Author: Дашдаваагийн Мөнхжаргал

-КАТАРТ БОЛСОН СОЁЛ ИРГЭНШЛИЙН ХОЛБООНЫ УУЛЗАЛТЫН ТЭМДЭГЛЭЛЭЭС-

‘Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдоржийн Бу­лан­гийн орнуудад хийж буй албан айлчлалын хоёр дахь хэсэг Ка­та­рын нийслэл Доха хотноо үр­гэл­жил­сэн юм. Тодруулбал, Дохад болсон НҮБ-ын ивээл дэх Соёл иргэншлийн холбооны дөрөв­дү­гээр чуулга уулзалтад Монгол Улсын Ерөнхийлөгч уригдсан юм аа. НҮБ-ын ивээл дэх Соёл ир­гэнш­лийн холбоо нь хоёр мянга таван онд байгуулагдсан бөгөөд дөрөв дэх удаагийн чуулга уул­залтаа Катарт зохион байгуулсан. Соёл иргэншлийн холбоонд манай улс өнгөрсөн есдүгээр сард гишүү­нээр элссэн билээ. Тэрхүү дээд хэм­жээ­ний уулзалтад Монголын тө­рийн тэргүүн анх удаа оролцож бай­гаа ажээ.

НҮБ-ын жаран зургадугаар чуулганы үеэр Катарын эрхэм дээд Эмир Элбэгээ Ерөнхийлөгчтэй уул­зах­даа албан ёсоор урьсан бол тус холбооны дээд төлөөлөгч Жорж Сампайо мөн өөрийн биеэр урьсныг албаны хүмүүс онцолж байлаа. Тэрхүү дээд хэмжээний уулзалтад НҮБ-ын Ерөнхий на­рийн бичгийн дарга Бан Ги Мүн болон Австри, Герман, Турк, Ис­па­ни, Албани, Португали, Өмнөд Африк тэргүүтэй хорь шахам орны төр, засгийн тэргүүнүүд оролцсон. Манай талаас Ерөнхийлөгчийг дагалдаж Гадаад харилцааны сайд Г.Занданшатар, Ерөн­хий­лөг­чийн Гадаад бодлогын зөвлөх Л.Пүрэвсүрэн, Ардчилсан ор­нуу­дын хамтын нийгэмлэгүүдийн аж­лын албаны дарга, Тусгай үүрэг гүйцэтгэгч Элчин сайд С.Бадрал нарын албаны хүмүүс оролцсон юм.

Уулзалтын төлөөлөгчдийг ал­бан ёсоор урьж, хүндэтгэлийн суудалд суулгахад Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн даргатай суудал зэрэгцсэн нь санаандгүй явдал биш байв. Монгол Улсын нэр хүнд дэлхий дахинд сүүлийн жилүүдэд яаж хурдацтай өсч, манай төрийн тэргүүн Соёл иргэншлийн хуралд хэрхэн хүндтэй байр эзэлж буй нь орон орны удирдагчид цугласан, дэлхийн хэвлэл мэдээллийн “акул”-ууд хүрэлцэн ирсэн чуулганы эх­нээс л мэдрэгдэж байлаа даа. Дэлхий дахины тогтвортой байдал соёл, шашин шүтлэгийн харил­цаа­наас улам бүр хамааралтай болж байгаа билээ. Тиймийн учир улс орнуудын хоорондын харилцааг эерэг түвшинд байлгах, халуун дулаан уур амьсгалыг бүрдүүлэх зорилгоор Испани, Туркийн Зас­гийн газрууд НҮБ-ын ивээл дэх Соёл иргэншлийн холбоог бай­гуул­сан байдаг. Тус холбоонд НҮБ-ын гишүүн 120 гаруй орон нэгдсэн байна. Зөвхөн төр, засгийн хэм­жээнд гэлтгүй олон улсын болон бүс нутгийн байгууллагууд, иргэ­ний нийгмийн байгууллагууд, ху­вийн хэвшлийнхэн оролцож болох ажээ.

“Хэл яриа, соёл, зан заншил хэдий өөр ч та бид зүрх сэт­гэ­лээ­рээ, итгэл үнэмшлээрээ ойлголцох гэж энд цуглараад байгаа билээ. Бид бүхэн өөр хоорондоо ойл­гол­цож, аливаа асуудлыг нэгэн зүгт хандуулж гэмээнэ бид бүхний том амжилт юм аа.  Улс үндэстнүүд ийн бие биедээ хүндэтгэлтэй хандаж, ойлголцох аваас дэлхий дахинд дайн самуун гэх ойлголт байхгүй, тийм зүйлийг хүн төрөлхтөн нү­дээр үзэхгүй амар амгалан аж төрөх боломж байна” хэмээн Бан Ги Мүн дарга хэлсэн үгэндээ он­цолж бай­лаа. Уулзалтын эхний хэсэгт Ка­та­рын эрхэм дээд Эмир, НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга болон Турк, Испани, Австри, Гер­ма­ны төрийн тэргүүнүүд уриг­даж индэр дээрээс үгээ хэлсэн бол хоёр хэсгийн эрхмүүдийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ахалсан юм.

Тэрээр “Миний бие дэлхийн аль ч улс оронд очсон эх түүхээ ярихыг эрмэлздэг ээ. Нэгэн цагт мон­гол­чууд дэлхийн бодлогыг то­дор­хойлж явлаа. Тэд нутгийн иргэдийн соёл, ёс заншил, шүтэх эрхэнд хүндэтгэлтэй хандаж байсныг түүх гэрчилнэ. Басхүү соёлыг дэмжиж музей, сургууль олныг байгуулж байжээ. Үүний нотолгоо болсон үзмэрүүд Арабын орнуудад байдаг юм байна. Ер нь эх хэл, эх түүхээ сайн мэдэхгүй бол бусад орнуудын соёл, зан заншлыг ойлгож улмаар хүндэтгэлтэй хандаж чадахгүй. Үүнийг л би онцлоод байгаа юм аа” гэж хэлэхүйд танхим тэр аяараа алга нижигнүүлэн ташиж, Мон­голын төрийн тэргүүний хэлсэн үгийг машид хүндэтгэлтэйгээр хүлээн авсан. Ц.Элбэгдорж Ерөн­хийлөгч мөн боловсролын талаар өөрийн саналаа хэлсэн юм. Түү­нээс нь онцолбол “Сүүлийн үед дэлхий даяар боловсролын та­лаар их ярих болжээ. Ард иргэд нь өндөр боловсрол мэдлэгтэй, ча­дамж­тай улс хөгжих нь гарцаагүй. Монгол бол хоёр их гүрний дунд оршдог байгалийн баялгаараа олон улсын анхаарлын төвд ороод байгаа орон. Бид уул уурхайн зэрэгцээ боловсролыг шүтэн дээ­дэлж байж улс орноо хөгжүүлнэ гэдгээ сайтар ойлгоод байгаа” хэмээсэн юм. Элбэгээ Ерөн­хий­лөг­чийн тэрхүү санаачилгыг ЮНЕС­КО-гийн ерөнхий нарийн бичгийн дарга Ирина Бокова ихэд дэмжиж буйгаа илэрхийлж байлаа.

Соёл иргэншлийн чуулганы үеэр Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ардчилал ба соёл иргэншлийн сэдэвт хуралдааныг даргалсан юм. Германы эрдэмтэн, нэртэй судлаач Кристиан Велзел ардчиллын ту­хай сонирхолтой илтгэлийг тавь­сан. Тэрээр маш олон орноор явж ардчиллын тухай судалгаа хийсэн нэгэн ажээ. Эл эрхмийн хэлснээр соёл, боловсролын ялгаа олон оронд бэрхшээл үүсгэж байгаа гэнэ. Боловсролтой иргэдийн тоо нэмэгдэх тусам ардчиллын мөн чанар хадгалагдаж үлддэг юм байна. Боловсролтой байвал ор­ло­го нэмэгдэж дотоодын нийт бүтээгдэхүүн жинхэнэ утгаараа иргэдэд хүрдэг гэдгийг ч хэлсэн. Бидний хувьд Монголд ардчилал ямар түвшинд хөгжиж байгааг мэдэх нь сонин байлаа. Харин дээрх эрдэмтэн манай орны та­лаар судалгаа хийгээгүй гэдгээ хэлж байв. Монголд ардчилал хэрхэн хөгжиж байгаа талаар судалгаа хийж үзэхийг төрийн тэргүүн хэлж байсан. Энэхүү хү­с­лийг герман судлаач та­лар­хал­тайгаар хүлээн авч ирэх жил манай оронд ирж нарийвчилсан судалгаа хийхээ илэрхийлсэн юм аа.

Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч тус чуулганы салбар хуралдааны үеэр НҮБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Бан Ги Мүн, Соёл иргэнш­лийн холбооны дээд төлөөлөгч Жорж Сампайо, Австри, Герман зэрэг томоохон орны Ерөнхийлөгч нартай уулзсан. Тэд бүгдээс Бан Ги Мүн болон Германы Ерөн­хий­лөгч нарын уулзалтыг онцолъё л доо. Бан Ги Мүн дарга Монгол Улс НҮБ-д элссэний тавин жилийн ойгоо өргөн тэмдэглэсэнд сэтгэл хангалуун буйгаа Элбэгээ Ерөн­хий­лөгчид дуулгаад Ардчиллын талаарх санал санаачилга, бо­ловс­ролын талаар тавьж буй асуудлуудыг нь дэмжин хүлээж авсан. Монголын төрийн тэргүүн Бан Ги Мүн даргад багагүй олон хүсэлт тавьсан. Тухайлбал, НҮБ-д ажиллаж буй монгол иргэдийг анхаарах, цаашид олон шилдэг хүмүүсийг НҮБ-д ажиллуулах ту­хай санал дэвшүүлсэн. Тэр бүгдэд нааштай хариу өгсөн билээ.

Германтай эдийн засгийн чиг­лэ­лээр харилцан ажиллах, ялан­гуяа боловсруулах үйлдвэрийг хөгжүүлэхэд тухайн улсын техник тех­нологийг өөрийн оронд оруулъя, мэргэжилтэн бэлдье гэдгийг ярилцсан юм. Мөн Монгол Германы хамтарсан техник техно­логийн сургуулийг Улаанбаатар хотноо байгуулъя гэсэн са­наа­чилгыг гаргасан гэдгийг дуулгая. Соёл иргэншлийн өндөр дээд хэмжээний уулзалтын тухай албан мэдээллүүдийг багцлан хүргэхэд ийм байна. Монгол Улсын нэр хүнд, ардчилсан Ерөнхийлөгчийн зэрэг зиндаа дэлхий дахинд хэрхэн өндөрт үнэлэгдэж буйг уг чуулга уулзалт дахин гэрчилснийг тэм­дэг­лэ­мээр байна.

Харин энэ зуурт нэгэн зүйлийн тайлбар хүргэе. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч их хаадуудынхаа түүхээс ярьж, эзэн Чингэсийнхээ үеэс монголчууд нутгийн иргэдийн түүх соёл, зан заншилд хүндэт­гэлтэй хандаж байсныг чуулга уулзалт дээр хэлсэн үгэндээ болон ерөөс айлчлалын явцад хэлж байсан. Гэвч өмнөх тэмдэглэлд маань Далай ламтай холбоотой зүйл бичигдсэн билээ. Түүнд утга найруулгын алдаанаас болж Да­лай ламыг Монголд айлчлуулахад Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Их хурал, Засгийн газрын гишүүдэд үүрэг өгсөн мэтээр уншигчдад ойлгогдсон нь харамсалтай. Уг яриа төрийн тэргүүнтэй ямар ч холбоогүй гэдгийг бичигчийн хувьд хэлэх байна аа.

Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч Ка­тарт айлчлах үедээ эрхэм дээд Эмир­тэй нь уулзсан. Эдийн зас­гийн хамтын ажиллагааны талаар харилцан ярилцсан. “Хоёр улс бие биедээ ашигтай бизнесийн төс­лүүд дээр хөрөнгө оруулалт хийх талаар ярилцсан. Түүнээс бид ямар ч зээл тусламж гуйгаагүй. Улс орноо яаж нефтиэр бүрэн хан­га­даг болох уу зэрэг томоохон асууд­лаар санал солилцсон. Катар бол сүүлийн хэдхэн жилд эрчимтэй хөгжиж байгаа орон. Арван таван жилийн өмнө гэхэд л төрийн албан хаагчдынхаа цалинг тавьж чадах­гүй, тийм л ядуу буурай байсан. Одоо бол нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүнээрээ дэлхийд тэргүүлж байна шүү дээ. Эл улсаас суралцах зүйл монголчуудад их байна” хэмээн Лүндэгийн Пү­рэв­сү­рэн зөвлөх хэлж байсан. Үнэхээр бодууштай үг. Монголын төрийн тэргүүний Булангийн орнуудад хийсэн албан айлчлал энэ мэт олон шинэлэг санаа агуулсан, хөгжил дэвшлийн торгон зааг дээр болсноороо ихээхэн онцлогтой байлаа.

Н.ГАНТУЛГА

Хоёр мянга гурван он. Дамдин­сү­рэнгийн Урианхайн цом гарддаг жил. Их Урианхайг “Болор цом” авсанд утга зохиолын хүрээнийхэн байтугай уншигч олон өөрсдөө л “Янжинлхам”-аар шагнуулсан мэт баярласан даа. Энгийн иргэд гэгээнтэн гуайн цом авдаг жил гэж хэлэх нь холгүй, ихэд хүн­дэт­гэл­тэй­гээр ханддаг. Харин муусайн найз нар нь арай өөрөөр илэрхийлдэг санагдана. Ухаандаа, Дөнгөтийн Цоодол найрагч “Манай хой­лог (өнөө Урианхайгаа хэлж байна)-ийн түрүүлдэг жил” гээд хээв нэг өгүүлнэ шүү дээ. Эл үгэнд Уриан­хай зохиолч бүр нэг сэтгэл нь ханасан байдалтай аядуу зөөл­нөөр инээмсэглэж харагддаг сан. Тэрээр цом гарддаг жил(2003 он)-ээ урт даавуун дээл эгэлдэргэлэн, мөнгөн аралтай суран бүс бүсэлж, буурал үсээ арагш илбэн, насны амраг Цэндээдээ сугадуулчихаад мөн чиг эрхэмсэгхэн байж билээ. Монгол Улсын гавьяат багш, док­тор, профессор Дашлхүмбийн Галбаатараар ахлуулсан долоон шүүгч эхний даваанаас л Уриан­хай найрагчийг дэмжиж буйгаа илэрхийлэн хамгийн өндөр оноо тавьсан юм. Тэрээр Чөлөөт зо­хиолч­дын холбооноос зохион явуулдаг “Мөнгөн цом” наадамд оролцохдоо “Монгол гэр” гэсэн шүлэг уншин хасагдаж байлаа. Гэвч уг шүлгээ хэдхэн хоногийн дараа болсон “Болор цом”-д ун­шин хамгийн өндөр оноог нь авч байх жишээний. “Монгол гэр” бол үнэндээ сайн шүлэг байсан л даа. Урианхай найрагч сүүлийн да­ваанд “Шөнийн онгоц” шүлгээ уншсан. Сэтгэлгээний бас л сонин шийдэлтэй шүлэг. Тухайн бүтээ­лийн талаар хүмүүс одоо хэр нь ярьдаг. Харин хоёрын даваанд уншсан “Зүүдлэгдээгүй зүүд” гэж тун сонин шүлэг бий. Түүнийг нь олон нийт тэр бүр мэдэрдэггүй шиг санагдана. Тэрхүү шүлгийн мө­рүү­дээс сонирхуулъя л даа.

“Айраг шуугих хөхүүр зүүдлэгдэнэ

Аралт тэрэгний хормойд ша­хат­нах шаазгай зүүдлэгдэнэ

Адуу тээрэх шаварт гарам, хавх ганзагалсан тарвагачин зүүдлэгдэнэ

Алтаад–Чачиртын хүрлэгэр уулс­даа тэврүүлэн

Амраг ижий минь хүүгээ үнсүүлж буй нь зүүдлэгдэнэ

Сэрлээ

Харанхуй сэмэрчээ

Хулгайч сэмээр зовхио сөхөж

Аньсган завсраар гэгээ сүвлэх үүртэй золговол                

Асч дууссан лаа, дуусаагүй өгүүл­бэр

Монгол гэж бичих гээд

Том ганц М үсэг дөнгөж босгоод орхисон

Бичиж гүйцээшгүй урт үг

Ижийтэй минь цуг сэрээсэн нь ширээн дээр зэрэгцэнэ

Хананд, хөмсгөө ууртай зан­гид­сан Лев Толстой

Хажууд, эрхи зүүсэн буурал даяан­чийн шаазан баримал

Цаахна нь

Цаг, түүхийн салхич шувуу–Карл Марксын боть

Үүрийн гэгээнд баримжаалагдана

Ширээний ирмэгт

Өөртөө зүүдлэгдээгүй буурал толгой минь

Хөшсөн гараа дэрлээд

Овооны хадаг шиг навтарсан нооргууд дээрээ

Ов тов шүлс савируулж

Арслангийн зогдор шиг үсээ нөм­рөөд

Аг чиг дугхийчихсэн байна, сэр­лээ…” гээд үргэлжлэх бөлгөө. Соёлын гавьяат зүтгэлтэн зохиолч, яруу найрагч, орчуулагч Гун-Аажавын Аюурзана уг шүлгийн талаар сэтгэгдлээ Урианхай най­раг­­чид хэлсэн байдаг. “Таны “Зүүд­лэг­дээгүй зүүд” бол сайн шүлэг. Гэхдээ та төгсгөлөө их муу хийсэн” гэж. Энэ тухай буурал найрагч маань баруун Алтайг зорьж явах замд хэлж билээ. Тэр жилийн цомд олон сайн шүлэг уншигдсан даа. Ц.Бавуудорж “Нэгэн цагийн хор­воо”, “Дорно”, “Цаг хугацааны хүлэг морьд”-оо, А.Эрдэнэ-Очир “Голын тохой дээр”, “Маргаашийн хорвоо”-гоо, Ж.Баяржаргал “Тэгэхэд би залуухан байж”, “Өвстэй орчлонд ургах шүлэг”-ээ, Ш.Лхамноржмаа “Чиний явсан мөр”-өө, Д.Баян­тун­га­лаг “Нэг л шүлэг ханхлах төдийд”, “Ийм л намрын төлөө”-гөө, Л.Болд­сай­хан “Наранбадмаа”-гаа дуудаж билээ. Тэдгээрээс яалт ч үгүй иш татмаар байна шүү.

“Намар болоход ээжгүй хүн энгэрээ тэмтэрч нэгийг цөхөртлөө хайдаг юм

Ямархан марал од ч гэлээ тэнгэрт зүг чиггүй харвадаг юм

Солирын цохилтод далай өнгөн дээрээ амгалан ч гүндээ ёолж байдаг юм

Сонгодог зургийн догшид жаазан дотроо омголон дүртэй ч мөн чанар­таа бол уйлж суудаг юм

Ай лаа миний нэгэн цагийн хор­воо…” гэх
юм уу, эсвэл

“Баруун мөрөн дээр минь амар амгалангийн суу билэг

Зүүн мөрөн дээр минь ариун дурлалын буурал хөгжимч завилсан

Амирлангуйн нууцат дорно билээ би

Өрнө миний айдас

Үүрийн туяаны минь алтан амс­рыг тэр хулгайлсан юм

Өрнө миний түгшүүр

Өрхний завсрын шаргал гэгээ, уяхан охидын минь ичингүйрлийг тэр халаасалсан юм

Өрнө миний эрхэм анд

Өвст тал, цаст уулсаа харам­ла­хад сургасан юм

Өрнө миний эрхэм нөхөр

Үргэлж намайг сэрэмжит цэцэн болгосон юм

Би Дорно

Сарны гуниг, сансрын нууц

Энэ миний тэргүүн гоёл

Саруул шөнө, анир гүм тал нутаг

Энэ миний дээдийн соёрхол

Тэнгэр миний гүн ухаан

Тэндээс бурхдын шаргал амьсгал сонсогддог юм

Дотогшоо урсах нулимсны минь цуурайнд

Долоон бурхан од дайвдаг юм

Орчлонгийн хүрэл хаалга чихран нээгдэхэд

Одогсдын алтан сүнс намайг тэндээс зорин ирдэг юм 

Би Дорно

Ханцуйдаа нуух зүйл гэж надад байхгүй

Хайрын шарх, амрагийн үнсэл­тийг харин нууцалдаг

Сар миний нууцыг мэднэ

Сайхан бүсгүйчүүдийн нууцыг тэр ч бас мэднэ дээ…” гээд уншихад үнэндээ аварга сонсогдож байсан шүү. Бавуу найрагч нэгэн үеийн гал цогтой найрагч Ж.Бая­р­жар­га­лын­хаа ард буюу гуравт давхиж байв. Харин дөрөвт А.Эрдэнэ-Очир, тавд Ш.Лхамноржмаа орж байсан са­наг­да­н­а. Авгаржин Жамсрангийн Баяржаргал гал маналзтал уншиж, их Урианхайн ар шил дээр дав­хи­сан. Тэрээр

“Тэгэхэд би залуухан байж

Тэнгэрийн дор идэрхэн явжээ

Наран, саран хоёрыг анзаардаггүй

Навч, өргөс хоёрыг ялгадаггүй

Суумал бурхан, гүйгүүл адуунд эс дурлаж

Сур олсны ялгааг үл хайхарч

Бүрхэг өдрүүдийг бүтэн нартай мэт санаж

Бүрэнхий шөнүүдийг тэргэл сар­тай мэт бодож

Тэгэхэд би залуухан байж

Тэнгэрийн дор идэрхэн явжээ…” гэж омогхон хэлээд сүүлийн да­ваанд

“…Хан орчлонд аз жаргалын өвс­нүүд дуулалдан дээшээ ургана

Хас Дорнын найрагчид ганцаард­лын дор дошогшоо ургана“ хэмээсэн нь тухайн үедээ үзэгдэл болж байлаа даа. Өөрөө ч их хий­морь­той, сүртэй, иртэй хүн. Шүлэг зохиолдоо орохоороо бүр ч гаарч өгнө биз дээ. Харин өмнөх жилийнх нь цомын эзэн А.Эрдэнэ-Очир охид хүүхнүүдийн цээжинд явдаг өнөө “Голын тохой дээр” гэсэн шүлгээ уншиж, тийм нэг намуухан сонгодог орчныг бий болгосон юм шүү.

“Газрын магнайнаас хөлөрч урс­сан Сэлэнгийн салаа тохой дээр

Гандсан намрын шаргал өдөр устай мушгиран одохыг харжээ суугаад

Ганц дуу чамд зориулан түүнийгээ тэнгэрийн цээлд нараар мэтгэн

Ганихан хорвоогийн өнгөн дээр бусдын зүрхэнд шигтгэн гэрэлтүүлэх болов би

Амьдралын мөнхийн зүүд минь тэнгэрийн зурсан зураг минь

Алдааг нь цуглуулахад ч жаргал амтагдмаар хонгор минь

Алсаас над руу урссан цаг хуга­цаа­ны зэрэглээн дундаас

Амжиж миний олж харсан үл мэдэг инээмсэглэлт минь

Нуруу алаг ангир цоохор дуугаар ганганан ус захлаад

Нулимс сувдан бороо тэнгэрийн хаяанд цайраад болив бололтой

Нутаг алсын чамайгаа эзгүй хойгуур голын чинь тохой дээр санаашран

Нууцхан шаргал гунигийг минь нарны утас хөвөрдөхөд хөндүүр төрнө

Тэр нэгэн хаврын энгэрийн чинь гэгээ шиг хэсэг үүл

Тэр л цагаас хойш миний цээжинд нүүсээр он удав

Тийм сайхан нүдэнд гуниг суусныг олж харсан цагаас хойш

Тэнгэрийн дор хайрын үлгэр эхлүү­лэн чамайг бодов…” гээд урсгаж өгсөн дөө хө.

Хоёр мянга дөрвөн он. Жамс­ран­гийн Баяржаргал найрагч эг­шиг­лэнт Янжинлхамыг гардаж, бичгийн мэргэдийн өлгий Төв айм­гийнх­ны “Болор цом”-ын тоог нэгээр нэмсэн наадам. Мань хүн сүүлийн даваанд Ш.Лхам­норж­маа­тай оноо тэнцчихэж билээ. Уншигч олон санаж байгаа даа. Бавуугийн Лхагвасүрэн ерөнхий шүүгчээр сууж байгаад сүүлийн шатанд хүүгээ хаслаа хэмээн олонд зар­лан, уг наадмыг хөтлөн явуулж байсан ардын зохиолч Пунцагийн Бадарчид “Үрээгээ хассан азарга гэж сонссоноос хүүгээ хассан найрагч гэж дуулаагүй юм байна” хэмээн  амаа таглуулж байсныг. Ингээд тэргүүн шагналын төлөө шүлгээ уншсан хоёр найрагчаас     “Дарангуйллын хаан оршил” шүлэг толгой илүү гэдэг нь шүүгчдэд байтугай үзэгчдэд мэдрэгдэж, олон түмэн “Баяржаргал” хэмээн дуу нэгтэйгээр хашгирч билээ. Ингээд тэр жилийн цомын тэргүүн шүлгийг хүргэе. 

“Гарагс дундын солирын нислэг мандаалах

Гадаад далайг задлах үүсгэл, хий мананцар

Газраас тэнгэрийг тэлүүрдэн улайсган төөнөх

Гал түймрийн ухааныг би дарлах болно

Ангарагийн хөрснөө турадасаар сийлэгдэн чулуужсан

Агаарын хүрээлэнгээс халисан шинэ сонгодог үзэгдэл

Аварга эрхэс биетийг хий шингэ­нээр төлөвшүүлэн тогтоох

Амин усны чанарыг би дарлах болно

Дөрвөн цагийн боловсролоор нас, насанд багшлах

Дөмөн хүлэг атугай онгоцны хурд үл гүйцэх

Хаан суудал, үхэшгүй мөнхийн гүвэлзээ

Ханагар уул, сарьдгийн ухааныг би дарлах болно

Ерхөг, хиагны ганхаа энгийн сайхны гэрчлэл

Есөн гарагийн минь тэгш өндөр­лө­гийн төлөөлөл

Ертөнцийн орчих хүйс, хяз­гаар­гүй их эргэлт

Ембүү хээр талын ухааныг би дарлах болно

Наран орчлонд цэнхэр нөмрөгөөр  гангарсан

Ная, зуун сая жилээр өвгөрч залуужих

Эрдэнийн зайд огторгуйн уруу­лаас ойчсон индранил

Эртний гүн хагалбарт эх дэлхийн ухааныг би дарлах болно

Од мичидийн нөлөөлөл дор нас, сэтгэл устгагдан үгүйрэвч

Олон олон пуужин, дагуулыг газрын таталцлаас чөлөөлсөн

Хүйс хувиргаж, цахим төхөөрөг бүтээж, бурхад чөтгөрүүдээ төрүүл­сэн

Хүн төрөлхтний гүн ухааныг  би дарлах болно“. Ямар байна. Бас л аатай сонсогдож байгаа биз.

Хоёр мянга таван он. Жамьян­гийн Мөнхбат хэмээх Архангайн Батцэнгэлээс тодорсон залуу най­раг­чийн цом гардсан жил. Тухайн наадмын нэг дуулиан нь Баатарын Галсансүх найрагч байв. “Болор цом”-ын дэвжээнд сүүлийн арваад жил үзэгдээгүй тэрээр гэв гэнэт шүлгээ уншин олны нүдийг орой дээр нь гаргасан. Тэгэхдээ шигшмэл шүлгүүдээ уншсан.  Арга байж уу, Галсансүх бол Галсансүх л байх­гүй юу. Мань хүн “Чойномд бичсэн захидал”, “Бурханд хэлэх зөв­лө­гөө” тэргүүтэй шуугиант шүлгүүдээ уншиж, тэслээд орхисон ч аргагүйн эрхэнд дэд байрын шагнал авч билээ. Уг наадмын гуравдугаар байрт МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Лхагвасүрэнгийн Мо­лом­жамц, дөрөвдүгээр байранд баруун Урианхайн шүлэгч Хөөдөөгийн Эрдэнэбаатар шалгарч байсан. Х.Эрдэнэбаатар найрагч

“Түрэг охины гишүү мэт харцанд

Түүдэг адил шатаж явахад минь

Жари эхийн тал нам гүм бороорхог

Жаахан тэр минь хөл нүцгэн байсан

Хацрынх нь хонхорт бороон дусал тогтож

Халгин инээхэд нь усан цацраг үүснэ

Мөнгөн лаа мэт бэлхүүс нь гэрэлтээд

Мөнөөхөн өдрийг минь зүүдлүүлж орхино…” гэж уншаад бас л шуу­гиул­сан удаатай. Ингээд тухайн наадмын тэргүүн шагнал хүртсэн Ж.Мөнхбат найрагчийн шүлгээс хүргээд эл удаагийнхаа тэмдэг­лэ­лийг өндөрлөе.   

“Эх орныхоо дархан хилийг алтан шарилаараа зурсан

Эцэг өвгөдийн сүнс биднээс асууж байна

Эрхт төрийн сүлдэн биднээс асууж байна

Арга билэг зөрөлдсөн алтан соёмбо шиг

Арслан заан ноцолдсон аавын гэрийн хормой шиг

Ерөөл ерөөлийн нүд тааруулж хүслээ шивнэе

Есөн зоосны нүх тааруулж хүслээ шивнэе.

Жадны үзүүрээр Монгол гэдэг нэрийг

Хадны сүг зурагтай нь сийлж үлдээснийг амилуулж хайрла

Тургиж манддаг номхон улаан наран дор

Тулганы гал шиг бадарсан төрийг минь амилуулж хайрла

Буутай дайсан ирвээс онинд нь эхэлж орох

Бугтай нөхцөж ирвээс ширгэнд нь эхэлж орох

Булгилах энэ л зүрхнийхээ чин ганцхан хүслийг

Бурхан танд шивнэлээ шүү,

Бурхан чамайг бурхан өршөөг ээ“.

Үргэлжлэл бий

Ерэн есөн оны “Болор цом”-д уншигдсан, өнөө хэр нь олны сэтгэлд хадаатай явдаг шүлгүүдээс дээжлэн хүргэж байгаа билээ. Эл удаагийнхаа тэмдэглэлд ч үргэлж­лүүлэн хүргэе. Цэндийн Чимэд­дорж найрагч хоёр дахиа авсан наадамд тийм нэг галтай шүлгүүд уншигдсан байдаг. Ту­хайл­бал, Д.Нацагдоржийн шаг­налт яруу найрагч Цогдоржийн Бавуудорж

“Намхаан хээр адуу хүртэл гүйгээд очих нутагтай байтал

Намгийн алтан мэлхий ч гэлээ уяран дуулах цөөрөмтэй байтал

Уул уулсыг давуулан уураг мөөмөөрөө хурайлсан

Уйлаад л золгодог ижийтэй хүний үр л хөөрхий

Цэвцгэр шаргал үүлс хүртэл нүүгээд очих уултай байтал

Цэнгийн мөнгөн цуваа ч гэлээ шуугиад очих устай байтал

Ус усыг гатлан уураг цай нь үнэртсэн

Утаат бор үүртэй хүний үр л хөөрхий

Хонгортох халиун намрын сэмбэрүү цагаан исгэрээ

Хоргодон нөмөрсөн буданг урагдтал үлээх юм, ээж ээ

Алтанхан зоо нь хяруутай намрын халтар буга

Аюулхай цээжний минь мананг эврээрээ сэжлэх юм, ээж ээ…” хэмээн “Намрын цагаан саран дор ээжтэй­гээ” шүлгээ уншиж байлаа. Бавуу найрагч тэр жилийн цомд өөр нэг сайхан шүлэг уншсан нь “Мон­голын их хувь тавилан” байлаа.

“Хүлэг морин хавартаа хуурдаж гүйдэг Монгол сон

Хөх ногооны униарт ээж минь хүлээдэг нутаг сан

Хар сүлдийг дүрэлзүүлсэн дээд­сийн алтан уулс сан

Хан буурал түүхийн утаа зуусан баринтаг сан

Тэнгэрийн цэнхэрлигт Хун тайжийн санаашрал дуралзана

Тэнгэрийн цэнхэрлигт Хулан хатангийн зүүд дуниартай

Тэнгэрийн цэнхэрлигт Өндөр гэгээний бурхад зүүрмэглэнэ

Тэнгэрийн цэнхэрлигт Өүлэн ээжийн бүүвэй эгшиглэнэ

Тэнгэрийн цэнхэрлигт Агай гүнж мэлмэрч үзэгдэнэ

Тэнгэрийн цэнхэрлигт алтан бумбатай бурхад улалзана

Сайхан хүрэл эрсийн эрэмгий зүүдний үргэлжлэл

Сангийн утаат хээр тал минь, хээр тал минь

Их дэлтэй шарга морьдын хөлс ханхалсан

Эсгий гүрний хувь тавилан минь, хувь тавилан минь

Гэсэр, Жангарыг хайлсан өвгөн товшуурын утаснаас

Цагаан гарьдын нүд мэлтэс мэлтэс гэрэлтлээ

Гишүү зандан бичгээр гүрний түүхийг товчоолсон

Хаш судрын магнайд алтан солон­го татлаа…” гэж хүнгэнүүлсэн удаатай.

Ерээд оны эхээр байна уу даа, Бавуугийн Лхагвасүрэн гуайг Зо­хиолч­дын хороонд байхад “ална” гэж хөөгөөд өнөө их үст тэргүүн дээгүүр нь хоёр хөлөөрөө хайчлан өшиглөж байсан гэх дуулиант эр Бороохойн Батхүү тэр жил(1999)-ийн цомд гэрэлт насных нь амраг Мэнд-Амартаа зориулсан “Он жилүүдийн уртад” гэсэн сайхан шүлэг дуудсан санагдана.

Тухайн наадмын нэг шуугиан нь мөнөөх Говь-Алтайн Билэгсайхан. “Эрчүүдээ өмөөрч бичсэн шүлэг”-ээ эхний даваанд уншиж, олныг өөртөө татсан задгай шүлэгчийг сүүлийн тавд үлдээгүйд гайхах хүн олон байсан ч, түүнийг нь цайруу­лах гэсэн мэт хэд хэдэн шагнал олгоод үзэгчдийг чимээгүй болго­сон юм даг. Мишигийн Цэдэндор­жийн нэрэмжит шагнал олгож байсныг нь лав санаж байна. Мөн тэр жилийн наадмын нэг өнгө нь Цоодолын Хулан бай­лаа. Тэрээр цаг бусаар хорвоог орхисон, оюун санааны гэрэлт шувуу Очирбатын Дашбалбар агсанд зориулсан шүлгээ уншсан нь утга зохиолын шүтэн биширч, хайрлан дээдэлдэг олонд мөн ч их хүрсэн дээ. Бөхийн өргөөнд пиг дүүрэн суусан олон уухайлан хашгирч, дотогшоогоо бодлогошир­сон нэг нь нулимсаа арчиж байсан болов уу. Ялангуяа далайсан илдний торгон ир мэт, дайчин хурц үгээр нь монгол хэл дутлаа, дайсан чинь инээж, нөхөд чинь архидаж байна, Дарьгангын чинь Алтан овооноос сүүлчийн шувуу уйлан буцаж байна гэх мөрүүд зүрх рүү зүү шиг л шивж байв шүү. Ингээд уг шүлгийн мөрүүдийг эргээд нэг саная.              

“Хөөрхий Балбар ахыгаа өлгий шороонд нь үлдээлээ

Хөөргөн гэнэн залуу насаа

Хөшөөнийх нь дор ивж үлдээлээ

…Гайхуулах юмгүй унтаа хөх дэлхийг

Гал шаргал навчис хучиж анхны цас дарлаа

Газар шороогоо тэвэрсэн яруу найрагчийн хойноос

Гашуудан зогссон түмэн алгуурхнаар мартлаа

Энгэр заам нь задгай үс нь ургасан Дашбалбар

Ээжийн хонгор охин Анимаагаа дуулсан Дашбалбар

Эх орноосоо өөр хөрөнгөгүй харц ядуу Дашбалбар

Ийм хүлцэнгүй ард түмний догшин сахиус мэт Дашбалбарыг мартлаа

Далайсан илдний торгон ир мэт

Дайчин хурц үгээр нь монгол хэл дутлаа

Дайсан чинь инээж, нөхөд чинь архидаж байна

Дарьгангын чинь Алтан овооноос сүүлчийн шувуу уйлан буцаж байна

Шүлгээ уншиж, асгартлаа уйлж 

Дээгүүр нь омогтойхон алхаж явсан газар шороог чинь

Сүүдрээ чирсэн хүн сүгнүүд

Дахиад л булаалдаж эхэллээ

Хүүдээ хүртэл захисан газар шороо

Хэнийх юм бэ Балбар ах аа…”. Эдгээр мөрүүд тухайн үедээ хүчтэй л сонсогдож байлаа. Одоо чиг хуучраагүй дээ. Зүрхнээс лугшиж гарсан үг бол цаг хугацаа алсрах тусам өнгө ордог хойно.

Хоёр мянган он. Ерэн оноос хойш “Болор цом”-ын тайзнаа бараг л тасралтгүй шүлгээ уншиж, олон ч удаа айрагдсан Гомпил­доо­гийн Мөнхцэцэг хатагтайн Янжин­лхам гарддаг жил. Хорлоогийн Сампилдэндэв, Чойжилжавын Билиг­сайхан, Үржингийн Хүрэл­баатар, Сономын Лочин, Санжаа­гийн Байгалсайхан тэргүүтэй утга зохиолын долоон доктор шүүн явуулсан наадам. Мөнхцэцэг най­рагч цом авснаас илүүтэй Мөнхөө­гийн Билэгсайхан хасагдсан нь дуулиан тарьсан билээ.

Үзэгчид
орилолдоод,
сүүлийн
даваанд
шалгарсан
гурван найраг­чаас Ц.Хулан шүлгээ унших гэтэл дуу чимээ нь намддаггүй, тэгтэл мань хүн “би шүлгээ унших юм уу, үгүй юм уу” гэж уг наадмыг хөтлөн явуулж байсан Дамбын Төрбатад айлгаж байв. Хөтлөгч арга ядахдаа ерөнхий шүүгч Сампилдэндэвийг тайлбар хийхийг хүсч тайзнаа урьсан юм. Х.Сампилдэндэв гуай “Билэгсайхан нэгийн даваанд бол сайн шүлэг уншсан. Харин давааны шүлэг нь утгын хувьд алдаатай байсан. “Миний эх орны босго өндөр харийн хүн та бөхийж ороо­рой” гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ. Босго өндөр байхад бөхийнө гэдэг логи­кийн алдаа. Тотго намхан гэж хэлсэн бол өөр хэрэг юм. Үзэгчид минь жаахан соёлтой, дээр нь яруу найргийн мэдрэмжтэй бай, битгий сэтгэлийн хөөрлөөрөө хандаарай” гэж зандрах, учирлахын завсарт хэлээд нам болгож байлаа.

Сүүлийн
даваанд
Г.Мөнхцэцэг найрагч “Дагуулахдаа л дагуулна” гэсэн богинохоон хайрын шүлэг уншиж, өнөө хоёр(Бавуудорж, Хулан)-оосоо ганцхан онооны илүүтэйгээр түрүүлж байсан. Өм­нөх даваанууддаа “Янжин­лхамд мөргөж гуйх шүлэг”, “Битгий урваа­рай миний хүү” зэрэг шүлгүүдээ уншсан юм.

Хоёр мянга нэг он. Ц.Бавуудорж, А.Эрдэнэ-Очир 
хоёрын хэн нэг нь цом авна гэж утга зохиолын хүрээ­нийхэн ч тэр, уншигч, үзэгч олон ч тэр таамаг дэвшүүлж байсан. Үнэн­дээ олны үг ортой байлаа. Их утга зохиолд ерээд оныхон гэгддэг найрагчдын дундаас өөр, өөрийн­хөө зам мөрөөр тодрон гэрэлтэж, уянгын зөөлөн шүлгүүдээрээ олныг байлдан дагуулсан найрагчид бол Эрдэнэ-Очир, Бавуудорж хоёр л доо. Хоёр мянгаад оны эхэн үед тэр хоёрын шүлгийг сонсох гэж мөн ч олон “Болор цом”-ын тасалбар авахаар авахаар идэр есийн хүйтэнд ийш тийшээ гүйж л байсан. За тэгээд охид бүсгүйчүүд бол мань хоёрын хайрын шүлгүүдэд үнэндээ сэтгэл алдарч байсан шүү. Бавуу найрагчийн

“Цагаахан манант үдшээр чамайг дурсдаг байлаа

Цахилдагт ногоон зөрөг хяруунд хучигддаг байлаа

Дунгийн гэрэлт чулууд усанд цайрдаг байлаа

Дурсгалт модон гүүр гандаж хөхөрдөг байлаа

Сарны цагаан гэрэлд шүхэрлэн нисдэг байлаа

Сайхан гангын үнэр үсэнд минь шингэдэг байлаа

Нарны буурал будраанд чамайг дурсдаг байлаа

Нарийн цагаан хур хацар норгодог байлаа

Голын торгон мандалд дүрийг чинь зурдаг байлаа

Гогцоо гогцоо долгис цээж рүү урсдаг байлаа…” гэх юм уу, эс бөгөөс

“Дуурлиг хөх дэлхийн алтан аньсгыг сөхөж

Дугараг цагаан саран цээжний мандалд туяарлаа

Цаглашгүй цэмцийгч ариун тунгалаг хурмастын салхинаа

Цангинан урамдагч мөнгөлөг хус мод мөнөө би

Залуу насны минь ариун зандан мөчрийн доогуур

Зам алсын гэрэлт шувууд зэллэн зэллэн өнгөрнөм

…Эртний буурал наран хяруут талаар бөмбөрнө

Эрдэнийн мөнгөн хайлаас эрвэн сэрвэн ганхана

Цаст уул минь явчих шиг цагаахан шөнүүд эзэнгүйрээд

Цармын гэрэлт цэцэгсийг мөндрийн зурвас дайрлаа

Нандин дурсамж хөглөсөн зүсрээ цагаан бороо

Нарийхан цэнхэр зөргөөр марал буга шиг л ирдэг сэн

Сэтгэлийн алтан навчсаар чамай­гаа би хучъя…” хэмээх
“Хайрын романс”, “Гэгээн сарны туульс” шүлгүүдээс нь ишлэхэд утга төгөл­дөр санагдаж байгаа нь лавтай.

А.Эрдэнэ-Очирын “Харь газрын навч бодлыг минь хуваалцан

Шар айрагны мухлагт хөшиг татан суунаглана

Зовлон, жаргалын амттай арвай буудайны нулимсыг би

Шилэн аяганы амсраар шимэх төдий суумаглана

Амьдын хорвоод заримдаа гашуун дарс ч ундаа болно

Алган дээрээс хүслийн шувууд холхид одно

Аз эзийн хорвоо цагийн бусгаа салхтай

Аюулхай цээжинд л бодлын гал дальдчина

Зүүрмэг нүдтэй үүрийн гөрөөс шиг бүсгүй

Зүүдний юм шиг холдож ойртоно

Залуу идэрхэн нас минь хайрын шархтай

Замбуулинд мөнхийн хайр үгүйд итгэж ядна…” гэх юм уу,

“Шанхтай шаргын минь янзган зоо бөмбөрч

Шаргалхан аялгуу дөрвөн туурай­гаар тоглох

Намар цаг юм сан

Намайг чи хүлээдэг юм сан

Цэцэг тасдалгүй, чулуу хөндөлгүй хатирах нь

Цэгцэрч гишгэн товолзох миний л морины явдал сан

Чиг баримжааны үзүүрт сарны гэрэл шиг туяарах

Чихний ээмэг шиг цагаан гэр танайх сан

Чиний алчуур шиг хөх ягаан салхи

Чийгтэй үдшийн таана аргадан сэвэлзэж

Энхрий янаг чамдаа намрын сарыг өвөртлөөд

Эмээлийн хоёр бүүргэн дунд суудал засан дэвэлзэж

Дуулж очдог байлаа…” гээд унши­хуйд сэтгэл хөдлөхгүй, хайрын торгон мэдрэмж төрөхгүй, эмзэглэг санаашралын салхи савир амтаг­дахгүй байхын аргагүй ээ.

“Тэнгэр газар тэмдгэрэх

Тэр Хүннү нутагт хүрэл чоно

Жавартай болоод уяралтай энэ улианд

Жаргах ч хэцүү, гуних ч хэцүү

Эрэмгий болоод зоримог энэ улианд

Энэрэх ч хэцүү, эрмэлзэх ч хэцүү

Морин чинээ хүрэл чоно

Монголоор дүүрэн улина…” хэ­мээх “Хүрэл чоно”-оороо Бавуу­дорж магнайлж “Цалгин догдлохдоо би эрчит мөрөн, ус далайн чинь давалгаа болдог

Цавчим уулсын догшин оргил, хад алгадсан салхи болдог

Цахивалзан маналзах цаст хээрийн чинь эрэмгий шуурга болдог би

Цагийн даваан дээр гарсан өвгөн бүргэдийн чинь зовлонг тээдэг би, эх орон минь

Уймран гансрахдаа би эзэнгүй тал, цайдамын ганц хайлаас болдог

Уйтгарт намраар навчсаа сэгсэрч үүсч мөхөхийн тавиланг мэдэрдэг

Мөчир дээрээсээ хараацайн дэгдээ­хий нисгэж, үүрнийх нь өд сөдийг сүүдэртээ чимээгүйхэн унагадаг

Мөнх орчлонгоос зөөлөн хур царайчлавч, үндсээрээ газарт яргаж насалдаг би, эх орон минь

Хайрлан дурлахдаа би гэрэлт хөвгүүн болж, анхны харцаараа жаргалын од шидэн

Ханарч мэлтрэн урсах Орхон, Сэлэнгийн бэлчир дээр

Хайрын сайхан чи минь үсээ задалж, амрагийн дуу аялахад

Хан орчлонг яруустал дуулж, бусдад гэгээн хүсэл төрүүлэг би, эх орон минь…” гэж даанчиг даацтай­хан шүлгээрээ Эрдэнэ-Очир аман хүзүүдэж байлаа. Уг наадмын шүүгчээр ардын уран зохиолч Тангадын Галсан, төрийн шагналт зохиолч Балжирын Догмид, Д.На­цаг­­доржийн шагналт Цэнд-Аюушийн Буянзаяа, Баярхүүгийн Ичинхорлоо нар сууж байв. 
Догмид зохиолч “Болор цом”-ын дараахан нэгэн сонинд өгсөн ярилцлагадаа “Нутгийн дүү Эрдэнэ-Очирынхоо эх орны тухай шүлгийг уншаад өөрийн эрхгүй нулимс гарсан. Энэ шүлэг найргийн наадамд үнэндээ ахдаж байсан даа” гэх утгатай үг хэлсэн байдаг шүү. 

Тухайн цомд Д.Урианхай, Д.Баян­­тунгалаг гээд Булган хан­гайн найрагчид мөн л жинтэй шүлгүүд уншсан. Урианхай бол “Уранхай” гэдгийг манайхан мэднэ. Харин Баянтунгалаг найрагч бол дотогшоогоо яргасан, чинжаалыг ишинд нь хүртэл дүрлээ гэдэг шиг шүлгийг угт нь хүртэл гүйцээж чаддаг уянгатай хийгээд гүн гүнзгий найрагч юм. Үүнийг нь утга зохио­лын хүрээнийхэн, судлаач шүүмж­лэгчид сайн мэддэг. Харин ард түмэн төдийлөн сайн мэдэрдэггүй шиг санагддаг аа. Түүний хоёр мянга нэг оны цомд уншсан шүл­гүү­дээс хүргэе.   

“Жаахан байсан би бүр жаахан

Жалгын ногоо далд ургадаг шиг ургаж байсан

Тэгэхэд үүл хүртэл хачин гоё нүүж

Тэнгэрийн хаяа үлгэрийн юм шиг харагддаг сан

Аав минь намайг үнсэхэд нар үнэртэж

Алсын алс бороо мэт одохыг хүсдэг сэн

Хотоос ирсэн айлын эгч дотно болоод эрхэмсэг

Хонгор намрын салхи шиг нэг л өдөр явчихдаг сан…” хэмээн “Гэрэлт зүгийн дурсамж” шүлэг нь эхэлдэг. Цаа­шаагаа үнэн гайхалтай, тэнгэр­лэг урсана шүү дээ. Мөн нэргүй, хэдхээн мөр шүлэг байдаг. Энэхүү шүлгийг бас л тэр жил уншиж байсан санагдана.  

“Хувь заяа минь хавар эртийн бороо юм

Хус моддын чөлөөнд хөлөө амрааж суух агшин юм

Чи бид хоёрын залуугийн гэрэлт дүр юм

Чимээгүй урсах он жилүүдийн дурсамж юм

Нас бие минь цаг хугацааны томилолт юм

Намар оройн цасны був буурал санчиг юм

Тунарагч хөх сарны шив шинэхэн туяа юм

Туулай туулай өдрүүдийн шил дарсан мөр юм

Манарагч сүрэг үүлсийн ганц сувдан нулимс юм

Магад тодорхой амрагийн энгэрийн зандан үнэр юм

Ачуутын голд суугч шүлэгч андын минь сураг юм

Алтан салхи бужигнах дорнын нүдтэй зураг юм“ гэж.

Хоёр мянга хоёр он. “Болор цом” хорин нас хүрсэн жил. А.Эрдэнэ-Очир гарцаагүй дээ гэсэн олны таамаг биеллээ олж, Равжаа хутагтын нутгаас “Болор цом”-ын хоёр дахь эзэн төрсөн юм. Тэрээр “Миний цуглуулсан хорвоо”, “Зам” тэргүүт сонгодог шүлгүүдээ унш­сан. Ц.Бавуудорж, Ц.Хулан, Б.Ичин­хорлоо, Г.Мөнхцэцэг гээд ерээд оныхон цомтнууд уншаа­гүй. Үндсэндээ Эрдэнэ-Очиртоо найр тавьсан хэрэг.

Харин Б.Лхагвасүрэн, Д.Уриан­хай, Т.Галсан гээд аваргууд бүгд зодоглож тусгай шагналуудыг нь авсан даа. Соёлын гавьяат зүтгэл­тэн Гомбожавын Мэнд-Ооёогоор ахлуулсан долоон шүүгч сууж байв. Жамьянгийн Мөнхбат хэмээх урьд өмнө сонсогдоогүй залуу найрагч Б.Лхагвасүрэн тэргүүт аваргуудын өмнө тоос босгон аман хүзүүдээд, “дараа жил ногт ганза­галж ирнэ” хэмээн омгорхсон удаатай. Уг наадам саяхан л бол­сон мэт санагдавч даруй арваад жил өнгөрчээ.

Н.ГАНТУЛГА

Үргэлжлэл бий

1995 оны “Болор цом”. Зүүн гараас Б.Доржпалам, Ц.Чимэддорж, А.Эрдэнэ-Очир, Д.Урианхай, Х.Тэргэл.

Ерэн таван оны “Болор цом”. Барнангийн Доржпалам найрагч түрүүлж духандаа сорвитой Доо­ро­выгоо нэг уйлуулаад авсан удаа­тай. Ардын уран зохиолч Сор­муу­нир­шийн Дашдооров ганцаар ба­яр­­ласан юм биш. Жилийн жилд л ёс юм шиг айрагдаж, өмнүүрээ цулбуурдуулдаг байсан Паламыг цом авахад өөрөөс нь илүүтэй хөөрч давхисан хүн олон. Ийнхүү нэр төртэйгээр цом авна гэдэг сайхан. “Болор цом”-ын түүхэнд Б.Доржпалам, Д.Урианхай нарын аваргууд л ингэж хүн бүхэнд хүлээн зөвшөөрөгдчихөөд, мөн ч олон жил хүлээлгэж байж эгшиглэнт Янжин­лха­мыг гардсан даа. Палам най­рагч сүүлийн даваанд

“Тэр үнээн би хөөрүү хүн

Тэнгэр дээр төрсөн гэж өөрийгөө

Харсаар байтал худлаа хэлж

Халуурч шүлэглэсэн хүн

Тэргэл цагаан сарыг чамайгаа гэж

Бүлээрч шүлэглэсэн хүн

Тэр ч бүү хэл

Будант тэнгэрийн танихгүй одыг минийх гэж

Булааж шүлэглэсэн хүн

…Ардын дууныхаа

Хө хө нугалааг

Хөх алчуур шиг хийсгэж

Айраг дэмбээ намрынхаа

Алтан дэлбээ найран дээр

Агсан морьтой ханхалзаж

Аяа би дахиад л шүлэглэх нь…” хэмээн ёстой л нэг аатай омогтой уншсан байгаа юм. Мань хүн мориор бол бярдаж уралддаг, бөхөөр бол илүүрхэж барилддаг нэгэн байжээ. Хэрвээ тэр жилийн цомыг Дөнгөтийн Цоодол тэргүү­тэй шүүгчид Доржпалам найрагчид санал нэгтэйгээр өгөөгүй бол Говь-Угтаалын цуутайхан хөвгүүн “Бо­лор цом”-гүй хорвоогоос буцах байсан даа, хөөрхий. Ерэн долоон оноос байна уу даа, Барнангийн Доржпалам “Болор цом” үр­гэл­жилж, иртэй бяртай нэгэн сайхан найрагчаар Янжинлхамын дэвжээ дутсан гунигт түүхтэй.

Ерэн таван оны цомын сүүлийн даваанд мөн л Дундговийн хоёр (Доржпалам, Чимэддорж) арсалд­жээ. Цэндийн Чимэддорж найрагч хоёр жилийн өмнөх цомд “Цагаан зээр” шүлэг өвөртлөн ирж манан татуулсан бол тэр жил “Майга” хэмээх бас л зартай шүлгээ уншсан гэдэг. Гараа савчиж, гэзэг үсээ намируулж байгаад л       

“Би морь унаж майга болсон

Монгол

Суунаг ногоон талд ханаа дугуй­лах шиг майга

Суран бугуйл тэнгэрт гогцоорох шиг майга…” гээд авч өгчээ. Сонир­хуу­лахад, тэр жилийн наадмын хоёрдугаар шатанд шалгарсан гучин найраг­чийн шүлэг тухайн үеийн “Ардын эрх”-ийн дагуул сонин “Билгүүн судар”-т нийт­лэг­дэж, цом болохоос өмнө уншигч олон хэнийх нь шүлэг сайн байна гэдгийг урьдчилан таамаглачихсан байсан гэдэг. Тэгээд л тэр сайн, энэ муу гэсэн яриа газар сайгүй тар­хаж өгнө биз дээ. Ерэн зургаан он. Өмнө нь хэд хэдэн удаа айрагдсан Дамбын Төрбат цомын эзэн бол­сон юм. Тэрээр “Ижий” гэсэн шүлэг уншиж түрүүлсэн бол ардын уран зохиолч Пунцагийн Бадарч “Эхийн сэтгэл” хэмээх хүмүүсийн сэтгэлд ихэд хоногшсон шүлгээ уншжээ.

“Ижий нь муу хүүгээ үхэж гэж зүүдэллээ

Ийм аймаар зүүд ная наслахдаа зүүдлээгүй

Сааль сүүндээ дэвэлзсэн ч

Санаа сэтгэл дэгэлзсэн ч

Сарних бодлын үзүүрт үр минь торойно

Сайхан шүлэг бичиж гэнэ миний хүү

Амьтан хүн уншиж байна

Сайхан дуу зохиож гэнэ миний хүү

Араажваар дуулж байна лээ

Сайн явна гэнэ миний хүү

Аяны хүн хэлж байна

Муу явна гэнэ миний хүү

Амны зугаа ярьж байна

Аль нь ч надад ялгаагүй ээ

Амьд яваа нь л ижийдээ

Алдар чинь шүү дээ

Ижий нь хүүгээ

Их санах юм даа

Араг савар хоёроо

Зөрүүлж байж бодлоо

Аргал чулуу хоёрыг

Андууран түүж саналаа

Алга аа, миний хүү

Тэмээ тэмээн цагаан үүлийг

Тэндээ царцтал харлаа

Тэнгэрийн ягаан хаяаг

Цав суутал ширтлээ

Ижийдээ ирсэнгүй ээ…” гэх ардын уран зохиолч маань жаахан хүүхэд шиг эхэр татан уйлж байгаад уншдаг сан. Нуулгүй үнэнийг хэлэ­хэд, “Эхийн сэтгэл” бол Төрбат найрагчийн “Ижий шүлэг”-ээс ёс­той нөгөө толгой илүү гэдэг шиг, хол тасархай бүтээл гэдэг нь цаг хугацаа өнгөрөх тусам мэдрэгдэж байгаа билээ. Гэхдээ аливаа зүйл ээлж дараатай байдаг. Уг хуулийн дагуу л буурал найрагч номын шавь нарынхаа нэгд “Болор цом” хүртээсэн шиг байгаа юм.

Ингээд хэлчихээр Төрөө ах маань гомдож магадгүй. Тиймээс энд нэг зүйлийг зориуд онцолъё. Наяад оны дунд үеэс ерээд оны дунд үе хүртэл нэгэн арваад жилд тасралтгүй жигд сайн шүлэг уншиж, үргэлж модтой давхидаг найрагч бол Дамбын Төрбат билээ. Түүний “Багт наадам”, “Халаасны өрөө” шүлгүүд тухайн үедээ шуугиан тарьж байсан. За тэгээд ерээд оны эхэн үед уншиж байсан “Хадаг аргадах шүлэг”, “Ханиа аргадах шүлэг”, “Хайрхан Төгрөгийн бараа” шүлгүүд үнэндээ жинтэй бүтээлүүд байсан. Ялангуяа гэргий Шүрээдээ бичсэн шүлэг нь хүмүүст их хүрсэн байдаг.

“Солонгорсон долоон өнгийг то­мол­дуулж

Сонирхсон мянган харцыг зодол­дуулж

Нүцгэн бүсгүй бүжихэд алга таш­даг ч

Нүдэндээ чамайг л хардаг шүү, Шүр эх минь

Саатай, дуутай тайзнаа нүцгэн залбирч

Сайнтай, муутай олны зүрхэнд заларч

Гоо бүсгүйн тэмцээнд орж тү­рүү­лээ­гүй ч

Гоолиг сайхан явсныг чинь би мэднэ, Дарь эх минь

…Улаан цусан урсгалын минь

Ундаргыг дархлах гэж

Бүүвэйн дуу хоёр аялж

Бүтэн биеэ гурав хуваасныг чинь мэднэ

Аяга цайг минь сүлэх гэж

Дэлгүүрийн дараалалд зогссон Шүр эх минь

Алаг заяаг минь сүлэх гэж

Дэлхийн дараалалд зогссон Дарь эх минь…” гэж бий. Ерээд оны эхээр “Монголын сайхан бүсгүй” шалга­руу­лах тэмцээн зохиогдож, шүүгч­дийн бүрэлдэхүүнд Төрбат найрагч байсан. Шалдан бүсгүй шал­га­руу­ла­хад оролцлоо гэж гэргийдээ аашлуулахдаа уг шүлгийг бичсэн шиг байгаа юм. Гол нь авгайгаа л аргадах гэж шүү дээ. 

Ерэн долоон он. Д.Цоодол най­рагч гурав дахиа цом хүртэж, Бавуугийн Лхагвасүрэн аман хү­зүүд­сэндээ ихэд уурлан тайзнаас буусан, бас л дуулиантай наад­муу­дын нэг. Б.Лхагвасүрэн найрагчийн уурласан нь өөрөөс нь түрүүлж өндөр Цоодол цом авсантай хол­боо­той. Мань хүн дараа жил нь бүр нэг занаж байгаад, “Ардын эрх” со­нинд өгсөн ярилцлагаараа олонд зарлаж байгаад гурав дахиа авсан байдаг. Ерэн долоон онд Цоодол, Лхагвасүрэн хоёрын ар шил дээр Говь-Алтайн хөдөөх эр Би­лэг­сай­хан давхиж айргаар мялаалгасан билээ. Түүний ард Очирбатын Дашбалбар орсон юм. Балбар найрагч хөдөөгийн дээлтэй ба­цаа­ны хойно гишгэсэндээ мөн л уур­саж, сайн шүлэг бус олонд таа­лагд­сан зүгээр нэг шүгэнцэр уншсан нь энэ наадамд чинь мялаалгадаг юм байна ш дээ. Монголын утга зо­хиол ингэж хог дээр үсрэх гэж дээ. Хэрвээ агуу их Явуу амьд байгаад шүлгээ уншсан ч шагнал авахгүй юм байна, учир нь тэр шүлгээ муу уншдаг юм гэж тайзны араар багагүй хөндөлссөн сураг байдаг. Хэдий дуулиан шуугиан, хэл амтай болсон ч гэсэн түрүү найрагчийн сүүлийн шатанд уншсан “Хуучин дэр модны дууль”-тай хэнбугай ч маргаагүй гэдэг шүү. Уг дуулийн хэсгээс хүргэе л дээ.     

 “Төрсөн заяа минь хар мод билээ

Төөрсөн заяа минь

Төмөр замын дэр мод билээ

Цагтаа би жаргаж

Цармын хустай наргиж

Бийр шиг согсгор мөчрөөрөө нар өдсөн

Битүү хар шөнөөр тэргэл сар бодсон

Саруул дэлхийн чимэг сайхны нэгэн байлаа

Салж унахын тухай л зүү­дэл­сэн­гүй явлаа

Цэцгэн дундаа ургуулсан эх орны дур юм чинь

Цэрэг шиг тушаалаа надад өгсөн юм

Цэлгэр талд замын дэр мод бол гэсэн юм

Сүүдэр минь амрагууд болзохоо байв

Сүрэг шувууд мөчир дээр минь буухаа байв

Хэрэм тоглуулсан мод гэдгээ мартав

Хээгүй, хуучин дэр мод болов оо

Саруул уйтан хорвоог би дэрлэж

Салаа ган зам намайг дэрлэж

Сар өдрүүд шиг гал тэрэг дээгүүр минь цувж

Сая сая хүмүүс галт тэргээр цувж

Ган замыг төөлөөд хязгааргүй

Галт тэргийг тоолоод хязгааргүй

Хасахын олон тэмдэг шиг дэр мод би хуучин

Хаягдсан олон даалуу шиг хар мод би хуучин

Хал зовлонд ханасан буурал зам­чин шиг хуучин

Хараал, ерөөл, хан хорвоо шиг хуучин

Хатуу хэцүү ажил минь л дандаа шинэ ээ…” гэж хэлээд Бүрэнгийн найрагч Янжинлхамыг гэртээ гурав дахиа залсан түүхтэй.

Ерэн найман он. Монголын зохиолчдын эвлэлийн далан жи­лийн ой тохиосон жил. “Болор цом” Төрийн ордонд болжээ. Зохиолчид явсан газар хэзээ л нам гүм, айван тайван байлаа даа. Ордны их танхимд зохиолчид архидаад, цомоос хасагдсан нэг нь агсам тавиад ээлж дараалан цагдаад баригдаж гараад, үгүй мөн манар­га­сан байгаа юм шүү. Б.Лхаг­ва­сүрэн авна гэдгээрээ гурав дахиа авч санаа нь амарчээ. Өнөө улаан галзуу Балбар чинь Их хурлын танхимаасаа гарч ирэн шүлгээ уншин, эрэгчин эмэгчнээ үзсэний эцэст хоёрт орсон байна. Балбар, Лхагвасүрэн хоёр хэзээний л мө­чөөрх­дөг учир тухайн цомын дараа зүгээр өнгөрөөгүй нь мэдээж. Бал­бар хэд гурван үг хэлээд авсан байж таараа. Тэр жилийн наадмын тэмдэглүүштэй нэг зүйл нь Эрээн­цавын Нямсүрэн найрагч ирсэн явдал байв.Тэрээр  “Буй биеэрээ би цас болно

Бударсан их цасан болно

Бүүр том хот тосгодыг

Бүгдийг хучсан цас болно

Энэ биеэрээ би цас болно

Их үс гэзэг шигээ цас болно

Эргэж  төрөхдөө би цас болно

Эрээнцавынхаа л цас болно

Хайрлаж дурлаж явсан

Он цаг минь цас болно

Хандмаагаас нь ирсэн захиа

Хөх нуурын шүлгүүд минь ч цас болно

…Тэргүүний минь үс тэр цагт үсэг болж

Тэнгэрийн орноо билэг болон одно

Цагийн жамаар гэзэг минь аясхан бударч

Цагаан шүхэрт ном  болно оо“ хэмээн уншаад хоёрын даваанаас үсэрч байжээ. Шинэхэн шүүний үнэртэй хурган дээлтэй ирчихсэн, хүн бүхнийг элгэмсгээр үнсээд, Нямсүрэн найрагч үнэн гоё байсан дуулддаг. Расул Гамзатовыг хаана л явна хорь гучин хүн дагадаг байсан гэдэг шиг Нямсүрэнг ная, ерээд оны бүх л найрагчид дага­чих­сан, ордноор л нэг нүүгэлтсэн хүмүүс явж байсан гэнэ билээ. Өнөө Нямсүрэн чинь нутаг руугаа буцахаас өмнө сонин хэвлэлд ярилцлага өгөөд л, шавь Бал­бар­тай­гаа мөчөөрхөөд л, холоо явчих­сан Жамьянгийн Болд-Эрдэнийг үгүйлж нулимс унагаад л юм юм болсон байдаг.

Ерэн есөн он. Цэндийн Чимэд­дорж хоёр дахиа түрүүлсэн наа­дам. “Болор цом” Бөхийн өргөөнд болж мөн ч сайхан шүлгүүд ун­шиг­даж байлаа даа. Бараг л бүх шүл­гийнх нь тухай бичмээр байна шүү. “Дэлт” Чимэддорж “Пушкинтай тулгасан хундага” гэсэн шүлэг уншиж, сүүлийн даваанд “Элсэн тасархай”-гаа дуудан цом авчи­хаад, ирэх жил “Морьтой тулгасан хундага” гэсэн шүлэг уншина хэ­мээн хошигносон удаатай. Тэр жилийн наадамд санагдана, Шаг­да­рын Уянга найрагч “Бид хоёр” гэсэн ямар гоё шүлэг уншсан гэж санана. Нэг гэм нь мань хүн халам­цуу­хан уншсан юм.Тиймдээ хасагд­сан байх. Түүнээс үнэхээр шүлэг л шалгаруулдаг бол Уянга гарцаагүй л айрагдахаар байлаа. Гэхдээ Мөнхөөгийн Билэгсайхан

“Эрчүүдээ та нар хаяа ч болов өршөө

Эрлэгт явахаас нь өмнө ханийн жаргал эдлүүл ээ

Эр нөхөр чинь үгүй бол гэрийн зай эзгүйрдэг юм

Эрдэмт хөвүүд нь үгүй төрийн зай эзгүйрдэг юм

Эр цэрэг чинь үгүй бол эх орон эзгүйрдэг юм

Халуун залуу насыг нь хамтарч элээснээ бодоо

Хайрын галзуу дурлалд хамт элэгдсэнээ болгоо

Өөрийг чинь ээж болгосон эрийн тэнгэр шүү дээ

Үрийн чинь эх бол хүний дээд шүү дээ…”гэж “Эрчүүдээ өмөөрч бичсэн шү­лэг”-ээ уншин үзэгчдийг сууд­лаас нь босгож, үймээн дэгдээж байсан даа. Мөн Тоомойн Очирхүү гуай хайрын бас нэг гоё шүлэг уншсан шүү.

“Бүх юм мартагддаг

Бүр мартахгүй юм гэж бас байдаг аа

Чи бид хоёрын зүрх нэгэн хэмээр цохилж байсан

Чид бид хоёрын алхаа нэгэн жи­мээр зэрэгцэж байсан

Чи бид хоёрын харц нэгэн цэгт тулгарч байсан

Чи бид хоёрын гар нэгэн халаасанд багтаж байсан

Дусал дусалхан бороотой зуны хонгор үдэш

Дундаа ганцхан цувтай алхаж явснаа мартахгүй

Бүх юм мартагддаг

Бүүр мартахгүй юм гэж бас байдаг аа

Багад намайг ах минь хэн гэж шоглож дуудаж байсныг мартаж

Баруун хашааныхаа охинтой хэзээ ч билээ санаандгүй болзсоноо мартаж

Тээр жилийн наадмаар хэдэн насны морь унаснаа ч мартаж

Тэвэг өшиглөж нааддаг ангийн хөвгүүд хэн хэн байсныг мартаж

Бүх юм мартагддаг

Бүүр мартахгүй юм гэж бас байдаг аа

Би чинийхээ бичгийн хэвэнд дур­тай байсан

Би чинийхээ битүүхэн хардаж шаналахад дуртай байсан

Би чинийхээ хар дарж сэрэхэд дуртай байсан

Би чинийхээ уйлахад хүртэл дур­тай байсан

Битгий мартаарай гэж хэлдэгт чинь харин дургүй байсан“ гэжээ. Ингээд Ш.Уянга найрагчийн “Бид хоёр” шүлгээс хүргээд эл удаагийн тэмдэглэлээ өндөрлөе.     

“Нэг л сайхан намар өндөр тэн­гэ­рийн од шүүрч

Нэхмэл цагаан лянхуа шиг алган дээр чинь тавина

Нэл гэрлийн хүрээлэнд бидэн хоёр оршивч

Нэрмэл нүдний чинь галыг ном­хот­гож үл чадна

Нээрээ тийм өдөр бидэн хоёрт ирнэ ээ

Он жил нэг л сэрэхэд нарыг хэдэнтээ эргэж

Огторгуй мэт мэлмийд чинь гунигийн навч хөвүүлнэ

Цэн тогорууд намраар сүүдрээ зөөж буцна

Цэх өвсний толгой шүүдрээ дааж ядна

Цэнгэл дундуур бас зовлон бидэнд учирна аа

Шовгор майхны хормойг талын салхи алгадаж

Шонгийн шаазан шиг лааг хага цохих гэж унтраана

Туулай шиг хярсан биеийг чинь цээжиндээ нааж тэврэхэд

Туулын эхэн шиг ариухан намираа хур бөмбөрдөн

Тун чиг их зүйлийг бидэн хоёр үзнэ ээ…”.

Н.ГАНТУЛГА
Үргэлжлэл
бий

1994 оны “Болор цом”-ын айргийн таван “морьд”.
Зүүн гараас Г.Мөнхцэцэг, Б.Доржпалам, Ц.Хулан, Д.Ган-Очир, А.Эрдэнэ-Очир

Хамгийн дуулиантай наадмууд ерээд оны эхэн болон дунд үед өрнөж байж шүү. Д.Цоодол, Б.Лхаг­васүрэн хоёр зүүн жигүүрийг маг­найл­­чихсан, П.Бадарч, Ш.Дулмаа, Т.Очирхүү нар дагавар магнайд нь босоод, араас нь О.Дашбалбар, Б.Доржпалам, Ц.Чимэддорж, Ш.Гүр­­базар, Д.Төрбат тэргүүт наяад оныхон ирлэсэн тонгорог шиг л хяргаж байсан байгаа юм. За тэгээд А.Эрдэнэ-Очир, Ц.Бавуу­дорж, Ц.Хулан, Б.Ичинхорлоо, Г.Мөнх­цэцэг нарын үрээ морьд хөл чанга­тайхан, ахмадуудынхаа дэргэдүүр хазаар даран шуугичих гэж сандар­гаад. Тэгснээ Дорнодын Эрээн­цаваас Данзангийн Ням­сүрэн найрагч хаа нэг өдрийн од шиг ирээд л. Мөнхөөгийн Билэг­сайхан гэж Говь-Алтайн хөдөөх эр, яруу найрагч бол ийм л байх ёстой гэсэн шиг урт үстэй, дээлтэйгээ шүлэг уншин үзэгчдийн алгыг хорсгож, цөсийг нь хөөргөөд л. Жамьянгийн Болд-Эрдэнэ, Шагдарын Уянга тэргүүтэй ерээд оны эхэн үеийн найрагчид тайзнаа халамцуухан үзэгдээд л, үгүй ээ мөн халуухан байсан санж.

Өвөрмөц сонин шийдэл бүхий модернист шүлгүүдээрээ олон ч хүний дургүйг хүргэж, гайхашралыг нь төрүүлэн тухайн үедээ үзэгдэл болж байсан Хэнтий нутгийн хүү Б.Галсансүх найрагч хэдэн оны ч юм бэ дээ, цомд “Надад үхэх долоон шалтгаан байна” гэсэн алдартай шүлгээ уншиж эхний даваанд хасагдчихаад “Би энэ болор цом момд чинь дахиж орох ч үгүй” гэж адарч байсан гэдэг. Мань хүн тэгж хэлснээсээ болсон уу, “Болор цом”-д арваад жил оролцолгүй явж байгаад сүүлд ороод түрүүг нь авсан билээ. Мөн хэзээний ч юм бэ дээ, ерэн зургаа, долоон оны ч юм уу, “Болор цом”-д төрийн шагналт зохиолч Пүрэв­жавын Пүрэвсүрэн, Д.Нацагдор­жийн шагналт зохиолч, утга зохиол судлаач, шүүмжлэгч Цэрэндор­жийн Мөнх, Багшийн их сургуулийн багш, утга зохиол судлаач Сорог­догийн Энхбаяр нар шүүгчээр суужээ. С.Энхбаярыг утга зохио­лын нэртэй шүүмжлэгч, басхүү өвөрмөц сонин сэтгэлгээтэй, хэр баргийн найрагчийг тоодоггүйг манайхан ерөнхийдөө гадарлана. Тэгтэл өнөө Энхбаяр чинь шүлгээ уншсан бүх найрагчид 0 оноо тавьсан байгаа юм. Бадамдоржийн Ганчимэгт л оноо тавьж. Тэр тухай сүүлд Пүрэвсүрэн найрагч Цээнзэн­гийн Галбадрахад хэлсэн байдаг. Б.Ганчимэгт гэснээс жил жилийн цомд тухайн үеийн төрийн төв хэвлэл “Ардын эрх”, “Засгийн газрын мэдээ” сониныхон бөөнөө­рөө оролцдог байжээ. Ухаандаа, “Ардын эрх”-ээс Дөнгөтийн Цоодол аваргаар ахлуулсан Ц.Хулан, Н.Билгүүн, А.Эрдэнэ-Очир, Г.Аюур­зана, Д.Ган-Очир, Д.Энхболд­баатар гээд л.

Харин “Засгийн газрын мэдээ”-гээс Д.Урианхайгаар ахлуулсан А.Лхагва, Г.Мөнхцэцэг, Дорно­говийн Лувсанчүлтэмийн Эрдэнэ­бат, “Бадрангуй” тэргүүт олон сайхан номтой, “Тэнгэрийн говь” зэрэг шигшмэл дуутай Цээнзэн­гийн Галбадрах нар орж байжээ.   

Энэ мэт сонин хачныг бичиг­лэнэ гэвэл барагдах юм биш. Ингээд ном журмаараа ерэн гурван оны наадам руу оръё. Өмнө бичлэг маань  ерэн хоёр оны буюу Б.Лхаг­ва­сүрэн “Хил дээр бичсэн шүлэг”-ээрээ цом авч, Барнангийн Дорж­палам ар шил дээр нь давхиснаар дуусгавар болсныг уншигчид сайн мэдэж байгаа. Ерэн гурван онд Дөнгөтийн Цоодол найрагч “Миний муусайн найз нар” шүлгээрээ “Болор цом”-ыг хоёр дахиа гардсан юм. Уг наадмын ерөнхий шүүгчээр Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, утга зохиол судлаач, шинжлэх ухааны доктор, профес­сор Хорлоогийн Сампилдэндэв гуай суужээ. Тэгээд өндөр Цоодолд шагналыг нь гардуулахдаа “Төв аймгийн хүчит аварга Хадбаатар арван жилийн зайтай төрийн наадамд хоёр түрүүлсэн байдаг. Түүн лүгээ адил Төв нутгийн хүчир­хэг найрагч Цоодол “Болор цом”-д арван жилийн зайтай хоёр дахь түрүүгээ авлаа” гэж хэлсэн удаатай.

Ерэн гурван оны наадмын сүүлийн даваанд Ц.Чимэддорж, Д.Төрбат гээд  аваргууд үлдэж. Залуусаас Арлааны Эрдэнэ-Очир шалгарсан байдаг. Цоодол най­рагч өрсөлдөгч хоёр (Чимэддорж, Төрбат)-оосоо би одоо аль шүлгээ унших вэ гэж асуужээ. Гурав, дөр­вөн ч шүлэг байсан гэнэ. Сүүлийн даваанд тийм олон шүлэгтэй бай­сан гэж бодохоор Цо аварга арваад сайн шүлэгтэй ирсэн бай­гаа юм. Ёстой алийг нь аль гэхгүй, бүгд л уяа сойлго нь ханачихсан соёолон үрээнүүд байсан хэрэг ээ. Төрбат “Миний муусайн найз нар” чинь зүгээр юм биш үү, гэхэд Чимэддорж “Дандар баатар шараа тайлахуй”-гаа хус даа гэсэн байна. Бодох нь ээ, Чимээ найрагч шарт­чихсан байсан ч болох. Ингээд Төрбатын үгэнд орж “Миний муу­сайн найз нар”-аа уншаад цом авч л дээ. Бас л сайхан дурсамж шүү. Сүүлийн даваанд өрсөлдөгч­дөөсөө яахав, ийхэв гэж л байдаг, нөгөө хэд нь энэ нь дээр юм биш үү учирлаж л байдаг. Энгийнээр хэлбэл, төрийн наадмын түрүү үзүүрт шалгарсан бөхчүүд хэн нэгэндээ мэх заагаад зогсож буй­тай л адил юм. Бас нэг тэмдэг­лэхээр зүйл байна аа. Цо аварга цом авсны маргааш нь гэдэг санаг­дана. Мон­гол Улсын Ерөнхийлөгч П.Очирбат (1993 оны явдал шүү дээ) телеви­зийн ярилцлагад орох­доо “Болор цом”-ын тухай ярьсан байгаа юм. Тэгэхдээ бүр мань Цоодолын тухайн цомд уншсан “Дутах эс дутахын шүлэг”-ээс цээжээр хэлсэн байна. Ообоо Ерөнхийлөгч “Болор цом” үзэж шавайгаа ханатал найраг сонсож суухуйд уг шүлгийн шад мөр зүрх сэтгэлд нь хадагдан үлджээ. Тэрхүү шүлгээс сонирхуулъя л даа.   

“Морьтой өвгөд минь дутахын цагтаа

Мохож саваан тосоогүй, сэлмээ шүүрч босдог байсан

Дүрсгүй тэднийг торгоохоор “Цагаан хэрэм” сандарч

Дүүрдэггүй ганзагыг нь дүүргэж гэж Европ тэвддэг байсан

Хар ялаа шиг дайсан ирэхэд хүч дутаж,

Халхын голоор Япон дайрахад хүн дутаж

Хайрт хөвгүүдээрээ бид дутаж үлддэг байсан

Эр зоригоо алдаж яваагүй

Эх орноо л алдаж яваагүй

Тулаад босох газар минь байхад

Тугаа хийсгэх тэнгэр минь байхад

Тулгандаа тахисан гал шиг бадарч ирсэн улс аа

Бурхан дээдсийн үе өнгөрлөө

Буянд нь сагаж суухдаа бид ухаанаар нь дутлаа

Торолзоод торолзоод он жилүүд өнгөрлөө

Тоолоод тоолоод үзэх нь ээ өвгөдийн хөрөнгөнөөс дутлаа

Харийн явгарсан эрэлчинд ганц морио

Хазаарлаад өгчихдөг заншил минь дутсангүй

Харанхуйд таарсан хүнд сүүлчийн ганц шүдэнзээ

Хавираад өгчих бэлэн нүнжиг минь дутсангүй

…Дайснаас чамайгаа хамгаалсаар үхэх сэтгэл надад дутахгүй

Дахиад чиний төлөө амьдрах хоёр дахь амь л дутах юм даа, эх орон минь“ гэж. Сүүлийн шатанд үлдсэн найрагчдаас хамгийн ширүүн нь “сэгсгэр” Чимэддорж байсан гэх. Тэрээр “Цагаан зээр” хэмээх зар­тай шүлгээ уншиж найргийн наад­мын танхимыг дэлбэ авахаа алд­сан ажгуу. “Цагаан зээр” бол үнэн­дээ цуутай шүлэг л дээ. Утга зохиолд ойр байдаг, тухайн үеийн “Болор цом”-ын салхин дунд явсан нөхдийн цээжинд уг шүлгийн шад мөр явдаг юм шүү. 

“Хэрлэнг салхиар зайдалсан алдуул түймэр сөрж

Хэвгий заяа тэгшлэн сэрвээндээ галтай дүүлсэн

Мичин жилийн зуднаар хар зам татуулж

Мэнэнгийн их хээрээр хялгана сөрмөн цувсан

Шар талын

Шаналан

Ээрэм газрын

Энэлэн

Би цагаан зээр ээ

Бүргэдийн сүүдэр дор янзага минь бөртийж

Бүхний нүдэн дээр яс минь хирдийж

Хотынхны эрээн хананд эвэр минь сэрийж

Хорготой бурханд хүртэл цус минь үсэрч байхад

Сүргээр нь авла энэ амьтныг гэж

Сүх шиг далайсан тушаалын

Гайтай хөөтэй үг болгон

Галт сумнаас урьтаж намайг оносон

Харлаг шөнөөр гэрэл тавихад нь

Хар саналгүй бүлтэгнэн дөхөхөд

Халуун тугалгаар дал хавсарч

Хагас амьтай минь тэвшин дээр чулуудсан

Газар хөдөлтөл дэргэдэг ооноо үгүйлэн

Ганц хоёроор, шаргачин хомоол үнэрлэн холхиж

Хядуулсан сүргийн минь бүгээн сүнс

Хялганат талдаа зүүдийтэл гэлдрэн

Шүүрхий мах шиг улаан номыг 

Шөргөн, эврээрээ сэжлэн байхад

Хүний гарт орж хүзүүгээ мушгиулснаас

Хөх чонын хоол болсон минь дээр ээ

Би

Цуутай Дорнын цагаан зээр

Цусаа үзсэн улаан зээр ээ“. Бас л бадрангуй шүү. Харин энэ их ааг омгоор салхи шуурга дэгдээсэн шүлгийн дэргэд А.Эрдэнэ-Очир найрагчийн “Ижийнхээ амьдад үхэж болохгүй

Ижий минь цээжиндээ наргүй болно…” хэмээх шүлэг тийм нэг зөөлөн дулаан, сэтгэлд дотно сонсогдож байсныг зарим хүмүүс мартаагүй л байдаг юм билээ. 

Ерэн дөрвөн он бол Цоодолын Хулангийн манлайлдаг жил л дээ. Хулан найрагч цом авсан нь утга зохиолын хүрээнд бас л бөөн шуугиан болсон нь мэдээж. “Аавынхаа шийрийг хатаалаа, Монголын утга зохиолд гал цогтой нэгэн бүсгүй найрагч яалт ч гараад ирлээ” гээд л. Хулан найрагчийг тойрсон яриа хөөрөө газар сайгүй л тархаад. Мань хүн ч цомыг ёстой нэг гуйж биш гуядаж гэдэг шиг эрэмгийхэн авсан байдаг даа. Үнэхээр тийм эртэй байгаагүй бол Барнангийн Доржпалам гэж жил жилийн цомд түймэр дэгдээдэг “товарищ” Лхагвасүрэнг сандарга­сан шигээ Хуланг бас л сандарга­сан дуулддаг. Тэрээр  

“Таныг би их тараасан

Ташууртай борооны өөдөөс

Тав толгойлж ургасан

Таана хөмүүлийг чинь тараасан

Тань дээр нүүсэн үүл тараасан

Тал дээр бэлчсэн зээр тараасан

Таныг би их тараасан

Сахилгагүй хүү чинь сэлэм эргүүлж

Салхи тараадаг байсан

Зээрэн хүрнийхээн хөлөөр

Зэрэглээ тарааж өссөн

Тэнгэрийн дуутай хамт мөндөр тарааж гүйхдээ

Тэртээ холын бороонд өөрөө тардаг байсан

…Тараахын хэрээр

Таныг би цуглуулж хайрласан

Хэчнээн уулын орой дээр овоо босгож

Хилийн чулуу цуглуулав

Эх орон минь өндөр болж хайрласан

Өчнөөн нууранд хаврын шувуу цуглуулж

“Өвгөн шувуу” хоёрыг уулзуулав

Эх орон минь амгалан болж баярласан…” хэмээн ус цалгилж, уулс дайвах мэт л уншжээ. Гэхдээ Ц.Хулангийн “Ази” гэж шүлгэнд гарцаагүй бууж өгсөн байгаа юм. Энэ зуурт хэлэхэд, манайхан Хулан­ найрагчийн “Ганцхан ээждээ унших шүлэг”-ийг нь яриад, мундаг мэтээр ойлгоод бай­даг. Уул шугамандаа хамгийн дөмөг шүлгүү­дийнх нь нэг “Ази” л даа. Их Урианхай сонс­чихоод, барагтайд дуу алддаггүй хүн чинь сүрхий таашаалтай толгой хаялс­наа сүүл хэсэгт нь нулимсаа нэг шуудраад авсан гэдэг шүү. 

Эзэн Богд минь мориноосоо бууж

Эр хоёр загалаа энд сул тавьсан

Эрхэмсэг Гангын хөвөөнд бурхад бясалгаж

Рерихийн хөнгөн бийр охидынх нь гоо магтсан

Ганилант Басё энд үүр цүүрээр шүлэглэж

Гангар цагаан хэрмэндээ буурал Күнз номлосон

Өрнө, Дорнын энхэр зулай тэр чигээрээ миний Ази

Өөрийн минь төрсөн газар, шүлгийн минь нэр Ази

Нүгэл хурааж дол цохьсон орчлонгоос

Нүүрээ нууж ичингүйрсэн Дорно

Гадагшаа урсаж сагасан дэлхий дээр

Гарын алга мэт дотроо, нууцлагхан тив ээ

Номхон далайн ус эргэн дотроо багтдаг шиг

Нойтон сормууст Азийнхан цээжин дотроо уйлдаг

Дурлаж хайрлавч дотроо, уруул давахгүй эрхэмсэг

Дуулж, инээж, жаргахдаа бас дотроон

Сац сувраган Таж махал шүншгээ дотроо нуудаг

Сайхан Дорнын бүсгүйчүүд хувцсан дотроо явдаг

Атомын халуун цөм дотроо байдаг шиг

Азийн юм бүхэн дотроо…” хэмээн уншаад л олны харц, анхаарлыг өөр дээрээ татчихсан байгаа юм. Тэр жилийн сүүлийн даваанд хэд хэдэн сайхан шүлэг уншигджээ. Тухайлбал, А.Эрдэнэ-Очир найраг­чийн “Хар нүдэн” хэмээх нэг дуучин бүсгүйд зориулсан шүлэг. Уг шүл­гийг утга зохиолын нэгэн доктор “садист” шүлэг гэж тодор­хойлоод өнөө Эрдэнэ-Очирыг чинь бут авсан сураг байдаг. За тэр яахав. Харин уг шүлэг бол хүмүүст их хүрсээн, ялангуяа хүүхнүүдэд бүр ч их хүрсэн дээ. Ерээд оны сүүлээр утга зохиолын чиглэлийн оюутнууд “Хар нүдэн” шүлгийг уншиж багагүй олон охидоос “ко ко” авсан байлгүй. Ингээд эзнээ “садист” хэмээн тодорхойлуулсан шүлгийг хүргэе.

 “Хармаар бүсгүй

Хар нүдэн гэлцэх юм

Хайрлаад хөл алдсан нь

Олон гэцгээх юм

Харанхуй шөнө гэрэл гармаар

Хар нүдтэй гэх

Гэрэлтэй өдөр нүдэнд нь төөрмөөр

Хар нүдтэй гэх юм

Орчлон дээр хар нүдтэй хүүхэн

Олон л биз ээ

Оньсого таавар шиг нэг бүсгүй л

Олны дунд хэлцэгдэх юм

Дэндүү хар нүднээс

Ямар нулимс гардгийг

Дэргэдээ чамайг суулгаж би

Уйлуулж үзмээр санагдах юм

Хар нүдэн минь

Харж л амжаагүй яваа

Харын хар нүдэн минь

…Санаан дотроос гардаггүй

Сайхан хар нүд гэж байх юм аа

Цэцгэн дээр суусан эрвээхэй шиг түүнийг

Цээжин дотроо үнсэж л явдгийм даа

Зүүд хүртэл сэрвэгнүүлсэн

Зүггүй дэрвэгэр сормуус гэж байдгийм даа

Зүүдэлж дандаа жаргая гэтэл

Зүрхэн дээр гэргийн гар байдгийм даа…” гээд цааш явна даа. Мөн хэлэлгүй өнгөрч боломгүй нэг шүлэг байна аа. Бас л задгай шүлэг. Эр хүнийг магтсан шүлэг ч гэж хэлж болохоор. Үндсэндээ ерэн дөрвөн оны цомд Эрдэнэ-Очир хар нүдэн хүүхнүүдийг, Ичинхорлоо эр бор харцага шиг залуусаа магтсан байгаа юм. Та нэг харьцуулаад харчихаарай.  

“Жаргалын найман морины хатираанд жигүүрээ дэлгэсэн эр бор харцага

Жаргалтай дэлгэрийн уран нугалаанд хар гунигаа задалсан эр бор харцага

Зэрлэг салхины урсгалд харин ч дуртай эр бор харцага

Зэлүүд талынхаа аялгуунд даанчиг дассан эр бор харцага

Жин жингийн алхаанд цуцаа нь үгүй эр бор харцага

Жил жилийн урсгалд гундаа нь үгүй эр бор харцага

Гучин гурван шаргын жороонд нь дуртай эр бор харцага

Гурван хөх мөрний атираанд нь хайртай эр бор харцага

Цэггүй өндөрт гарлаа чиг үүрэндээ эргэдэг эр бор харцага

Чиггүй холд одлоо чиг нутагтаа хоргоддог эр бор харцага

Дутуу дуулж болдоггүй ардын дууны эр бор харцага

Дундуур хайрлаж болдоггүй амин зүрхний эр бор харцага“. Дараагийн дугаарт ерэн таван оны “Болор цом”-оос эхлэн сонин хачин маань үргэлжлэх бөлгөө.

Н.ГАНТУЛГА
Үргэлжлэл
бий

Нэгэн мянга есөн зуун наян долоон оны наад­мын нэг томоохон шуу­гиан нь Чимэдравдангийн Мяг­марсүрэн найрагч бай­сан тухай өмнөх бич­лэгийнхээ төгсгөлд өгүүл­сэн билээ. Үнэхээр шуу­гиа­ны эзэн нь “Сумын заан” байжээ. Утга зо­хиолын хүрээнийхэн, ерөөс уран зохиолд ойр байдаг бүхэн эл най­раг­чийг “Сумын заан” хэмээн нэр­лэдэг буюу. Мань хүн тэрхүү зартай шүлгээ наян долоон оны “Болор цом”-д уншжээ. Тэгээд л шуу­гиан дэгдээчихгүй юу. Хэрвээ Пунцагийн Ба­дарч “Тэмээ” хөтөлж ирээ­гүй, өмнөх жил нь “Адуу”-гаараа аман хүзүүдээгүй байсан бол тэр жилийн цомд Ч.Мягмарсүрэн най­рагч нэгийг дуулгахад ойр­хон байсан гэдэг шүү. Даанч олон түмэн Бадарч найраг­чийг баараггүй тү­рүүлнэ гэж итгэл хүлээл­гэчихсэн, шүүгчдийн ханд­лага ч ерөнхийдөө буурал найрагч дээр тогтоод бай­сан учир тэр жилийн цомд “Тэмээ” түрүүлсэн удаа­тай.

Үзэгч олон “Болор цом“-ын танхимаас га­рахдаа

“Хол явж барилдаагүй сумын заан

Хот орж үзээгүй сумын заан

Армийн гурван жил хил дээр зогсож

Аз дутаж, “Алдар“-т ороогүй сумын заан

Ардын төрийн наа­дамд авар­гуудыг

Араажаваар цоллоход

Өөрийгөө цоллуулсан мэт баяр­­ладаг, Гуяа ал­гаддаг сумын заан…” хэ­мээн нэгэн зэрэг
уншаад гарсан гэдэг дээ. Ер нь Мягмарсүрэн най­рагч уралд­сан
наадам бүртээ дуу­лиан тарьдаг байж. “Сумын эмч”, “Байрны хүүхэд”, “Бальгай” зэрэг эгэл боргил, ямар нэгэн хээ хуаргүй монгол шүлгүүд нь тухайн үеийн үзэгчдийг жинхэнэ байлдан дагуулж байжээ.

“Хол холоо явахад ойрхон санаг­даад байдаг аа

Гол голоос хайртай нэгэн гол байдаг аа

Чулуут, Чулуут, Чулуут минь гэж зүүдэлж сэрээд байдаг аа

Халуут эгч хийгээд ахын минь суугаа гол оо…” гэсэн сайхан шүлэг нь бий. Мань хүн тэр чигээрээ л Чулуу­тынхаа харгиа урсгал байсан байгаа юм. Номуудынх нь нэр хүртэл үнэндээ утга төгөлдөр са­нагддаг. “Ташаа тамгаар Чулуут” гэж бий. Жинхэнэ монгол нэр, мон­гол сэт­гэлгээ. Өнөө үеийн хүүхдүүд, ялан­гуяа хотын хүүхдүүд уг номын нэрийг уншаад сайн ойлгохгүй ч байж мэдэх. Түүний 

“Баясан баясан нялхрах ам­рагийн сэтгэлээ

Балтай саран гуравхан хор­воогийн жам аа

Алдавч, оновч цугтаа амьдын заяандаа

Аргадах гуйх нь гэнэхэн бүсгүй ааль аа…” гэх олны мэдэх сайхан дуу бий. Бас нэг хэлэлгүй өнгөрч болом­гүй сайхан шүлэг байдаг юм.

“Намрын дунд сарын нам гүм өдөр

навч хөвүүлж замаг зулсан хөх ус:

Намхан гэртээ мэхээр үслэх ээжий,

Наадамд сойдог нимгэн хээр үрээ,

Өндрөөс өндөр тэнгэр бас дуу­гүй,

Өргөн зам уулсыг ороож одно

Өвгөдийн чулуу тэртээ энгэрт бөртийн

Өнөө явчих миний нулимс дунд торолзоно

Өөрийн гэх бүхнээ орхиж замд гарсан би,

Халуухан дурсамж, хаваржаа на­мар­жаа

Хамаг бүхнээ орхиж замд гар­сан би

Хамаг бүхнээ орхиж замд гар­саан

Хамаг бүхнээ тэнд орхисон юм чинь

Хаанаас одоо юугаа олно доо“ гэж хөдөөх найрагч маань ерээд оны эхээр Архангайн Өндөр-Улаан сум Чулуу­тынхаа нүдэндээ нулимс­тай их хотыг зорьсон байдаг. Ийм л шүлгүүд тухайн үеийн цомд ун­шигдаж, Мягмарсүрэн найрагч нэгэн өнгө нь байсан ажгуу.

Наян найман он. Бас л гал авалц­сан наадам. Сүүлийн шатанд Тан­гадын Галсан, Цэндийн Чимэд­дорж, Дамбын Төр­бат тэргүүтэй аваргууд үлдчихсэн, аль л сайн гэсэн бүхнээ уншиж, Дөн­гөтийн Цоодол тэргүүтэй шүүгчид яахаа мэдэхгүй пайнагтчих­сан хэцүү байж. Ингээд Тангадын Галсан найрагч “Жирмийн сүлжээ” хэмээх жигдэр­мэл дөрвөн мөртийн цоморлигоо­роо Дунд­говийн идэрхэн хоёр найрагчийг нам цохиж өгөөд эгшиг­лэнт Янжинлхамыг гардчихсан байгаа юм. Галсан гуайн хамгийн хэцүү учраа нь дэлт Чимэддорж байжээ. Тэрээр “Сэлбэ” хэмээх “галзуу” шүлгээр өрсөлдөгч бүхний­хээ толгойг тас цавчихаа алдсан гэдэг.

“Газрын хөх судас бүдэг бадаг­хан цохилно

Гал дундуур урсах мэт бөг бөг шогшино

Агсал буурал Туултайгаа ха­тирч л бэлчирлэдэг усан

Адуу бараадан дагах тушаа­тай морь шиг дэгэнэ

…Дүүрэн Сэлбэ биднийг шир­гэтлээ сэлбэлээ

Дүнжингаравын хамаатан ус цу­санд минь аслаа

Аз жаргалын диваажин сууцны чинь паалан хананы

Асуултын тэмдэг шиг цор­гоноос нулимс болон дусалж байна

Улаан голоор чинь урсаж бай­гаа

Улаанбаатар дундуур чинь са­жилж байгаа

Улаан нүүрэн дээр чинь хатаж байгаа

Улс амьтны хөлд гутаж бай­гаа

Уулсынхаа элгэнд хярж байгаа

Ухаан гуйн залбирч байгаа

Шидмэс шиг гол нэг л үүрээр

Шивнээ нь тасарч амьсгалаа өвөр дээр чинь хураах нь ээ

Тогтоол зарлиг дундуур урсаж байгаа хотын номхон голыг

Тогтоож ч чадалгүй уурга чир­гүүлэн алдсан байж

Зэм халдаамгүй Алтайн цаа­дах

Зэрэглээ залгилсан халтар говийн

Бидэрээ гээтэл цалгилах эм­нэг хуланг тогтоох юм гэнэ. Битгий сэрүүн зүүдэлж, сэрж мар­тацгаа…” гэж уншин их үс гэзгээ нэгэнтээ сэгсэгнүүлж өгөөд ёстой нэг тарааж тавьсан байгаа юм. Ер нь ерээд оны “Болор цом”-д Цэн­дийн Чимэддорж, Барнангийн Дорж­палам гэсэн Дунд­говийн ир­тэйхэн хоёр найрагч таарсан бүхнээ бөхөөр бол баруун солгойгүй тон­горч, ааг омог нь зодгондоо багтаж ядан байжээ. Болдогсон бол мань хоёр ээлж дараалан л цом авчихаар байж. Жил жилийн наадамд уясан “морьд”-ыг нь харахад үнэндээ уяа сойлго нь жив­хэрчихсэн байдаг даг шүү. Эгшиг­­лэнт Янжинлхамыг чинь нэг хүнд олон өгч болдоггүй шиг байна лээ. Бүгд л ээлж дараалан авдаг жамтай юм уу даа. Д.Цоодол, Б.Лхаг­васүрэн нарын авар­гууд л бяр зааж гурав, гурав түрүүлсэн байгаа юм. Эл хоёрын рекордыг эвдэх хүн хэсэгтээ л гарах­гүй байх аа. Ц.Чи­мэддорж, Ц.Хулан, Б.Ичин­хорлоо нар хоёр түрүүлээд байгаа даа. За тэр яахав, өнөө үндсэн шугамаасаа хазайх гэж байна. Наян есөн он. “Дэрэнгийн хар азарга” гэж алдаршсан Ц.Чимэд­дорж “Малчин” шүлгээрээ “Болор цом” гардсан наадам. Эхний шал­гаруулалт нь Төв аймгийн Зуунмод хотод болж хоёр дахь даваанаас Улаанбаатар хотод үргэлжилсэн гэдэг. Наадмын ерөнхий шүүгчээр ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодол суужээ.

“…Хар голтой сүргийн минь сүр сүлд

Хар лустай Дэрэнгийн минь хар сүлд

Уран тэлмэн хууранд хялгас нь дэргэж

Ус хонхрынхоо дуучин Норов­банзадыг дагаж

Дэлхий  дүүрэн янцгаасан

Дэрэнгийн хар азарга аа” хэ­мээн уншсан ирт найрагч маань сүүлийн шатанд алдарт “Малчин” шүлгээ уншсан юм. Тэрээр уг шүл­гийнхээ тухай нэгэн­тээ ийн дурссан удаатай. “Болор цом эхлэх гээд байдаг. Бүр цаг нь тулчихаад бай­даг. Шүлэг дуусч өгдөггүй. Гэргий минь “Чи чинь наадмаасаа хоцор­чихлоо шүү дээ. Өөр шүлэг уншиж болдоггүй юм уу гэж загнаад байдаг. Би болохоор гал тогоо­ныхоо өрөөнд бичээд байдаг. Гадаа унаа хүлээгээд бай­даг. Мөнхтуяа дээл бүсийг минь барь­чихаад дэр­гэд зогсоод байдаг. Ёстой юм юм л болж билээ. Тэгж нэг юм шүлэг дуусч дээлээ өмсөөд гараад өгсөн. Орой нь Янжин­лхамын хөрөг­тэй, “Болор цом”-той ирж, гэрээр минь дүүрэн нар мандсан даа” гэж хуу­чилсан нь бий. Тэгэхээр “Мал­чин” шүлэг наян есөн оны “Болор цом”-ын өдөр бичигдсэн байгаа юм шүү.

“Нарны даллагатай газар дээр хэдэн малаа гэж

Намрын дунд сарын арван­тав­ны тэнгэр ажигласан

Цаг цагийн үерт төрхөө ал­даж эвдрээгүй

Цадиг түүх улбаалж өвгөдийн­хөө нутагт эзэн суусан

Шигшиг дарсан тоонондоо утаа зуусан хадагтай

Ширмэл тойруулга дээрээ аз­ын дөрвөн бэрхтэй

Давхиад буухад цоожгүй айл мал­чин танайх

Даянд ганцхан цуургагүй сэтгэл малчин таных аа…” хэмээн эхэлдэг цуутайхан шүлгийг өнөөдөр мэдэх­гүй хүн ховор доо. Ингээд бодохоор “Болор цом”-д хамгийн сайн шүл­гүүд уншигд­даг, үзэгч сонсогчдын зүрх сэтгэлийг соронз адил татдаг жин­хэнэ өрсөл­дөөний талбар бай­жээ. Тиймдээ ч манайхан “Болор цом”-ыг улсын наадам шигээ хү­лээдэг, өөр хоорондоо таавар урал­дуулдаг, тухайн үеийн Монгол теле­виз шинэ жилийн орой юм уу, эс бөгөөс цагаан сарын үеэр найр­гийн наадмыг үзэгчдийн хүртээл болгодог, төрийн төв хэвлэл “Ардын эрх” сонин “Оны есөн алдартан”-ыхаа нэгээр тухайн жилийн цомын эзнийг тод­руулдаг байсан даа. Мөн ч нэр төртэй байжээ, одоо бодоход. Дээр нь уг наадам олон сайхан найрагч­дыг ард олонд таниулан, утга зохио­лын хэдэн үеийг төрүүлжээ. Үүгээрээ л үнэ цэнэтэй юм даа. Уг наадамд шүлгээ уншчих п юм бол найрагч боллоо хэмээн өөрийгөө бодоход хүргэж үгийн ур­лагийн мас­теруудыг ирлэдэг байж шүү. Тэрхүү уламжлал одоо хэр нь хадга­лагдаж байгаа даа. Ц.Чимэддорж най­рагчийг түрүүлсэн жил Чимэдрав­дангийн Мяг­мар­сүрэн “Байрны хүү­хэд барил­даанч Бас дээр нь урал­даанч…” хэмээн эхэлдэг бодь нэгэн шүлгээ уншин аман хүзүүдэж, Шаг­дарсүрэнгийн Гүрбазар найрагч “Хоршоо Дэрэм”-ээрээ гурвал­сан удаа­тай. 1990 он. Хамгийн сүр дуулиан­тай болсон наад­муудын нэг. Хөдөө­гийн улаан хацартай охин тэргүүн байрыг хүртэж Монголын утга зохиолд нэгэн шинэ үе гарч ирж буйг зарлан тун­хагласан билээ. Тухайн жилийн наад­мын нэг онцлог нь найрагчид хоорондоо сугалаа­гаар таарч өрсөлд­жээ. Баяр­хүүгийн Ичинхорлоо найрагч сүүлийн да­ваанд

“Миний Монголын тэнгэрийг эсгэх гэж

Бусдын од харвадаггүй юм

Миний Монголын тэнгэрт эрх­лэх гэж

Бусдын од шохоорхдог юм

Миний Монголын тэнгэрт өдөл­­сөн бүргэд

Бусдын тэнгэрт өдөө цацдаг­гүй

Миний Монголын тэнгэрт өс­сөн бүргэд

Будант газар ясаа тавьдаггүй ээ” хэмээн наймхан мөр шүлэг уншсан нь олны сэтгэлд ихэд хүрсэн байдаг шүү. Ичинхорлоогийн тухай яриа газар сайгүй л тархаж, хөдөөгийн улаан хацартай охин, үгүй ээ, тэр Тэнгэр ч билүү, Бүргэд ч билүү шүлэг нь ямар мундаг гэж санана. Ердөө хэдхэн мөр шүлэг шүү дээ гээд л. Ингэж Ичинхорлоо тэргүүтэй залуус олны танил болсон доо. Өвөрхан­гайн улаан хацартай охиныг маш их азтай нэгэн гэдэг. Өөрөө ч үүнийг хүлээн зөвшөөрдөг. Учир нь, ерэн он бол нийгмийн задралын үе байлаа. Бүхий л салбарт шинэ дуу хоолой, шинэ үеийг нийгэм хүсч байлаа. Энэ нь утга зохиолд ч нөлөөгөө үзүүлж хорь хүрээгүй залуус “Болор цом”-ын сүүлийн шатанд үлдсэн байдаг. Өөр нэг зүйл Б.Лхагва­сүрэн тэргүү­тэй зохиолчид Өврийн хангай нут­гаар явж байхдаа шүлэг бичдэг охинтой таарч, хот хүрээ орвол бид хэд дээр очоорой гэчихэж. Ингэж л Ичинхорлоо най­рагч тэр жилийн цомд Өвөрхангай­гаас хүрч очсон байгаа юм. Бавуу­гийн Лхагвасүрэн багш нь ерөнхий шүүгчээр сууж бүх зүйл “ногоон гэрэл”-ээр шуударчээ.  Ерэн оны цомд Ням­буугийн Билгүүн хэмээх тугал хар нүдтэй туранхай бор хүү 

“Тэнгэр түшсэн уулс хурмас­тын салхийг задалж

Тэртээх холын дуртгал зүрх тэмт­рэн эгшиглэхүй

Бодол тээсэн амьдралын нүц­гэн шороог үлгэж

Босоо хөх тэнгэрт зогсоогоо­роо мөргөмүү…” хэмээн гал цог­тойхон уншиж аман хүзүүдсэн бол өдгөөгийн Монголын зохиолчдын эвлэлийн гүй­цэтгэх захирал, “Болор цом”-ын эзэн най­рагч Гомпилдоо­гийн Мөнхцэцэг Дор­ноговиос догд­лон ирж “Сэм сэмхэн алх­саар түл­хүүрийн нүхээр шагайхад чинь

Сэртхийхдээ би нүдийг чинь ч олж хараагүй ээ

Нарны алтан утас бүхлээрээ шур­гавч багтамгүй нүхээр

Намайг чи лав бүтнээр нь олж харсан байж таарна…” гэж уншаад хотын залуусыг хөлөргөж байсан түүхтэй. Тэгээд гуравдугаар байрт шалгарчээ.  Харин “Дор­нодын хар Орших” буюу Базарраг­чаагийн Бат-Орших агсан

“Эхээс төрсөн цогцсыг өнгө мөн­гөөр хэмжих

Эд бараа адил эрэмдэг шу­налаар эмжих

Гоо бүсгүйн тэмцээнд нүцгэн шал­дан гайхуулаагүй

Гоолиг турьхан биеэ өлөн хар­цанд таалуулаагүй

Таанын үнэртэй энгэр хөрслөг бор охид минь

Саалийн сүү шигээ ариухан хөдсөн дээлтэй цэцэгс минь

…Эрхэмсэг гоо марал та нар­тай минь тэнцэх

Мисс гэж байхгүй ээ

Хүрээ гангачуул хойшоо

Миний нутгийн бахархал хараа бардам дээшээ” хэмээн бас л шуу­гиулаад авсан байгаа юм. Тэр жи­лийн цомын нэг гоё өнгө нь Хул­ганайн Тэргэл байсан гэх. Хөдөөгийн баахан шүлэгч залуус хацар нь улаа бутарчихсан, хөлсөө арчаад зогсож байхад Тэргэл өвдөг­нөөсөө дээш төө хэрийн даашин­заар ган­гаран, үзэгчдийн харцыг булааж “Залуу явахад юм бүхэн өнгөлөг

Зам дээр хэвтэх цэцэг хүртэл өнгөлөг…” хэмээн уншсан удаатай. Үндсэндээ тэр жилийн цомын чи­мэг, гэрэлт цагаан сувд нь Х.Тэргэл байж дээ. Дараа жилийнх нь цомд байна уу даа, арван найм, ес­тэй охин нууц амрагийн шүлэг ун­шаад л бужигнуулж байсан санаг­дана. Дараа жил гэснээс ерэн нэгэн оны цомыг Ичинхорлоо найрагч дахиад авсан байдаг. Тэр жил байх аа даа, “Монгол савхи” ком­пани түрүү най­рагчид савхин дээл гар­дуулж, өнөө улаан хацарт чинь өндөр цагаан хүүхэн болчихсон тайзан дээр сав­хин дээлээ өмсөөд гангарч байлаа шүү дээ, базар­ваань. Мань хүн Б.Лхагвасүрэн багшаа, за тэгээд Дундговийн дуу­лиант хоёр болох дэлт Чимэддорж, “Омскийн дэлт чоно” Доржпалам нарыг ардаа орхи­сон байдаг. Да­ваадоржийн Энх­болд­баатар мөн тусгай шагнал хүртсэн байх шүү. Ерэн хоёр онд Бавуугийн Лхаг­ва­сүрэн хоёр дахиа түрүүлсэн билээ. Тэрээр Их хурлын танхи­маас ирж шүлгээ уншсан гэдэг билүү дээ. Очир­батын Дашбалбар агсан түүнд “Их хуралд чи тамхи татаж, хүүхэн бодохоос өөр юу хийж бай­гаа юм” гэж хэлээд хор шарыг нь маажиж байсан нь тухайн цагт юмдаг. Ардын зохиолч маань “Хү­ний нутагт явсан цулбуур эвхэж

Хилийнх нь боомтод ирлээ

Торгон хилийн эмзэг зурвасны цаана

Тортог суугаагүй эх орны минь сэжүүр

Амаржих гэж байгаа эхийн хор­мой шиг намайж

Алтан харганатай толгод нь өндөлзөнхөн байна

Ай мөн сайхан аа

Хилийн эрхэм түшмэл

Хээмсэгхэн ширтэж хуудас тараана

Асуулт бүхэн нь хариулт нэх­сэн түүн дээр

Аль улсын иргэн болох гэж асуу­сан

МОНГОЛ гэж

Зургаан хана шиг үсгийг

Зурхайн хөх тэнгэрээс доош нь урсгаж бичлээ

Монголд хэдий хугацаагаар суух вэ гэж асуусан байна

Үхтлээ сууна аа,

Үхсэн хойно сүнс гэж байдаг бол Монголын харьяат гэж бичлээ…” гээд цомыг нь гуйж биш гуядаад авчихсан удаатай.  Лхагвасүрэнгийн ар шил дээр мөн Барнангийн Дорж­палам давхиж ирсэн байгаа юм. “Миний шилэн хүзүү рүү амьсгал нь хүртэл ойртон мэдрэг­дэж байсан ганцхан яруу найрагч бол Барнан­гийн Дорж­палам юм” гэж хожим ардын уран зохиолч хэлсэн удаа­тай. Тэгэхээр “Омскийн дэлт чоно” (Дорж­палам) үнэхээр эвгүй байсан байгаа биз. Ерэн хоёр оны наад­мын тусгай шаг­налыг “Манай нут­гийн өвгөд машины үнтэй гаанс зуудаг” гэж хэлээд “Чулууны маг­таал”-аараа цом авч байсан Тоо­мойн Очирхүү, Дамбын Төрбат нар хүртжээ. Харин үзэгчдийн шагналыг Гүрээ найрагч авсан байна.

“…Үйлийн үргүй хөөрхөн Ал­тан­ширээгийн Цэрмаа

Үйтэн хуаран тэрлэгээ дурдан болтол дэргүүлэхэд

Хатирч саарал хүлгийнх нь газар атгасан сүүлнээс

Хаан бугуйвч сүлжих мэт туу­райн мөр хоцорлоо…” хэмээн “Дугуй хээтэй наадам”-аа уншиж үзэгчдийг байлдан дагуулжээ.

 Үргэлжлэл бий