Author: Сүхбаатарын Алтанцэцэг

Монгол түмний эв нэгдэл, энх амгалангийн их бэлгэдэл есөн хөлт цагаан тугийг залах торгон цэргүүдийн бэлтгэл хэдийнэ ханажээ. Цэргүүд шарга морьдынхоо хамтаар Төр хурахын аманд хээрийн бэлтгэлээ хийж дуусаад байна. Туг залах ёслол хүндэтгэлийн ажиллагааг 1992 онд яруу найрагч Ш.Гүрбазар санаачлан зохион байгуулсан байдаг. Тэр цагаас хойш есөн хөлт цагаан тугийг залах ёслол нэг хэвийнээр үргэлжилжээ. Харин энэ жилээс морьдынхоо тоог нэмж сүр жавхааг нь улам бүр нэмэхээр болсон байна. Энэ тухай Зэвсэгт хүчний 032 буюу хүндэт харуулын ангийн захирагч Л.Батболд “Төрийн туг залах арга хэмжээ монгол хүн бүрийг омогшуулдаг. Тиймээс өнөө жил өөрчлөлт оруулан морьтон баатруудын хамт есөн хөлт цагаан туг залах гэж байна” гэв. Урьд өмнөх жил есөн шарга, нэг цагаан болон хээр морьтой 32 цэрэг есөн хөлт цагаан тугийг залдаг байлаа. Харин энэ жил 70 морьтон төрийн тугаа залан орж ирэхээр болжээ. Тэдний хээрийн бэлтгэлийн сүүлийн өдөр нь очлоо

Зэвсэгт хүчний нэгдсэн найрал хөгжмийнхөн ирчихсэн бэлтгэлээ хамтдаа хийх гэж байв. Хээрийн ангиа тойруулан Төв цэнгэлдэх хүрээлэнгийн хэмжээтэй дүйцэхүйц томоо тойрог татчихаж. 15 цагт эхлэх бэлтгэлийнхээ өмнө цэргүүд морьдоо барьжээ. Эдгээр адуу төрийн торгон сүрэгт байдаг. Тэр бүр унаж, эдлээд байдаггүй болохоор ихэнх нь ааштай талдаа юм. Цөөн хэд хоног бэлтгэл хийж байгаа болохоор тэр хугацаанд багтаж мориндоо дасна гэдэг цэргүүдээс багагүй хичээл зүтгэл шаарддаг гэсэн. Тиймээс бэлтгэл дууссан үед ч гэсэн мориндоо дасахыг хичээсээр овоо үр дүнд хүрч байгаа тухай цэргүүд ярьж байлаа. Өнөө жилийн тухайд есөн хөлт их тугийг 032 дугаар ангийн офицерууд зална. Тэдэн дунд ганцхан цэрэг байгаа нь Б.Бат-Отгон. Тэрээр Булганы Дашинчилэнгээс иржээ. “Цэрэгт татагдаж ирээд төрийн есөн хөлт цагаан тугийг залалцах болсондоо их баяртай байгаа. Эр хүн болгонд тэр бүр заяагаад байхгүй ховор боломж” гэж байв. Хүүгээ төрийн наадмын арга хэмжээний гол хэсэгт оролцох болсонд аав, ээж нь ихэд баяртай байгаа гэнэ. Иймд нийслэлд ирж наадмын нээлт үзэхээр болжээ.

Морьдоо нэмсэн нь тэгш ойтой холбоотой. Мөн АСЕМ-д оролцох зочид, төлөөлөгчид наадмын нээлт үзэх болохоор төрийн туг залах ёслолын ажиллагааны сүрийг нэмэхийн тулд 38 морь нэмжээ. Ингэснээр гурван цагаан, 17 шарга, 25 хонгор, 25 хээр зүсмийн 70 морь есөн хөлт цагаан тугийг зална. Тэдний 20 нь морьтон баатрын дүрээр тугны хамгаалалтад явах ажээ. Цаашид ч энэ жишгээр наадах байх хэмээн ангийн захирагч Л.Батболд хурандаа ярьж байна лээ. Ер нь туг залах ёслолд өнгөрсөн жилээс бага зэргийн өөрчлөлт орсон байдаг. Хуучин есөн шарга морь туг залдаг байсан бол өнгөрсөн жилээс их тугийг цагаан мориор залдаг болсон. Энэ жил мөн уг жишгээрээ явах юм байна.

Нэгдсэн бэлтгэл 15:00 цагт эхлэв. Яг л цэнгэлдэх хүрээлэнд байгаа мэтээр хүндэтгэлийн ая эгшиглэж шарга, хонгор морьтой 20 баатар эр түрүүлээд орж ирэв. Араас нь цагаан морьтой хонжин буюу ангийн захирагч, залгуулаад туг орж ирэх ажээ. Хэдий хээр газар ч гэлээ яг л Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд туг орж ирж буй мэт бэлтгэлээ хийж байв. Торгон цэргүүдийн нүүрний хувирал, биеэ авч яваа байдал яг л наадмын нээлт үзэж буй мэт сэтгэгдэл төрүүлж байлаа. Нэг гараараа мориныхоо цулбуурыг бариад, нөгөө гараа ташаандаа тулаад толгой өөдөө баатар эрсийн ихэмсэг дүрд хувиран өдрийн гурван удаа бэлтгэл хийж байгаа гэнэ.

Торгон цэргүүд өглөө 06 цагт босно. Эхлээд өглөөний гүйлттэй. Дөрвөөс таван км гүйгээд анги дээрээ ирж өглөөний цайгаа ууна. Үргэлжлээд биеийн хүчний бэлтгэл хийдэг. Өөрсдийнхөө бие хааг ингэж бэлдсэний дараа морьтой бэлтгэлдээ гарна. Хоёроос гурван цаг морьдоо дасган бэлтгэл хийсний дараа өдрийн хоолтой. Тогооч нар хээрийн бэлтгэлд хамт гардаг учраас нэг, хоёрдугаар хоол хийж өгнө. Дараа нь бас л бэлтгэлээ хийнэ. Морьтой бэлтгэлийг өдөржин хийгээд байж болохгүй. Адуу хэт удаан бэлтгэл хийвэл залхуураад байдаг гэсэн. Гэхдээ олон жил туг залж яваа морьд үүргээ сайн мэддэг болчихдог гэнэ. Бэлтгэлийн үеэр ийш тийшээ өвс зулгаагаад явчихгүй. Яг л уяан дээрээ байж байна. Хоол тэжээлийн тухайд тусгай юм хэрэглэхгүй. Бэлчээрлэнэ. Яг наадмын өдөр харин гэдсээ татчихдаг гэсэн. Цэнгэлдэх дотор ороод учиргүй бааж шээгээд байхгүй. Ялангуяа олон жил болж байгаа хөгшин морьд ийм асуудал гаргахгүй. Ганц нэг жил болсон шинэ морьд л цэнгэлдэх дотор “асуудал” гаргадаг юм байна.

Өнөө жилийн тухайд хаа газар зуншлага сайхан байгаа болохоор адуу мал тарга тэвээрэг сайтай байв. Гэсэн хэдий ч наадмын өмнөхөн тамир тэнхээ нэмэх тариа хийх гэж байгаа талаар ярьж байлаа. Учир нь наадмын дараа буюу долдугаар сарын 15-нд АСЕМ-ын хуралд зориулан Төрийн ордноос Чингисийн хүрээ жуулчны бааз хүртэл 20 гаруй км туг залж явах юм байна. Ойрхон хоёр удаа туг залах учраас нэмэлт тариа хийхээс өөр аргагүй. Гэхдээ шороон замаар явбал монгол морь ер нь тэгтлээ ядарч сульдаад байдаггүй гэсэн. Харин засмал замаар явахад халтирчих гээд моринд их түвэгтэй байдаг ажээ. Нэг морь дунджаар 120 гаруй кг ачаатай явах учраас хол замд цуцах магадлал өндөр. Туг залах хүн дунджаар 70-90 кг жинтэй. Үүн дээр морьдоо 15 кг чимэглэлээр тоноглоно. Их туг 36 кг жинтэй, бусад нь 24 кг. Ийм хүнд ачаатай явах учраас тарим, бэлдмэлээ эртнээс бэлдэж байгаа юм байна. Гэхдээ хүн ч тэр, адуу ч тэр бэлтгэгдсэн учраас иймэрхүү ачааллыг даваад л гарна. Харин хамгийн их санаа зовоож буй зүйл нь Төв цэнгэлдэх хүрээлэнгийн будагтай зам, хиймэл зүлэг. Морьд ийм замаар явахаар халтирчих гээд тун ярвигтай. Тиймээс өнөөдрөөс эхлэн наадмын нээлтэд оролцох бусад уран бүтээлчийн хамтаар нэгдсэн бэлтгэлд гарахаар болжээ. Уг нь нэг эвгүй гишгээд халтирчихсан морь дахиж тэр замаараа явахаар биеэ цэнээд, алхаа гишгээгээ хянаад сүрхий болгоомжтой явдаг гэсэн.

Есөн хөлт цагаан тугийг залах хүлэг морьдыг гурван жилийн өмнөөс сэлгэж эхэлжээ. Шинэ морьд сургаж авах амаргүй байдаг ч гэлээ хөгшрөөд ирэхээр нь солихоос өөр аргагүй. Их тугийг залдаг том шарга морь л гэхэд 14 жил “төрийн албанд” зүтгээд хоёр жилийн өмнөөс халаагаа өгсөн гэнэ. Гэсэн хэдий ч уягдаад сурсан морьтой адил зун болохоор л уяан дээрээ очоод зогсчихдог болохоор нь энэ жилээс дахин авчирч морьтон баатруудын унаа болгохоор болжээ.

032 дугаар ангийнхан наадам болохоос тав хоногийн өмнө Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнгийн арын талбайд байрладаг ажээ. Тэнд өдөр тутмын бэлтгэлээ хийнэ. Гэхдээ хээр байсан шиг далайцтай хэмжээнд биш. Ерөнхийдөө цомхон буюу сануулах маягтай бэлдэнэ. Бас Туул голд морьдоо усанд оруулах их ажил бий. Наадмаас өмнө гурван ч удаа усанд оруулж өнгө зүсийг нь сэргээдэг гэсэн. Ингээд 10-ны өглөө Чингисийн талбай дээр есөн хөлт цагаан тугаа цэнгүүлээд маргааш нь Төв цэнгэлдэх хүрээлэнг зорьдог ажээ.

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Байгаль орчин, ногоон хөгжил, аялал жуулчлалын яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Ц.Цэнгэлтэй ярилцлаа.

-Аялал жуулчлалын улирал эхэлж байна. Энэ жилийн тухайд хэчнээн жуулчин манайд ирэх бол. АСЕМ-ын Дээд түвшний уулзалт болох учраас жуулчдыг хүлээж авахгүй гэх яриа гарах юм?

-Өнөө жилийн хувьд аялал жуулчлалын онцлог жил болж байгаа. Учир нь энэ жил бид хил орчмын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх тал дээр нэлээн анхаарал хандуулан ажилласан. Хоёр хөрштэйгөө уулзалт хийж хил орчмын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд тулгамдаж буй асуудал, бэрхшээлийг хамтдаа шийдвэрлэж байна. Мөн энэ жил АСЕМ-ын Дээд хэмжээний уулзалт болно. Энэ хүрээнд олон улсын зүгээс терроризмтой тэмцэхийн тулд өндөр хамгаалалт шаардаж байгаа. Засгийн газрын зүгээс дээд хэмжээний зочдоо өндөр түвшинд хүлээж авахын тулд хичээн ажиллаж байна. Харин энэ уулзалт жуулчдын тоонд нөлөөлөхгүй. Бидний төлөвлөж буйгаар 600 мянга орчим жуулчин хүлээж авна. Өмнөх жилүүдэд бид 480-520 мянга гаруй жуулчин хүлээж авдаг байсан. АСЕМ-ын Дээд хэмжээний уулзалтын үеэр хил, гаалийн хяналт шалгалт л ихсэх байх. Түүнээс биш жуулчин хүлээж авахаа боль гэсэн албан ёсны мэдэгдэл ирээгүй учраас аялал жуулчлалын компаниуд хэвийн ажиллаж байгаа.

-Хил орчмын аялал жуулчлал гэж юуг хэлээд байна вэ?

-Өдөртөө орж ирээд гардаг аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх боломжтой. Дорнод, Сүхбаатар, Замын-Үүд, Алтанбулагийн хилээр жуулчид хүлээж авахаар зорьж байгаа. Иймэрхүү хэрэгцээ манай хоёр хөршид ирсэн жуулчдад их байдаг юм байна. Тухайлбал, Хятад улсад жуулчилж яваа хүн хурдхан шиг Монголыг үзчихье гээд хил орчмын бүс нутгаар дайраад гарах сонирхолтой байдаг. Хэрэв энэ төрлийн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх юм бол тухайн хил орчимд ажиллаж амьдарч буй нутгийнханд эерэг нөлөөтэй. Нөгөөтэйгүүр өмнө нь төлөвлөж байснаар жуулчид ирдгээрээ ирнэ. Манайд гадныхан ан агнуурын чиглэлээр жуулчлах сонирхолтой байдаг. Тэдний аялал хэвийн үргэлжилнэ. Мөн гаднаас жуулчин авчирдаг компаниудын үйл ажиллагаа ердийн байдлаар үргэлжилж байгаа. Харин ганц хүндрэл гарч ирж байгаа нь Хөвсгөл, Өмнөговиор аялах жуулчдад зориулсан тогтмол нислэг байхгүй байна. Үүнээс болж зарим нэг компанитай байгуулсан гэрээ цуцлагдаж байгаа юм билээ. Энэ нэлээн ярвигтай асуудал болчихоод байгаа юм. Тогтмол нислэг үйлдэх боломжийн талаар авиа компаниудтай ярилцахаар цөөн хэдэн нислэг үйлдэж болно. Мөн захиалгат нислэг хийж болно гэдэг. Гэвч захиалгат нислэг аялагчдад өндөр үнэтэй тусч байгаа. Юунаас болж тогтмол нислэгээ зогсоочихов гэхээр ихэнх аймгийн төв нийслэлтэй засмал замаар холбогдчихсон байна. Зам сайхан болчихоор иргэд онгоцоор зорчих нь эрс багассан.

-Яамны зүгээс жуулчдыг татахын тулд авиа компаниудтай хамтраад тогтмол нислэгтэй болгох талаас нь зохицуулж болдоггүй юм уу?

-Аялал жуулчлалын газрынхан энэ тал дээр маш идэвхтэй ажиллаж байгаа. Авиа компаниудын хувьд шатахуун үнэтэй болохоор бэрхшээл их гардаг. Байнгын нислэг үйлдье гэхээр цөөн зорчигчтой байдаг тул нислэгээ зогсоочихоод байна. Онгоцны дүүргэлт дор хаяж 30 хувиас доошгүй байж гэмээнэ зардлаа нөхдөг гэсэн.

-Дотоодын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх тухайд ямар бодлого баримтлан ажиллаж байна вэ?

-Сүүлийн хэдэн жил дотоодын аялал жуулчлал харьцангуй сайн хөгжиж байгаа. Иргэд албан байгууллага, найз нөхөд, гэр бүлээрээ эх орныхоо өнцөг булан бүрээр аялах сонирхолтой болсон байна. Иргэд дотоодын аялал жуулчлалаар Хөвсгөл рүү явах хандлага их байдаг. Гэтэл тэнд нь хоёр мянган жуулчин хүлээж авах боломж бий. Тэрнээс илүү жуулчин ирэхээр ачааллаа дийлдэггүй. Өнгөрсөн жил л гэхэд 20 мянган жуулчин цугласан гэх тооцоо бий. Нэг дор ийм хэмжээний гадна, дотнын жуулчид цуглахаар бие засах газар, хоноглох байр, хог хаях цэг хүрэлцээгүй болдог. Улмаар иргэд байгаль орчноо бохирдуулж байна. Тиймээс яамны зүгээс Хөвсгөл рүү чиглэсэн аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхийн тулд бодлогын хэмжээнд ажиллаж байгаа. Тэндхийн аялал жуулчлалын байгууллагуудыг чадавхижуулах, нуурын эрэг орчмоос хол байрлуулах зэрэг тал дээр томоохон төслүүд хэрэгжүүлэх гэж байна. Тухайлбал, Азийн хөгжлийн банкны төслийг Хөвсгөл рүү татаж оруулсан. Мөн нутгийн иргэдийг яаж мөнгөтэй болгох вэ гэдэг тал дээр анхаарал хандуулан ажиллаж байна.

-Тухайн бүс нутагт аялал жуулчлал хөгжвөл нутгийн иргэдийн амьжиргаанд эерэгээр нөлөөлнө дөө?

-Мэдээж хэрэг эерэг нөлөө үзүүлнэ. Мөн аялал жуулчлалын үйл ажиллагаа явуулж буй компаниуд нутгийн иргэдтэйгээ хэрхэн хамтарч, уялдаатай ярилцах вэ гэдэг тал дээр анхаарч хэд, хэдэн ажил санаачлан хэрэгжүүлж байна. Жуулчны баазууд нутгийн айлаас өдөрт нэг хонь, сардаа нэг үхрийн мах худалдаж авч болно. Сүү, цагаан идээ тогтмол худалдан авч иргэдээ дэмжих хэрэгтэй. Саяхан би дэлхийн өвийн сангийн хэд, хэдэн хуралд оролцлоо. Хөвсгөл нуурыг дэлхийн өвд бүртгүүлье гэхээр жуулчны баазууд эрэгтэй хэтэрхий ойр байна. Түүнийгээ ядаж 100-200 метрийн зайтай холдуул гэж шаарддаг. Холдуулчихвал дэлхийн өвд бүртгэж авъя гээд байгаа. Бид нуурын эрэг дээр үйл ажиллагаа явуулж буй жуулчны баазуудтай уулзаад ийм шаардлага тавихаар нөхөн төлбөр нэхээд байдаг. Уг нь хувийн хэвшлийнхэн зөвхөн өөрсдийн амин хувийн ашгаа бодоод байлгүй төртэйгөө хамтарч ажиллах хэрэгтэй байгаа юм.

-Жуулчид манай улсад ан хийх сонирхолтой байдаг гэсэн. Яамны зүгээс хэчнээн төрлийн ан агнах зөвшөөрөл олгодог юм бэ?

-Манай улсын хувьд хамгийн гол ан нь угалз. Ийм төрлийн ан агнахаар дэлхийн хэмжээний томоохон анчид хүрч ирдэг. Янгир агнах сонирхолтой хүсэлт бас их ирнэ. Мөн бор гөрөөс, зээр агнах зөвшөөрөл олгож байгаа. Арабууд шувуу, тэр дундаа шонхрын ан сонирхдог. Харин загасны тухайд барьчихаад буцаан тавих зөвшөөрөл олгож байгаа. Энэ мэтээр яамны зүгээс зохих зөвшөөрөл олгож байна.

-Ан агнуурын тухайд, ялангуяа угалз, янгир агнах хэчнээн зөвшөөрөл олгодог юм бэ?

-Дээр дурдсан ангийн төрлүүдэд нийт 100 орчим тоо толгойн зөвшөөрөл олгож байгаа.

-Хамгийн өндөр төлбөр тушаадаг нь ямар ан бэ?

-Аргаль, угалз л байгаа. Алтай хавьд ан хийвэл 20 мянган ам.доллараар зөвшөөрөл авч байгаа. Эврийнх нь том, жижгээр хэмждэг юм.

-Дотооддоо аялъя гэхээр хамгийн түрүүнд бие засах газрын асуудал бэрхшээлтэй санагддаг. Хөдөө хээр яваа хүмүүс хэдий болтол жалга, довонд бие засч явах вэ?

-Зөөдөг, үнэр гаргадаггүй, орчин үеийн хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн бие засах газар оруулж ирж байгаа. Гар нүүрээ угаагаад, бие засах боломжтой газар байх юм. Энэ жил эхний ээлжинд дөрвийг оруулж ирсэн. Элсэн тасархай, Тэрэлж, Завханы Отгонтэнгэр, Хөвсгөл явах замд байрлуулна. Уг нь 100 км тутамд боловсон бие засах газар байгуулъя гэж ярьдаг. Жигжид сайдын үеэс энэ асуудлыг ярьдаг байсан юм. Энэ ажил өнөө жилээс хэрэгжиж эхэлнэ. Цаашид харин үүнийгээ тасралтгүй хэрэгжүүлэх л хэрэгтэй байна.

-Америк, Европын жуулчид Азиар аялж байхдаа Монголд очъё гэхээр хятадууд тосч аваад Өмнөд Монголд аваачаад “Энэ бол Чингис хааны төрсөн нутаг” гэдэг гэсэн. Энэ тал дээр яам ямар арга хэмжээ авч ажиллаж байна вэ?

-Хил, гаалийнхан орох визээ өгөхгүй байгаа шүү дээ. Тиймээс жуулчид Өмнөд Монголд очоод байгаа. Энэ асуудлаар хилийн боомтынхонтой уулзахаар ГХЯ-ны зөвшөөрөл ирвэл оруулах учиртай гэдэг. Гэхдээ удахгүй хилийн боомтууд жуулчдыг оруулах эрхтэй болох байх. Манай яамны зүгээс асуудлыг ГХЯ-нд тавьсан. Тэд асуудлыг ойлгож хүлээн авсан учраас удахгүй шийдэгдэх байх.

МУБИС-ийн Улс төрийн коммуникацийн хүрээлэнгийн захирал, доктор, дэд профессор Ц.Мөнхцэцэгтэй ярилцлаа.

-Саяхан Герман, Монголын судлаачид хамтран “Монгол Улс сонгуулийн жилд” сэдвийн хүрээнд эрдэм шинжилгээний бага хурал хийсэн. Уг хурлын үеэр ямар асуудал хөндөгдсөн бэ?

-Энэ хуралд сонгуулийн үйл явцын чиглэлээр судалгаа хийдэг эрдэмтэн, судлаач, багш нар оролцсон. Миний хувьд “Монголын улс төрийн намуудын сонгуулийн кампанийн коммуникаци” сэдвээр илтгэл тавилаа. Монголын улс төрийн намууд сонгуульд хэрхэн оролцож байна, сонгуулийн кампанид ямар арга технологи хэрэглэж байна вэ гэдгийг хэлэлцүүлсэн. Ерөнхийдөө дэлхийн сонгуулийн чиг хандлага уламжлалт, орчин үеийн модерн гэсэн гурван чиглэлтэй байгаа. Манай улсын хувьд сонгуулийн сурталчилгаагаа уламжлалт кампанийн шинжтэйгээр явуулдаг нь судалгаанаас харагдаж байна. Зарим тойргийн хувьд уламжлалт соёл, шашин, ах дүү, хамаатан садны хэлхээ холбоо, нутгархах хандлага хүчтэй байдаг. Хотын болон бусад хэд, хэдэн тойрогт өрнөдийн технологи хэрэглэж байгаа. Гэхдээ ерөнхийд нь аваад үзвэл уламжлалт аргаар сонгуулийн сурталчилгааг хийж байна. Орон нутгийн тойргийн жишээн дээр нутгархах хандлага хүчтэй илэрдэг.

-Ийм хандлага мажоритар системээр сонгууль явагдах үед их ажиглагддаг биз дээ?

-Энэ жилийн хувьд жижгэрүүлсэн 76 тойрогтой учраас олны танил, эсвэл нутгийн хүү сонгогдох магадлал өндөртэй. Тийм нэр дэвшигчдийн сонгуулийн сурталчилгааны гол мессэж нь унасан газар, угаасан ус юм уу нутгийн хүү гэх үгс байдаг. Ийм мессэж 1992 оноос хойших бүх л сонгуулийн үеэр ажиглагдаж байгаа. Энэ жилийн тухайд улам бүр хүчтэй явагдаж байна. Мөн хамаатан садны хэлхээ холбоо Монголын сонгуулийн кампанид асар хүчтэй нөлөөлдөг. Төрд алба хашиж байсан эцэг эх, ах дүү хамаатан садныхаа нэрээр дараагийн үе нь гарч ирэх хандлага түгээмэл. Монголын соёл хамаатан садны, овгийн харилцаанд тулгуурласан уламжлалтай учраас улс төрийн сонгуульд ч гэсэн ураг төрөл, хамаатан садны хэлхээг ихээр ашиглаж байна. Ингээд үзэхээр Монголын улс төрд улс төрийн өв залгамжлал гэх нэр томьёо гарч ирж байгаа. Энэ жилийн сонгуулийн тухайд зарим тойрог дээр хамаатан садны маш олон хүн хоорондоо өрсөлдөж байгаа жишээ олон байна. Мөн намууд сөрөг сурталчилгааны үедээ үндсэрхэг үзлийг маш их ашигладаг болсон байна.

-Тухайлбал ямар жишээ байна вэ?

-Өрсөлдөгчөө хятадаас санхүүждэг, Хятадын эрлийз гэхчилэнгээр хэлдэг. Ийм сурталчилгаа анх 1993 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар гарч байсан юм. П.Очирбат Ерөнхийлөгчийг тухайн үедээ хятад гаралтай гэх сөрөг мессэж гаргаж байлаа. Тэрнээс хойш энэ арга улс төрийн сонгуульд ихээр ашиглагдах болсон байна. Нэг ёсондоо монголчуудын үндсэрхэг үзэлд тулгуурлан тоглолт хийж буй сурталчилгааны тактик. Түүнчлэн шашин болон шашны шинжтэй итгэл үнэмшлийг түгээмэл хэрэглэж байсан. Харин энэ жилийн сонгуулийн тухай хуулиар шашны ямар нэгэн арга хэмжээ зохион байгуулахыг хориглосон. Энэ бол нэг талын дэвшилт. Иймэрхүү уламжлалт хэлбэрийн сурталчилгаанууд их явагдаж байгаа. Үүнтэй зэрэгцээд зарим нам, нэр дэвшигчид орчин үеийн арга барилаар ажиллаж байна. 2016 оны гуравдугаар сард Улс төрийн коммуникацийн хүрээлэн “Сонгогчид ямар хүнийг сонгуулиар сонгох вэ” гэх сэдвээр судалгаа хийсэн байдаг. Үр дүнгээс нь харвал иргэдийн амьдрал ахуйг сайн мэддэг хүн олон хүний санал авна гэдгээр тэргүүлсэн байгаа юм. Гэхдээ энэ судалгаа хот, хөдөөд харилцан адилгүй. Зарим аймгийн хувьд нутгийн хүнийг нэн тэргүүнд сонгоно гэсэн бол хотод ийм үзүүлэлт доогуур бичигдэж байна. Гэхдээ эхний 1-5 шалгуурт нутгийн хүн гэх фактор жагссан. Тухайлбал, зарим аймгийн сонгогчид “Манайхаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүн нутаг орондоо тодорхой ажил хийгээгүй. Гэхдээ манай нутгийн хүн учраас дэмжинэ. Явуулын, эсхүл гадны хүнийг дэмжихгүй. Таньдаггүй бурхнаас таньдаг чөтгөр нь дээр” гэх жишээтэй. Харин нийслэлийн тойргууд дээр тийм хандлага харилцан адилгүй.

-Энэ жилийн тухайд сонгогчдын ирц ямархуу байх бол?

-Сонгогчдын ерөнхий динамикийг өнгөрсөн зургаан удаагийн чиг хандлагаас харахад иргэдийн сонгуулийн оролцоо улам бүр буурч байгаа. Сонгуулиас сонгуулийн хооронд ирц 5-6 хувиар буурч байна. 2012 оны УИХ-ын сонгуулийн ирц 65.7 хувьтай байсан.

Энэ жилийн тухайд нийт сонгогчдын 60-61 хувь нь саналаа өгөх байх. Энэ тоо их харамсалтай санагдаж байгаа юм. Яагаад гэхээр нийт сонгогчдын 40 хувь нь сонгуульд саналаа өгөхгүй байх нь. Иргэдийн дунд “Та яагаад сонгуульд саналаа өгсөнгүй вэ” гэх судалгаа явуулахад “Аль ч нам гарсан ялгаагүй төрийн мөнгийг идэж ууж, авлига авч таарна” гэдэг. Эсвэл улс төрд итгэл алдарсан, огт сонирхохгүй тохиолдол гарч байна. Залуу сонгогчдын тухайд бичиг баримтын зөрчилтэй, эсвэл ажилтай байсан учраас амжаагүй гэдэг. Энэ мэтээр сонгогчдын ирц улам бүр багасаад байвал Монголын ирээдүйд сөрөг нөлөөтэй. Хэдий чинээ цөөхөн хүн саналаа өгнө, тэр хэрээр цөөхөн сонгогчдын саналаар төр засаг бүрдэнэ. Сонгогчдын оролцоо бага байхын хэрээр жижиг тойрогт олны танил, тухайн аймаг орон нутагтаа танигдсан хүн л гарч ирдэг. Өнгөрсөн сонгуулийн үеэр л гэхэд хамгийн бага сонгогчдын саналаар гарч ирсэн гишүүн Б.Наранхүү байлаа шүү дээ. Тэрээр 7000 хүний саналаар ялалт байгуулсан. Уг нь ардчиллын гол механизм нь олонхын саналаар, олуулаа хэлэлцэж байж төр засгаа сонгох учиртай. Тиймээс СЕХ-ноос эн тэргүүнд анхаарах зүйл бол сонгогчдын ирцийн асуудал. Хоёрдугаарт, сонгогчдын боловсролыг дэмжих асуудлаар үйл ажиллагаа явуулах хэрэгтэй байна.

-Сонгогчдын ирцийг идэвхжүүлэхийн тулд ямар арга хэрэглэж болох вэ?

-Дэлхийн жишгээс харахад сонгогчдын ирцийг нэмэгдүүлэхийн тулд хоёр янзын арга хэрэглээд байна. Нэгдүгээрт, урамшуулал буюу сонгуульд оролцсоны төлөө хөхиүлэн дэмждэг арга. Тухайлбал, татварын хөнгөлөлт эдлүүлэх ч юм уу төрөөс авах үйлчилгээний үед хөнгөлөлт үзүүлдэг. Хоёрдугаарт, санал өгөөгүй бол торгууль хүлээлгэдэг. Ийм жишээ Австрали зэрэг улсад бий. Тухайн улсад иргэд нь сонгуульд санал өгөх үүрэгтэй байдаг. Үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд торгоно гэх заалтыг сонгуулийнхаа хуульд тусгасан жишээ олон. Манай улсын тухайд шууд торгоно гэхээс илүүтэй янз бүрийн хөнгөлөлт үзүүлж болж байна. Тухайлбал, банкнаас зээл авахад сонгуульд саналаа өгсөн эсэх нэг гол шалгуур болох ёстой. Мөн татварын хөнгөлөлт үзүүлж болно. Ялангуяа залуу сонгогчдын ирцийг нэмэгдүүлэх янз бүрийн урамшуулалт арга хэмжээ авмаар байгаа юм. Харамсалтай нь энэ жил СЕХ-ны үйл ажиллагаа хангалтгүй байна. Яагаад гэхээр 2015 оны арванхоёрдугаар сард батлагдсан Сонгуулийн тухай хууль маш төвөгтэй хууль болсон. Улс төрийн нам, нэр дэвшигч, бие даагчдад ойлгомжгүй байгаа. Тэр бүү хэл СЕХ нь хуулиа тайлбарлаж чадахгүй байна. Сонгуулийн сурталчилгааны 17 хоногт сонгуулийн сурталчилгаа маш хязгаарлагдмал нөхцөлд, хуулийн ихээхэн дарамт дор явагдаж байгаа юм. Миний тооцоолж буйгаар сонгуулийн тухай хуулийн 80 орчим заалт хариуцлага хүлээлгэх тухай байгаа. Маш олон тохиолдолд нэр дэвшигчийг нэрсийн жагсаалтаас хасах, их хуралд сонгогдоод түр үнэмлэхээ авсан үед түүнийг нь цуцлах гэхчилэн олон заалт бий. Мөн сурталчилгааны маш энгийн мөртлөө жижиг акц дээр СЕХ гацаад байсан. Тухайлбал, нам ба нэр дэвшигчдийн ухуулагчид намын логог хэрэглэх үү, сурталчилгааны үед лед дэлгэц хэрэглэж болох уу гэхчилэн асуултад СЕХ тайлбар өгч чадахгүй байсан. Уг нь ардчиллын тогтсон жишгээр хуульд заагаагүй бүхэн зөвшөөрөгдөнө гэдэг байлаа. Гэтэл шинэ хуулиар хуульд заагаагүй бүхэн хууль бус үйлдэлд тооцогдоно гээд заачихсан. Тиймээс энэ жилийн сонгууль маш хязгаарлагдмал, хэцүү нөхцөлд явагдаж байна. Нам, нэр дэвшигчид бүү хэл судлаачид хүртэл хэлж ярих, мэдээлэл өгөх бүртээ ямар нэгэн хууль зөрчих вий гэх дарамттай байгаа. Олон нийтийн цахим мэдээллийн хэрэгслээр ийм дарамт хэдийнэ үүсээд явж байна.

-Одоогийн байдлаар тодорхой болсон тохиолдол байна уу?

-Зарим аймагт хэн нэгэн иргэн Засаг даргаа муулсан асуудлыг өөрийн фэйсбүүк хуудаснаа шэйрлэтэл намайг гүтгэлээ гээд шүүхэд өгчихсөн байж байна. Гэтэл тухайн иргэн хуулийн нарийн заалтыг мэдээгүй л явж байх жишээтэй. Иргэн мэдээлэлгүй байсны улмаас шүүхэд дуудагдаж байна. Энэ бүхэн сонгогчдын мэдээлэл авах эрхийг хаан боогдуулж байгаа юм. Уг нь сонгогчдын ирц байнга буурч байгаа тохиолдолд сонгогчдод олон талын мэдээллийг хүргэж байж санал өгөх боломжийг нээж өгөх ёстой. Гэтэл зурагт, сонины сурталчилгаа их хязгаарлагдмал байдлаар явагдаж байна. Дээр нь интернэт орчинд элдвийн зүйл шэйрлэх, коммент бичих боломжгүй болж байгаа. Мөн хуулиар зөвшөөрөл олгосон этгээд буюу штабын ухуулагчид сонгуулийн сурталчилгаа хийнэ гээд заачихсан. Тэгэхээр иргэд бие биетэйгээ сонгуулийн талаар, нэр дэвшигчдийн тухай асуудал ярьж болохгүй гээд хуульд заачихсан. Гэх мэтчилэн монголчуудын онцлогт таараагүй хуулийн заалтууд их бий.

-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр дамжуулан нэр дэвшигчид олонд танигдах боломжийг хаачихсан байгаа?

-Сонгуулийн хуулиар бүх нэр дэвшигчийн хэвлэмэл материалд хэмжээ заагаад өгчихсөн. Мөнгөтэй нэр дэвшигч их хэмжээний сурталчилгаа хийгээд мөнгөний сонгууль болчихож магадгүй гэх болгоомжлол байсан. Гэсэн хэдий ч энэ нь иргэдийн мэдээлэл авах боломжийг хязгаарлаж байна. Ер нь сонгуулийн тухай шинэ хууль Япон, Солонгосын өндөр зохицуулалттай, хатуу хуулийг тэр чигээр нь хуулаад авчихсан мэт харагдаад байгаа юм. Солонгосын парламентын сонгуулийн сурталчилгаа 14 хоногт хязгаарлагдмал байдлаар явагддаг. Гэтэл өрнө дахинд сонгуулийн сурталчилгаа маш чөлөөтэй, нээлттэй орчинд явагдаж байна.

Жишээлбэл, АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн сурталчилгаа 1.5 жил гаруйн хугацаатай болдог. Ингэж байж иргэд, сонгогчдодоо танигдан сонголт хийх боломжийг өгдөг юм. Гэтэл манайх шиг ардчилсан нийгэмд шилжээд 26 жил болж буй улсад Япон, Солонгосын хатуу хууль тохирохгүй байна. Ер нь сонгууль болоход 10 гаруйхан хоног үлдчихсэн байхад нийт сонгогчдын 35-40 орчим хувь нь хэнд санал өгөхөө шийдээгүй байна. Уг нь өмнөх сонгуулиар өдийд сонгогчдын 80 гаруй хувь нь шийдвэрээ гаргасан байдаг. Яагаад шийдээгүй вэ гэхээр мэдээлэл аваагүй, намуудын мөрийн хөтөлбөртэй танилцаагүй байна. Мөн иргэд улстөрчдөд итгэх итгэлгүй болсон байна гэж дүгнэж байгаа. Ерөнхийдөө мэдээллийн өлсгөлөн, хоосон орон зайд сонгууль болж байна.

Далай лам “Жилдээ нэг удаа өөрийн очиж үзээгүй газар руугаа явж байгаарай” гэсэн байдаг. Энэ жишгийг хүмүүс амьдралынхаа мөрдлөг болгочихмоор санагддаг юм. Очиж үзээгүй газар гэхээр заавал гадаад улс байх албагүй л дээ. Эхний ээлжинд Монголынхоо өргөн уудам нутгаар байгалийн сайханд аялах хэрэгтэй. Олон хоногийн аялалд гэр бүлээрээ явахад хамгийн тохиромжтой байдаг шүү дээ. Тиймээс хүүхдүүдээ бага байхаас нь эхлээд эх орноо бүсчлэн аялдаг жишгийг айл бүр хэрэгжүүлээсэй. Аялал олон давуу талтай болохоор сурах зүйл их бий. Мэдээж хэрэг эх оронтойгоо танилцаж байгалийн сайхныг биширнэ гэдэг том боломж. Мөн аяллаар далимдуулан орчин үеийн, тэр дундаа хотод өссөн хүүхдүүдэд монгол ахуйг сануулдаг болмоор байгаа юм. Яагаад гэхээр хотод өссөн хүүхдүүд хөдөө хээр явахад өглөө босоод голын усаар нүүрээ угаана гэхээр санаанд нь багтдаггүй.

Бас гал түлэхэд түлээ хэрэгтэй гэдгийг ч мэдэхгүй байна. Аав нь майхнаа барингаа хүүхдээ ойр хавиас аргал, мод олоод ир гэхээр гайхаж хардаг жишээ цөөнгүй бий. Тэгэхээр зуны амралтаар байгалийн сайханд зугаалангаа хүүхдүүддээ монгол ахуйг бага ч атугай сануулж баймаар санагдах юм. Голын усаар цай чанаж болдог, түлээ модоо өөрөө олдог, уул овоонд идээнийхээ дээжийг өргөдөг, хангайн нэрийг дэргэд нь хэлж болдоггүй зэрэг зан заншлыг танин мэдүүлж явдаг болъё. Тэгэхгүй бол овоон дээр гарч ирээд бие засдаг, гол ус руу бохир зүйлээ хийдэг залуучууд элбэг болсон байна лээ шүү.

Дэлхийн гольфийн түүх 1700-гаад оны үеэс эхэлдэг юм билээ. Шотландчууд анх спортын энэ төрлийг үүсгэж, хөгжүүлсэн гэдэг. Тэр цагаас хойш гольф олимпийн нэгэн төрөл болтлоо хөгжиж чаджээ. Харин манайд энэ спорт хожуу дэлгэрсэн. Монголын анхны гольфчдыг УИХ-ын гишүүн асан, хуульч Ц.Мөнх-Оргил, Монголбанкны ерөнхийлөгч Н.Золжаргал, “Өнөөдөр” сонины үүсгэн байгуулагч Ц.Балдорж агсан, Ч.Буд нар тэргүүлдэг. Тухайн үед Монголд гольфийн талбай байгаагүй бөгөөд энэ эрхмүүд гадаадад очиж тоглодог байжээ. Харин өнөөдөр манай улсад тогтмол үйл ажиллагаа явуулж буй гольфийн дөрвөн талбай бий. Зуны улиралд эдгээр талбай дээр тэмцээн уралдаан байнга болж байгаа. Энэ жилийн тухайд гольфчид анхны албан ёсны тэмцээнээ өнгөрсөн бямба гаригт хийлээ. “Скай ресорт”-ын “Mount Bogd” талбайд болсон улирлын нээлтийн тэмцээнээс “Танайд өнжье” булангийнхаа энэ удаагийн дугаарыг бэлтгэв.

Гольфийн тэмцээнүүд голдуу өглөө эрт эхэлдэг ажээ. 9, 10 цагаас хойш эхэлнэ гэж барагтай бол байхгүй. Хагас сайн өдрийн тэмцээн энэ жишгийн дагуу өглөө 8.30 цагт эхэллээ. Тамирчид тэмцээн эхлэхээс өмнө цаг гаруйн өмнө ирдэг ажээ. Эрт ирээд хувцсаа сольж өмсөнө, бие халаалтаа хийнэ. Гэхдээ бусад спортынхон шиг гүйж харайгаад хөлсөө урсгаад байхгүй. Ерөнхийдөө гар, хөлийнхөө булчинг суллаад сунгалтын дасгал хийнэ. Хөлдөө мөрний хэмжээтэй зай авч зогсоод хэд гурван удаа босч суугаад дараа нь сунгалтын дасгалаа хийдэг ажээ. Гольфчид ерөнхийдөө ерөнхий боловсролын сургуулийн биеийн тамирын хичээл дээр хийдэг сунгалтын дасгалтай төстэй байдлаар биеэ халаагаад талбай руу явлаа. Талбайн наахна талд мөн бие халаах хэсэг бий. Тэнд сагс дүүрэн бөмбөг хол, ойрын зайд цохиж биеэ халаагаад тэмцээн эхлэхэд бэлэн болов. Хувцасны тухайд гэвэл тодорхой стандарттай. Талбайд гарч буй тоглогч заавал ч үгүй босоо захтай цамц өмсөнө. Мөн жинсэн өмд өмсч болохгүй. Даавуун өмд юм уу шорттой тоглоно. Хэрэв шорт өмсч байгаа бол цагаан оймстой талбайд гарахыг зөвшөөрөхгүй. Харин өмдтэй тохиолдолд оймсны өнгө ямар ч байж болдог гэсэн. Пүүзний тухайд уландаа арзгартайг сонгоно. Гэхдээ хөлбөмбөгчнийх шиг том, том арзгартай ч биш. Өвсийг сэндийчихгүйн тулд маш нарийн арзгар, тэгсэн мөртлөө бөмбөг цохих үед халтирахгүй, газарт бага зэрэг шигддэг гутал өмсдөг ажээ.

Энэ удаагийн тэмцээнд 40 гаруй тамирчин оролцлоо. Олон тамирчинтай тул хоёр хуваагдан талбайгаа тойрч тоглохоор болов. Ингээд гурав, гурваараа нийлээд тоглолтоо эхлүүлсэн юм. Гольфийн талбай 18 нүхтэй. Хэрэв 18 нүхэнд нийт 72 цохилтоор бөмбөгөө оруулж чадвал маш том амжилт. Дэлхийн мэргэжлийн тамирчид иймэрхүү маягаар тоглодог. Гэхдээ сүүлийн үед сонирхогчдын дунд 72, тэр бүү хэл хасах оноотойгоор буюу 72-оос бага цохиж тэмцээнээ дуусгаж буй тамирчин олон болж байгаа гэнэ. Манай тамирчдын тухайд дунджаар 78 цохиж байгаа гэх судалгаа бий. Гэхдээ энэ тоо жил ирэх тусам улам багасч байгаа юм байна. Үүгээр ч зогсохгүй хоёр жилийн өмнө манай шилдэг тамирчдын нэг Д.Өлзийдэлгэр Тэрэлж дэх гольфийн талбайд болсон тэмцээний үеэр 72 цохиж том амжилтын эзэн болжээ. Түүний энэ тэмцээнийг гольфчид өнөө хэр дурсан ярьдаг юм билээ. Дэлхийн мэргэжлийн гольфчдын дээд амжилт -6 буюу 66 цохилт байгаа гэсэн.

Тэмцээн эхлэхийн өмнө тамирчид хоорондоо элдэв зүйл ярилцан инээлдэж байсан бол яг тоглож эхлэх үедээ ерөнхийдөө дуугаа хураачихдаг ажээ. Ялангуяа нэгийгээ бөмбөг цохих үед чанга ярих бүү хэл дуугарах ч үгүй. Бас илүү дутуу хөдөлгөөн хийхгүй. Яг л өөрөө цохих гэж буй мэт анхааралтай, чимээгүй ажиглана. Учир нь бөмбөг цохих гэж буй хүн анхаарлаа дээд цэгтээ төвлөрүүлж буй учраас түүнд саад болж болохгүй. Харин цохисон хойно нь бөмбөгийг харж байгаад “Суу, суу, суу. Суу л даа” гэхчилэн сэтгэл хөдлөлөө гаргаж байв. Суу гэж байгаа нь бөмбөг хүрэх ёстой замаасаа хэтрээд явчихвал зогс гэж байгаа утгатай. Мэдээж хэрэг нэг нүхнээс нөгөө рүү хүрэх замд янз бүрийн саад бэрхшээл бий. Жаахан буруу цохичихвол ус руу яваад орчихно, эсвэл элс, чулуу, өндөр бутан дунд ч орчихож магадгүй. Тэр бүх саадыг тооцоолон цохих хэрэгтэй. Тиймээс гольфчид бөмбөгөө харж байгаад дотроо бодож буй бүхнээ ил гаргана. Эвгүй саад руу орох гээд байвал наанаас нь “Суу” гэхээс гадна, “Одоо жаахан эргэчих” гэхчилэн аргадсан өнгөөр ярина. Ер нь цохисон бөмбөгөө яг л амьтай мэт санан ярьж сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлдэг ажээ. Гурван хүн хамтдаа тоглож байвал бүгдээрээ цохиж дуусаад хамт хөдөлнө. Ингэхдээ нэг нь сайн цохивол “Өө мундаг. Маш сайхан цохилоо” гэхчилэн урамшуулсаар дараагийн цэг рүүгээ явдаг юм байна. Тус талбай элс, хайрган саадаас гадна усан саадтай. Дээрх саадуудыг зориудаар бий болгож олон улсын стандартын дагуу барьжээ. Ингэхдээ таван ч хиймэл нуур хийсэн гэсэн. Уг хиймэл нууранд нь усны шувууд ирж, буцдаг болоод хоёр жил болж байгаа гэнэ. Өнгөрсөн жил хоёр хун зусаад буцсан бол энэ жил хэдэн ангир ирчихсэн байна лээ.

Ийн тоглоход тэдэнд caddie охидууд тусална. Caddie гэдэг нь нэг ёсондоо туслах гэсэн үг. Тэд нэг, нэг гольфчныг дагаж явах бөгөөд цохиурыг нь ойртуулж өгөх, бөмбөгөө хамт хайх гэх мэтээр тоглогчдыг цагаа хэмнэхэд тусалдаг ажээ. Гольфчид нэг тоглолтод 14 цохиур хэрэглэдэг. Хол ойр, хөөргөж эсвэл намхан цохихоос хамаарч цохиураа сонгодог юм байна. Заримдаа зайгаа тааруулаад цохих үед гэнэт салхилаад элс, эсвэл битүү хайрган дунд бөмбөгөө оруулчихна. Тиймэрхүү саад гольфчдоос тоглолтын ур чадвар ихээхэн шаарддаг ажээ. Энэ мэтээр бөмбөгөө цохиж явсаар 18 нүхийг дуусгана. 18 нүхийг хамгийн цөөн цохилтоор дуусгасан хүн хожих ёстой. Гэхдээ тэдний тоглолтыг хэн ч шүүхгүй. Ер нь дэлхий дээрх шүүгчгүй, өөрөө өөртөө торгууль ноогдуулдаг ганц спорт ч байж мэдэх юм. Учир нь гольфийн талбайд шүүгч байдаггүй. Тамирчид өөрөө өөрсдийгөө шүүгээд явна. Бас өөртөө торгууль оногдуулдаг гэдгийг сонсоод өөрийн эрхгүй инээд хүрч “Тэгвэл өндөр бооцоотой тэмцээнд түрүүлэх амархан юм биш үү” гээд хэлчихсэн чинь буруудав. Бүгд л энэ нөхөр чинь юу яриад байна аа гэх хачин харцаар ширтээд “Гольфчдод худлаа ярина гэх ойлголт байдаггүй” гэж товчхон тайлбарлав. Хэрэв худлаа хэлбэл, нэгдүгээрт, хамт тоглож буй нөхөд нь анзаарна. Тэгснээр дараа түүнтэй хамт тоглох хүн олдохгүй. За яахав гээд бусдыгаа хуурлаа гэж бодоход өөрөө өөрийгөө хуурсан нь насан туршид нь бодогдоод бараг л сэтгэлийн тамд унадаг бололтой юм. Ер нь гольф гэдэг хамгийн өндөр ёс зүйтэй спортын нэг юм билээ. Талбай дээр гарсан л бол бие биедээ хүндэтгэлтэй хандан хараал хэлж огт болохгүй, маргалдана гэсэн ойлголт байхгүй. Бусад спортын төрлүүд шиг талбай дээр гарсан л бол хоорондоо ширүүн өрсөлдөнө гэж байхгүй. Ингээд бодохоор уйтгартай ч юм шиг. Гэхдээ яг өөрөө тоглоод, спортоо мэдрээд явбал тун сонирхолтой байдаг гэсэн.

Гольфийг баячуудын, бас хөгшчүүдийн спорт гэх нь бий. Гэвч талбай дээр тоглож буй гольфчдын дунд залуу хүн олон байв. Хорь нэлээн гарч гучин нас дөнгөж өнгөрч яваа болов уу гэмээрнасныхан дийлэнх нь ажээ. Тэд өөрсдийнхөө сонирхлоор уг спортоор хичээллэж эхэлсэн юм байна. Тиймээс хөгшчүүдийн сонирхдог спорт гэж хэлж болохооргүй юм билээ. Харин баячуудын спорт гэдэг ойлголтын тухайд талбайн үнэлгээнээс хамаардаг байж магадгүй юм. Учир нь “Mount Bogd” талбайд 18 нүхэнд нэг удаа тоглоход ажлын өдөр 165 мянга, амралтын өдөр 195 мянган төгрөг төлнө. Энэ бол ганцхан удаа тоглох үнэ. Хэрэв байнга тоглож эхэлбэл сар, улирлын багцад хамрагдаж болох юм билээ. 40 удаа тоглох эрхээ нэг дор авбал нэг тоглолтын үнэ 132 мянган төгрөг болж хямдардаг гэсэн. Мөн Монголын гольфийн холбооны гишүүдэд хөнгөлөлттэй үнээр үйлчилдэг гэж байлаа. Цохиурын тухайд брэндээсээ хамаараад харилцан адилгүй үнэтэй. Гэхдээ шинээр гольф сонирхож буй хүмүүс ахмад тамирчдынхаа хэрэглэж байсан хуучин цохиурыг голдуу авдаг ажээ. Ахмадууд хуучин цохиураа 100-200 ам.доллараар залуучууддаа өгнө. Гэхдээ ихэнх нь “Энэ спортоор уйгагүй хичээллээрэй, амжилт хүсье” гээд мөнгө төгрөг гэлгүйгээр бэлэглэчихдэг гэсэн. Мөн тус талбайн хамт олон 12-26 настай хүүхэд, залууст үнэ төлбөргүйгээр зургаан долоо хоногийн гольфийн хичээл явуулдаг ажээ. Уг сургалтад хүссэн хүүхэд бүр хамрагдах боломжтой. Мөн эмэгтэйчүүдэд цагийн 10-20 мянган төгрөгөөр хичээл заадаг гэсэн. Ингээд бодохоор зөвхөн баячуудын спорт гэж ойлгож болохгүй юм. Ер нь гольфоор хичээллэхийн ач тус их. Хүүхэд, залуус энэ спортоор багаасаа хичээллэвэл аливаа асуудалд нухацтай ханддаг болдог гэнэ. Ялангуяа яаран шийдвэр гаргахгүйгээр, асуудлыг өргөн цар хүрээнд сэтгэж байж шийдвэр гаргах хүмүүжлийг гольф өгдөг ажээ. Мөн ёс зүйн асар өндөр боловсрол олгодог гэсэн. Тийм болохоор Харвардын сургуулийн хичээлийн хөтөлбөрт гольф багтдаг юм байна. Түүнчлэн нэгэнт тоглоом эхэлсэн л бол цаг агаар, хувийн асуудал яаж ч өрнөсөн бай тоглолтоо заавал дуусгадаг. Энэ чанар нь эхлүүлсэн ажлынхаа ард гарах зарчмыг суулгадаг онцлогтой. Эрүүл мэнд талаасаа цэвэр агаарт, байгалийн сайханд дөрвөөс таван цаг алхдаг болохоор тэр хэрээр хөдөлгөөний дутагдал, стрессээс ангижирдаг гэж байлаа.

Эндхийн гольфийн талбайд сүүлийн хоёр жил нэг асуудал үүсдэг болжээ. Тэр нь хэрээ. Тамирчид бөмбөгөө 300-400 метрийн зайд цохьчихоод араас нь алхаж байх хооронд бөмбөгийг нь хэрээ зуугаад явчихдаг болжээ. Хэрээ бөмбөгийг өөр шувууны өндөг байна гэж андуурдаг бололтой. Нэгэнт зуугаад явчихсан бөмбөгийг буцааж олж ирнэ гэж байхгүй учраас шинэ бөмбөгөөр тоглолтоо эхлүүлдэг гэсэн. Уг нь тоглоомын дүрэмд тоглолтод орсон бөмбөгийг гараараа, эсхүл өөр ямар нэгэн байдлаар хөдөлгөж болдоггүй ч гэлээ нэгэнт өөрсдийнх нь буруугаас болоогүй тул шинэ бөмбөгөө багцаалдаж тавьж байгаад тоглоомоо үргэлжлүүлдэг гэнэ. Ийн тамирчидтай гольфийн ертөнцийн талаар ярилцаж явсаар 18 нүхээ дуусгав. Эхэлсэн газраа буюу гольфчдын байрладаг газар иртэл тамирчдын түрүүч тэмцээнээ дуусгаад цугларч байв. Бүгдийнх нь амжилтыг томоо гээчийн самбар дээр тэмдэглэдэг аж. Тэндээсээ хэн, ямархуу амжилттай байсныг харж болно. Дагаж явсан гурван тамирчин маань өөрсдийнхөө оноог бичсэн цаасаа өгтөл бөөн шуугиан, алга ташилт болоод явчихав. Яав гээд анзаартал энэ өдөр Монголын гольфийн түүхэн дэх сонин тохиолдлын нэг болжээ. Учир нь Ч.Даваахүү гэж тамирчин 13 дугаар нүхийг ганцхан цохилтоор дуусгажээ. Энэ амжилтыг “Hole in 1” гэж нэрлэдэг юм байна. Ийм тохиолдол гольфийн тэмцээнд маш ховор тохиолддог ажээ. Бүр 10 мянган цохилтод ганц удаа тохиох тун ховор боломж юм байна. Тиймээс гольфчид үүнийг сонсоод бөөн баяр болж байв. Дашням, балжиннямтай өдөр гэдэг шиг өнөөдөр гольфчдын хувьд Даваахүүтэй өдөр болж байна гэлцээд л. Тэрээр 170 гаруй метрийн зайнаас нүхээ чиглүүлээд цохитол бөмбөг их ойрхон буучих шиг болжээ. Тэгээд хараад л байж, гэтэл туслагч охидын нэг нь бөмбөг алга болчихлоо гэж орилсон гэнэ. Ингээд яваад очтол бөмбөг нүхэнд орсон байжээ. Тэрээр “Ёстой аз од минь гийсэн өдөр байна. Ганц цохилтоор оруулна гэж огт төсөөлөөгүй. Өөрийнхөө хэмжээнд цохитол нүхэнд орчихсон байж” хэмээж байв. Түүний хувьд сүүлийн таван жил гольфоор хичээллэж байгаа юм байна. Таван жилийн дараа ийм амжилт үзүүлсэндээ маш их баярлаж байна гэдгийг хэлж байв. Угаасаа иймэрхүү тохиолдол манай гольфчдын дунд тун цөөхөн тохиолддог гэсэн. Тиймээс томоохон ивээн тэтгэгчтэй буюу “Monnis cup”, “Nissan cup”, “Range rover cup” зэрэг тэмцээний үеэр “Hole in 1” буюу ганцхан цохилтоор нүхэнд оруулсан тамирчныг борлуулж буй автомашинаараа байлдаг гэсэн. Гэхдээ одоогоор тийм тохиолдол гараагүй байгаа ажээ.

Дэлхий даяар 60-70 сая гаруй гольфчин байдаг гэнэ. Манайд тогтмол тоглодог 70-80 хүн байдаг. Ажлынхаа зав чөлөөгөөр тоглодгийг нь нэмбэл 100 давах юм билээ. Мөн эмэгтэй тамирчид бий. Тэд “Монголын эмэгтэй гольфчдын холбоо”-той. Уг холбоонд 40 гаруй хүн гишүүнчлэлтэй гэсэн. Эмэгтэйчүүд эрчүүдийг бодвол тогтмол тоглоод байж чадахгүй ч гэлээ жилдээ нэг удаа улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээ хийчихнэ. Мөн холбооных нь зүгээс дэмжээд гадаад, дотоодын тэмцээнд явуулдаг гэсэн. Одоогоор сүйдтэй амжилт гаргаагүй байгаа ч гэлээ улсынхаа нэрийг гаргаад, туршлага судлаад, дараагийн үеэ бэлтгээд явж байдаг ажээ. Харин “Монголын гольфийн холбоо”-ныхон эмэгтэйчүүдээ бодвол жил бүр 20-30 тэмцээнийг ивээн тэтгэгчидтэйгээ хамтран зохион байгуулдаг юм байна.

Хоёр жилийн өмнө Азийн гольфийн холбооны ерөнхийлөгч нар манай улсад иржээ. Тэд “Скай ресорт”-ын талбайтай танилцаад олон улсын стандарт хангасныг сайшаан магтжээ. Нэгэнт ийм талбайтай болсон учир 2019 онд олон улсын тэмцээн зохион байгуулъя гэж ярилцаад явсан байна. Тэд Монголыг зорин ирсэн нь учиртай гэсэн. Яагаад гэвэл гольф өндөр хөгжсөн Азийн орнуудад улирлын хамгийн идэвхтэй үе гэгддэг зургаа, долоо, наймдугаар сард хэт их халуун байдаг учраас тоглоход төвөгтэй байдаг гэнэ. Харин тэр үед Монголд ирж тогловол цаг агаар тун аятай сайхан байх ажээ. Тиймээс Азийн гольфийн холбооныхон тамирчдаа зуны гурван сард Монгол руу явуулах, манайд олон улсын чанартай тэмцээн уралдаан хийх боломжийг судалж байгаа юм байна.

Ийн гольфийн спортын сонин хачин, тамирчдын баримталдаг дүрэм журамтай танилцаж нэг өдрийг өнгөрөөлөө. Ямартай ч гольфчид бусдыг хүндлэх, аливаа асуудалд нухацтай хандах, шулуун шударга байх гэхчилэн ёс зүйн асар өндөр шаардлагыг өөрсдөдөө тавьдаг ажээ.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын хаврын чуулганы тавдугаар сарын 19-ний нэгдсэн хуралдаанаар Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг баталсан. Үүний өмнө манай улс 2004 онд Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай бие даасан хуулийг баталж байлаа. Ингэснээр гэр бүлийн хүчирхийлэлд тодорхой хэмжээний хариуцлага хүлээлгэх хуулийн орчинтой болсон юм. Шинээр баталсан уг хуулийг эрх зүйн шинэтгэлийн хүрээнд батлагдсан Гэмт хэргийн тухай, Зөрчлийн тухай, Хууль сахиулах үйл ажиллагааны тухай, Гэмт хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн төслүүдтэй харилцан уялдуулан боловсруулсан байна. Гэр бүлийн хүчирхийллийг илрүүлэх, таслан зогсоох, хохирогч гэр бүлийн бусад гишүүдийн амь нас, эрүүл мэнд, аюулгүй байдлыг хамгаалах, үйлчилгээ үзүүлэх, урьдчилан сэргийлэх тогтолцоо, үйл ажиллагааны эрхзүйн үндсийг тогтоох зорилготой бөгөөд зургаан бүлэг 42 зүйлтэй ажээ.

Өмнөх хуулиар гэрлэлтээ төрийн эрх бүхий байгууллагад бүртгүүлээгүй боловч хамтын амьдралтай хүмүүс, хүүхдийг гэр бүлдээ авч хүмүүжүүлж буй, эсхүл асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигч тогтоосны үр дүнд тухайн иргэний асрамжид байгаа этгээд хамаардаг байсан. Тэгвэл шинэ хуулиар тодорхой нөхцөл шалтгааны улмаас тухайн гэр бүлд амьдарч байгаа хүн бүр хамаарах юм. Мөн өөрсдийн болон үрчлэн авсан хүүхэд нь тусдаа амьдарч байгаа бол, салсан нөхөр, эхнэр, өмнө нь хамтран амьдарч байсан хүн, хамтран амьдраагүй ч гэлээ дундаасаа хүүхэдтэй хүмүүс нэгэн адил хамаарч байгаа ажээ. Нэг ёсондоо хамрах хүрээ нь тэлсэн гэсэн үг.

Хуулийн нэр томьёоны тодорхойлолтод мөн хэд хэдэн заалт нэмэгджээ. Тухайлбал, сэтгэл санааны хүчирхийлэл гэсэн заалт орсон байна. Нэг этгээд нөгөө этгээдийнхээ хүсэл зоригийнх нь эсрэг тодорхой үйлдэл хийх, эсхүл хийхгүй байхыг албадах, үл хайхрах, гүтгэх, мөрдөн мөшгих, заналхийлэх, бусадтай харилцахыг хязгаарлах, гутаан доромжлох болон бусад хэлбэрээр сэтгэл санааны шаналал үүсгэвэл гэм буруутайд тооцогдох ажээ. Тэгэхээр нөхрөө элдэв бусадтай хардан цаг ямагт нөхрөө зовоогоод байвал энэ хуулийн бусадтай харилцахыг хязгаарласан гэх үндэслэлээр гэм буруутай болж мэдэх юм. Түүнчлэн гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэхийг хориглох тухай зүйлд “хохирогч гомдлоосоо татгалзсан буюу хүчирхийлэл үйлдэгчтэй эвлэрсэн нь хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа явуулахыг зогсоох үндэслэл болохгүй” гэж заажээ. Ингэснээр хохирогч ямар нэгэн байдлаар дарамтлуулах, эсхүл мөнгө төгрөгөөр тохиролцон хэргийг хэрэгсэхгүй болгодог байдлыг үгүй болгож байгаа юм.

Харин Гэр бүлийн хүчирхийллийг илрүүлэх, таслан зогсоох арга хэмжээ гэх гуравдугаар бүлэгт “…мэдээлэл хүлээн авсан байгууллага, албан тушаалтан гэр бүлийн хүчирхийллийг таслан зогсоох, хохирогчийг хамгаалах арга хэмжээг шуурхай авах үүрэгтэй” болжээ. Түүнчлэн “Бусдын орон байх, эзэмшил газарт шүүгчийн зөвшөөрөлгүй нэвтрэн орж үзлэг, нэгжлэг хийх, шаардлагатай бол баривчлах, хураан авах ажиллагаа явуулна” гэжээ. Ингэснээр гадаа гудамж талбайд эхнэрээ, эсвэл хэн нэгний хүүхдийг цохиж зодвол шууд гэмт хэрэгт тооцогдох болжээ.

Мөн гэртээ эхнэрээ зодох, мөн адил хүүхдээ балбахад ямар ч хариуцлага хүлээлгүй өнгөрдөг байсныг шинэ хуулиар зохицуулж өгсөн байна. Түүнчлэн гэртээ эхнэр, хүүхдээ зодож байхад айл хөрш нь дуудлага өгч, хорооны цагдаа ирээд эвлэр гээд буцах эрхгүй болж байгаа. Мөн гэрт нь орж болдоггүй байсныг шинэ хуулиар нээлттэй болгож өгчээ.

Нэг үгээр хэлбэл гэртээ ч бай, гадаа гудамжинд ч бай ямар нэгэн байдлаар эхнэр, нөхөр, хүүхдэдээ гар хүрсэн тохиолдолд гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнд тооцогдох заалттай болж байгаа юм байна. Мөн цагдаагийн байгууллагын бие төлөөлөгч тухайн хохирогчийг гэр орноосоо хувцас, эм, эмчилгээний хэрэгсэл, бичиг баримт, хүүхдийн сургалтын хэрэгсэл зэрэг нэн шаардлагатай хэрэглээний эд зүйлээ авахад нь туслалцаа үзүүлэх, хүчирхийлэл үйлдэгчээс шаардан гаргуулах үүрэгтэй юм байна. Энэ мэт байдлаар гэр орноосоо гараад ирсэн хохирогчдод нийгмийн ажилтан тусламж үзүүлэх үүрэгтэй. Тухайлбал, хохирогчийг асрамж, халамжийн хувилбарт үйлчилгээ болон нийгмийн халамжийн тэтгэмжид хамруулах, шаардлагатай бусад үйлчилгээнд холбон зуучлах ажлыг зохион байгуулах үүрэг хүлээжээ.

Энэ хуулийн дөрөвдүгээр бүлэг хүүхдийг гэр бүлийн хүчирхийллээс хамгаалах тухай юм. Уг бүлгийн 26.3 дахь заалтаар “…хүүхэдтэй хүнлэг бус, хэрцгий харьцах, ялгаварлан гадуурхах, сэтгэл санааны дарамт үзүүлэх, заналхийлэх, хүч хэрэглэх, зодож шийтгэх, тэвчишгүй хөдөлмөр эрхлүүлэх хэлбэрээр хүүхдийн бие махбодод халдах, үл хайхрах, хүүхдийн дэргэд архидан согтуурах, мансуурах, хүчирхийлэл үйлдэхийг хориглоно” гэжээ. Ингэснээр аав, ээжүүд хүүхдийнхээ дэргэд архи уувал гэм буруутай болох юм байна. Ер нь шинэ хуулиар хүүхдийн эсрэг хүчирхийлэл гэсэн бүлэг нэмэгдэж байгаа нь өндөр ач холбогдолтой. Хүүхдүүд хүчирхийлэлд өртсөнөө төдийлөн мэддэггүй тул тухайн хүүхдийг хүчирхийлэлд өртсөнийг хэн нэгэн мэдвэл уг асуудлыг мэдээлэх нь иргэний үүрэг байхаар зааж өгчээ. Мөн хүүхэд хүчирхийлэлд өртөж байхыг харсан хүн холбогдох газарт мэдээлэх ёстой гэжээ. Хэрвээ иргэн үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд мөн л хариуцлага тооцох юм байна.

Мөн төсөлд хохирогчийг хамгаалах, нөхөн сэргээх үйлчилгээний зохицуулалтыг цогц байдлаар томьёолж, үйлчилгээг мэргэшсэн төрийн бус байгууллагаар гэрээний үндсэн дээр гүйцэтгүүлэх, тэдэнд үзүүлэх дэмжлэгийн хэлбэрүүдийг шинээр оруулахаар мөн тусгасан байна.