“Намар нахиалсан мод” Монголын уран сайхны киног манайхан мэднэ дээ. Ардын хувьсгалын дараахь жилүүдэд хөдөө сууринд олон сүм хийдийг тарааж, хүрээ хийдэд шавилан сууж байсан банди нарыг бичиг үсэгт сургах ардын сургуулиуд хэрхэн байгуулагдсан тухай үзүүлдэг дэлгэцийн бүтээл. Уг кинонд Сүххуягийн шавь нар болох “Зуун ламын сургууль”-ийн лам банди нар “Энэ нэг ховч хар юм нь яриад бид нарыг багшид матаад байна” гэж тухайн цагийн арааживыг хутгаар баахан сийчиж, дэвсэлж орхидог. Тэрхүү үйлдэл аль тэртээ гучаад оны Монголын харанхуй бүдүүлэг байх үеийн тодорхой дүр зураг.
Гэтэл сэргэн мандалтын, хөгжил дэвшил бүтээн байгуулалтын шинэ эрин зууны Монгол Улсад араажив хутгалдаг кино шиг, бичиг үсэг тайлагдан гэгээрэх гэж буй лам банди нарын түүх давтагддаг байна шүү. Тодруулбал, хэдхэн хоногийн өмнө УИХ-ын Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулахыг шаардаж улс төрийн 20 нам жагсаал зохион байгуулсан. Жагсаал цуглааныхаа үеэр Ардын нам тэргүүтэй бусад улс төрийн хүчний гэх тодотголтой нөхөд сонгуулийн хар машиныг олны өмнө шатаасан. Ардын нам буюу “Ах нам” маань сонгуулийн санал тоолох хар хайрцаг буюу автомат машинаас болж ялагдаад байгаа юм гэнэ. Тэгээд шатаан, өс хонзонгоо авч, булшилж байгаа царай нь энэ аж.
Ах намын энэ үйлдэл олон нийтийн инээдийг барж, хэдэн өдрийн турш сошиал ертөнцөөр бусдын доог тохуу болох шив. Ардын нам гэж онцолж байгаагийн хувьд бусад нам, улс төрийн хүчин гэж юу байх билээ. Ямар сайндаа “20 намын 19 гишүүн жагсаж байгаа юм гэнэ” гэх онигоо хүртэл гарахав. Их хурлын чуулганы индэр дээрээс З.Энхболд дарга “Нэг нам нь таван гишүүнтэй” гэж мэдэгдэж байсан. Тэгэхээр ямар элэнцгийнх нь нам, улс төрийн шаардлага, төрийн эсрэг жагсаал цуглаан бэ. Учир мэдэх хүмүүсийн инээд, доог тохуу хүрэхээс ч яахав, хөөрхийс минь.
Сонгуулийн хар машиныг шатаахтай зэрэгцээд сошиал ертөнц чухам юу гэж шуугисныг эргээд нэг харъя. Шатаж байгаа хар хайрцаг руу хамаг л анхаарлаа төвлөрүүлөн, ухаан санаагаа тавьж туусан бололтой, бүр нэг ажил болгон, дотор нь юу байгаа бол гэсэн шиг сониучирхан өлийгөөд зүтгэж байгаа хэсэг нөхдийн дүр төрхтэй зураг цахим ертөнцөд ёстой нэг од болсон.
Уг зураг: “Хар машин” шатаах үеэр МАН-ын өвөө нар “дотор нь сууж байгаа” АН-ын жижигхэн хүмүүсийг хайсан бололтой гэсэн тайлбартайгаар цацагдан, харсан бүхний бах тав нь ханаж байгаа юм чинь. “Сонгогчдын саналыг хулгайлдаг хар хайрцгийг шатааасан МАНгарууд одоо сонгогчдын сэтгэлийг булаадаг зурагтыг шатаана”, “МАН 20 жил ашиглаж ялсан Гар тооллогын туршлагатай багийн хэрэглэх хугацаа ирэх жил дуусах гэж байгаа болохоор ингэж МАНгартаад байгаа ш дээ”, “Уг нь 2012 оны сонгуулийн авто машины дүнгээр УИХ-ын гишүүн болсон зарим нөхдүүд тэр үед үнэмлэхээ шатаасан бол шоу арай үнэмшилтэй болох байлаа”, “Сонгуулийн хар машины эсрэг жагсаал гэнэ үү. Дараа нь банкны АТМ машины, тооны машины эсрэг жагсаал гэвэл гайхаад хэрэггүй юм байна” гэх жиргээнүүд бусдын санаа бодолд ихээхэн нийцэж байгаа бололтой уншигдсан.
Араажив шатаадаг кино шиг ардын нам минь яаж байгаа нь энэ вэ. Тус намын удирдах нөхөд хар машины эсрэг жагсаал хийхээр ард түмэн хуйгаараа пирхийтэл босч, тэднийг даган хошуурч, Ардчилсан засгийн төлөө, Монгол төрийн төлөө дайрна гэж бодсон нь мэдээж. Мөн ч гэнэн, мухар сүсгээр ойлгож байна. Үнэндээ ард түмнийхээ бодит амьдралыг мэддэггүйн гор гарч байгаа байхгүй юу.
1989 онд ард иргэд талбай дүүртэл, багтаж ядталаа цуглаж, жагсдаг байсан гэдэг. Тухайн үед Сайд нарын зөвлөлийн хэлтсийн дарга нар болоод нам төрийн бусад албан тушаалтнууд, тэдний гэр бүлийнхэн, мөн орос ах нар тусгай дэлгүүрээр үйлчлүүлэх дархан эрхтэй байлаа. Орос тусгай дэлгүүрийн пропусктай болсон цагт галавсаа, өндөг, есийн тос зэрэг ховор нандин зүйлийг авна. Тэгвэл өнөөдөр захын нэг ТҮЦ-ээс хэн ч гэсэн өндөг ширхэглээд, галавсаа хэрчээд, есийн тос граммлаад авч байна. Монголчууд ардчилал, зах зээлийн нийгэмд ийм л боломжтой, дутагдах гачигдахын зовлонгүй амьдарч буй. Хүн бүрийн гарт боломж атгаастай байгаагийн гол илрэл энэ л дээ. Тиймээс ингэж амьдарч байна хэмээн төр засаг руугаа адарч, дайрч давшлахгүй юм бол өөрөөр жагсах ямар шаардлага байх уу. Амьдралын бодит үнэнийг мэдрэхгүй, нийгэм цаг үеэ ойлгохгүй хий хоосон хийрхсэн шалдан улстөрчид юм л бол жагсаал хийнэ, хувьсгал хийнэ гэж ярих нь үнэндээ утга учиргүй сонсогдох болжээ.
Сонгуулийн хар машины эсрэг жагсаал ард түмэнд өнөөдөр огтхон ч падлий байхгүй. Гурван жилийн өмнөх сонгуулийг тэд таг мартсан байгаа. Харин ипотекийн зээл найман хувиа болиод Ардын намын буянаар хорин хувьд хүрвэл ард түмэн жагсаалтай, жагсаалгүй босоод ирнэ. Хүнд өдөр тутмын амьдралынх нь гол асуудал ингэж хүчтэй нөлөөлдөг. Хар машинтай холбоотой зүйл бол гурван жилийн өмнө төрийн түшээгээр сонгогдож чадаагүй, ард түмний дийлэнх олонхийн дэмжлэгийг авч чадаагүй 20, 30 нөхдийн асуудал юм.
Тэгэхээр ах намын энэ үйлдэл, үзэл бодол огт буруу байсан нь хэнд ч илэрхий. Олны өмнө өөрсдийгөө дэндүү ичгэвтэр, хөөрхийлөлтэй байдалд оруулчихлаа, өөрөөр гялайлгасангүй. Ер нь “ах нам”-ын аливаа үйл ажиллагаа нэг л мухар сүсгээр явах болсон нь харамсал төрүүлэх боллоо. Уул нь улс төрийн голлох хүчний нэг мөн биз дээ. Ардчилсан нам тэгээд ардын нам гэж манайхан ярьдаг, бас ч гэж итгэж найддаг. Гэтэл явж ирсэн зам мөр, улс төрийн акц, жагсаал цуглаан энээ тэрээг нь харахад өрөвдмөөр болж.
Тэр жил төрийн түшээ байсан Хүрэлсүх нь намынхаа шатсан тугийг толгойдоо зангидаад Сүхийн талбай дээр ардчиллыг зүхэж баахан “бөөлсөн”. Түүнээс хойших жагсаал цуглааныг эргээд нэг саная. Засгийн газрын сайд нарын давхар дээлийг тайлна гэх жагсаал ёр муугийн, олон түмэн сэжиглэн жигшихээр болсон. “Давхар биш нөмгөн дээл тайлсан Ардын намынхан Монголоо доромжилж, ард зон, төрт ёсоо уландаа гишгэллээ”, “Тэд Монголын айл бүр нэг архичин, нэг янхантай боллоо гэж улс орноо, ард түмнээ хүн төрөлхтний өмнө гутаалаа” гэж хэвлэлүүд бичиж, өөрсдийгөө доромжлуулж гутаалгасан хүмүүс ар араасаа мэдэгдэл хийж байв. “МАН-аас нөмгөн дээл өмсүүлж, нөмрүүлж тайлуулсан нь эцэг дээдсийг минь тууж аваачаад цаазаар хороосон 1937 оны цуст яргаллыг бидэнд санууллаа. Энэ бүхэн Монголын эмгэнэлт түүх болохоос эрх мэдлийн төлөө улс төр хийж ашигладаг инээдэм тохуурхал биш” гэж Ц.Лоохууз, Д.Тангад тэргүүтнүүд хатуу мэдэгдэж байлаа.
Ингэж үе үеийн сэхээтнүүдийг төрүүлсэн Ардын нам үзэл бодол, оюун санаагаараа гудманд гарчихлаа. Иргэний хөдөлгөөнийхөн ийм зүйл хийхэд төр засаг ч, түмэн олон ч тэгж л байдаг гээд огтоос тоодоггүй. Ухаандаа, өнгөрөгч зун тэд Ч.Сайханбилэгийн зурагтай цаасан самбарыг Их тэнгэрийн аман дахь бөөгийн тахилгатай газраа аваачаад шатаасан. Иргэний хөдөлгөөний нэг хүүхэн уг самбар дээрх Сайханбилэгийн эмзэг газар руу өшиглөж байгааг харсан нөхөд “Энэ хэд ийм аргаар үзэхээс өөрөөр яах ч билээ” гэж өрөвдөөд өнгөрнө.
Ах намын хувьд бол байдал эрс өөр. Туулж ирсэн он жилүүдийнхээ алдаа оноог цэгнэж, Монголын төрийг эрүүл саруул ухаан, эв хамтын хүчээр зөв залж авч явахыг тэд бодож, тунгааж, ягштал баримтлах хэрэгтэй. Гэтэл хар машин гэж нэг хайрцгийг жигтэйхэн итгэл үнэмшилтэйгээр хөл хөөрцөг болж галдан шатаагаад, төрийн тэргүүн нарын дүр бүхий шуумлыг нөмгөн зогсоож, нүдийг нь сохлоод улайран дайрахаар юу болох вэ? Өнөө ард түмний итгэл үнэмшил, цаашлаад улс орны хувь заяа хэрхэх билээ. Монголын тусгаар тогтнолыг бататгаж ирсэн үе үеийн сэхээтнүүдийн үүр уурхай тулхтай гэгддэг байсан энэ нам мухар сүсгийн балайралд ийнхүү автан гудманд гарч, улс орон, ард түмнийхээ хувь заяаг шороотой хутгах учиргүй юмсан.