Монгол Улс мөнгө олох боломж дүүрэн байдаг. Уул уурхайгаас гадна жаран сая мал бидний баялаг. Тэгэхээр мал өсгөөд бурхан шиг тахиад байх биш эдийн засгийн эргэлтэд оруулах шаардлагатай байна. Үүнийг төр олж хараагүй биш олж хараад хөрш орнууд болон олон улс орнуудад байгаа баялгаа мөнгө болгох саналаа тавьсаар ирсэн. Малынхаа мах түүхий эдийг гадагшгаргах саналаас гадна төрийн томоохон бодлого хэрэгтэй байгааг мэргэжлийн хүмүүс онцолж байгаа. Манайхаас Хятад, Орос, Вьетнам малын мах авахаар болсон болхамгийн сүүлийн мэдээллээрАрабын нэгдсэн Эмират улсад Монголоос нэг сая толгой малын мах экспортлохоорболжээ. Вьетнамын талаас мэргэжлийн шинжээчид ирж махны хорь гаруй үйлдвэрийг судалж үзэхээр болсон талаар бид өмнө нь мэдээлсэн.
Хойд хөрш Оростой олон жилийн өмнө хийсэн Засгийн газар хоорондын гэрээ бий. Тэрхүү гэрээнд Сибирийн бүсэд адуу,үхрийн мах Монголоос экспортлох талаар тусгасан. Путиныг Монголд айлчлах үед энэ асуудлыг сөхсөн билээ. Тэрээр Монголоос махавч болно гэдгээ хэлсэн. Өнгөрсөн онд 2217.96 тонн мах Орос руу гаргасан байдаг. Гэвч гаргаж байгаа махны хэмжээг нэмэгдүүлэх гэж манайхан эрмэлздэг ч гадныхны шаардлага өндөр, дэлхийн стандартыг шаарддаг. Гол бэрхшээл нь бруцелёз, шүлхий зэрэг малын гоц халдварт өвчин. Гадны мэргэжилтнүүдмалын өвчин тархаагүй аймгуудын малын махыгирж шинжлээд шаардлага хангасан гээд өөрсдийн тамгаа дараад явдаг. Гэтэл зарим үйлдвэрүүд мөн дэлхийн хэмжээний стандартын шаардлага хангахгүй байх тохиолдол байдаг аж. Бэрхшээл гэвэл энэ. Тиймээс Путин ирээд мах авъя гэж хэлсэн ч ОХУ-ын Хөдөө аж ахуйн яам, энэ талаархи улсын бодлого, хууль дүрмээ дагаад л өнөөх бурцелёзтэй, шүлхийтэй малын махыг авахаа байчихдаг юм. Бид энд Путин зөвшөөрсөн юм чинь гэдэг ч энэ ганц Путинээс шалтгаалдаг юм биш. Тиймээс ч санасан хэмжээндээ мах экспортолж чадахгүй байгаа юм. Урд хөрш манайх хоёр мөн л Засгийн газар хоорондын гэрээтэй. Тэд дулааны аргаар боловсруулсанхонь,ямааны мах авч болно гэсэн. Өнгөрсөн онд Хятад руу 779.8 тонн мах гаргасан байдаг. Бусад улс орон Монголоос мах авахыг сонирхдог. Манайх бас гаргах хүсэлтэй. Хоёр талын сонирхол нийлээд байхад яагаад мал маань мөнгө болж эдийн засгийн эргэлтэд орохгүй байна. Өнөөх л дэлхийн стандарт гэсэн шаардлага. Монголоос мах авч байгаа бас нэг улс нь Казахстан.
Вьетнам манайхаас мах авъя гэдгээ илэрхийлээд мэргэжлийн хүмүүс нь ирж байгаа. Гэтэл Вьетнам руу мах гаргахын тулд Хятадаар дамжин өнгөрөх шаардлагатай. Хятад гэтэл дулааны аргаар боловсруулсанмахан бүтээгдэхүүн хилээр гаргах шаардлага тавьдаг байхад Вьетнам хөлдүүгээр нь авах сонирхол байгаа.Монголын мал эмнэлгийн газрын дарга М.Галбадрах Вьетнамын Элчин сайдтай уулзаж энэ талаар ярилцсан юм билээ.Дамжин өнгөрүүлэх улс болох Хятадын талын Хөдөө аж ахуйн дэд сайд долдугаар сараас Монголд айлчлах төлөвлөгөөтэйбайгаа бөгөөд тэрнээс өмнө ажлын хэсэг ирнэ. Тиймээс Вьетнамын тал долдугаар сарын үед Хөдөө аж ахуйн дэд сайдаа ирүүлж гурван тал энэ асуудлаар ярилцвал яасан юм гэсэн саналыг манай талааставиад байгаа юм билээ. Вьетнамаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд Монголд боловсрол эзэмшсэн хүн бөгөөд өөрийн талд энэ саналыг уламжлахаар болж.Тэгэхээр энэ асуудал нэлээд ажил хэрэгч түвшинд яригдаж эхэлсэн байна.
Харин хамгийн сүүлийн шинэ мэдээ өчигдөр Арабын нэгдсэн Эмират улс руу нэг сая толгой малын мах экспортлохоор Ерөнхий сайдын айлчлалын үеэр тохирсонбайна. Монгол малын мах дэлхийд гарах иймэрхүү таатай мэдээнүүд ар араасаа хөвөрч эхэллээ. Гэвч бид уламжлалт сэтгэлгээнээс салж дэлхийн стандартад нийцүүлэх, фермерийн аж ахуйг хөгжүүлэх, эрүүл ахуйн шаардлага хангах, махны үйлдвэрүүдээ шаардлагад нийцүүлэх гээд ажил их бий.Тэд монгол малын махыг авна гэсэн ч дэлхийн стандартын шаардлагыг л биднээс нэхэж байна.
Энэ бүхэн юу хэлж байна гэхээр малаа эрүүлжүүлэх шаардлага бий болсныг, дэнхийн стандартыг хангахын тулд энэ салбарт бодлогын томоохон өөрчлөлт хийх болсныг харуулж байна.Үүнд мэргэжлийн бодлого шаардлагатай байна. Мэргэжлийн хүмүүсийн хэлж байгаагаар энэ салбарын хөгжлийн загвар бодлогуудыг дэмжих цаг нь болсон гэлээ. Манайх фермерийн мал аж ахуйг хөгжүүлэх шаардлагатай байгаа. Хажуугаар нь бэлчээрийн мал аж ахуй нь давхар явж байж болох талаар ч тэд ярина лээ.
Одоо бол манайх хэн нэгэн Доржийн мал эрүүл байлаа ч Дондогийн өвчтэй малтайбэлчээр дээр нийлээд идээшиж байдаг. Иймээс эрсдэл их гэж гадныхан үздэг. Дэлхийд мах экспортолдог орон олон. Канад, Бразил, Шинэ Зеланд, Аргентин, Австрали улсууд малын махаа гадаадад гарган эдийн засагтаа том нэмэр болж байгаа. Тэдэн дотроо Австрали, Канад, Шинэ Зеланд, Бразилд бэлчээрийн мал аж ахуй фермерийн аж ахуйтайгаа зэрэгцэн байж л байдаг. Манайхаас ялгаатай нь бусдын малтай нийлж бэлчинэ гэж үгүй. Хувь хувийн бэлчээртээ л идээшнэ. МанайхСэлэнгэ, Булган, Дорнод зэрэг газар тариалангийн бүс нутгууддаа ферьмерийн болон бэлчээрийн мал аж ахуйг хослуулан хөгжүүлэх боломжтой гэнэ. Хавар төрсөн төлөө намар фермертээ байлгажгурван сар хэртэй бордоод хяналтад байлгаж эрүүл гэдгийг нь баталгаажуулахаас гадна өөх махны хэмжээ, шим шүүс, тарган туранхай, махны өнгө зэргийг нэг ижил стандартынх болгоод экспортлох шаардлагатай байгаа юм.
Ингэхээр энэ салбарт шинэчлэл өөрчлөлт хийх мөн мэргэжлийн байгууллагын үгийг сонсч бодлогыналхам хийх шаардлага байгаа нь тодорхой юм. Зөвхөн мах гэлтгүй ноос ноолуур, арьс ширийгэдийн засгийн эргэлтэд оруулах, ашиг тусыг нь хүртэх боломж бий. Одоо манайх угаасан ноолуураа гаргаж байна. Гэвч самнаж гаргах шаардлага байна. Үүн дээр татварын зохицуулалт дутагдаж байгааг мөн л мэргэжлийн холбоод хүмүүс хэлж байсан. Монгол жилд 6500 орчим тонн ноолуур, 18500 тонн хонины ноос, 1200 тонн тэмээний ноос, сарлагийн хөөвөр 100 тонн бэлтгэдэг.Монголд сүлжмэлийн 150 гаруй үйлдвэр үйл ажиллагаа явуулж байгаа бол нэхмэлийн чиглэлээр таван үйлдвэр л үйл ажиллагаа явуулдаг аж. Энэ салбарыг дэмжиж 2011 онд Засгийн газраас бондын зээл, ноолуурын салбарыг дэмжиж эргэлтийн хөрөнгө, тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлд зориулж таван жилийн хөнгөлөлттэй зээл, 2013 оноостоног төхөөрөмж, технологийн шинэчлэлд зориулан хөнгөлөлттэй зээл олгож байв. Гэвч энэ салбарын гол бэрхшээл болоод байгаа зүйл нь нөгөө 6500 тонн ноолуурынхаа 1000 хүрэхгүй тонныг нь эцсийн бүтээгдэхүүн болгож байгаа болохоос 5500 тонн нь урд хөрш рүү татваргүй гараад явчихаж байна. Монголдоо эцсийн бүтээгдэхүүн болгожбайгаа мянган тонныг угаахаас эхлээд утас болгох бүтээгдэхүүн гаргахад бүх дамжлагад арван хувийн татвараа төлөөд явж байгаа. Гэтэл Хятад руу угаасан ноолуур гарч 5500 тонн ноолуурыг угаагаад далан хувийн гарцтай гэж үзвэл 3850 тонн угаасан ноолуур экспортод нэмүү өртгийн татваргүй гарч байгаа.Ноос ноолуурын холбооны Удирдах зөвлөлийн гишүүн Сор кашемир компанийн захирал М.Эрдэнэтуяа энэ талаар“Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, Аж үйлдвэрийн яам, бүх шатны хүмүүстэй бид уулзсан. Монгол татваргүй гаргажбайгаа болохоор Хятадын тал жил бүр татвараа өсгөөд байдаг. Татварын зохицуулалт зайлшгүй шаардлагатай байгаа” гэлээ. Одоо ноолуураа самнаж гаргах хэрэгтэй байгаа. Ингэснээр эдийн засгийн хувьд Монголд ашигтай бөгөөд үр ашиг нь дэндүү их. Энэ мэтчилэн монгол малаа баялаг гэж эндээ бөөцийлөөд байхаар хилийн чанадад гаргаж жинхэнэ утгаар нь баялаг болгоцгооё.Хажуухны хөршөөс эхлээд алс холын улс орнууд сонирхлоо илэрхийлээд эхэлж. Одоо л зөв хөдлөх хэрэгтэй байна.