ҮХНӨ-ийг УИХ-д өргөн барьсантай холбогдуулан УИХ-ын гишүүд орон нутагт ажиллаж, хуулийн төслийн талаар тойргийн иргэддээ танилцуулж эхлээд байгаа юм. ҮХНӨ-ийн төслөөр УИХ-ын гишүүдийн тоо болон сонгуулийн тогтолцоотой холбоотой өөрчлөлтүүд орж буй. Тэгвэл энэхүү өөрчлөлтийг орон нутгийн иргэд хэрхэн үзэж байгаа талаар тодрууллаа.
-ҮХНӨ-ийн төслийн талаар байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?
-УИХ-ын гишүүн Ц.Даваасүрэн Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр 152 гишүүн, намын квотоор сонгууль явуулах тухай хуулийн төсөлд санал авахаар Мөрөн сумын иргэдтэй уулзсан.
Хуралд 300 гаруй хүн оролцсон. Бүгд энэ өөрчлөлтийг эсэргүүцэж байгаагаа илэрхийлсэн. Ингээд иргэд ҮХНӨ-ийг эсэргүүцэж, гарын үсэг цуглуулж, холбогдох хүмүүст хүлээлгэж өглөө.
-ҮХНӨ-ийг эсэргүүцэж байгаа үндэслэлээ тайлбарлахгүй юу?
-Сонгогдсон тойргийнхоо иргэдтэйгээ нүүр тулж уулзаж, санал бодлыг нь сонсдоггүй, сонгогчдоо төлөөлдөггүй УИХ-ын гишүүн хэд ч байгаад ялгаагүй. УИХ-ын гишүүний үүрэг бол сонгогчдоо төлөөлөх явдал. Тэд энэ үүргээ биелүүлдэггүй. Ийм хүмүүс олон болох тусмаа сонгогч олонд, Монгол Улсад халтай.
Хамгийн ноцтой нь ҮХНӨ-ийн төслийн талаар манай аймгийн сургууль, цэцэрлэг, боловсролын байгууллагын ажиллагсдаас онлайнаар санал асуулга авч байна. Энэ асуулгыг Монгол Улсын бүрэн эрхт иргэний хувьд эрс эсэргүүцэж, бас дургүйцлээ илэрхийлэхээс өөр арга алга. Учир нь, санал асуулга авах нэрээр хүний эрхийг зөрчиж, дарамт шахалт үзүүлж болохгүй. Нэгд, боловсролын салбарыг нь мэдэж байж, цэцэрлэг, сургуулийн нэр, албан тушаал, өөрийнх нь овог нэрийг нарийвчлан асуусан байгаа юм. Аль ч асуулгад албан байгууллага, албан тушаал, овог нэрийг асуух ёсгүй. Үүнийг социологичид мэдэж байгаа. Тэдний таалалд нийцэхгүй санал өгвөл дарамт шахалт үзүүлэх гэж зориуд айдас төрүүлж байж, өөрсдийн хүссэн саналаа авах зорилго агуулж байна гэж үзэж байгаа.
Хоёрт, УИХ-ын гишүүдийн тоо хэд байвал оновчтой вэ гэж асуугаад, 76-108, 109-125, 129-152, бусад гэж тавьсан байгаа юм. Энэ бол хэт хөтөлсөн, гарцаагүй байдалд оруулсан, хувь хүн санал бодлоо илэрхийлэх боломжийг хаасан асуултууд. Хэрэв 76-108 гэж хариуллаа гэхэд 108-ыг нь сонгосон болгох боломжтой. Үнэхээр иргэдийн саналыг авах гэж байгаа бол “гишүүдийн тоог 76 хэвээр үлдээнэ”, “гишүүдийн тоог цөөрүүлэх саналтай”, “Энэ талаар таны санал…” гээд өөрийгөө илэрхийлэх боломжийг олгосон сонголтууд оруулах ёстой. Үнэндээ МАН санал асуулгад оролцогчдын бүх боломжийг хааж, төрийн эрхийг байнга эзэгнэх гэсэн өөрсдийн хүслээ гүйцээх увайгүй оролдлого хийж байна.
Төрийн бусад албан хаагчдаас ингэж санал авч болохгүй. Дан ганц цэцэрлэг, сургуулийн багш нар Монголыг төлөөлж чадахгүй. Хэрэв санал асуулга авах гээд байгаа юм бол Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийх эсэх тухай Бүх ард түмний санал асуулга явуулах ёстой. Үндсэн хуульд бүх ард түмний санал асуулга явуулах тухай заасан байгаа.
Дархан-Уул аймгийн иргэн Б.Нямбаяр: Дархан-Уул аймгаас сонгогдсон гурван гишүүн намынхаа 8700 хүний төлөөл ажиллаж ирсэн
-УИХ-ын гишүүд ҮХНӨ-ийн төслийг сонгогч иргэддээ танилцуулж явна. Дархан-Уул аймгаас сонгогдсон гишүүдийн иргэдтэй хийсэн уулзалт нэлээд ширүүн болох шиг боллоо. Ямар асуудлууд хөндөгдөж байв?
-Уулзалтын уур амьсгалыг та бүхэн харсан байх. УИХ-ын гишүүд ийм түвшинд очсоноо мэдээгүй. Өөрсдөө ч шоконд орох шиг боллоо. Өмнө нь тэд иргэд сонгогчидтойгоо уулзаж байгаагүй. Зүгээр л өөрсдийн намын гишүүд дэмжигчид, төрийн албан хаагчидтай уулзаж, алга ташуулдаг байсан учраас энэ удаагийн уулзалтаас тэд иргэдийнхээ ямар байр суурьтай байгааг харсан байх.
Манай дарханчууд нэг л зүйлийг хэлж байгаа. УИХ-ын гишүүд нийт ард түмнийг төлөөлж чадахгүй байна. Дархан-Уул аймгаас гурван гишүүн сонгогдсон. 2020 оны сонгуульд манай аймгаас 70.000 сонгогч санал өгсөн байдаг. Ингэхээр нэг гишүүн 23.000 иргэнийг төлөөлж ажиллах болж таарна. Энэ бол хангалттай тоо. Дэлхийн бусад улс оронд БНХАУ, ОХУ-д гэхэд парламентын нэг гишүүн 245-320 мянган хүнийг төлөөлдөг жишиг байдаг юм байна. Харин манай нэг гишүүн 23 мянган хүнийг төлөөлж чадахгүй байна. Ийм байхад гишүүдийн тоог 152 болгож нутаглана гэдэг ямар ч үндэслэлгүй. Үүнийгээ ч тэд үндэслэлтэй тайлбарлаж чадахгүй байгаа.
-Сонгогчдоо төлөөлж чадахгүй байгаа гэдгийг баримттай тайлбарлахгүй юу?
-Жишээ нь, УИХ-ын гишүүд нийт ард түмэнд хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц гишүүн байж чадахгүй байна. Би Дархан-Уул аймгийн 23 мянган хүнийг төлөөлж ажиллая гэсэн сэтгэл зүйтэй байх ёстой. Гэтэл манайд МАН-аас сонгогдсон гурван гишүүн зөвхөн өөрсдийнхөө намын 8700 хүнийг төлөөлж ажилладаг. Тийм учраас үлдсэн 110 гаруй мянган иргэд гишүүдийн тоо нэмэгдүүлэхийг эсэргүүцэж байгаа юм. Нэг ёсондоо 90 гаруй хувь нь гэсэн үг.
Дарханчууд бид өнгөрсөн хугацаанд нүүрсний жагсаал, “Бид бухимдаж байна”, “Тэвчээр тасарлаа” гэх мэт нүүрсний хулгай, Хөгжлийн банкны хулгай, үнийн өсөлт, газрын наймааны талаар үг, үзэл бодлоо илэрхийлж удаа дараа тайван жагсаал зохион байгуулж ирсэн. Манайхаас сонгогдсон гишүүдээс нэг нь ч тэрхүү жагсаал дээр ирж төлөөллийн үүргээ гүйцэтгээгүй. УИХ-ын гишүүний үндсэн үүрэг бол төлөөллийн үүрэг байдаг. Хоёрт, 2020 оны сонгуулиас хойш гишүүд дарханчуудтай таван удаа ирж уулзсан гэж ярьж байна. Би дарханчуудаа, залуусаа төлөөлж нийгмийн үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог хүн. Яг үнэндээ гишүүд ҮХНӨ-өөр л анх удаа иргэдтэйгээ уулзлаа. Бусад уулзалт нь өөрсдийнх нь намын гишүүд, төрийн албан хаагчидтай хийсэн уулзалт л байгаа юм. Түүнийгээ дарханчуудтай уулзлаа гэж худлаа ярьдаг. Ингэж ажиллаж болохгүй.
УИХ-ын гишүүний үндсэн ажил бол хууль батлах, санаачлах. Гэтэл манай гишүүд ямар хууль санаачилсан юм бэ гээд шүүхээр байдаггүй юм. Хамгийн сүүлд Г.Дамдинням гэдэг гишүүн Боловсролын хуулийг санаачлаад I ангиас англи хэл заах ёстой гэж ярьж орж ирж байгаа. Бусад нь ямар ч хууль санаачлаагүй. Би ийм хууль санаачиллаа, энэ бол иргэдэд маш хэрэгтэй гэж орж ирж байсныг санахгүй байна. Гишүүд юу ярьдаг вэ гэхээр орон нутагт улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийгдэж байгаа сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгийн өргөтгөл ярьдаг юм. Энэ бол гишүүдийн үүрэг биш. Энэ бол Дархан-Уул аймагт тухайн жил төсвөөс төсөвлөгдсөн, аймгийн ИТХ хуралдаж байгаад шийддэг л ажил. Дархан-Уулаас сонгогдсон гурван гишүүнтэй, гишүүнгүй энэ асуудал шийдэгдээд явдаг. Харин гишүүд Нийгмийн даатгалын тухай хууль санаачиллаа, Тэтгэврийн хууль санаачилчихлаа, тэтгэвэр өвлөгддөг болно гээд ярьж явбал өөр.
-Сонгуулийн тогтолцооны өөрчлөлт дээр ямар байр суурьтай байгаа вэ?
-Холимог тогтолцоог бол дэмжиж байгаа. Учир нь иргэдийн санал гээгддэггүй байх ёстой. Нийт сонгогчдын 38 хувийн саналыг авсан улс төрийн нам парламентад 70, 80 хувийн суудал авч байгаа шүү дээ. Нөгөө талаар өнгөрсөн 2020 оны сонгуульд нийт залуусын 60 гаруй хувь нь саналаа өгөөгүй байдаг. Тиймээс саналаа өгдөггүй хүмүүст төрийн ямар нэгэн үйлчилгээ, халамжийг олгодоггүй баймаар байна.
Нийт сонгогчдын гурван хувиас дээш хэмжээний саналыг авсан жижиг улс төрийн намууд парламентад нэг суудалтай болох саналыг ч мөн дэмжиж байгаа. Харин гишүүдийн тоог нэмэх асуудал яавч байж болохгүй. Яахав гишүүд иргэдэд хэрэгтэй талыг дөвийлгөж тайлбарлаж байх шиг байна. Гишүүдийн тоог 152 болгож, эгэл жирийн малчин, багш, эмч, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн төлөөлөл орж ирнэ гэж байгаа ч бодит амьдрал дээрээ хэзээ ч хэрэгжихгүй. Үнэхээр үүнийг ажил хэрэг болгоё гэвэл Улс төрийн намын тухай хуульд УИХ, аймаг орон нутгийн сонгуульд оролцож ялалт байгуулсан улс төрийн намууд дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрийнхөө 90 хувийг биелүүлээгүй бол дараагийн сонгуульд оролцуулахгүй гэж өөрчлөх ёстой юм.