Одоо чинь газар сайгүй л цагаан сарын хууч дэлгэгдэж, монгол үндэстэн цагаан сараар л амьсгалж байгаа. Хөр цасны хайруу, хөндийн туналзсан жаврыг үл анзаарч аав ээж, ах дүү, ажаа ижийдээ очихоор голоо өгсөж нэг, уруудаж нэг давхилдаж яваа. Бууз боовыг нь хийлцэхээр бултаараа цуглацгааж байгаа нь тэр. Цагаан сар бол Монгол үндэстнийг монгол гэдгийг нь мэдрүүлж өв соёл, түүх, өвөг дээдсээрээ бахархах цаг хугацааг олгодгоороо үнэ цэнэтэй билээ. Эл өдрүүдэд хамгийн их яригддаг нь цагаан сарын бөх. “Тэр жил тэр тэгж барилдаж билээ” гээд л эхэлнэ шүү дээ. Дамдин аваргын үе, хоёр Мөнхийн үе, Хадаа, Цэрэнтогтохын үе, Бат-Эрдэнийн үе, залуу зургаан зааны үе гээд л бөхөд хайртай түмэн бөхийнхөө хуучийг дэлгэдэг. Сар шинийн барилдаан ямар нэгэн найраа, өгөө аваа байдаггүй, бөхчүүд тухайн жилийнхээ өнгийг тодорхойлдог болохоор үнэндээ үзүүштэй болдог. “Билгийн улирлын арвандолдугаар жарны…” гэж Цэрэннадмидын Бадамсэрээжид арслан нарийн цээл хоолойгоор зарлаж байсан үеийн бөхийн хууч өдгөө домог түүх болон үлдэж дээ. “Хоёр Мөнхийн хэн нь түрүүлэх бол, Данигай (Дамдин) аварга ч хариагүй ид л байгаа шүү дээ, за тэгээд Чойжилсүрэн, “тэмээ өргөдөг” Жамъяндорж, Эрдэнэ-Очир, Сосорбарам, Мижиддорж, Өмнөговийн Дэмүүл гээд аатай хэдэн арслан байна. Цэрэн, Бээжин аваргууд ч баллана даа” гэх яриа далаад оны эхэн үед газар авч байсан цаг. Тухайн он жилүүдэд эдгээр хүчтэнүүдээс гадна Дагвасүрэн, Хайдав, Долгорсүрэн, Лундаа, Өвгөнхүү гээд мөн л аварга амьтад ар араасаа төрөн гарч ирж байсан.
Жил жилийн цагаан сарын барилдаанд ёс юм шиг зодоглодог байсан бөх бол Говь-Алтай аймгийн харьяат аймгийн арслан “цахилгаан” Мөнхөө гуай юм. Хавирга нь хэрзийсэн буурал толгойтой хөгшин нас өндөр болтлоо зодоглосон билээ. Мөнхөө гуайг зодоглох нь гэсэн сургаар үзэгч олон тэр зүг рүү хандана. Бөөн л инээдэм болно. Мөнхөө гуай одоо л гараад ирнэ ээ гээд. Удаа ч үгүй хөх буурал толгойтой хөгшин хуучны хээтэй, ногоон торгон зодгоо өмсөөд гараад ирнэ дээ. Дэлж дэвж байгаа гэж тун чиг сүртэй. Ёстой л нөгөө харцага шонхрын дэвэлтээр гэдэг чинь Мөнхөө гуайн дэвэлт болж таарч байгаа юм. Мөнхөө гуай учраа бөхтэйгээ нэг сүрхий өрснөө буцаад алхчихна. Индрийн зүг хандаж байгаа нь тэр. Индэр юу байхав, Спортын төв ордны гол хэсэгт сууж байгаа спортын хорооны удирдлагууд, бөхийн зүтгэлтнүүд гээд хүндтэй зочидтой гар барина. Өнөө хэд нь цахилгаан Мөнхөөгөө хүндэтгээд бүгд босно. Уг цаг мөчид араажав бол шуугиад л байх нь мэдээж. Хөдөө орон нутгийнхан, ялангуяа Алтайнхан Мөнхөө гуай зодоглочихож гэдгийг бүгд ойлгож байгаа хэрэг. Ингээд хүндэтгэлийн суудалд байраа эзэлсэн зочидтой гар барьж санаа нь нэг амраад, араажаваар баахан цоллуулж аваад Мөнхөө гуай учраа залуутайгаа хүч үзнэ. Шүдээ тачигнуулж байгаад барилдана. Хэд хэд сүрхий хална. Тэгээд яахав цуцна даа, хөөрхий. Эрийг нас, уулыг цас гэдэг шиг залуусын хөлийг яаж гүйцэх билээ. Тахимаа өгчихөөд, өнөө залуугаа нэг үнсэж авчихаад хуучин ногоон далбааныхаа тоосыг гөвсөн шигээ алхаж явахад үзэгчид бас л алга ташна. Хүндэтгэж байгаа нь тэр. Ингэж л дал наяад оны цагаан сарын барилдааны нэгэн чимэг нь “цахилгаан” Мөнхөө гуай болдог байсан даа.
Эл эрхэмтэй холбоотой нэг хууч бий. Мөнхөө гуайд нэг нь хэлж л дээ. “Та хөгширсөн хойноо ингэж барилдах хэрэг байдаг юм уу. Одоо хөл гар чинь бүр муудлаа. Танагтай байгаа дээрээ зодог тайлбал яасан юм. Залуусын гарын аяыг даахгүй шүү дээ” гэжээ. Бараг л өнөө цагийн хэллэгээр “та ингэж шалны алчуур болохоо боль” гэсэн утгатай үг хэлсэн шиг байгаа юм. Тэгтэл хариуд нь Мөнхөө гуай юу гэж хэлсэн гэж санана. “Хүүхээ, өвгөн ах нь дуртайдаа ингэж зодоглоод байгаа юм биш ээ. Болибол хэзээ чиг больчихож болно оо. Гэхдээ над шиг амьтан цагаан сараар Алтайн хязгаар ороод 90 шахаж яваа ижийдээ золгочихож чадахгүй юм даа. Үндсэндээ чадал минь хүрэхгүй юм, дээр нь манай нутгийн холыг яана. Тийм болохоор ерэн настай ижийдээ амьд байгаа гэдгээ дуулгах гэж л зодоглодог юм шүү дээ” гэсэн байдаг. Мөн айхавтар үг шүү. Мөнхөө гуайд ийнхүү ерэн настай ижийдээ амьд гэдгээ дуулгах ганц боломж нь цагаан сар байж дээ. Энэхүү хуучаас улбаалахад, цагаан сарын барилдаан аль чиг талаараа Монгол орны өнцөг булан бүрт байгаа зон олныг нэгээхэн цэг дээр уулзуулж орхидог байжээ.
Ингэхэд цахилгаан Мөнхөө гуай амьдралдаа нэг л удаа тун одтой барилдсан гэдэг юм билээ. Жараад оны дундуур Морин тойруулгад нэгэн барилдаан болжээ.
Дамдин, Мөөеө, Баянаа гээд л аваргууд бүгд зодоглосон байна. Эрдэнэ-Очир, Сосорбарамаас аваад аваргын дайтай арслангууд нь ч бүгд зодоглосон юм байгаа биз. Тэгтэл хоёрын даваанд Дамдин аварга Мөнхөөг амлаад хоёр хөлдөө барьцгүй гүйлгээд уначихжээ. Үзэгч олон ч бөөн хөөр болж, Дамдин аварга бүр нэг гайхсан янзтай тахимаа өгсөн байна. Гурвын даваанд Мөөеө аварга цолны эрэмбээр хамгийн түрүүнд ам сонсох болж. Мань хүн нэр сонсолгүй шууд л “цахилгаан Мөнхөөг над дээр тавьчих аа” гэсэн гэнэ. Тэгтэл юу болсон гэж санана. Өнөө цахилгаан чинь Мөөеө аваргын хоёр хөлд мөн барьцгүй гүйгээд тэнгэр харуулчихсан байгаа юм. Мөөеө бол Баянаатай л барилдах гэж очдог байсан ид үедээ тийнхүү Мөнхөө гуайд унаж байсан түүхтэй. Уг барилдааны дараахан болсон нэгэн наадамд Мөөеө аварга хараалаа урсгаад бөөн бухимдал очсон гэдэг. Баахан нервтэй очсоны гол буруутан нь цахилгаан Мөнхөө л дөө. “Цахилгаан Мөнхөөг бушуухан миний аманд өгөөдөхөөч. Чанга гэгч нь хаяж санаагаа амраахгүй бол нойр хүрэхгүй нь” гэсээр очтол Дамдин аварга түрүүлж аваад чанга гэгч нь хаячихсан удаатай. Ингэж мань Мөнхөөд халхын алдарт аваргуудын зүрхэнд шар ус хуруулж явсан үе бий гэдэг шүү. Цагаан сарын бөхийн хууч ингэж л инээд хөөр, наргиан наадамтайгаар үргэлжилнэ шүү дээ.
Чойдорын Өвгөнхүү харцага жаран есөн оны сар шинийн барилдаанд Чойжилын Бээжин аваргатай үлдэж түрүүлсэн байдаг. Өвөө харцага тухайн наадмаа дурсахдаа бас нэг инээдэм хавчуулсан хууч дэлгэдэг юм. Тэр жилийн цагаан сарын өмнөхөн мань хүн өсгийгөө гэмтээжээ. Тэгээд Догоо (Долгорсүрэн заан)-гоо дагуулаад битүүний урьд өдөр гэртээ иржээ. Түүндээ учраа хэлээд “маргааш хоёулаа аягүй л бол тунана шүү. Тэгэхээр чи давах юм шүү. Найз нь хөл гэмтэлтэй учир цаашаа олигтой барилдаж чадахгүй байх. Хоёр Мөнх эзгүй байна, цаана чинь. Цэрэн аварга, Бээжин хоёрын нэр л яригдаад байна. Гэхдээ чамд тун боломж байгаа” хэмээн баахан авч өгч л дээ. Ингээд барилдаан эхэлдгээрээ эхэлж, дөрвийн даваанд өнөө хоёр чинь баараггүй тунажээ. Гарцаагүй давах байсан Долгорсүрэн Өвгөнхүүгээ дүүгүүрдэж хаяна гэж зүтгээд өөрөө ойчсон гэдэг. “Олны өмнө яалт ч үгүй суун тусаад ойчсон Долгорсүрэнгээ давсан гэлтэй нь биш. Би өөрөө л туг тойрсон доо” гэж Өвгөнхүү харцага дурссан нь бий. Долгорсүрэндээ бууж өгнө гэж байсан Өвгөнхүү тэр жилээ шууд түрүүлсэн нь бас сонин шүү. Юм гэдэг учиртай л байдаг хойно.
Далаад оны эхэн үед бас л аатай омогтой, шазуураа зууж барилддаг бөхчүүдийн нэг Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, улсын начин Сэнгэдовдонгийн Лхагва байлаа. Тэрээр энэ цагийн нэртэй жүжигчин, урлагийн мастеруудын нэг Дэмидбаатарын аав шүү дээ. Мань хүнийг үеийнхэн нь “Азарга Лхагваа” л гэнэ. Чухам яагаад тэгж нэршсэнийг мэдэхгүй юм. Азаргалж л барилддаг байсан бололтой. Далан оны цагаан сараар гэдэг шиг билээ. Мань хүн Мягмар гэж Ховдын бор хүүд уначихаад ихэд уурсчээ. “Ийм хүүхдийг барахаа байчихсан юм байх даа” гэж хөмхийгөө зуугаад л. Сүрхий юм болсон дуулддаг. Лхагваа начинг өвдөглүүлсэн өнөө Мягмар чинь хожмоо улсын манлай заануудын нэг болсон билээ.
Дагвын Цахилгаан гуай бас нэг хууч дэлгэдэг юм. Говь-Алтайн Хөхморьт гэхээр л өөрийн эрхгүй сэртэсхийдэг тэрээр далан хоёр оны цагаан сараар нэг их сүрхий уусан гэдэг. Мэдээж Хөхморьтын Ундрахын Пүрэв заантай холбоотой л доо. Нутгийн бөхөө гурав давахад нь хөөрөөд зуу татчихсан байгаа юм. Пүрэв заан хэнээр гурав давсан гэж санана. Өвөрхангайн Нарийнтээлийн Цэрэнтогтох гэж нарийхан бор хүүгээр гурав давахгүй юу. Цэрэнтогтох аварга тэгж л гарч ирж байлаа. Тэр жилийнхээ наадамд улсын цол хүртсэнийг манайхан мэдэх байх.
Ингээд Пүрэв заан дөрвийн даваанд Сосорбарам арсланг өвдөглүүлчихжээ. Цахилгаан гуай бас л хөөрөөд уучихсан байна. Тавын даваанд Дагвасүрэн арсланг унагахад нь бүр ч их баярлаж. Тэгтэл зургаагийн даваа буюу их шөвөгт өнөө Пүрэвээ нь Дарийн Дамдин аваргыг давчихсан байна. Бүр ч их хөөрөхгүй юу. Пүрэвээ зааныг түрүү үзүүрт Баянаа аваргатай үлдээд хүч үзэж байхад Алтайн сарьдаг уулс хамт барилдаж байлаа гэж Алтайн хөх харчууд дурсдаг юм. Үүнийг юуны учир зориуд тэмдэглэв гэхээр хаврын тэргүүн шинийн нэгний барилдаанд Монголын их уулс бөхчүүдээ дагаж Богд Дүнжингаравынхаа ард ирдэг шиг билээ. Ухаандаа, наяад оны сүүлч ерээд оны эхээр Увс аймгийн Малчин сумаас Өлзийн Тулгаа заан тээврийн тэрэгтэйгээ давхиж ирээд аян замын тоосоо ч гөвж амжилгүй Спортын төв ордон руу ороход Хархираагийн их уулс хамт ирж буй мэт сэтгэгдэл төрж, “Хархираагийн сангийн аж ахуйн бөх, улсын заан Тулгаа” гэж дуудахад нь сэтгэлд нэг л дотно санагддаг сан. Булганаас “тэмээ өргөдөг” Жамъяндорж арслан, Өмнөговиос Дэмүүл арслан ирэхэд бас л сайхан байсан даа. Тэд л цагаан сарын барилдааныг чимж, хуучийг зузаатгадаг байсан нь мэдээж ээ. Наяад оны дундуур Дамдингийн Баяраа, Зэвэгийн Дүвчин, Жамцын Бор, Однойн Бахыт, Говь-Алтайн Нэмэхбаяр, Өмнөговийн Багахүү гээд боодогны чулуу шиг “улайссан” амьтад зодоглодог байлаа. Тэдний араас Завханы Бат-Амгалан, Увсын Жавзанжамьян, Дорнодын Чимэддорж гээд бас л хэцүүхэн учраанууд, мөн жаран дөрвөн оны луутнууд болох Хишигдорж, Бямбадорж, том Сүхбат, жижиг Даваадорж, Цанжидын Энхжаргал, Монхорын Дармаабазар гээд бас л улайссан чулуунуудаар дамжиж зургаан залуу зааны үе залгасан даа.
Н.ГАНТУЛГА
Гаалийн Баатарын ярилцлага болон тэр үеийн үйл явдалтай холбоотой хүмүүсийн дурсамж ярилцлага манай сонин дээр гарч байгаа. Уг дурсамжинд шоронгоос бичсэн захиа гэж нэг шуугиантай үйл явдлын талаар тал талаас нь ярилцсан нь бий. Баатар болохоор миний захиа өдөр тутмын нэгэн сонин дээр гарсан. Би уул нь дарга нартаа зориулж бичсэн тэр захиаг сонин хэвлэл дээр гаргамааргүй байсан юм. Ц.Оюунбаатар өмгөөлөгч миний захиаг сонинд худалдсан. Хүний мөсгүй байхын сонгодог жишээ бол тэр мөн гэх маягийн юм ярьсан. Хэргийн эзэн болох Ц.Оюунбаатар би сонин хэвлэлд тэр захиаг өгөөгүй. Гэтэл өдөр тутмын нэг сонин дээр гарсан. Миний өмгөөлж байсан хүн болох Арслан гэдэг иргэний хөдөлгөөний тэмцэгч миний компьютерээс хулгайлаад авчихсан. Тэгээд л сонинд захиаг зарсан гэх зэргээр ярьжээ. Нөгөө өдөр тутмын нэг сонин гэдэг нь ямар сонин байсан юм бэ гэсэн асуулт гарч байна. Яагаад ч юм энэ ярилцагч нар нөгөө захиаг нийтэлсэн сонины нэрийг огт дурдахгүй юм. Санаатай тэгээд байдаг юм уу, аль эсвэл нэрийг нь хэлчихвэл болохгүй байх гэж бодсон ч юм уу.