэй. Тэр дундаа хотын хойд талд байдаг зуслангийн газар асар үнэтэй үл хөдлөх хөрөнгө. Тэнд газар хувьчлаад авчихна гэдэг бол дурын банкинд барьцаалж болох хөрөнгөтэй болж байгаа хэрэг юм. Мэдээж хэрэг нэгэнт барьцаатай болсон хүмүүс эдийн засгийн хоёр дахь давалгааг үүсгэнэ гэж бодож байна. Газраа барьцаалаад зээл авчихна. Авсан зээлээрээ өвөл, зунгүй амьдарч болох хоёр давхар сууц барьчих хэрэгтэй. Байшингийнхаа нэг давхарт жижигхэн хүнсний дэлгүүр ажиллуулаад өөрсдөө хоёр давхартаа амьдраг л дээ. Угаасаа зуслан хавьд дэлгүүрийн байршил заавал зам дагасан байх албагүй. Уулын бэлд хэдэн айлынхаа дунд тов хийсэн бараатай, жижигхэн ч хамаагүй дэлгүүртэй болчихсон байхад банкны зээлээ төлөөд л байна. Ер нь анзаараад байхад хотын хойд захад зуслангийн байшинтай хүмүүс тэндээ жилийн дөрвөн улиралд амьдраад байх шиг байгаа юм. Тэгэхээр дэлгүүрээс гадна үйлчилгээний төвүүд байх хэрэгтэй. Нүхтэд байдаг шиг хориод хүний суудалтай кино театр, караоке, түргэн хоолны газар, үсчин, халуун ус гээд бизнес эрхлэх боломж зөндөө бий. Өвөл салхинд гарангаа зуслан руу явахаар халуун хоол идчих газар лав олддоггүй юм байна лээ. Одоо тэгвэл газраа өмчлөөд авчихсан айлууд зүгээр суухгүй байх. Бас Хандгайтад спортын томоохон цогцолбортой болсон болохоор өвлийн хэдэн сарын амралтын өдрөөр ирж, буцах хүний цуваа тасрахаа байсан. Энэ бүхнийг ашиглаад зуслангийн газраа хувьчилж авсан иргэд олон зүйл хийж эдийн засгийн хоёр дахь тэсрэлт хийж болохоор байна. Бүр аялал жуулчлалын бүс шиг болгож болохгүй гэх газаргүй шүү дээ. Мэдээж хэрэг зай талбай хомс л доо. Гэхдээ өвөл Тэрэлж рүү явахаар холдоод, зуслан руу явахаар хонох байр, идэх хоолгүй болчихдог гэдгийг олон хүн мэднэ. Харин зуны гурван сар тэртэй тэргүй хүний хөдөлгөөн тасрах биш. Ингээд бодоод байвал нэгэнт үл хөдлөх хөрөнгөтэй болсон хүмүүс мөнгө босгож бол чадна. Харин түүнийгээ зөв зүйлд зарцуулаад овойж оцойсон их ашиггүй ч гэлээ боломжийн амьдраад байж болох гарц харагдаад байгаа юм.

Барьцаалж зээл авахаа байг гэхэд хэдэн үеэрээ өмчлөөд суучихаж болох өөрийн гэсэн газартай болж байгаа юм. Он цаг улирах тусам нийслэлтэй ойрхон газрууд улам үнэд орно. Тэнд газартай хүмүүс хүүдээ, охиндоо гээд хэдэн өрөө орон сууц бэлдэх ч хэрэг гарахгүй. Амьдарч байсан газраа үлдээхэд л дараагийн үе нь санаа амар аж төрж болно. Хувьчилсан газар гэдэг орон сууц, эсвэл машин унаа шиг хуучрах тусам үнэ цэнээ алдаад байхгүй. Харин ч яваандаа улам чулуу болох учиртай. Тэгэхээр зуслангийн газрыг хувьчлах ажил нүдээ олсон, иргэдэд үр өгөөтэй ажил болжээ.

УИХ-ын 2016 оны Хаврын “отгон” чуулган нээлтээ хийх үеэр УИХ-ын дарга Таван толгойн гэрээний асуудлаар өөрийн байр суурийг дахин илэрхийлэв. Тэрээр өнөөдрөөс яг нэг жилийн өмнө Таван толгойн гэрээг хийх гэж оролдсон сайдуудыг огцруулах болно гэдгээ хатуу мэдэгдэж байсан. Тэгвэл нэг жилийн дараа тэрээр энэхүү байр сууриндаа бүр ч хатуу зогсож, ордыг үр ашигтай ашиглах шинэ хувилбаруудыг дэвшүүллээ. Таван толгойн ордын коксжих нүүрсийг шууд экспортлож, үлдсэн чулуун нүүрсийг байгалийн хий болон хувиргаж Улаанбаатарыг утаагүй түлшээр хангах болон хуванцар эдлэлийн үндсэн түүхий эд болгон Япон болон бусад зах зээлд экспортлох зэрэг бодит, төлөвлөгөөтэй саналуудыг хэлж байлаа. Тиймээс уг асуудлаар УИХ-ын дарга З.Энхболдтой цөөн хором ярилцлаа.

-2012-2016 оны Улсын Их Хурлын хамгийн сүүлчийн ээлжит чуулган өчигдөр нээлтээ хийлээ. Хаврын ээлжит чуулганаар хэлэлцэх гол асуудлууд юу байх вэ

– Улсын Их Хурлын 2016 оны хаврын ээлжит чуулган энэ Улсын Их Хурлын бүрэн эрхийн сүүлчийн чуулган гэдгээрээ онцлогтой. Энэ удаагийн чуулганаар “Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийг 2015 онд хөгжүүлэх үндсэн чиглэлийн биелэлтийн тухай”, “Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийг 2017 онд хөгжүүлэх үндсэн чиглэл батлах тухай Монгол Улсын Их Хурлын тогтоолын төсөл”, “Монгол Улсын 2017 оны төсвийн хүрээний мэдэгдэл”, “2018-2019 оны төсвийн төсөөллийн тухай” хуулийн төсөл, Монгол Улсын 2015 оны төсвийн гүйцэтгэл батлах тухай” УИХ-ын тогтоолын төсөл, “Засгийн газрын 2015 оны санхүүгийн нэгдсэн тайлан”, “Улсын Их Хурлын болон аймаг, нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын ээлжит сонгуулийг товлон зарлах тухай” Монгол Улсын Их Хурлын тогтоолын төсөл, “Улсын Их Хурлын болон аймаг, нийслэлийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн хурлын ээлжит сонгуулийн зардлын хэмжээ батлах тухай” Монгол Улсын Их Хурлын тогтоолын төсөл, “Авлигатай тэмцэх, хариуцлага, шударга ёсыг бэхжүүлэх үндэсний хөтөлбөрийг батлах тухай” Монгол Улсын Их Хурлын тогтоолын төсөл, Гэр бүлийн тухай хуулийн төсөл; Гэр бүлийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл, Төрийн шагналын тухай хуулийн төсөл, “Худалдааны тухай” хуулийн төсөл,“Нийтийн сонсголыг зохион байгуулах журам батлах” Монгол Улсын Их Хурлын тогтоолын төсөл болон бусад хууль тогтоолын төслүүдээс гадна өмнөх чуулганы төгсгөлд баталсан хаврын чуулганаар хэлэлцэх асуудлууд бүгдээрээ, мөн хэлэлцүүлэгт байгаа бусад бүх асуудлууд үргэлжлүүлэн хэлэлцэгдэнэ.

-Цөмийн энергийг ашиглах хамгаалах, цөмийн аюулаас сэргийлэх чиглэлийн олон улсын конвенцид нэгдэхийн тулд ээлжит бус чуулган зарласан. Гэвч энэ талаар МАН-ынхан ямар ч мэдээлэлгүй байгаа гэдгээ хэлж байсан. Уг конвенцид нэгдээд орчих юм бол манай улсад ураны хаягдал булшлах юм уу?

-Иймэрхүү буруу ойлголтыг зориудаар тараагаад байгаа юм. Нэгдүгээрт, энэ бол шинэ зүйл биш. Жил гаруйн өмнө УИХ-ын Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын байнгын хорооноос Засгийн газарт тогтоол гаргаж хүргүүлсэн байдаг. Эдгээр конвенцийн нэрийг дурдаад үүнд орох нь зүйтэй, ажлаа эхэлье гэсэн. Цөмийн аюулгүй байдал гэдэг бол нэг улсын хэмжээнд яригддаг асуудал биш болоод удаж байгаа. Нэг харахад зэвсэг, нэг харахад цахилгаан станцын түлш болдог олон улсын хяналтад байдаг тусгай бодис. Манай улс цөмийн аюулгүй байдалтай холбоотой хэд хэдэн конвенцид нэгдэж орсон байгаа. Цөмийн хаягдалтай холбоотой конвенцид 71 улс нэгдсэн байдаг. Бидний нэгдэж орсон конвенци дотор өөрчлөлт хийхээрээ шинээр бүртгэх гэж байгаа юм. Улс орнууд хийсэн өөрчлөлтийг нь зөвшөөрөх ёстой байдаг. Ийм шалтгаанаар гуравдугаар сарын 31-нээс дөрөвдүгээр сарын 1-ний өдрүүдэд Вашингтон хотод болсон цөмийн аюулгүй байдлын дээд хэмжээний уулзалтын өмнө бага хэмжээний цөмийн хаягдлыг биечлэн хамгаалах тухай конвенцийг соёрхон батласан улс орнуудын тоог гүйцээхээр болоод хүсэлт ирсэн. Уг нь бүтэн жилийн өмнө Засгийн газарт өгч байхад энэ ажлаа хийх ёстой байсан. Засгийн газрын зүгээс цагийг нь тулгаж өргөн барьсан. Дээрх асуудлыг хэлэлцэхээр болсон ч МАН-ын гишүүд чуулганд орж ирээгүй. Энэ конвенцитэй холбоотой янз бүрийн цуурхал тараахын оронд конвенцийг нь аваад уншаад үзэх хэрэгтэй. Манай улс шар нунтаг үйлдвэрлэж экспортлох гэж байгаа. Хэд, хэдэн лиценз өгсөн. Мардай гэдэг газар 1960-аад оноос хойш ураны олборлолт явагдаж байсан. Тэгэхээр бид ураны шар нунтаг гаргагч улс. Шар нунтаг үйлдвэрлэдэг маш олон улс байна. Гэхдээ тэд бүгдээрээ ураныг баяжуулж зэвсгийн ч байдаг юм уу, цөмийн түлш болгох эрх байхгүй. Тэгэхээр шар нунтгийн бизнес, түлш болгодог эсвэл зэвсэг болгож хувиргадаг улс маш хатуу хяналтан дор байдаг. Хэдхэн улс л байгаа. НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн байнгын таван гишүүн болох Орос, Хятад, Америк, Англи, Франц. Эдгээр улс зэвсэг ч хийдэг, цөмийн түлш ч хийдэг. Энэ конвенциудын талаар буруу ойлголт зориудаар тараагаад байгааг залруулах нь зүйтэй. Шар нунтаг гаргасан улс нь буцааж авах юм гэнэ гээд байгаа. Харин ч эсрэгээрээ цөмийн хаягдал хаана үүсч байна, тэнд нь булшилна гэх конвенцид бид нэгдэх гэж байсан. Тэр хаягдал манайд гарахгүй. Манайд станц байхгүй болохоор хаягдал гарахгүй гэсэн үг. Манай улсын хувьд шар нунтгаа өгч явуулаад бүх үүрэг, хариуцлага дуусаж байгаа юм. Бид шар нунтгаар юу ч хийхийг сонирхохгүй. Тэрийг худалдаж авч байгаа улсуудын л асуудал. Ийм нарийн заагтай конвенцийг хүссэн хүн бүр аваад уншиж болно. УИХ-ын цахим хуудсанд байж байгаа. Тэнд “А” гээд бичсэн юмыг “Б” байна гэж үзээд хэвлэл мэдээллээр зориуд худал мэдээлэл тараагаад байгаа юм. Засгийн газар дахиад хууль өргөн барьсан. Монгол Улсын хилээр цөмийн хаягдал оруулахгүй гэж. Энэ хуулиа баталъя гэхээр бас улстөржөөд алга болсон. Тэгэхээр цөмийн хог хаягдлыг булах сонирхолтой хүмүүс бий гэдгийг нуухгүй байгаа. МАН-ын гишүүн Г.Занданшатар сайд байхдаа “Энийг булаад хэдэн төгрөг олчихъё” гээд яваад байсныг санаж байна. Цөмийн хаягдлын өмнө зургаа авахуулчихсан байсан. МАН-ын гишүүн байсан, сүүлдээ МАХН-ын гишүүн болсон талийгаач О.Чулуунбат бас булаад мөнгө олж болох юм байна гэж ярьж байсан. Иймэрхүү хүсэлтэй хүмүүс байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ тийм хүмүүс нь бүгдээрээ МАН-ын гишүүд байгаа юм. Ер нь бол ядуу буурай улс орнууд цөмийн хог хаягдал хадгалаад бөөн мөнгө аваад байна уу гэхээр үгүй. Цөмийн энергийн комиссоос бидэнд гаргаж өгсөн судалгаагаар цөмийн хаягдал хадгалдаг арван тавхан улс байгаа. 15 дотор дээр дурдсан таван улс тавуулаа багтдаг. Дээр нь нэмээд өөртөө олон цөмийн станцтай улсууд ооно. Станц дээр түлшээ хэрэглэлээ яг тэр дор нь хашаан дотроо хадгалдаг технологи л бий. Станцгүй улс түлш авч хадгалж байсан түүх нэг ч байхгүй. Цөмийн аюулгүй байдалтай холбоотой конвенцид бүх дэлхийн улсууд орж байна. Уран үйлдвэрлэж гаргаж байна уу, гаргахгүй байна уу гэдгээсээ үл хамаарч байгаа. Гэхдээ хаягдлын конвенцийн хамгийн гол агуулга бол хаягдал гарч байна, тэр газраа хадгална гэдэг. Маш энгийн ойлгомжтой зүйл бол Монгол Улсад хаягдал гарахгүй болохоор хадгалахгүй гэсэн үг. Дээр нь энэ конвенцид нэгдсэн улс бүр цөмийн хаягдлыг оруулахгүй байх эрхтэй. Тэр эрхийнхээ дагуу бид хуулиа баталж байна. Ийм ойлгомжтой зүйлийг улстөржүүлээд, жагсаал цуглаан зохион байгуулж байгаа нь харин ойлгомжгүй байгаа юм. Хадгалах сонирхолтой улсуудын эрх ашиг нь хөндөгдөөд Засгийн газар хууль санаачлахаар нь эсэргүүцээд байгаа юм болов уу л гэж ойлгогдож байгаа.

-Төмөр замын цэрэг бүтээн байгуулалтын ажил эхэлчихлээ. Эхний ээлжийн цэргүүд МСҮТ-д сургалтдаа суугаад эхэлсэн. Бүтээн байгуулалтынх нь ажил хэзээ, хаана эхлэх вэ?

-1990-ээд онд барилгын цэргийг ажлын фронтгүй болсон учраас татан буулгасан. 2004 оноос хойш барилгын цэрэг хэрэгцээтэй гэж үзсэн учир дахин байгуулсан. Улаанбаатар, Баян-Өлгий, Баянхонгор аймгуудад байгууллаа. Барилгын цэргийн ангиудаар өнөөдөр юу хийлгэж байна вэ гэхээр Батлан хамгаалах яам өөрийнхөө мэдлийн ажилчдын орон сууц мэтийг бариулж байгаа. Мөн голдуу хүнд нөхцөлтэй, хөдөө орон нутагт ажилладаг, энгийн хүмүүс очиж ажиллахааргүй засмал зам, төмөр замын бүтээн байгуулалтад ажиллуулахаас өөр аргагүй болж байгаа юм. Яагаад гэхээр тарифын асуудал байна. Одоо манай өгч байгаа засмал зам барих нэг км-ийн өртөг, төмөр зам барих нэг км-ийн өртөг нь зах зээл рүүгээ ойртож чадахгүй байна. Бульдозорчин юмуу, самосволын жолоочид сая төгрөгийн цалин өгөх хэмжээний мөнгөөр улсын захиалгын ажлыг хийж байгаа. Тэр мөнгөөр хотод амьдардаг залуус цалинжихгүй байна. Замын ажил гэдэг бол зунжин, хаваржин, намаржин хөдөө орон нутагт майханд юмуу гэрт амьдарна. Амрах цаг багатай, ажиллах цаг урт. Тэнд ажиллах цалинг 10 сая болгочихвол хэн ч хамаагүй очиж ажиллах юм шиг байгаа юм. Гэтэл тэр мөнгө улсын төсөвт байдаггүй болохоор замын компаниуд ихэвчлэн гадаад ажилтнуудыг хөлсөлж байна. Тэр хүмүүс нь бас ажилчид биш. Зохион байгуулалттай, цэрэгжсэн хүмүүс ирээд байгаа. Гадаад улсын цэрэгжсэн хүмүүсийг тэжээж байхаар өөрийнхөө цэргүүдийг тэжээх нь зүйн хэрэг. Хугацаат цэргийн албанд явлаа гэхэд эхний гурван сар МСҮТ-д сурч хүнд машин механизмын жолооч, оператор гэхчлэн янз бүрийн мэргэжил эзэмшинэ. Замын ажил хийгээд цалин аваад байр, хоол үнэгүй учраас хуримтлуулаад байж болно. Жилийн дараа цэргээс халагдахдаа үргэлжлүүлэн ажиллахыг хүсвэл гэрээт цэргийн алба хаагчийн гэрээ байгуулаад ажиллаж болно. Үгүй бол халагдаад иргэний компаниудад ажиллаж болно. Нэг ёсондоо цалинтай цэрэг гэсэн үг. Манай одоогийн барилгын цэргийнхэн гэхэд сүүлийн хэдхэн жилд 50, 60 тэрбум төгрөгийн ажил хийж байна. Асгатын мөнгөний орд руу явсан уулын хүнд нөхцөлтэй засмал замыг барилаа. Энгийн компаниуд үнийг нь голоод ордоггүй ажлуудыг хийгээд байгаа юм. Төмөр замын цэрэгт яг өнөөдрийн байдлаар шинээр цэрэгт татагдсан хугацаат цэргийн 650 алба хаагч байгаа. Тэд цэргийн ангидаа хамгийн ойрхон МСҮТ-д сурж байна. Төгсөлтөө хийнэ, дадлагаа хийнэ. Дараа нь Гашуунсухайт юмуу Сайншандын төмөр зам дээр ажиллана. Энэ хоёр төмөр замын ажлыг газар гэсэхээр эхлүүлэхээр төлөвлөж байгаа. Зээлийн гэрээнүүд хийгдэж байна. Зээлийн гэрээтэй, гэрээгүй дотоод санхүүжилтээр ажлаа эхлүүлэх хэрэгтэй. Энэ хоёрыг хийхгүй болохоор Тавантолгойн орд үнэ цэнгүй хэвээр байсаар л байна. Бид зүүн тийшээгээ ч тэр, урагшаагаа ч тэр хямд үнээр тээвэрлэж зах зээлд гаргах ёстой. Замаа барих явцдаа мэргэжлийн ажилчид нь цалингаа буухаар архи уугаад алга болдоггүй, сахилга баттай, аль ч компанид очсон гологдохооргүй чамбай улсуудыг бэлтгэхээр зорьж байгаа. Энэ хөтөлбөр хоёр зорилготой. Нэг нь цэрэгт яваад мэргэжилтэй болохын зэрэгцээ хэдэн төгрөгтэй болоод буцаад ир. Нөгөө нь насан туршдаа бүтээн байгуулалтын ажил хийх чадвартай мэргэжлийн боловсон хүчин бэлтгэх гээд байгаа юм.

-Манай улсын нийт өр 21 тэрбум ам.доллар гэж яриад байгаа. Өчигдөр МАН-ынхан хэвлэлийн бага хурал хийх үеэрээ аль Засгийн газрын үед хамгийн их өр тавьсан бэ гэдгийг тогтоохоор ажлын хэсэг байгуулсан гэж ярьсан. Ер нь МАН, АН хоёрын хэн нь илүү өр тавьчихаад байгаа юм бэ?

-21 тэрбум ам.доллар гэх яриаг МАН-ынхан анх ярьсан юм. Өрийн менежментийн тухай хууль бий. Тэр хуульд олон улсын ангиллаар өрөө тооцдог болсон юм. Олон улсын ангиллаар улсын өр гэдэгт бүх өр орж байгаа. Оюутолгойн өр бид нарт хамаагүй шүү дээ. Бид 34 хувиараа л хариуцлага хүлээнэ. Гэтэл Оюутолгойд Рио Тинто компаниас охин компанидаа өгсөн бүх өрийг толгой компаниас охин компанидаа өгсөн өр гээд биччихэж байгаа юм. Нөгөө талдаа хөрөнгө оруулалт гээд байгаа. Тэгэхээр Рио Тинтогоос Оюутолгойд өгсөн зээл бол санхүүгийнхээ стандартаар зээл. Ямар ч хөрөнгө оруулалт биш. Олон жилийн дараа ашгаа олохоор буцааж өгнө. Тэгэхээр бид яаж 11.3 тэрбум ам.долларын өр тавьчихсан юм бэ гээд байдаг. Задаргаа нь бий л дээ. Шууд хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр толгой компаниас охин компанид олгосон зээл долоон тэрбум 61 сая. МАН-ыг засаг барьж байхад хувийн хэвшлийнхэн 2012 оны дунд үе хүртэл 1.088 тэрбум ам.доллар гадаадаас зээлсэн. Арилжааны банкуудын гадаад зээл 541 сая ам.доллар, Хөгжлийн банкных 581 сая ам.доллар, Төв банкных 263 сая ам.доллар, Засгийн газрынх 402 сая ам.доллар, Оюутолгой төсөл дээр гадаад хөрөнгө оруулагчаас Засгийн газар урьдчилгаа авсан нь 250 сая ам.доллар, Тавантолгой төсөл дээр гадаад худалдан авагчаас Засгийн газрын авсан урьдчилгаа 350 сая ам.доллар, Оюутолгой төслийн Засгийн газрын эзэмших 34 хувийг санхүүжүүлэх зорилгоор гадаад хөрөнгө оруулагчаас авсан зээл 770 сая ам.доллар. Ингээд энэ бүхний нийлбэр 11.307 сая ам.доллар болж байгаа юм. 9.9 гэдэг тоог 2007 оны өрийг хасаад 2008-2012 он гэхээр гарч ирнэ. Янз бүрийн тоо яриад байна гэдэг нь тэр. Н.Алтанхуяг болон Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрын үед авсан өрийг бас тооцсон. Өрийн тухайд эхний гурвыг Засгийн газар зайлшгүй төлнө. Дараагийн гурвыг оруулахаар нийт Монгол Улсын өр болж байгаа юм. Яг үнэн хэрэг дээрээ Оюутолгойд орсон их мөнгийг хэзээ ч буцааж төлөхгүй. Оюутолгой төлж чадахгүй байлаа гэхэд Рио Тинто хохироод үлдэнэ. Тэгэхээр Монгол Улсын гадаад өр, Засгийн газрын төлөх өр энэ бүхнийг ялгах ёстой юм. МАН 20 тэрбум ам.долларын өр гэж бичээд тэрийгээ нийт ард түмнээрээ төлүүлнэ гээд улстөржөөд байгаа учраас дээрх өрийн задаргааг нэг нэгэнгүй тайлагналаа. Энэ графикийг уншигчиддаа хүргэнэ биз. Урьд өмнө Сангийн яам зээл аваад төлөөд л явдаг байлаа. Ямар ч Засгийн газар зээл авна. Зээл авдаггүй Засгийн газар гэж байхгүй. Аль, аль нь зээл авсан байгаа. Авсан зээлээ юунд зарцуулав гэдгээрээл ялгагдана. Харамсалтай нь МАН-ын авсан зээл бол халамжаар тараагдаад дууссан. Н.Алтанхуяг, Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрын үед авсан зээл бүгд ямар нэгэн бодитой зүйл, бодитой ажил болсон. Засмал зам, дэд бүтэц, цэвэр бохир усны хангамж, цэвэрлэх байгууламж, 1055 компанид өгсөн зургаан хувийн үйлдвэрлэлийн зээлд зарцуулагдсан. Энэ бүх зээл хугацаандаа төлөгдөөд явна. Харамсалтай нь МАН-ын авсан зээлийн нэг нь ч төлөгдөхгүй. Харин ч балансын гадуур авсан 600 сая ам.долларын зээлийн 400-г нь энэ Засгийн газар төлөөд дуусгаж байна. Яагаад гэвэл энэ Засгийн газрын бонд биш. Компаниудаас хугацаа богино, өндөр хүүтэй авсан зээл. Ийм зээлээсээ түрүүлж салдаг зарчмаараа 400 саяыг нь барагдуулсан байна. Нөгөө муу нэртэй Эрдэнэс Тавантолгой. Гэх мэтээр өр зээлийн тухай яривал ярья. Энэ улстөржсөн яриаг бид эхлээгүй, харин эхэлсэн улсууд нь мэдэж байгаа. МАН-ынхан ажлын хэсэг гаргаад судлаад байх зүйл огт байхгүй. Тайлбар нь байна. Надад байгаа эдгээр материалыг би ажлын хэсэгт нь өгчихье л дөө. Сү.Батболд гишүүн ирээд асуугаад л байна лээ. Ямар их өр яриад байна вэ гэж. Үгүй яагаав, Оюутолгойн зургаан тэрбум орчихсон шүү дээ гэсэн чинь “Аан, тэрийг оруулж болохгүй ш дээ” гэсэн. Тэгээд өөрсдөө л ярьсан шүү дээ. Монголын ард түмэн арилжааны банкуудын авсан зээлийг төлөхгүй. Хувийн хэвшлийнхэн болон шууд хөрөнгө оруулалтаар орж ирсэн мөнгийг төлөхгүй. Ард түмэндээ өрөө хувааж байгаа бол ядаж эд нарыг хасах хэрэгтэй.

-Тавантолгойн асуудал олны анхаарлын төвд байсаар байна. Таван толгойн ордыг цаашид ямар бодлогоор явуулах вэ. Ер нь Тавантолгой хөдлөх үү.

– Өнөөдрөөс нэг жилийн өмнө Улсын Их Хурлын чуулганы нээлтийн үеэр Тавантолгойн ордыг ашиглах хөрөнгө оруулалтын гэрээ Монгол Улсын эрх ашигт нийцээгүй тухай, энэ гэрээг Улсын Их Хурлаар хэлэлцэн шийдвэрлэх нь зүйтэй гэдэг талаар би байр сууриа илэрхийлсэн. Улсын Их Хурлын дарга, дэд дарга нар нэгдсэн байр суурьтайгаар энэ асуудалд маш хариуцлагатай хандсан. Улсын Их Хурлын Ажлын хэсэг гэрээнүүдийг шалган дүгнэлт гаргасан. Тавантолгойн ордыг ашиглах компани санхүүгийн хүнд байдалд орж, хөрөнгө оруулалтыг хийх боломжгүй байсан нь Улсын Их Хурлын Ажлын хэсгийн дүгнэлтээр болон энэ компани зээлийн төлбөрөө хийх чадваргүй болсноо саяхан зарласнаар батлагдаж байна. “ММС” болон “Энержи Ресурс” компани нь Тавантолгойн ордыг ашиглах хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулах нэрийн дор олон улсын банк санхүүгийн байгууллагад тавьсан өөрсдийн их хэмжээний өрийг хаах зорилготой болохыг Улсын Их Хурлын Ажлын хэсэг илрүүлсэн. Компанийнхаа өрийг төрийн өмчийн ашигт малтмалын ордоор хаах санаархлыг Улсын Их Хурал хэзээ ч зөвшөөрөхгүй. Би энэ байр сууриндаа хатуу зогсох болно. Тавантолгойн ордыг ашиглах “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-д хувьцаа эзэмшиж байгаа Монгол Улсын 2,5 сая иргэн, дотоодын 553 аж ахуйн нэгжийн хувьцааг үнэгүйдүүлсэн, тэдний ашиг сонирхол, эрх ашгийг зөрчсөн гэрээг хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй гэдгийг дахин хэлье. Хэрэв Тавантолгойн ордыг ашиглах энэхүү хууль зөрчсөн гэрээг зогсоогоогүй бол ард түмний өмч болон Тавантолгойн орд өнөөдөр Кэйманы арлын офшор бүс дэх “ММС” компани болон түүний охин компани “Энержи ресурс” компанийн өрийн төлбөрт гадны компанид бүрэн шилжих байлаа. Энэ бүхнээс харахад Улсын Их Хурлын шийдвэр нэг жилийн цаадахыг харж чадсан, улмаар хэдэн арван жилийн дараах Монголын эрх ашгийг дээдэлсэн шийдвэр гаргаж чадсан. Тавантолгойн нүүрсний ордыг Монгол Улс цаашид хэрхэн ашиглах вэ гэсэн асуулт зүй ёсоор гарна. Тавантолгойн нүүрсний орд бол коксжих нүүрс, чулуун нүүрс аль алиныг нь агуулсан дэлхийд ховорт тооцогдох том орд. Тавантолгойн ордын коксжих нүүрсийг бид дэлхийн зах зээлийн үнээр борлуулна. Үүний тулд Ухаа худаг-Гашуунсухайт, Тавантолгой-Сайншанд чиглэлийн төмөр замыг барьж дуусгах шаардлагатай. Хоёр төмөр замаа энэ хавар барьж эхэлнэ. Гол нь төмөр зам барих. Үнэ өндөр байхад машинаар зөөгөөд ашигтай ажиллаж болдог байсан бол үнэ уначихаар төмөр замаар тээхээс өөр аргагүй болж байгаа. Таван толгойн ордын коксжих нүүрсийг шууд экспортлож, үлдсэн чулуун нүүрсийг байгалийн хий болон хувиргаж Улаанбаатарыг утаагүй түлшээр хангах болон хуванцар эдлэлийн үндсэн түүхий эд болгон Япон болон бусад зах зээлд экспортлох зэрэг төлөвлөгөө бий. Эдгээр арга замууд нь Тавантолгойн ордыг Монголын иргэдэд хамгийн үр өгөөжтэйгээр ашиглах бодит, ойрын ирээдүй мөн.

-Иргэдийн хүлээж байгаа 1072 ширхэг хувьцаа хэдийгээс идэвхжжих вэ?

-1072 ширхэг хувьцааг бүх иргэддээ тараагаад өгчихсөн. Одоо чиний болон миний нэр дээр хувьцаа хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй байна. Хөдөө явж байхдаа иргэдтэй уулзахаар “Бид нар хэзээ хувьцаагаа зарах эрхтэй болох вэ” гэж асуугаад байгаа. Хэзээ нүүрсний үнэ сайжирна, хэзээ Гашуунсухайт Тавантолгойн төмөр зам тавигдана, хэзээ бид нар япон улстай хамтраад Улаанбаатарыг синтетик байгалийн хийгээр хангадаг болно тэр үед хувьцаагаа зарж болно. Тавантолгойн коксжих нүүрсийг тэртээ тэргүй гангийн үйлдвэрүүд худалдан авч байгаа. Үлдэж байгаа чулуун нүүрсийг Шинхуа компани угаасаа авахгүй гэсэн. Тэр гологдол нүүрсээр газ, хуванцар үйлдвэрлэх зорилго тавьж байгаа. Улаанбаатарыг хангах хэмжээний газ үйлдвэрлэнэ. Хятадын “Синопек” компанитай ярьсан яриа нефтийн үнэ буурснаас болоод зогсчихсон. Цаад газар маань “Нефтийн үнэ хэтэрхий бага байгаа болохоор төсөл ашиггүй болсон. Тиймээс бид нефтийн үнэ өсөхийг хүлээж байна” гэх хариу өгч байгаа. Япон улстай бид нефтийн үнэ хэд байхаас үл хамаараад газ болон хуванцар үйлдвэрлэх түүхий эд ярих учраас одооноос төлөвлөлтөө хийе, нефтийн үнэ үргэлж ийм доошоо байхгүй гэдэг яриа эхлүүлж байна.

-Ипотекийн зээл хэрэгжиж эхэлснээсээ хойш иргэдийн дунд анхаарал татсан сэдэв хэвээр байна. Найман хувь байсан зээлийг таван хувь руу шилжүүллээ. Гэсэн ч нийт иргэдийн дунд хүлээлт байгаа. Хэзээ бүрэн таван хувь руу шилжих гэх мэт.

-Ардчилсан нам УИХ-д олуулаа болоод олон ажил эхлүүлсний нэг бол Ипотекийн зээл юм. 2013 онд орон сууцны найман хувийн зээл эхэлснээр 78 мянган өрх шинээр тохилог орон сууцанд амьдрах боломж бүрдэж, жилд дунджаар 1322000 м2 орон сууц ашиглалтад орж байна. 2008 онд барилгын салбарт 50 мянган хүн ажиллаж байсан бол одоо 96 мянган хүн ажиллаж байх жишээтэй. Ипотекийн 8 хувийн зээлээс 5 хувь руу шилжиж буй шилжилтийн хувьд, Улаанбаатар хотод гэр хорооллын дахин төлөвлөлтөөр 434 айл, 21 аймагт 17017 айл 8 хувиас 5 хувь руу шилжихийг зөвшөөрсөн байгаа. Энэ онд л гэхэд Улаанбаатар хотод шинээр 6282 өрх, хөдөө орон нутагт 3500 орчим өрх нийтдээ 10 мянга гаруй өрх айл 5 хувийн зээлд хамрагдах тооцоо байна. Таван хувь руу шилжих нөхцлийн хувьд, гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн болон шинэ суурьшлын бүс, алслагдсан гурван дүүрэг, 21 аймагт иргэд таван хувийн зээлээр орон сууцанд орох нөхцөл бүрдчихээд байгаа. Би чуулганы завсарлагааны хугацаанд хөдөө орон нутагт ажиллах үеэрээ аймгуудын Төрийн банкны үйл ажиллагаатай танилцах үеэр ипотекийн 8 хувийн зээлээс 5 хувь руу шилжиж буй иргэдтэй уулзсан. Хэдийнээ бодит ажил болоод эхэлсэн байгаа. Ипотекийн зээлийн үр ашгийн хувьд зөвхөн 5 хувийн зээлээр байранд орсон айлуудын асуудал биш, харин ипотекийн зээлийн нөлөө нь барилга, барилгын материал, зураг төсөл, дотоод засал, тавилга гэх мэт хоорондоо уялдаа холбоо бүхий барилгын салбарыг чирж явдаг. Олон монголчуудыг ажилтай, орлоготой байлгадаг. Цаашдаа макро эдийн засгийн орчин сайжирвал үлдсэн 8 хувийг жилийн 5 хувийн хүүтэй болгож, 80 метр квадратын хязгаарыг чөлөөлнө.

-Малчдын зээлийн хүүг бууруулсан ч зээл хязгаарлагдмал байгаа. Хэзээнээс бүрэн хэрэгжиж эхлэх вэ. Мөн малчдын зээлийн босго өндөр байна гэх юм?

-Малаа эрүүл болгосон малчинд нээлттэй. Бүх малчинд өгөх бололцоогүй. Бүх малчны зээлийн хүүг 29.5 хувиас 18 болгосон. 18 хувийн хүү бол ямар нэгэн шалгуургүйгээр бууруулж байгаа. Малчин хүн өөрөө ч ирэхгүйгээр зээлийн хүүгээ бууруулж байна. ХААН банкныхан хүүгээ бууруулахгүй байна. ХААН банкинд зээлтэй олон хүн бий. Малчны зээл гэж малынхаа улсын тооллогын дүнгээр барьцаалж таван сая төгрөг дотор байдаг зээл. Малчин айлууд түгээмэл авдаг. Тийм барьцаа, баталгаатай хөрөнгөтэй зээлийг Төрийн банк анх удаа зээлийнхээ хүүг 18 хувь болгочихсон. ХААН банкинд зээлтэй байгаа малчин хүүгээ бууруулъя гэвэл банкин дээрээ очно. Банк нь хүнд суртал гаргаад байвал Төрийн банк руу шилжиж болно. Төрийн банк тэр бүх зээлийг даах хэмжээний чадвартай байгаа. Сайн малчны зээл бол тусдаа. Тэр бол малчин данстай байх, эрүүл мэнд, нийгмийн даатгалын шимтгэлээ төлсөн байх, малаа эрүүлжүүлсэн байх гурван болзолтой. Ийм гурван болзлыг шаардахаас өөр арга байхгүй. Эцсийн зорилго бол 200 мянган малчин айлаа нэг тэрбум ам.долларын махны экспорт хийх хэмжээнд малаа эрүүлжүүлэх. Нэг тэрбум ам.долларын ам.долларын экспорт гэдэг бол өнөөдрийн Эрдэнэт үйлдвэрийн борлуулалтыг хоёроор үржүүлсэнтэй тэнцэнэ. Хоёр “Эрдэнэт” үйлдвэрийн гаргадаг хэмжээний экспортыг 200 мянган малчин өрхөөрөө дамжуулаад гаргачихъя гэж байгаа юм. Энэ экспортын орлого бол 200 мянган малчин өрхөд хуваарилагдаж очно. Монголчууд бидний өмнө хөдөө аж ахуйн шинэ боломжууд нээлттэй байна. Эрүүл малтай байж, хөрш орнуудын зах зээл дээр хүчтэй өрсөлдөх ёстой. МАА-н үйлдвэрлэл нь маx, сүү, ноос, ноолуур, арьс ширээр хязгаарлагдахгүй. Тийм учраас Тавантолгойд биш таван хошуу малаараа хөгжье гэж хэлээд байгаа нь энэ. Тавантолгой бол Эрдэнэс Тавантолгойг тооцохгүй бол “Энержи ресурс” гэдэг компани бол ерөөсөө хорьхон гэр бүл. Хорьхон гэр бүлийн өмчлөлийн Тавантолгой дээр бид маш их цаг алдаж байгаа. Тэр 20 гэр бүл улсын дэмжлэгтэй байна уу, дэмжлэггүй байна уу биеэ аваад явах чадвартай боломжийн хангалуун айлууд байгаа. Харин 200 мянган айлынхаа амин зуулга болсон нэг тэрбум ам.долларын экспортод Монгол Улс дутуу анхаарч ирсэн. Р.Бурмаа гэдэг хүн ХХААХҮ-ийн сайд болсноосоо хойш анх удаа Вьетнам болон Хятад улс руу хөлдөөсөн, улаан мах гаргадаг эрх олж авлаа. Махаа гаргая гэтэл Хятадын малын эмч ирээд 21 аймгийн таваас нь мах авъя гэсэн. Яагаад гэхээр сүүлийн гурван жил малын өвчин гарсан аймгаас мах авдаггүй юм байна. Хуучин малын өвчин гарахад улсаараа хаагддаг байсан бол одоо аймаг аймгаараа хаагдаж, нээгдэж байгаа. Мах гаргаж буй аймгууд Бургастайн боомтоор махаа гаргаад эхэлсэн. Бусад нь малаа эрүүлжүүлэхгүй бол цаашдаа махны экспорт хийж чадахгүй. Малаа эрүүлжүүлэх ажил нь олон жил уриа лоозон байсан бол одоо бодитоор хэрэгжээд ажил хэрэг болж эхэлсэн. Засгийн газар Монголбанкнаас бага хүүтэй зээл аваад Төрийн банкинд өгч байгаа. Төрийн банк тэрийг нь зардлаа шингээж 10 хувийн хүүтэй болгоод малчдад өгч байгаа. Энэ бол хадгаламж дээр суурилаагүй зээл учраас 10 хувийн бага хүүтэй байгаа. Зорилго нь гурван жилдээ бүх аймгаа малын өвчингүй болгох. Ирээдүйн 200 мянган малчин өрхийг мах экспортлогч болгохын төлөө хийж байгаа хөрөнгө оруулалт юм. Ер нь бид мал аж ахуй, хөдөө аж ахуй, газар тариалангийнхаа салбарт хөрөнгө оруулалт хийж байсан ч хангалтгүй байсан.