Байгаль орчин аялал жуулчлалын сайд Б.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.
-Манай улсын 76.9 хувь нь тодорхой хэмжээгээр цөлжилтөд өртсөн талаарх мэдээлэл байна. БОАЖ-ын яамнаас цөлжилттэй тэмцэхийн тулд ямар хариу арга хэмжээ авч байна вэ?
– Үнэнийг хэлэхэд манай улс 70 сая гаруй малтай. Өмнө нь Монгол орны нутаг дэвсгэрээр бүхэлд нь мал бэлчээрлэх боломжтой байсан. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд цөлжилт нэмэгдэхийн хэрээр нутгийн хойд хэсэг рүү мал бүхий иргэд түлхүү нутаглахыг илүүд үздэг болж, шилжилт явагдаж байна. Энэ бол нэг талаас бэлчээрийн даац хэт нэмэгдэхийн хэрээр цөлжилт нэмэгдсэнийг харуулж байна. Ургамлын ургалт тодорхой хугацааны давтамжтайгаар явагдаж байдаг. Гэтэл мал бэлчээрлэх газар, өвс хомсдож байгаагаас үүдэн ургамал ургаж амжаагүй байхад мал бэлчээрлэж байгаа нь цөлжилтийн гол суурь болж байгаа гэдгийг олон улсын эрдэмтэд хэлж байна. Хоёрдугаарт, манай улсын нийт газар нутгийн 76.9 хувь нь доройтсон гэх судалгаа бий. Түүнчлэн Дундговь, Баянхонгор, Дорноговь зэрэг 7-8 аймгийн газар нутаг 97-98 хувь хүртэл доройтчихоод байна. Тиймээс цөлжилт болоод уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум” мод үндэсний хөдөлгөөн эхлүүлсэн. Уг хөдөлгөөний гол зорилго бол уур амьсгалын өөрчлөлт, дэлхийн дулаарал, цөлжилтийн эсрэг авч хэрэгжүүлж байгаа томоохон төсөл. Түүгээр зогсохгүй бүс нутгийн хэмжээнд байгаль орчны нөлөөллийг бууруулахад авч хэрэгжүүлж байгаа төсөл. Монгол Улс цөлжилтийн асуудлаар дэлхий нийтийн анхаарлын төвд очих, хоёрдугаарт, санхүүжилтийн хувьд бүс нутгийн анхаарлын төвд очсон гэдэг агуулгаараа бусад орны туслалцаа дэмжлэгийг өрнүүлэх, гуравдугаарт, Цөлжилтийн эсрэг конвенцын талуудын бага хурал Коте Д’Ивуар улсын Абижан хотод болсон. Энэ үеэр цөлжилтийн эх үндэс нь хөрсний доройтол гэдгийг албан ёсоор зарлалаа. Тэгэхээр дэлхий дахинаа 189 орон 7000 гаруй төлөөлөгч оролцсон хурлаар газар бол амьдралын эх үндэс, газар бол хөрс юм. Хөрсөө алдаж болохгүй гэх маш том тунхаг гаргасан. Тиймээс цөлжилтөөс сэргийлэхийн тулд тэрбум мод хөдөлгөөнийг үндэстэн даяар явуулах, нөгөө талаас ямар модыг хаана тарих, хөрс нь ямар байдалтай байгааг тодруулах, чийгийг тодорхойлох судалгаа шинжилгээг хийх зайлшгүй шаардлага үүсч байгаа.
-Цөлжилтийн асуудал гэнэт өнөөдөр гараад ирчихээгүй байх л даа.Өмнө нь энэ чиглэлээр ямар ямар төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж, үр дүнд хүрсэн эсэхтэй холбоотой мэдээлэл бий юү?
– XXI зуунд хүн төрөлхтний өмнө тулгарч байгаа хамгийн чухал асуудал, сорилт бол цөлжилтийн асуудал болчихоод байна. Тиймээс цөлжилтийн асуудал дэлхий нийтээрээ анхаарал хандуулдаг болсон. Монгол Улс сүүлийн 80 жилийн хугацаанд 2.25 хэмээр дулаарсан. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас гаргасан судалгаагаар жилд 1.5 хэмээс дээш дулаарал явагдвал аюулын харанга дэлдэж байгаагийн нэг хэлбэр хэмээн анхааруулсаар байгаа.
Өмнөд туйл буюу Антарктидаас бусад бүх газар цөлжилт их, бага хэмжээгээр явагдаж байна. Тиймээс бид цаашид ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ гэхээр дэлхий нийтээрээ уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг ямар хариу арга хэмжээ авах вэ гэдэг дээр эрдэмтэн, судлаачид ажиллаж байна. Байгаль орчны асуудал бол цогц асуудал байдаг. Аль нэгийг нь салган авч зөвхөн цөлжилт, зөвхөн уур амьсгалын өөрчлөлт хэмээн үзэх нь өрөөсгөл ойлголт. Хог хаягдлын асуудал ч хамаарна. Уур амьсгалын өөрчлөлтийг зогсоох тухай ойголт байхгүй, хэрхэн дасан зохицох тухай асуудал яригдаж байгаа. Хэдий тийм боловч уур амьсгалын өөрчлөлтийг удаан явуулах процессын асуудлыг яриад байгаа. Одоогоор манай яам дээр 18 төсөл, хөтөлбөр хэрэгжиж байна. Монгол Улс сүүлийн 40 гаруй жилийн хугацаанд нийт газар нутгийнхаа цэвдгийн 40 гаруй хувийн цэвдгийг алдсан харамсалтай тоон судалгаа байна. Цэвдгээ алдана гэдэг бол гадаргын усаа, хөрсөө, алдаж, модгүй болж байна. Тэр хэрээр цөлжилт, уур амьсгалын өөрчлөлт явагдаж байна гэсэн үг. Тиймээс бэлчээрийн даацыг нэмэгдүүлэхгүй байхад хамгийн түрүүнд анхаарах ёстой. Энэ байдал цаашид 10 жил болоход цөлжилт маш эрчимтэй явагдаж, ямар нэгэн цөлжилт явагдаагүй байгаа 7.8 орчим хувийн ой модоо алдана. Тиймээс бэлчээрийн даац, мал аж ахуйтай холбоотой асуудлыг зайлшгүй хөндөхөөс өөр аргагүй болж байна.
-Манай улсын бэлчээрийн даац хэтэрсэн, эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх талаар олон жил ярьсан ч дорвитой өөрчлөлт гарахгүй л байна. Цаашид салбар яамдуудтай хэрхэн хамтарч ажиллах вэ?
-Эрчимжсэн мал аж ахуйг хөгжүүлэх талаар төрийн бодлогоо чиглүүлэх ёстой. Нөгөө талаас малын тооны араас хөөцөлдөөд чанараа алдчихсан асуудал ч бий. Түүнчлэн жил бүр тодруулдаг мянгат малчин, сумын, аймгийн, улсын аварга гэх мэт шагнал урамшууллын асуудлыг ХХААХҮЯ-тай хамтарч гаргах шаардлага зайлшгүй үүсч байна. Сүүлийн үед малчдаас бэлчээрийн хомсдол бий болсонтой холбоотойгоор дархан цаазат, тусгай хамгаалалттай газар малаа оруулах санал ихээр ирж байгаа. Хэрэв эдгээр тусгай хамгаалалттай, дархан цаазат газар руу малаа оруулах юм бол цаашид манай улс ойгүй, өвсгүй болно. Миний яриаг малчдын эсрэг зүйл ярьж байгаа мэт ойлгож болохгүй. Бид малаас гарч байгаа үр шимийг хэрхэн нэмэгдүүлэх талаар судалгаа шинжилгээ явуулах ёстой. Дотоодын нөөц бололцоогоо зөв томьёолох хэрэгцээ шаардлага бий.
-Манай улсад 2026 онд НҮБ-ын цөлжилттэй тэмцэх XVII бага хурлыг зохион байгуулахаар болсон. Хэрэв “Тэрбум мод үндэсний хөтөлбөр” амжилттай хэрэгжвэл гадна дотныхонд үзүүлэх зүйлтэй сууна байх. Хамгийн гол нь тэрбум мод биш, тэрбум нүх болгочихгүйн тулд ямар ажлууд хийж байна?
-Ойн стратегийг хийж байна. Сарын дараа бэлэн болчих байх. Ер нь бол ус дагаж мод ургана гэдгийг л сайн ойлгох хэрэгтэй. Мод огт ургах боломжгүй газар нүх ухаад тарьц суулгавал ямар ч үр дүн гарахгүй. Дээр нь үргүй зардал их гарна. Тэрбум мод хөдөлгөөнөөр дамжуулж иргэдийн өрнүүлж байгаа мод тарих ажиллагаанд сайн, муу үр дүн ажиглагдаж байна. Хүн бүр уг хөдөлгөөнд оролцож байгаа нь сайн боловч хөрсний судалгаа шинжилгээ нарийн хийлгүйгээр нүх ухаад модоо суулгаад, нэг удаа услаад орхичихож байна. Модыг услахдаа хүртэл бодох ёстой. Цэв хүйтэн усаар усалж болохгүй гэдгийг ч иргэд мэддэг баймаар. Говь, хангай, хээрийн бүсэд тарьдаг ургамал мод ч гэж бий. Бид бүх судалгаа шинжилгээг нь хийгээд дууссан. Та нар ямар удаан юм бэ хэмээн шүүмжилж магадгүй. Үнэндээ бид ажлаа аваад дөрвөн сар л болж байна шүү дээ. Бид бүхий л нөөц бололцоогоо дайчлан 21 аймгаараа тойрч, олон улсын түвшинд гарч ажиллах зэрэг ажлууд хийж байна.
-Тэгвэл ихээхэн хэмжээний мод тарих амлалт өгсөн аж ахуйн нэгжүүдийг хэрхэн зохион байгуулж, системд хамруулж байна вэ?
– Уул уурхайн 23 компани нийт 608 сая мод тарьж ургуулах амлалт өгсөн. Тэгвэл энэ хэмжээний ажлыг мэргэжлийн байгууллагаар хийлгэх тухай л асуудал яригдана. Тухайлбал, Сэлэнгэ аймгийн Ерөө суманд нийт 334.7 га газарт биологийн нөхөн сэргээлт хийхээр Оюу толгой компанитай гэрээ хийлээ.Өөрөөр хэлбэл, 100 сая модны 5.6 сая модтой дүйцэхүйц хэмжээний хөрөнгө оруулалтаар Сэлэнгэ аймгийн Ерөө сумын Ялбагийн голыг буцааж урсгах, биологийн нөхөн сэргээлт хийлгэхээр боллоо. Тэрбум мод хөдөлгөөн гэдэг зөвхөн ийм хэмжээний мод тарих асуудал биш юм. Иргэдийг ажилтай, орлоготой болгох, ДНБ-нд эзлэх хувийг нэмэгдүүлэх, тэр хэмжээгээр эдийн засгийн эргэлт бий болгох асуудал юм. Мөн банк санхүү, даатгалын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг ААН-үүд 88.6 сая мод тарьж ургуулах амлалт авсан. Ингээд тодорхой нэг сан үүсгээд тус сандаа 2030 он гэхэд 5.1 их наяд төгрөг байршуулах юм. Тус мөнгөөр бид ААН, иргэдийг ажилтай орлоготой болгож, мод тарих ажлаа зохион байгуулна.
-Цөлжилттэй тэмцэх, мод ургуулах ажилд хамгийн чухал нөлөө үзүүлэх нь ус учраас усны асуудлыг орхигдуулж болохгүй байх. Гэтэл жил бүр 2000 гаруй гол, цөөрөм ширгэж байгаа харамсалтай мэдээлэл байна шүү дээ?
-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар усны зөвлөгөөнийг төрийн ордонд зохион байгуулж, усаа хэрхэн хайрлан хамгаалж, усны тогтоцыг яах ёстой, хөв цөөрмийн тоог хэрхэн нэмэгдүүлэх, яагаад жилд 2500 орчим гол мөрөн ширгээд, 1600 орчим нь эргэж сэргээд үлдсэн 900 гаруй гол, цөөрөм сэргэхгүй байна вэ. Тиймээс ширгэдэг бус сэргэдэг гол цөөрөмтэй баймаар байна. Зарим иргэд уул уурхайгаас болж гол мөрөн ширгэж байгаа мэт ойлгодог. Бүх бурууг уул уурхай руу чихэж бас болохгүй. Хүний буруутай үйлдлээс ихээхэн зүйл шалтгаалж байна. Тухайлбал, бэлчээрийн даац хэтэрснээс бэлчээрийн доройтол үүсч, уур амьсгалын өөрчлөлт явагдаж байгаа. Үүнээс улбаалж ус ширгэж байна. Малчид “Хэдхэн жилийн өмнө манай энд гол байсан. Одоо ширгээд алга болчихлоо” гэж ярьдаг. Гэтэл нөгөө талаас малын бэлчээрийн даац хэтэрснээс болсон гэдгийг ойлгож байгаа хүн цөөхөн. Тиймээс бид усны бодлогоо маш зөв явуулах ёстой. Учир нь манай улсын гол мөрөний 60 хувь нь гадагшаа урсдаг. Тиймээс урсан гарч байгаа гол мөрөнөөс дотооддоо хэрхэн үр дүнтэй авч ашиглах талаар бодох ёстой. Тухайлбал, усан сан байгуулж, гол мөрөний урсацыг сайжруулах ажлыг хийх гэхээр мөн л орон нутгийн иргэдийн эсэргүүцэлтэй тулдаг. Энэ мэт ажлыг шат дараатай хийхгүй бол тухайн орон нутгийн малчид ирээдүйд усгүй болно л гэсэн үг. Шинжлэх ухаан, техник технологи маш эрчимтэй хөгжиж байгаа учраас бид байгаль орчин руу чиглэсэн үйл ажиллагаагаа ч шинжлэх ухаанд суурилуулж хөгжүүлэх учиртай. Бид байгаль орчны асуудлыг ганц нэгээр нь биш, цогцоор нь авч үзэх ёстой.