Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Төрийн шагналт, академич Ш.Биратай Хубилай хаан болон тэнгэр үзлийн тухай ярилцлаа. Түүний тэнгэр үзлийн тухай санааг монголчуудаас илүү гадныхан их сонирхсон гэнэ. Итали, Англи зэрэг олон оронд түүний тэнгэр үзлийн талаарх өгүүлэл хэвлэгдсэн байна лээ. Их эрдэмтэн өдгөө нас сүүдэр 88 зооглож буй. “Настай болохоороо өөрийн бичиж судалж байсан зүйлсээ уншиж, өөртэйгөө танилцаж байдаг” гэж тэр хуучилсан.
-Хубилай хааны 800 жилийн ой ирэх есдүгээр сард болох гэж байна. Хубилай хаан бол Чингис хааны отгон хүү Тулуйн хоёрдугаар хүү. Түүний ээж Сорхагтан хатан эрдэм чадалтай байсан болохоор хөвгүүд нь чадалтай хаад болон өссөн болов уу?
-Сорхагтан хатан Эши буюу ижий хатан гэж алдаршсан. Хэрэйдийн Тоорил ханы дүү Жаха Хамбугийн охин. Христийн шашинд ороод Сорхагтани гэдэг нэр авчихгүй юу. Хөвгүүд нь Мөнх хаан, Хубилай хаан , ил хаан Хүлэгү нар нь алдартай. Ариг бөх нь Хубилайтайгаа эрх мэдэл булаацалдаж дайн байлдаан хийж байгаад нас барсан. Ижий нь хаан хөвгүүдээ гэрийн сургуулиар айхавтар сайн хүмүүжүүлжээ. Ижийгийн нөлөө их байсан гэдэг. Хаан болоход нь ч Эши хатны нөлөө их байжээ.
-Хубилай хаан тэр их улсыг дагуулахад тэнгэр үзэл тусалсан гэж та хэлэх үү?
-Тийм. Тэнгэр үзэл бол Хубилай хаанаас өмнө үүссэн. Нүүдэлчид бүгд тэнгэрийг шүтдэг байжээ. Тэнгэр бол маш өргөн уудам хязгааргүй. Бүх газар нутгийг бүрхдэг. Монголын их хаад тэнгэрийн доорх бүхнийг нэгтгэх их том гадаад бодлого явуулж байсан.
Тэр үзэл онолын үүднээс тэр их байлдан дагууллыг Чингис болон түүний удмынхан хийсэн хэрэг. XIII-XIV зуунд үзэгдсэн монголчуудын ер бусын гэнэтийн их өрнөлт бол хэрэг дээрээ тэнгэрийг тахих шүтлэгтэй нь шууд холбоотой байсан гэж хэлж болно. Тэнгэр шүтлэг хөгжсөөр бүхэл бүтэн улс төрийн үзэл бий болсон хэрэг. Тэнгэр үзэл Чингис хаан 1206 онд Их Монгол Улсыг үүсгэн байгуулсан үеэс дэлгэрч хөгжсөн. Энэ үед тэнгэр үзэл нь Евразийн нүүдэлчдийн их эзэнт гүрний засаг төрийг ёсчлон дээдлэх Монголын зорилгыг хэрэгжүүлэхэд чиглэж байжээ. Чингис хааны дараах залгамжлагч хаадын үед ч тэнгэр үзэл ноёрхож байлаа. Тэнгэрийн дор бүхнийг монголчуудын эрх мэдэлд нэгтгэх ёстой хэмээх ертөнц дахины шинж чанартай тун нарийн чанд үзэл суртал болж хувирсан юм. Хубилай хаан болоод Юань гүрнийг үндэслэсэн. Юань гэдэг нь язгуур улс гэсэн утгатай. Язгуур гэдэг нь ч учиртай байх. Монгол язгуурын улс гэсэн үг. Тэр Хятадыг дайлан дагуулж, улмаар Монголын даяар ертөнцийн эзэнт улсыг төвхнүүлэн байгуулсан. Хубилай хаан бол байлдан дагуулахаас илүүтэй ертөнцийн эзэнт гүрнээ номхотгон төвшитгөхийг эрхэмлэж байсан юм.
-Монголын эзэнт гүрний их хаадыг тэнгэр ивээж байсан гэж та үзэж байна уу?
-Яг тийм. Бөө мөргөлийн дуудлагад “Хүмүн, тэнгэр, газар гурвын хүч сүлд буян хишгийг хүрэн ирүүлж бидэн дор хүслээр өгөн соёрх” гэдэг. Энэ бол нүүдэлчдийн үндэслэсэн айхавтар гүн ухаан. Үндсэндээ эцэг тэнгэр, эх газарт л мөргөдөг. Дунд нь хүү нь байдаг. Энэ гурав хүйн холбоотой.
-Бага хаадын үед тэнгэр биднийг орхисон гэсэн үг үү?
-Тэнэг юмнууд хоорондоо байлдаад тэнгэр үзлээ мартчихгүй юу. Үндэстэн гэж дандаа хөгжиж, мандан бадарч байдаггүй. Янз янз байна. Мандаж байх үедээ тэнгэрийг шүтээд бүх дэлхийг тэнгэрчлэх санаатай байсан. Одоогийн даяарчлал гээд байгаа тэнгэрчлэх үзлийн эх үүсвэрийг нүүдэлчид бий болгож байжээ.
-Хубилай хаан Хятадын эдийн засгийн хүчийг байлдан дагуулахдаа ашиглаж байсан гэдэг. Цэргийн хүчийг хэрэглэж байсан болов уу?
-Яг цэргээр тусалж байсан нь юу л бол. Морь унаж чадахгүй, сум харваж чадахгүй шүү дээ. Яг дайчид нь монголчууд л байсан.
-Хубилай хаан юугаараа дэлхийн түүхэнд нэрээ үлдээсэн юм бэ?
-Хубилай хааны хаанчлалын 35 жилд л Монголын тэнгэрчлэх бодлого оргилдоо хүрч, Монголын эзэнт улс үнэхээр даяар ертөнцийн шинж чанартай болсон юм шүү дээ. Дэлхий ертөнц хэрэг дээрээ нэгэн улс төрийн ноёрхолд нэгдсэн гэж хэлж болно. Улс орнууд Монголын морин өртөөгөөр холбогдон, түргэн шуурхай харилцаа холбооны сүлжээтэй болов. Энэхүү сүлжээгээр дамжин үзэл санаа, мэдээлэл болон арилжаа худалдааны идэвхтэй урсгал хөдөлгөөн явагдаж байлаа. Дөрвөлжин үсэг хэмээх нэг ёсны олон улсын бичиг үсгийг бий болгосон нь олон улс үндэстний нэгдэл нягтралыг үүсгэн бэхжүүлэх зорилготой байжээ. Гэсэн ч дөрвөлжин бичиг төдийлөн дэлгэрч чадаагүй л дээ.
-Хубилай хааны үед Одон орон судлалын төв хүртэл байсан гэдэг?
-Азербейжаны Марагхах хотод Одон орон судлалын газрыг байгуулж, одон орон судлагч их эрдэмтэн Насир ад-Дин удирдаж байжээ. Тэнд Араб Ираны болон Хятад зэрэг улс орны судлаачид хамтран ажиллаж байсан гэдэг юм. 1267 онд Хубилай хаан Ираны одон орон судлаач Жамал ад Динийг Ханбалиг нийслэлд урьж ажиллуулж байжээ. Энэ судлаач Ил хаан Хүлэгүгээс ах Хубилай хаанд явуулсан одон орон судлалын багаж төхөөрөмжийг авчирч өгчээ. Хятадын алдарт одон орон судлаач Гүо Шоу-жин Ираны Жамил ад-Динтай хамтран эзэнт гүрний нийслэлд одон орон судлалын газрыг үүсгэн байгуулж, үр бүтээлтэй ажиллуулж байсан юм.
-Тулуйн хүүхдүүд түүхээ бичиж үлдээхэд нэлээд анхаарсан гэдэг?
-Да Юань буюу Монголын их язгуур улсын үед монголчууд Хятад, Энэтхэг, Түвд, Араб Ислам, ба Төв Азийн төрөл бүрийн соёлтой шууд харилцаа холбоотой болсон юм. Буддын утга зохиолыг янз бүрийн хэлнээс монгол хэлэнд орчуулж байж. Цөөнгүй монгол хүн хятад хэл бичгийг сурчээ. Оюуны бүтээлийн ололт амжилтын солилцоо нийт Евразийн хэмжээнд идэвхтэй явагдаж байсны нэгэн гэрч бол “Судрын чуулган” хэмээх дэлхийн анхны түгээмэл түүхийг Ираны түүхч Рашид ад Диний удирдлагаар Монголын алдарт түүхч Болод чинсян зэрэг олон түүхчдийн баг анх удаа зохиосон юм. Рашид ад Дин, Болод чинсян хоёрын хамтын ажиллагаа бол Дорно, Өрнийн эрдэм соёлын ойртон нягтралын тод бэлгэдэл болж түүхэнд орсон доо. Энэ бүхэн дэлхий ертөнцийг бүхэлд нь хамарсан их үйл явцын зарим нэг илрэл гэж тооцогдож байсан. Үүнийг нь зарим талаар эдүгээгийн дэлхийчлэлийн үйл явцтай зүйрлэн авч үзэж болохоор байгаа юм. Globalization гэдгийг манайхан даяаршил гэж орчуулаад байдаг юм. Би бол дэлхийчлэл гэх нь зөв гэж үздэг.
-Хубилай хаан их гүрнийг захирахын тулд Күнзийн суртлын эсрэг ямар үзэл суртлыг тавьсан хэрэг вэ?
-Хубилай хаан бол Монголын уламжлалт тэнгэрийн үзэл суртлыг шинэчлэн өөрчлөгч байсан юм. Тэр нүүдлийн иргэншлээс гадна Күнз, Буддын болон Араб Ислам, Европ Христийн иргэншлүүдийг сайн мэддэг байсан. Тэдгээрийн ололт амжилтыг өөрийн тэнгэрчлэх бодлогын зорилгод тохируулан сонгож авч чаддаг байжээ. Хубилай хаан өөрийн шашны бодлогын талаар айлдсан байдаг. “Хүн бүрийн шүтэж байдаг дөрвөн бурхан байдаг.Тэдгээр нь христийнхний Есүс Христ, иранчуудын Мохаммед, еврейчүүдын Моусис ба Будда Чандамани. Миний хувьд бол эдгээр дөрвөн шашныг бүгдийг нь хүндэтгэмүй. Гэвч чухам хэн нь Тэнгэрт хамгийн агуу бөгөөд хамгийн шударга нь л намайг өршөөгөөсэй гэж хүснэ” гэж хэлсэн байдаг. Буддизмийг бусдаас илүү төвийг сахигч, илүү ертөнц дахины шинжтэй хэмээн үзэж болгоон таалсан байдаг.
-Хубилай хаан лам багштай байсан болохоор Буддаг сонгоход нөлөөлсөн болов уу?
-Хубилай хааны Буддагийн шашныг талархсан бодлогод Түвдийн Саж хийдийн мэргэн хамба Пагва лам шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэсэн нь үнэн. Буддагийн шашинт Түвдийн талаар Хубилай хааны явуулсан бодлого бусад орнуудынхаас ялгаатай байсан. Монголчууд үнэндээ Түвдийг байлдан эзлээгүй юм. Харин шашин номын харилцааг голчлон тогтоох аргаар Түвдийг Монголын эзэнт гүрэнтэй нэгтгэсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл Өглөгийн эзэн хаан ба Номын эзэн багш лам хэмээх хос ёсны нандин харилцаа байжээ. Хубилай хаан, Пагва лам хоёр анх уулзахдаа ширүүн маргалдсаны дараа тохиролцоонд хүрсэн гэдэг. Энэ тохиролцооны дагуу уламжлалт хос ёсны сургаалд томоохон өөрчлөлт хийжээ. Хубилай хаан номын ёсон ертөнцийн ёсноос дээгүүр байдаг Буддагийн үзлийг хязгаарлан өөрчилж, харин Пагва лам өөрийн оронд Монголын эзэнт гүрний шашин номын төвийн онцгой эрхт байдлыг олж авсан юм. Хубилай хаан бөөгийн мөргөл үзэл суртлаас бүрэн татгалзаагүй, харин Буддагийн даяар ертөнцийн үзлээс гол баримтлалуудыг нь авч тэнгэрчлэх бодлогодоо хэрэглэхийг зорьжээ. Хубилай хаан Буддизмийг эзэнт гүрнийхээ төрийн шашин болгон залж, Пагва ламыг Улсын багшаар томилсон юм. Үүнийхээ зэрэгцээ Тэнгэрийн хүчин хааны суу зальд үнэнч болохоо онцлон тунхаглаж, засгийн эрх дархыг шашнаас нэг ёсондоо тусгаарлан, хааны засгийн давууг эрхэмлэн заажээ. Энд нэг зүйлийг онцлоход Буянт хаан зэрэг Хубилай хааны дараагийн хаадын бараг бүх зарлигт “Мөнх тэнгэрийн хүчин дүр, хааны суу залийн ивээл дор” хэмээн давтсан байдаг нь уламжлалт Тэнгэрийн үзэлд үнэнч хэвээр байснаа илэрхийлсэн хэрэг. Тухайн цагийн Монгол хаадын зарлиг баримт бичгүүдээс үзэхэд Монголын тэнгэр үзэл нь Хубилай хааны үеэс Бурхан Буддаг дээдлэх болсон ч өмнөх хаадын үед Христ, Исламын шашинтай тэрсэлдэж байсан шиг бусад шашныг гадуурхан үзэж дайсагнаж байгаагүй. Ялангуяа Түвдийн сурвалж бичгүүдээс үзэхэд Монгол хаан Хубилай, Пагва ламын оролцоотойгоор Буддизмийг өөрийн даяар ертөнцийн эзэнт гүрний үйлс сонирхолд захируулан бүрэн ашиглаж чаддаг байжээ. Дэлхий ертөнцийг тэнгэрчлэх монголчуудын бодлогыг зөвтгөн дэмжих зорилготой улс төрийн шинэ гүн ухаан үүсэн бий болсон гэдгийг онцлох гээд байгаа юм. Пагва лам нэгэн ерөөлдөө Хубилай бол “Номын их садан, эрхэм дээд Боддхисатва, Ертөнцийг нигүүлсэн тэтгэгч мөн” гэсэн бол бас нэг ерөөл бичигтээ Хубилай хааныг “шударга сэтгэлээр газрыг тэтгэгч шашны садан болсон шалгадаг дээд Боддхисатва Хубилай сэцэн хаан” хэмээн өргөмжилжээ. Хубилай хааныг ингэж магтсан нь учиртай. Буддагийн сургаал ёсоор Боддхисатва хаан зөвхөн харьяат албат иргэдээ гаслан зовлонгоос чөлөөлөх төдий бус ертөнц дахины нэгдэл нягтрал эв найрыг хангах ёстой. Иймэрхүү ерөөл магтаал Хубилай хааны таалалд нийцэж байсныг төсөөлөхөд төвөгтэй бус. Иймэрхүү сургаал номлол нь “Тэнгэрийн доорх бүхнийг нэгтгэх” Монгол хааны зорилгод нийцэж байсан нь ойлгомжтой. Хубилай хаан өөрийн биеэр Пагва ламаас гурван ч удаа абшиг хүртэж, Бурхны шашинд албан ёсоор орсон нь Монголын тэнгэрчлэх бодлогод томоохон өөрчлөлт гарсныг илтгэдэг. Хүрдэн эргүүлэгч хаадын тухай Буддагийн үзлийн загвар бол Тэнгэрийн үзлийг орлохоосоо илүү шинэчлэн өөрчилж, Монголын хаадын ертөнцийн ноёрхлыг зөвтгөн хуульчлах чармайлтыг тэтгэн дэмжсэн хэрэг.
Б.Янжмаа