Солонгосын агаарын тээврийн “Кореан Эйр” гэж Монголд монополь эрхтэй компани бий. Энэхүү авиа компанид манай улс гадаад нислэгийнхээ бүх эрхийг атгуулчихсан. Юм үзээгүй, ходоод нь хонхолзсон өлөн дарга нар тухайн үедээ багахан шан харамжид л гадаад руу зорчих хамгийн том сувгаа солонгосуудын мэдэлд өгч, тэдний аяг аашинд захирагдан бөхөлзөж ирлээ. Ёстой нөгөө таваг шөлөнд нь уярчихлаа гэдэг шиг бэлэг сэлтний сургаар бүх нислэгээ тавьж туусан байлгүй, хөөрхий. Өлөн зэлмэн дарга нарын өрөвдөлтэй төрх ч нөлөөлсөн үү, солонгосчууд монголчууд бидэнд дэндүү эрэлхүү, бардам дээрэнгүй хандах юм. Уул нь энэ орчлон дээр солонгос монгол хоёр л хоорондоо тэр энэ гэжялгахын аргагүй адил царай зүстэй хүмүүс. Хэрвээ хүн төрөлхтөн хоорондоо хамаатархаж садансвал хамгийн түрүүнд манай хоёр улс садансаж таарна.
Тиймдээ монголчууд бид солонгосчуудад нэг л элгэмсүү, эерүү зөөлөн сэтгэлээр ханддаг. Харин дэлхий дахинд биднээс өөр Солонгосыг тоож харилцах, хүндэтгэж үзэх улс үндэстэн байхгүй. Солонгосчууд энэ ертөнцийн шоовдор хүмүүс шиг явж ирсэн. Соёлт хүн төрөлхтөн тэднийг ингэж шоовдорлож, нүд үзүүрлэх нь арга ч үгүй юм даа гэх бодлыг “Кореан Эйр”-ийн үйлчилгээ бид бүхэнд мэдрүүлж байна. Монголчуудыг хүн биш мэтээр дорд үзэж, хоёрын хоорондох ямаан омгоороо далайлгаж, бусдаас ялгаварлан гадуурхсан өрөвдмөөр сэтгэлгээ нь солонгосчуудын үнэн төрхийг илчилж, дэлхийн шоовдор үндэстэн гэдгийг нь гэрчлээд өгөх аж.
“Өдрийн сонин” өмнө нь иргэдээс ирсэн санал гомдол дээр тулгуурлаж “Солонгосын “Кореан Эйр” монголчуудыг басамжлах нь хэрээс хэтэрлээ” гэж бичиж байсан. Түүнээс хойш олон иргэд бидэнд хандлаа. Олон жишээ баримтыг хэлж байна. Манайхныг дорд үзсэн, илт гадуурхаж дээрэлхсэн энгийнжишээ баримтаас дурдъя л даа.
“Кореан Эйр”-ийн онгоцонд монгол, европ хоёр иргэн ижилхэн мөнгөө төлөөд зорчиходсолонгосуудын үйлчилгээ эрс өөр байдаг нь цаанаа л зэвүүн. Зэрэгцээд сууж буй хоёр зорчигчид вино хундагаллаа гэхэд шар толгойтой европт хундаганы талаар дүүргээд монгол хүнд ёроолд нь дусаагаад өгч байх жишээний. Пиво захиалахад мөн л шар толгойтод авчирч өгөөд монголд нь болохоор ойлгохгүй байна гээд хэнэг ч үгүй орхичихно. Ингэж монголчуудыг хүн төрөлхтний өмнө хүн биш мэтээр доромжилдог. Онгоцны үйлчилгээтэй холбоотой энэ мэт жишээ захаас аваад үй түм. Монголд “Кореан Эйр”-ийн албан ёсны төлөөлөгчийн газрууд бий. Тэдгээр газруудад бид захиалга өгч нислэгийнхээ тасалбарыг авдаг. “Бизнес классын тусгай тасалбар нь төд, энгийнээр төд” гээд төлөөлөгчийн газрынхан мэдэгдэж нислэгийн цагийн хуваарийг танилцуулж, “манайхаар тавтай үйлчлүүлээрэй” гээд сүйд болно.
Гэвч харамсалтай нь “Кореан Эйр”-ийнхэн төлөөлөгчийн газрынхаа тасалбарыг онгоцонд ороод газар дээр нь шууд өөрчилдөг. Ямар зорчигч өндөр үнэ хөлс төлж тусгай тасалбар авсан зэрэг нь тэдэнд огтоос падгүй. Бизнес класст сууж байгаа эрхмийг солонгосын нэг дарга ороод ирвэл хойш нь энгийн суудал руу ямар ч тайлбар авахгүйгээр хөөж явуулна. Ер нь бизнес классын зөөлөн суудалд ямар монгол хүн явна түүнийг зэвүүрхсэн тохуурхсан харцаар харж, нүдээрээ олзолж байгаад шууд хөөгөөд явуулдаг. Тэдний дээрэнгүй байдал дэлхий нийтэд ч ил тод батлагдаж байна.
Саяхан “Кореан Эйр”-ийн ерөнхийлөгч Чо Хюн А-г агаарын тээврийн хуулийг зөрчсөн хэмээн олон улсад шуугилаа. Түүний охин Нью-Йоркоос Сөүлийн чиглэлд ниссэн онгоцыг Нью-Йоркийн олон улсын нисэх онгоцны буудалд буцааж буулган нислэгийг саатуулсан. Тэрээр онгоцны үйлчлэгчийг самар задалсангүй гэж бухимдан тухайн үйлчлэгчийг хөөж буулгахын тулд олон улсын нислэгийн чиглэлийг буцааж дураараа авирлажээ. Энэ нь агаарын тээврийн аюулгүй байдлын журмыг зөрчсөн болохыг тогтоож шүүхэд шилжүүлээд буйг бид мэдэж байгаа. “Кореан Эйр”-ийнхэн ийм л дээрэнгүй давилуун, ёс бус үйлдэл гаргаж олон улсад нэр хүнд нь маш бүдүүлгээр унаж байна.
Солонгосын онгоцны буудал дээр хуучин цагт виз чанга байхад нэг модон саваа барьсан өвгөн байсныг манайхан мэднэ байх. Гадны зорчигчдыг хилээр чөлөөтэй нэвтрүүлснээ, нүдэндээ хүйтэн харагдсан монголчуудыг өнөө модон саваагаараа чичилж бөөгнүүлээд цагаачлалын алба руу хонь шиг туудаг байсан. Харин одоо “Кореан Эйр”-ийнхэн монголчуудад зориулж нэг шар жингэр бэлдсэн байна лээ. Нисэх буудал дээр ачаа тээшийг нь үнэрлүүлж гадны мянга мянган зорчигчдын өмнө бах таваа хангах гэж тэр. Солонгост байгаа ах дүү, хань нөхөд, үр хүүхдэдээ манайхан хамгийн түрүүнд мах аваачиж өгдөг. Үүгээрээ бид солонгосчуудаас амьдралын хэв маяг өөр гэдгээ баталдаг. Монголчуудын ачаа тээшинд мах байгааг өнөө жингэр нь шиншилж, тэгээд л нисэхийн харуул хамгаалалтынхан хавиар нэг орилж бахиран, бөөн сүр дуулиан болгоно. Мах гэдэг бидний хувьд муу муухай, өөрсдийгөө доромжлуулах гутамшигт зүйл биш шүү дээ. Харин ч ёс заншлын бэлгэдэл болсон зүйлээ авч очсоны төлөө хоёр улсын хооронд хар тамхи зөөсөн гэмт этгээд шиг элдэв бусаар доромжлуулж нүүрээ хийх газаргүй болдог. Монголчуудад тусгайлж зориулсан порц гэдэг нь энэ.
Солонгосчуудын увайгүй үйлдлийг бид ерөөсөө тоодоггүй. Азийн наадмын үеэр эмэгтэй жүдочдын хоолонд юугаа ч хийчихсэн гэдэг билээ. Өөрсдийнх нь ёс юм байлгүй гээд тоолгүй өнгөрүүлсэн. Жүдо бөхийн холбоо шүүхдэж, гомдол гаргаж янз бүр болохоор л байсан. Гэвч чимээ аниргүй өнгөрсөн. Гэтэл солонгос нөхдийн монголчуудад хүн биш мэтээр дээрэнгүй хандаж, эрээ цээргүй увайгүй үйлдэл гаргах нь арай хэтийдлээ. Үүнд Монголын төр засаг албан ёсоор мэдэгдэх хэрэгтэй байна. Бид чинь эрх биш дээрээ төртэй улс үндэстэн юм байгаа биз дээ. Өөрсдийнхөө ёс уламжлал амьдралын хэв маягаа манай эрх баригчид Солонгосын талд сайтар ойлгуулах цаг хэдийнэ болжээ. Алийн болгон Солонгосын нисэх буудал дээр шар жингэрт нь боорлуулаад гэмт амьтан шиг гилбэлзэж суух вэ. Баялаг бүтээгчид, хэрэглэгчид толгой дээгүүр хаан мэт эрх мэдэлтэй, бүхнийг өмнөө мэхийлгэдэг болсон өнөө цагт “Кореан Эйр”-т мөнгөө төлчихөөд доромжлуулж суудаг үндэстэн Монголоос өөр байна уу.
Эл бүгдийг Монголын төр засаг албан ёсоор хэлж ярихгүй бол бид наад зах нь “Кореан Эйр”-т итгэхээ болилоо. Энэ нь уг авиа компаниар үйлчлүүлэхээ болино гэсэн үг. Бүх л зүйл өрсөлдөөний хуулиар хэмжигдэж байхуйд улс үндэстнээрээ доромжлуулан, гадуурхагдан, хөөгдөж туугдаж “Кореан Эйр”-ийг царайчлахын хэрэг огтоос алга. Цаана чинь дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудын топ компаниуд байна. Америк, Японы дэлхийд нэртэй авиа компаниудтай Монгол Улс албан ёсоор гэрээ байгуулах хэрэгтэй. “Кореан Эйр”-ээс гэрээгээ цуцал. Зөвхөн “Кореан Эйр”-ээс гэрээгээ цуцлаад зогсохгүй уул уурхай болоод өөр ямар л салбарт Солонгосынхон үйл ажиллагаа явуулна тэр бүгдийг хориглох хэрэгтэй юм. Ер нь тэгээд Солонгост амьдрах гэсэн монголчуудаас илүү Монголд амьдрах гэсэн солонгосчууд олон болсон шүү дээ. Бидэнд давилуун зан гаргаж, галзуурч байж тэр нөхдөдөө гай хөө болох вий. Хэрвээ “Кореан Эйр”-ийг цаашид байлгана гэвэл монголчуудыг хүн төрөлхтний ижил түвшинд хүндэтгэж, бидэнд зориулсан тусдаа порцтой биш дэлхий нийтийн порцоо бидэнд ижилхэн өгдөг байхыг шаардах нь зүйд нийцнэ.
Н.ГАНТУЛГА
Таныг өмнүүрээ дайрч байгаа машинд зам тавьж өгөхийг бид уриалдаг. Үүнд та тийм ч дуртай биш байдаг байх гэж заримдаа бид боддог. “Яагаад би үүнд зам тавьж өгөх ёстой юм бэ. Харин ч эсрэгээрээ энэ муу надад зам тавьж өгөх ёстой” гэсэн бодол харван орж ирж байгаа нь мэдээж. Тийм ээ үүнийг бичигч надад ч тийм бодол төрдөг. Тэгвэл яагаад “нэг машин өнгөрөөвөл нэг ажил чинь бүтдэг” гээд уриалаад байдаг юм бэ. Хамгийн гол нь таныг өөрийгөө хүндэлдэг байх аа л гэж бодсоноос ийм уриалгыг бид гаргаад байгаа юм. Та мэдээж аз жаргалгүй, зовлон гуниг, уур унтуу, хэрүүл шуугиан дунд байхыг хүсдэггүй байлгүй. Энэ бүх муу муухай зүйлээс хол байг гэсэндээ л бид ингэж уриалж байдаг юм. Урдуураа ухасхийсэн нэг машин өнгөрөөж байна гэдэг нь та тэр машиныг уучлан өршөөж байна л гэсэн үг. Энэ нь тэр ухасхийгч уучлуулах ерөөлтэй гэсэн үг биш. Түүнийг уучилснаараа та өөрийнхөө хувь заяаг өршөөл уучлал, амар амгалангийн агуу ертөнцтэй л учруулж байгаа хэрэг шүү дээ. Та өөрийгөө хайрладаг, өөртөө хайртай, өөрийгөө хүндэлдэг учраас л тэр ухасхийгчийг уучлан өршөөж өмнүүрээ гаргаж байна. Таны энэ бяцхан өгөөмөр зан таныг маш их гай барьцадаас хамгаалан авч үлддэг. Түүнтэй тэмцэлдэх, түүний өмнүүр өрсөлдөн дайрах ад мөрийн хүсэл нь таныг аз жаргалгүй болгоно. Нэг удаа өрсөөд сайхан эз дийлсэн мэт санагдах ч энэ ямар ч хэрэггүй. Эцсийн дүндээ та дэв давхийсэн, дийлж дарангуйлсан, босчихсон гөрөөс шиг айж цочсон, бас зам дээр түгжирч гацсан, түүндээ уурлаж бухимдсан азгүй амьтан л болно шүү дээ. Та өөртөө хайртай л бол бусдыг уучилж сур гэсэн санаанаас л бид тэгж уриалдаг билээ. 
Манай оронд хоёр янзын өмч, бизнес байна. Нэгдүгээрт улсын болон хувийн өмч, хоёрдугаарт хувьд байгаа бүх ард түмний өмч болон хувийн хэвшилд хийгддэг эх орны бизнес. Эхнийхийг бүгд мэднэ. Тэгэхээр хоёр дахийг нь ярьж таарна.
Монголын үндэсний бөхийн холбооны тэргүүн, Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Рэгжийбуугийн Нямдоржтой ярилцлаа.
Ардчилсан нам, Монгол ардын нам хоёр хамтран ажиллах гэрээнд өнгөрөгч баасан гаригт гарын үсэг зурна гэж байсан ч түр хойшилсон. Гэхдээ өнөө маргаашгүй гарын үсэг зурах байх. Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газарт хамтрахаар ажлын хэсэг байгуулсан цаг мөчөөс буюу сүүлийн үед өрнөж буй улс төрийн дүр зургаас нэг зүйл ил цагаан анзаарагдаж эхэллээ. 
Бид улс эх орныгамжилттай хамгаалж нэгэнт дуусгаад, одоо салбар, салбараа хамгаалах дайнд орж байна. Ёстой ариун дайн.
Манай сонины энэ сарын 4-ний дугаарт “Буянт-Ухаа-1″ хорооллын оршин суугчид хүйтэнд зутруухан сууж байна” гэсэн сурвалжлага гарсан билээ. Тодруулбал, тус хороолол энэ жил шинээр ашиглалтад орсон ч байрнуудын халаалт доголддог, цонх нь цантдаг тухай зарим оршин суугч гомдоллож байсан юм. Бид ч энэхүү сурвалжлагаа ингээд орхихыг хүссэнгүй. Төрийн орон сууцны корпораци (ТОСК)-аас нийгмийн зорилтот бүлгийнхэнд зориулж ашиглалтад оруулсан тус хорооллын хариуцагч эзэд манай сурвалжлага гарснаас хойш ямар арга хэмжээ авсан талаар тодруулахаар долоо хоногийн дараа тус хорооллыг дахин зорилоо. 
Ингээд бид 726 дугаар байрыг зорилоо. Өмнөх дугаарт байрных нь халаалт муу, цонх нь цантдаг, агааржуулалт ажилладаггүй гэж байсан Ц.Шижирийнд орохоор явж байгаа нь энэ. Есөн давхарт гарч хаалгыг нь нэлээд тогшсоны дараа настай эмэгтэй онгойлгож байна. Өөрсдийгөө танилцуулж, хэрэг зоригоо хэлээд орлоо. Өөдөөс пүн хийсэн дулаан агаар биднийг угтав. Гэрийн эзний ээж нь хэмээн өөрийгөө танилцуулсан Нэргүй гуай “Танай сурвалжлага гарсны дараа орон сууцны ашиглалт хариуцсан ажилтнууд манайд ирж хаалга, цонх, тагт гээд бүгдийг шалгасан. Бас угаалгын өрөөнд агааржуулалтын сэнс хийж өгсөн.
Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт зохиолч Баастын Золбаяртай ярилцлаа. Бүтээлээрээ “Утгын чимэг-2014” наадамд тэргүүн байрт шалгарсан энэ эрхэм Эх хэлний боловсрол, соёлыг дэмжих “Үлэмж эгшиглэн” санд зөвлөхөөр ажилладаг.
Ингээд Онон мөрний хөвөө, Хан Хэнтийн уулс, эзэн хааны мөр оршсон өлгий нутагт төрж өссөн буурал баавайтай өдрийн турш хуучилсан яриа хөөрөлдөөнөө хүргэе. Бямбасүрэн гуайн хэлснээр нар ханын толгойд голлох үес буюу арваннэгэн цаг багагүй хижээлдэж байхуйд гэрийнх нь үүдэнд очлоо. Өмнөх өдөр утсаар ярьж, өнжих тухайгаа дуулгахад нэг их цааргалаагүй юм. “Хүрээд ирээ” л гэсэн. Миний бие гэрийнх нь хаягийг сайтар заалгаж авлаа. Уул нь өмнө нь нэг удаа очиж байсан юм. Гэхдээ л баараггүй нь дээр гээд заалгаад авсан хэрэг “Юу ш дээ, хүүхээ. Өнөө драмын театрын баруун талд, нэгдүгээр сургуулийн урд шүү дээ” гээд байраа, орцоо, хаалганыхаа дугаарыг нэгд нэгэнгүй хэлж өгсөн билээ. Харин очиж явах замдаа ярихад орцныхоо хаалганы кодыг хэлж өгсөн. Шатаар дээш гүйж гараад л хаалгыг нь зөөлөн тогшлоо. Ажилладаг үгүйг нь сайн мэдэхгүй хонх бололтой улаан товчлуурыг дараад авлаа. Сураг чимээ байдаггүй шүү. Дахиад тогшлоо. Энэ удаад бол жаахан хүч зараад дуу шуутайхан ч тогшоод авлаа. Бас л чимээ аниргүй. Тэгээд яахав, гар утас руу нь залгалаа даа. Хэдэнтээ дуудуулж байгаад утсаа авч байна аа. “Бямбасүрэн гуай, би хаалган дээр чинь ирчихлээ” гэхүйд, өө за гээд утсаа таслав. Төд удалгүй хаалганы түгжээ тайлагдаж цагаан толгойтой, өндөөр улаан өвгөн өнөө л дотно төрхөөрөө инээмсэглэсээр угтлаа. Мэнд ус мэдэнгүүт залгуулаад “Би гэдэг хүн энэ жилээс хараа сонсгол муудаад байгаа. Хаалга цохихыг сонсохоо л байчихаад байгаа юм даа” гэв. “За чи хувцсаа наанаа өлгөчих, энэ нэг таавчгийг углаад том өрөө рүү орж бай. Би одоохон” гээд цаад өрөө рүүгээ шуудраад орчихов. Удалгүй гал тогооныхоо өрөөнөөс “Миний хүү цай уух уу, кофе уух уу” гэж асууж байна. Би ч “цай ууя аа” л гэлээ. Өндөр шаазан аяганд цэлийтэл ус хийж баахуу дүрээд, аягатайгаа өнгө ижилссэн шаазан тавгийг дийз болгоод аваад ирлээ. Зочны өрөөний ханын гоёмсог хүрэн шүүгээнээс тавагтай чихэр авчирч өмнө минь тавиад хоймрынхоо сандал дээр ханайтал суугаад авлаа. Миний тухлан сууж буй буйдангийн арын хананд Бурхан Халдуны томоо гэгч зураг өлгөөтэй байгаа. Яагаад ч юм надад, Хан Хэнтийн сарьдаг уулсын ноён оргилын өвөр бэл дээр сууж байгаа юм шиг санагдан, өмнө минь суугаа буурал эрхэм мөн л тэргүүн юу нь мөнх цаст уулс шиг харагдаад нэг л сүрдмээр болоод явчихсан шүү. “За хө, хүүгийн ажил төрөл сайн уу, танай сониноор тавлаг уу” хэмээн аядуу намуухнаар асуусан нь өнөө айдас хүйдсийг алга болгож, сүрдэхийн хүлээснээс хэдийнэ тайлж өглөө. Бямбасүрэн гуайнд өмнө нь ирэхэд хэдэн ач зээтэйгээ ганганаж суусан юм. Тэр чинь бараг жилийн өмнө болж байна уу даа. Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын 100 жил (2011.12.29)-ийн ойгоор Монгол Улсын Ерөнхийлөгч элэг нэгтэн монгол түмнээ эх орондоо ирэхийг уриалсан билээ. 
Ерөнхийлөгчийн тэрхүү уриалгатай холбогдуулж Бямбасүрэн гуайгаас ярилцлага авч байсан. Тэгвэл бүтэн жилийн дараа мөн л цасны будан татсан өвлийн тунгалаг цагаар ирж буй минь энэ ээ. Бурхан Халдуны зургийг сонирхон зогсох зуур өвгөн хэлж байна. “Ерэн найман оны тавдугаар сарын 25-нд миний бие Бурхан Халдун уулынхаа оройн сүншгийг сэргээхээр явахдаа өврийнх нь тунгалаг ус Богдын голын дэргэдээс зургийг нь дарсан юм. Тэгээд уг зургаа зураач охин Хонгорзулдаа авчирч өгтөл удаа ч үгүй ийм нэг уран бүтээл туурвиад аавдаа өгсөн юм” гэв. Бас л сонин түүхтэй зураг юм аа. Эндээс нэг зүйл айхтар мэдрэгдсэн билээ. Бурхан Халдун бол эзэн Чингэсийн ариун сүншигтэй нутаг. Бямбасүрэн гуайн оройн шүтээн болсон газар. Гэтэл тэрхүү шүтээн уулыг охин нь ийн амилуулж аавдаа өгнө гэдэг, тэгээд тэрхүү зургуудаа өвгөн өдөр бүр харж сууна гэдэг утга төгөлдөр байхаас яахав. Ийм л нэг амь халуун гурамсан сүлжээ уг зургаас мэдрэгдсэн хэрэг л дээ. Ардын зураач Мятавын Цэмбэлдорж гуайн хоёр ч сонгодог бүтээл хажуу талынх нь хананд дурайж байна. Нэг нь мөн л Бурхан Халдуны орчмыг, эргэн тойрон дахь уулсыг нь зурсан зураг аж. Ардын зураач маань өөрөө Бямбасүрэн гуайд бэлэглэжээ. Өөр нэг зураг нь “Хонгорын элс” хэмээх гайхам бүтээл. Түүнийг Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч Пунсалмаагийн Очирбат гуай буурал Бямбасүрэндээ дурсгасан гэнэ. Ардын зураачийн хоёр бүтээлийн дунд охиных нь мөн л аавдаа дурсгасан томоо гэгч зураг цалгиатайхан үзэгдэнэ. Өргөн Ононгийн шугуй, үндсэндээ аавынхаа тоонотыг Биндэрийн овоон дээрээс хараачлан бүтээсэн болов уу. Онон мөрний хөвөөнд зогсож, мөнгөрөн хээтэх урсгалыг нь ширтэж буй мэт сэтгэгдэл төрөхөөр. Бямбасүрэн гуай арагш самнасан цагаан буурал халимгаа томоо гэгч палбигар гараараа илбэнгээ тоонотоо зааж зогслоо. Энэ зуурт, Хонгорзул зураачаас үүдээд “Та чинь хэдэн хүүхэдтэй билээ” гээд асууж орхив. “Гурван хүү, гурван охинтой шүү дээ” гэж тодорхой хариуллаа. Гэснээ “Манай зургаан хүүхэд зургуулаа Монголдоо бий. Гадаадад амьдрахыг бодоогүй юм” хэмээн үртэй хүний жаргалтай дулаан, бүтэн сэтгэлээр өгүүллээ. Хоёр талынх нь хананд багтаж ядан байгаа зургуудыг сонирхож том өрөөгөөр нь эв хавгүйхэн алхалсан бид хоёр буцаад буйдан дээрээ суулаа. Бямбасүрэн гуай богино ханцуйтай томоо гэгч далбагар хөх ноосон цамц өмсчихсөн суугаа. Бараг л футволка юм даа. Түүнийхээ энгэрийн халаасанд жижгэвтэр, чамин хийцийн хөөрөг шургуулжээ. Өнөөхөө ширээн дээр гаргаж тавиад зүүн гарынхаа эрхийн хурууны ар дээр нарийн шаргал тамхийг ихээр нь асгаснаа хоёр хамар руугаа чихэж орхино. Хамрын тамхи татдаг хэн хүний л дүр зураг л даа. Ийн суух зуур буурал хөгшнөөс Цэндийн Дамдинсүрэн, Бямбын Ринчен, Базарын Ширэндэв нарын Монголын хэл соёл, шинжлэх ухаан, утга зохиолын нэртэй эрдэмтэд хосгүй авьяастнуудын тухай асуулаа. Ухаандаа, улс төрөөс ангид зүйл сонирхож асуусан минь тэр л дээ. Түүнээс эл эрхмийг ямархан он жилүүдэд Ерөнхий сайд байсныг, Монголын улс төр, эдийн засагт ямархан гавьяа байгуулж ирснийг нь хүмүүс мэдэх учир асуултаа арай өөрөөр эхэлсэн минь ийм учиртай. “Би бол энэ аваргуудаас насаар хамаагүй бага нэг, хоёр ч үе мултарсан бараг хүүхэд шиг нь хүн. Тэгэхээр ойр дотно байна гэж юу байх билээ. Гэхдээ зарим нэгтэй нь хувь заяагаар дотно явжээ” гээд Ринчен гуайн тухай эхлээд ярилаа. Бямбасүрэн гуай далан онд хорин найман настай хонгорхон зүстэй Улсын үнийн хорооны орлогч даргын ажил эрхэлж байж. Тэр үед гадагшаа их явдаг байсан гэнэ. Өөрийнх нь хэлснээр “баахан” л явдаг байж. Тийн явахдаа ихэвчлэн Ринчен гуайтай онгоцонд таардаг байсан байна. Сүүлдээ мань хүн бүр дотносож авсан нь мэдээж. “Ринчен гуай хүнийг том бага, дарга цэрэг гэж голдоггүй хэнтэй ч болов ярьдаг сайхан хөгшин байсан даа. Би өвгөнөөс юм сонсчих санаатай янз бүрийн зүйл асууна. Нэг удаа Дамдинсүрэн гуай тэр хоёрын тухай асуучихлаа. Тэр хоёрыг их Ринчен гуайд таалагдсангүй. Дамдинсүрэн бол ингэж мөнгөн аягаар, мөнгө төгрөгөөр хэмжигдэх хүн биш ээ, наад хүнээ битгий ингэж доромжил гээд зочдод нь хэлээд авч. Тэгээд өөрөө бэлгээ өгөхдөө түрийвчээ ухаж ухаж нэг төгрөг гаргаж ирээд “Баяжихад чинь нэмэр болог ээ” гээд барьчихсан гэж байгаа. Энэ нь бас л яриа хөөрөө болохгүй юу. Энэ мэт дурсамжийг Ринчен гуайгаас олонтаа сонсч явлаа. Далан зургаан онд шиг санагдана, “Намын амьдрал” сэтгүүл дээр Ринчен гуайг удам гарлаар нь маш эвгүй доромжилсон. Тэр нийтлэл гарснаас хоёр, гурван сарын дараа байна уу даа, зуны нэг орой би Их тэнгэр рүү машинтай явж байтал замд Ринчен гуай таарлаа. Мань хүн доошоогоо духайгаад явган алхаж явна. Жагварал гуайнх руу явж байгаа бололтой. Улс төрийн товчооны гишүүн байсан тэрээр Ринчен гуайн хүргэн байсан шүү дээ. “Та унаанд суух уу” гэхэд, үгүй ээ, би жаахан юм бодож алхах хэрэгтэй байна гэсэн. Тэр бол бид хоёрын сүүлчийн уулзалт байсан даа” гэв. Ринчен гуайн тухай ийн өгүүлнээ тэрээр хэсэг хугацаанд чимээгүй суулаа. Тэгснээ хамрын тамхиа бас л овоолж байгаад нэг шуударч өгөөд Ширэндэв гуайн тухай өгүүлсэн юм. “Ширэндэв гуай бол Шинжлэх ухааны академийг олон жил толгойлсон задгай сэтгэлгээтэй сайхан хүн байлаа. 
Ерэн зургаан онд би “Орчлонгийн хүрд” гэдэг философийн тухай ном бичээд академийн жинхэнэ гишүүдэд тараалаа. Академи дээр уг номын тухай хурал ч боллоо. Би бол дотроо Ширэндэв гуайгаас л бэргээд байгаа. Манай хүн марксизмаа хамгаалаад л үзэж тарна даа, яадаг билээ л гэж бодлоо. Бодлыг минь таасан юм шиг хамгийн түрүүнд Ширэндэв гуай үг хэлэхээр босдог юм. Тэгтэл өвгөн юу хэлсэн гэж санана, марксизм үеэ өнгөрөөсөн. Одоо бол шинэ цаг, шинэ нийгэм эхэлсэн гэдэг юм. Задгай сэтгэлгээтэй аварга хүн гэдэг аливаа цаг үеийн хүлээсэнд баглуулдаггүй л юм билээ”. Бид хоёрын яриа Ри, Ши хэмээх хэл соёл, шинжлэх ухааны хоёр том аваргын тухай дамнаснаа Бямбасүрэн гуайн ижий, хань ижил, бага залуу нас руу нь өөрийн эрхгүй хандлаа. Хоймрын ханыг тэр чигээр нь эзлэх хүрэн шүүгээний баруун талын хэсэгт буурал баавайгийн ижий аавынх нь зураг байна. Мөн ханийнх нь залуугийн нэг их гоё зураг байна. Улаан цамцтай, үсээ задгай хаячихсан, ширээ түшээд сууж буй зураг л даа. Хадам ижий аавынх нь хөрөг мөн л тэнд байна. Ерөөс баруун талынх нь тэрхүү шүүгээнд бурхан тахил, судар ном гээд хамгийн нандин бүхнээ хийж баринтаглан залжээ. “Манай хөгшин чинь Санжийн Дуламханд гэж бүхий л насаараа хэвлэл мэдээллийн салбарт ажилласан сэтгүүлч мэргэжилтэй сөргөөлцдөг, хоорондоо мэтгэлцдэг гэсэн яриа байдаг байв. Энэ тухай өвгөн ингэж ярьж билээ. “Дамдинсүрэн бид хоёр хоорондоо муу биш. Үзэл бодол нэгтэй хүмүүс. Яахав, эрдэмтдийн хооронд үүсдэг маргаан мэтгээн хааяа гардаг л юм. Гэхдээ сэтгэл зүрхний угт бол хоёр биенээ хайрлаад л явдаг” гээд нэг дурсамж хуучилсан. Тэр нь Дамдинсүрэн гуайн жаран насны ойтой холбоотой л доо. Насных нь ойд Ринчен гуай нэлээд хоцорч очжээ. Тэгтэл хүмүүс Дамдинсүрэн гуайг тэнгэрт тултал магтаад л ихэвчлэн зуун төгрөг, мөнгөн аяга л өгөөд байх юм гэнэ. Энэ нь нээ тэрээр хэсэг хугацаанд чимээг үй суулаа. Тэгснээ хамрын тамхиа бас л овоолж байгаад нэг шуударч өгөөд Ширэндэв гуайн тухай өгүүлсэн юм. “Ширэндэв гуай бол Шинжлэх ухааны академийг олон жил толгойлсон задгай сэтгэлгээтэй сайхан хүн байлаа. Ерэн зургаан онд би “Орчлонгийн хүрд” гэдэг философийн тухай ном бичээд академийн жинхэнэ гишүүдэд тараалаа. Академи дээр уг номын тухай хурал ч боллоо. Би бол дотроо Ширэндэв гуайгаас л бэргээд байгаа. Манай хүн марксизмаа хамгаалаад л үзэж тарна даа, яадаг билээ л гэж хүн байлаа. “Залуучуудын үнэн” сонинд ажиллаж байсан. Хөөрхий дөө, тэр минь бүтэн өнчин амьтан байсан юм. Аав нь манай хүнийг гэдсэнд байхад нь өнгөрчээ. Онон мөрөнг үертэй байхад нь гатлах гэж яваад эргэж ирээгүй юм гэдэг. Ижий нь зургаан настайд нь өнгөрснөөр ижийнхээ эгчид өргүүлсэн түүхтэй” хэмээн ханийнхаа тухай дурсаад бодлогоширч суусан. Бодох нь ээ, дотогшоогоо мэлмэрч байсан биз ээ. Жаран зургаан онд ханийгаа хорьтой, өөрөө хорин дөрөвтэй байхдаа гэр бүл болжээ. Анх гал голомтоо бадраасан газар нь одоогийн Ардчиллын ордны хойхно байх нэг үе НҮБ-ын төлөөлөгчийн газар байсан байшин гэнэ. Хойно сургууль дүүргээд ирсэн Бямбасүрэн залууд Статистикийн газраас нэг өрөө байр өгсөн нь тэр юм байна. “Ганц төмөр ортой, хоол хийдэг нэг плитка, кострултай, нэг нэг чемодан хувцастай айл гэр болж байсан даа” гээд бүдүүн хоолойгоор хүд хүд хөхөрч байлаа. Бид хоёрыг ийн хуучилж, хуучлах ч юу байхав дээ, буурал баавайгийн хүнгэнэсэн яриаг сонсч суутал нөгөө өрөөнд утас нь дуугарч байна аа. Би ч сонсоогүй байж мэдэх юм гээд “Таны утас дуугараад байна уу” гэв. “Тэгж л байх шиг байна. Одоо ч надад утсаар ярих хэрэг байхгүй дээ. Би ер нь болж л өгвөл утсаа авдаггүй хүн дээ” гээд өнөө хамрынхаа тамхийг угзруулж л сууна. Утсаа авахгүй юм байжээ гэж бодох завсраа “Та ер нь дуулдаг уу” гээд асуучихлаа. “Үгүй шүү” гэж шуудхан хариулав. “Эрхбиш буриад дуугаа хаа нэгтээ…” гээд дахиад асуугаад авлаа. “За хө, дуу хуураар чи намайг оролдоод нэмэргүй ээ” гээд бүр цааш зүтгэлээ. Тэгэхээр нь “Хообби мообби тань юу билээ” гэж сал пал асуугаад авлаа. Тэгж асуучихаад “Энэ том хүнээс юу ч асуучихав даа” гэсэн айдас төрснийг юуг нь нуух билээ. Харин тэгтэл өвгөн тун сонин юм ярьдаг байгаа. “Ан авд сонирхолтой хүүхэд байж дээ. Аав минь нутаг усандаа нэртэй анч хүн байсан л даа. Өвлийн улиралд бүтэн долоо хоногоор анд явна. Цас хунгарласан ой хөвчид тэр их хүйтнийг үл ажран анд явдаг байсан. Ер нь манай буриадууд чинь нөгөө айхтар баривчилгааны дараа ан агнах нормтой байлаа. Төдөн гахай, төдөн чоно гээд ангийн төлөвлөгөө өгнө. Түүнийгээ биелүүлэх гэж эрчүүд нь анд явдаг байсан. Хэрвээ хоршоонд тушаахан аваасаа дутаавал сумын дарга шоронд хийх үүрэгтэй. Шорон ч гэж дээ, нэг муу модон пин л байхгүй юу. Гэхдээ шорон бол шорон. Буутай цагдаа морьтой давхиж ирнэ. Тэгээд л ангийн төлөвлөгөө дутуу биелүүлсэн, эсвэл жин тээхэд оролцож амжаагүй ах нарыг туугаад явдаг байж билээ. Манай аав намайг зургаан настай байхад карбин буугаар буудуулж үзүүлсэн юм. Зургаан настай хүүхдийг шүү дээ. Харин арван нас хүрэхэд минь калибр буу авч өгсөн. Калибр буу үүрчихсэн хүн чинь яаж гэртээ тогтох билээ. Ононгийн шугуй дотор чинь ятуу хөтүүтэй хөөцөлдөөд, чандага зэргийг сунгаж орхино доо. Ингээд хоёр, гурван жилийн дараа арван хэдтэй банди бор гөрөөс ч юм уу, арай том юм харж эхлэх нь мэдээж. За тэгээд томчуудтай өвсөнд явж байх үед эвийг нь тааруулж байгаад тэдний том бууг аваад амьтны мөрөөр мөшгинө. Ийм л нэг анч явсан хүн Ононгийн шугуйд сүрхий анчин явсан түүхийг нь яриулж, хоёул багагүй хөхрөлдөж, гал тогооных нь өрөөнөөс миний бие өөрөө очин цай цүй аялуулах завсраа өвгөнөөс бас л нэг юм шалгаагаад авлаа. “Та түрүүнд Очирбат Ерөнхийлөгч бэлэглэсэн гээд зураг үзүүлсэн. Түүн шиг гадна дотнын нэртэй төртэй олон л хүний танд бэлэглэсэн нандин зүйлүүд бий байх” гээд тэргүүн юуг нь ширтэв. Дуулдаг уу гэхэд үгүй ээ гээд шууд хариулсан шигээ “Тийм бэлэг сэлт байхгүй дээ” гэж хурдхан шиг өөрөөсөө холдуулаад авлаа. Тэгээд цааш нь “Би ер нь тийм бэлэг сэлтэд дургүй хүн. Өдий наслахдаа гадаадын хичнээн ч орноор явсан юм бэ. Тоогоо алдсан. Хичнээн ч хүнтэй уулзсан юм бэ дээ, бас л тоо тоймгүй. Гэхэд нэг ч орноос авчирсан бэлэг сэлт гэж надад байхгүй. Хөгшнөөсөө хойш (2005 он) аливаа найр наадам, баяр цэнгэлд бараг очсонгүй. Төрийн хүлээн авалтад ч ганц нэг л очсон байх. Ер нь тийм л нэг хүн дээ. Цагаан сар гэдэг ч юм уу, аливаа баярыг тэмдэглэдэггүй. Одоо ганцаараа юугаа ч бодож баяр тэмдэглэх юм дээ. Хүүхдүүд бол яах вэ, ирээд золгоцгоодог л юм” гэж аядуу намуухнаар өгүүлж суулаа. “Баяр гэснээс саяхан эзэн хааныхаа төрсөн өдрийг “Монгол бахархлын өдөр” болгон тэмдэглэлээ. Пунсалмаагийн Очирбат, Нацагийн Багабанди, Бямбасүрэнгийн Шарав, Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж, Дамдины Дэмбэрэл гээд Чингэс хааны одон хүртсэн хүндтэй эрхмүүд, та бүхэн үг хэлсэн. Ингэхэд та Чингэс хааны одон хүртэж байсан үеийн сэтгэгдлээсээ хуваалцахгүй юу. Мэдээж баярласан байх, тийм үү” гээд жаахан хатгасан маягийн асуулт тавьчихлаа. “Би Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч өөс авсан шүү дээ. Төрийн тэргүүн болоод надад анх өгсөн л дөө. Улсын баяр наадмаар олгодог одон. Наадмаас хоёр хоногийн өмнө байна уу даа, Д.Дорлигжав утасдлаа. Ерөнхийлөгч тантай уулзъя гэж хэлүүлж байна гэлээ. Би ч яах гэж байгаа юм бол доо гээд яваад очлоо. Тэгтэл Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч “Танд Чингэс хааны одон өгөх гэж байгаа” гэдэг юм. Би ч эхлээд жаахан дургүйхэн хүлээж авлаа. Учир нь Элбэгээ Ерөнхийлөгчийн өмнөх төрийн тэргүүнүүд чинь шагналыг хавтгайруулчихсан байсан. Тэгтэл надад шагнал өгнө гэж байдаг. Болж байгаа хэрэг үү гэж Ерөнхийлөгчөөс асуулаа. Тэгээд яахав, миний толгойлж байсан Засгийн газрын түүхэн үйл хэргийг бүр тодруулбал, ардчилал зах зээлийн цөвүүн цаг гэж хэлэгдэж байсан шилжилтийн үеийн засгийн ажлыг минь үнэлж байгаа юм байна гэж ойлгоод тэрхүү шагналыг авсан даа. Чингэс хааны одонг өмнө нь дуулж байснаас хараагүй. Н.Багабанди Ерөнхийлөгчийн үед тийм шагнал бий болж гэнэ ээ, анхныхыг нь П.Очирбатад өгч байгаа юм гэнэ гэж дуулсан л даа. Яг үнэндээ Багабанди Очирбатад шагналыг нь өгөх болтол өнөө одон нь бүрэн хийгдэж дуусаагүй байсан гэдэг шүү”. Бямбасүрэн гуайн яриа үнэндээ амттай, үг өгүүлбэр нь анхаарал татаж, заавал нэг юмны тухай хэлсэн байхыг нь яана. Аливаа хүнтэй, магадгүй маш их ярьдаг нөхөртэй өдөржин хамт байж яриаг нь сонслоо ч нэг оновчтой үг хэлдэггүй хүн бас байдаг даа. Манай хүн ханын цаг руу харснаа “За аваргууд ч ирэх дөхөж байна даа. Энэ чинь одоо дөрөв (16 цаг) өнгөрөөд явчихаж байна уу. Өнөө хэдийнхээ хоол ундыг бэлдэхээс. Хуушуур хийж өгнө гээд амлачихсан юм. Наана нь харин зочиндоо нэг хоол хийгээд өгье” гэлээ. Үүнээс улбаалаад мань хүнээс хэр сайн тогоочийг нь асуугаад авсан Бараг л санаанд оромгүй хариулт өгдөг юм. Ухаандаа, Бямбасүрэн гуай бага хүү Биндэръяагийн аваргууд болох хоёр ачдаа өдөр бүр өөр өөр хоол хийж өгдөг гэнэ. Европ маягийн хоол, япон, солонгос гээд төрөл бүрийн л хоол хийдэг гэж байгаа. Хоолны жортой ном сэтгүүл их уншиж, сургууль, цэцэрлэгийн хоёр нөхөрт үзүүлж, өвөө үүнийг иднэ ээ л гэх юм бол түүнийг нь хийж өгдөг гэсэн. Ямар сайндаа өнөө хоёр аваргыг хөдөө худынх руугаа явуулж л дээ. Үндсэндээ бэрийнхээ ижий рүү нь явуулж. Тэгтэл удаа ч үгүй худ нь ярьж байна гэнэ. “Анударь, Тэмүүлэн хоёр миний хоолыг голоод идэж өгдөггүй ээ. Гэртээ харья, өвөөгийнхөө хоолыг идье гээд байх юм. Та чинь ямар хоол хийж өгдөг хэрэг вэ. Тусгай л хоол хийж өгдөг бололтой. Би байдгаараа хичээгээд ч нэмэр алга” хэмээн аргаа барсан янзтай ярьсан гэдэг. “Материал нь байвал ямар ч хоолыг хийнэ. Ер нь хоол хийх бол юу байх вэ” гээд гал тогоо руугаа хандлаа. Би ч араас нь дагаад орсон нь тодорхой. “За би чамд хуурга хийгээд өгчихдөг юм уу гэснээ болилоо, өөрийн нэг патенттай хоол болох монгол котлетаа хийж өгнө өө” гэдэг юм. Ширээн дээрх шаазан тавганд зангидсан гарын чинээ хоёр, гурван бүхэл мах яг л сайхан уядаад тавагны ирмэгээр үл ялиг шүүс урсаад байж байна. Хуушуурынхаа махаа намайг очихоос өмнө хөргөгчнөөс гаргачихсан нь тэр. Дугуй модон дээр махаа нямбай гэгч нь хэрчлээ. Яг л бууз хуушуурын мах шиг хэрчиж байгаа юм. Тэр зуурт би бас л цай цүй болж л суугаа. Өвгөн махаа хэрчиж дуусаад сонгино арилгах явцдаа “Манай аав үгүй ээ, мөн сонин хүн байж билээ” гээд нэг яриа эхэллээ шүү. Онон мөрнийхөө хөвөө, Биндэрийн ой хөвчийнхөн дундаа “Буурал Даш” хэмээн нэршсэн Бямбасүрэн гуай шиг цагаан буурал үстэй ажилсаг, анч эр хүүгээ нэгдүгээр ангид орохын намар орос айлд суулгажээ. Хэл усыг нь ч мэдэхгүй орос өвгөнтэй намрын гурван сар ноцолдохдоо Бямбасүрэн хүү багагүй зүйлийг сурсан нь мэдээж. Наад зах нь “мама, папа”-тай болно биз дээ. Намрын гурван сар гэдэг маань аав ээж нь өвс хадлангаа авч, намрын их ажлыг амжуулаад хүүхдээ өөр дээрээ авах тэр хугацаа л даа. Дараагийн жил хорь буриадынд суулгаад авч. Харин гуравдугаар ангид орох жил нь сум нэгдлийн даргаар насаараа ажилласан яхир баавайгийнд суулгасан гэж байгаа. Ингээд дөрөв, тавдугаар ангид нь нэг хятадынд, бас нэг өвөр монголынд суулгаад авчээ. Үндсэндээ жил бүр л хүүгээ “сонин” айлд суулгаж, сонин ертөнцтэй уулзуулж байсан байна. “Хятад өвгөнийд байхдаа би чинь хоол гэдгийг хийж сурсан хүн шүү дээ” гээд буурал хөгшин инээж суулаа. Бямбасүрэн гуай “Хүүхээ, чи миний хоол унд хийж барьсныг бичих хэрэг байна уу. Зураг хөрөг ч дараад л байх юм. Чи ер нь юу л хийх гээд байгаа хүн бэ. Цаадуул чинь намайг нэг муу тогооч л болоо шив дээ гэж ойлгоно шүү дээ” гэж хэлсэн. Гэхдээ энэ тухай оруулахгүй байж болсонгүй. “Монгол төрийн хугараагүй ноён нуруу Дашийн Бямбасүрэнгийнд өнжсөний маань нэгэн шигтгээ энэ мөн” хэмээн мунхаглаад гал тогоо руу нь өнгийчихлөө. “Би ч залуудаа хоол унд хийх энээ тэрээ гэсэн асуудалд гар бие оролцоогүй ээ. Албатай юм шиг өдөржин гадуур явчихаад орой нь нэг их ажил амжуулсан хүн амаа ангайж орж ирээд л иддэг байлаа. Харин хөгшнөө өнгөрснөөс хойш гал тогоо руу шууд л орсон. Бага хүү минь ижийгээ санаж байгаа байх, ядахдаа гарынх нь хоолыг үгүйлж байгаа байх гээд л янз бүрийн хоол хийж эхэлсэн” гэж ярьсан нь голыг минь зурах шиг л болсон шүү. Ухаантай хүн гэдэг, ерөөс хүний эцэг ийм л байдаг юм байна гэх бодол төрснийг бас л нуух юун. Гал тогооны хаалганы ард байх дөрвөлжин төмөр хайрцагтай тос авч өгч ахлах тогоочийнхоо ажилд бага сага тусалж ахуйдаа “Ерөнхий сайд байхдаа та Их тэнгэрт байсан. Ер нь Их тэнгэр их сайхан газар уу” гээд өнөө л саваагүй ач зээ нар шиг нь асууж орхилоо. Мань хүн ач нараа дайлах хуушуурны махыг шар буурцагны тосоор зөөллөж байх зуураа “Их тэнгэр ч яахав дээ, нам гүм газар. Гэхдээ би тэнд хоёр жил болохдоо сайхныг нь мэдээгүй ээ. Өглөө хар үүрээр гараад шөнө дөлөөр орно. Толгой дүүрчихсэн амьтан л салгалаад орно. Хамаг бие өвдөнө. Ёстой л яс янгинадаг байлаа шүү” гэв. Яс янгинадаг гэсэн нь Монгол орны төлөө, Ардчиллын төлөө, ард түмнийхээ төлөө тэгж зүтгэдэг байлаа гэсэнтэй агаар нэг сонсогдсон юм. Тэрээр уг ярианаас залгуулаад “Ерөнхий сайдын суудлаас буусныхаа дараа төр засгаас байр, элдэв өнгийн юм хум нэхээгүй ээ. Манайх энэ байранд далан долоон онд буюу бага хүүгээ төрөх жил орж байсан. Ерөнхий сайд болчихоод энэ байрнаас Их тэнгэр рүү нүүсэн, ажил албаа өгсний дараа буцаад л уг байрандаа ирсэн. Одоо хэр нь байж л байна” гэлээ. Буурал баавайгийн хийж өгсөн “монгол котлет”-ыг нь зооглож, ананас, шарсан өндгөөр даруулчихаад том өрөө рүү буцаад орлоо. Өвгөн гэрийнхээ утаснаас бага хүүтэйгээ холбогдох гэж залгаад хэд хэд дуудуулж байснаа таслав. “Өнөө нөхөр чинь одоо хүнсний зах дотор хоёр гартаа тор дүүрэн ногоо цагаа, гурил будаа барьчихсан завгүй яваа. Тэгээд утсаа авахгүй байна. Түүнээс гэрийнхээ утсыг эрхбиш авдаг юм” гээд хөөрөг рүүгээ хандлаа. Шар нунтаг тамхи хамрын хоёр нүх рүүгээ зэрэг шахам чихэнгээ ижий аавынхаа зураг руу харж суулаа. Би ч тэр зүгт анхаарал хандуулаад авав. Энэ агшинд “Амьдрал гэж сонин юм шүү. Би чамд нэг сонин түүх ярья л даа” хэмээн царайгаа төв болгоод авах нь тэр. “Манай ээж Цэвэгийн Пэрэнлэй ерөөсөө л саальчин хүн. Харин ээжийн маань аав Цэвэг гэж хөгшин цөллөгт, торгуулийн батальонд хорин таван жил болоод эргэж ирсэн хүн дээ” гээд эхэлсэн түүний яриа өөрийн эрхгүй сонирхол татлаа. “Өвөө минь гучин дөрвөн оны эхээр Лхүмбийн хэрэгт холбогдон баривчлагдаж тухайн үеийн ЗХУ руу арван жилийн хугацаатай цөллөгт явжээ. Өвөөг цөллөгт явсны дараа ээж минь нутгийнхаа “мэргэн жаал”-аас асуусан байгаа юм. Мэргэн жаал гэж увдистай хүүхэд байсан. Гэвч тавин гурван онд бас хороогдсон доо. Мэргэн жаал “Аав чинь 25 жилийн дараа эргэж ирэх юм байна” гэж хэлжээ. Ингээд л муу ижий минь аавыгаа цөхөртлөө хүлээсэн. Хорин таван жил гэдэг ямар урт хугацаа нь тодорхой. Ингэтэл тавин найман оны намар өвөө ирж билээ. Би бол өвөөгөө хараагүй. Хотод ирсэн сургаар ижий аав хоёр Биндэрээс наашаа давхиж, ээж ямар их яарч тэмүүлж, газар огт хорж өгөхгүй байгааг 16 нас хүрч байсан би сайн ойлгож байлаа. Төмөр замд байдаг ээжийн бага дүүгийнд өвөө ирчихсэн бөөн уйлаан майлаан болж билээ. Өвөө Ялтад байж л дээ. Нэг өдөр нутгийнх нь Номтын Цэрэн гэж хүнтэй жигтэйхэн адилхан хүүхэд таарахгүй юу. Тэгээд түүнийг дагаад л явж. Явдал нь, байж байгаа төрх байдал нь яг л Цэрэн гуай харагдаад байсан хэрэг. “Миний хүүхээ” гээд монголоор дуудсан чинь эргээд харсан байгаа юм. “Чи Номтын Цэрэн гэж хүний хүүхэд биш биз” гэж асуутал “Мөн” гэжээ. Ингээд л өнөө залуугаас ус нутгийнхныгаа, гэр орон, үр хүүхдүүдээ асууж “бүгд мэнд сайн байгаа” гэхийг дуулаад өвөө минь хэний ч өмнө унагаж үзээгүй нулимсаа нэг унагасан даа гэж ярьдаг юм. Тэр хүү нь Гүрбадам гуай шүү дээ. Манай нутгийн нэртэй том доктор, одоо ная хүрч яваа ануухан буурал бий”. Нээрээ чиг Бямбасүрэн гуайн хэлдгээр амьдрал гэдэг тааж тааварлахын аргагүй сонин юм шүү. Энэ мэт дандаа л сонин хачин юмны тухай хуучилж өнжлөө. Орой долоон цагийн үед хүүтэйгээ холбогдож “Өө, эцэг эхийн хуралтай байсан юм уу. Би чамайг хүнсний захаар завгүй явж байна даа гэж бодсон. Одоо зах гарах гэж байна уу. Гурил мартав аа. Би хуушуур хийх санаатай мах татаад тавьчихсан” гэж аядуухан ярилаа. Бямбасүрэн гуай хаалган дээрээ гаргаж өгөхдөө хүрэн модон хавтастай Чингэс хааныхаа одонг сугавчлаад зогсож байсан. Намайг сонирхоод байхаар үзүүлэх гэж өөрийнхөө бичиг номын өрөөнөөс авчирсан юм . “Үүнийг чинь зүүх газар олдохгүй юм. Энэ үнэтэй том одонг гадуур зүүгээд алхаж явалтай нь биш” гэж хэлээд өнөө л дотно сайхан төрхөөрөө инээмсэглэсээр хоцорсон билээ.
Хөдөө орон нутагт бүтээлээ туурвиж буй зохиолч найрагчдын дурсамж, дурдатгал яриа хөөрөөг манай сонин цувралаар хүргэхээр боллоо. Энэ удаа наран ургах зүг Сүхбаатарын Баруун-Уртад сууж шүлэг найргаа туурвин байгаа Дарьгангын хийморь лундаатай найрагч АйлтгүйнТөмөр-Очиртой ярилцсан юм.