Монголын Эрүүл мэндийн нийгэмлэгүүдийн нэгдсэн холбооны тэргүүн, анагаах ухааны доктор Эрүүл мэндийн сайд асан А.Цогцэцэгтэй ярилцлаа.
-Ковидын нөхцөл байдлын талаар ярилцлагаа эхэлье. Өнөөдрийн байдлаар нөхцөл байдал хэрхэн өрнөж буйг та өөрөө мэргэжлийн хүний нүдээр, бас өмнө нь салбар удирдаж байсан хүний хувьд юу хэлэх вэ?
-Надаар хэлүүлэлтгүй нөхцөл байдал маш хүндэрсэн гэдгийг хүн бүр ойлгож байгаа. Цар тахлын маш хүнд нөхцөлд иргэдийн эрүүл мэндийг хамгаалахын төлөө төр захиргааны байгууллагын шуурхай байдал, гаргасан тушаал шийдвэрийн хэрэгжилт хэрхэн оновчтой хүндээ хүрч байгаа, хэр тооцоо судалгаанд үндэслэгдэж алсыг харсан шийдвэрүүд байв гэдгээс шалтгаалан олон хүний амь насыг зэрэг аврах, эсвэл эс аврах байдлаар үр дүн нь гарч байна гэдгийг онцлох нь зүйтэй. Гарч буй шийдвэрүүд нь хэрэгжүүлж буй нэгжүүддээ дарамтгүй, тусламж авч байгаа хүндээ хүрсэн, санхүүгийн оновчтой зохион байгуулалттай байх нь чухал. Их мөнгө гаргаснаараа их сайн ажиллаад байдаг зүйл бас биш. Бага мөнгө гаргаснаараа муу болоод ч байдаг зүйл биш. Гол нь оновчтой, үр дүн өгөх зөв зохион байгуулалт. Жишээлбэл, цар тахлын амаргүй хүнд нөхцөлд ажиллаж буй өнөөгийн нөхцөлд сайшаал магтаал, шүүмжлэл гэхээс илүүтэйгээр нөхцөл байдлын үнэлгээ, эрдэмтэн мэргэдийн санал зөвлөмжүүд чухал. Иймд өнөөгийн нөхцөл байдалд үнэлгээ хийж хэд хэдэн зүйлд анхаарлаа хандуулаасай гэж хүсмээр байна.
-Иргэд вакцинжуулалтад хамрагдаад байгаа хэдий ч халдвар буурахгүй байгаа шалтгааныг та юу гэж харж байна. Сүргийн дархлаа тогтчихоогүй юм уу. Хичнээн иргэн вакцинжуулалтад хамрагдаж байж халдвар буурах юм бэ?
-Сүргийн дархлаа гэж тархвар зүйн нэр томьёо л доо. Хүн амын дунд тухайн үүсгэгчийн эсрэг хүн амын хэдэн хувийг вакцинжуулснаас хамаарч тогтоодог. Жишээ нь, улаанбурхан корь хүн амын дунд 90-95 хувь нь вакцинжуулсан тохиолдолд бусдыг хамгаалах чадамжтай гэж үздэг. Саяхны жишээнээс эш татахад, 2015 онд улаанбурхны эсрэг вакцинжуулалт буурахад манайд ямар аюулын харанга үүслээ дээ. Харин өнөөдөр коронавирусийн тархалт тархвар зүй талаасаа маш хурдтай, маш хоруу чанартай иргэдийн амь нас амьдарлын чанарт маш их эрсдэл үүсгэж байна. Ийм тохиолдолд сүргийн дархлаа тогтоохоор барахгүй давхар давхар бүхий л арга хэмжээг зэрэг зэрэг авах ёстой. Одоо манай улсын хувьд иргэдийн 70-80 хувь нь өвдөж том эрсдэлээр биологийн цөөн сарын дархлаатай болж байна. Энэ бол халдварт өвчний тархалтын маш муу үзүүлэлт гэж би харж байгаа. Дахиад хэдэн сарын дараа өөр мутацилагдсан хувилбараар өвдөх магадлалтай, хэдэн ч өөр илүү хоруу чанартай мутаци хувилбар гарч ирэхийг хэн ч таашгүй боллоо. Ер нь олон орны эрдэмтдийн судалгааг үзээд байхад SARS-CoV-2 эсрэг биеийн дархлаа тогтоц маш муу үзүүлэлт гарч нийт судалгаанд хамрагдсан хүмүүсийн тав хүрэхгүй хувь нь эсрэг биет үүссэн судалгаанууд хүртэл байна. Энэ бол маш аюултай харамсалтай нөхцөл байдал үүсэхийн дохио. Ийм байхад яагаад олноороо нэг газар бөөгнөрөх эрсдэлийг бий болгож, хуулиа зөрчөөд байгааг гайхаж байна. Эрүүл мэндийн салбар чинь маш хүнд нөхцөлд ажиллаж байна. Ачаалалаа даахгүйд хүрлээ. Хүний нөөц дутагдаж эм тариа тасалдлаа, иргэд хүндэрч байна. Сэхээн амьдруулахын ор хүрэлцэхгүй байна шүү дээ.
-Анхан шатны өрх сумын эмнэлгийн тусламж үнэхээр хүнд байна. Одоо бидэнд ямар арга хэмжээ үгүйлэгдэж байна вэ?
-Цар тахлын үед нэн тэргүүнд анхан шатны өрх, сумын эмнэлгийн үйлчилгээг бүх талаар дэмжих, бэхжүүлэх тэр дундаа хүний нөөцийн дутагдлыг нэн яаралтай нөхөх, эмч сувилагч багадаа 2-3 хүнээр нэмэх хэрэгтэй. Эрүүл мэндийн салбарынхан, өрх, сумын эмнэлгүүд ханасан хүчээрээ давхар давхар чиргүүлтэй зүтгэж байна. ӨЭМ-ийн Төвд одоо олгож байгаа тушаал, тогтоол шийдвэрийн хүрээнд ЭМД-аас олгох санхүүжилтээ цаг хугацаа алдалгүйгээр шуурхай олгох ёстой. Өрхүүд санхүүжилт нь удаан орж байгаа тул өрөнд орж эмээ авч чадахгүйд хүрч байна. Гэхдээ аливаа асуудал хоёр талтай. Анхаарах хэд хэдэн зүйл бий. Анхан шатанд гэрээр эм олгохдоо хүн бүрээс асуумж авч тохирох эмчилгээг нь олгох хэрэгтэй. Зарим хүмүүст нэгдсэн журмаар олгож буй багцын зарим эмнүүд нь өвчтөнд мэдрэг биш байна. Учир нь өөр өвчнүүд туссан үедээ хэрэглээд мэдрэг биш байдал үүссэн байна. Энэ үед хүн болгонд адил эмчилгээ багцалж өгч болохгүй. Асуумж авах, суурь өвчнүүдийг тооцоолох нь зөв. Хүндрэлээс сэргийлэх үндсэн эмчилгээндээ анхаарах хэрэгтэй. Энэ нь онилсон эмчилгээг хэрэгтэй цаг хугацаанд нь хэрэгцээтэй үед нь хийгээгүйгээс амь нас болон амьдралын чанарт нь нөлөөлж эрсдэлд оруулах магадлал өндөр.
-Өрхийн эмнэлгээр олгож буй эмийн багцын тухайд та шүүмжлэлтэй ханддаг?
-Зарим өрхийн эмнэлгүүд сайн багц бэлдэж өгч байна. Зарим өрхийн эмнэлэг ач холбогдол багатай эм өгч байгаа нь тэгш шийдэл биш. Сүүлийн үед эмчилгээг тав хоногоор өгч байгаа ч цааш үргэлжлүүлэн 7-10 хоног эм уулгах шаардлага ч гарч байна. Өрхийн эмнэлгээр олгож буй 160000 төгрөгийн гэх багцын санхүүжилт оновчтой эсэхэд дахин нягтлах шаардлагатай. Гэхдээ энэ багц олон хүний амь насыг аварсан шүү. Үгүйсгэж огт болохгүй. Харин одоо энэ тархвар зүйтэйгээ харьцуулаад ирэхээр арай л өөрчлөх шаардлага бий болчихлоо. Өвчлөл эрс нэмэгдчихлээ. Дельта мутаци давамгайлж хоруу чанар нь ихэслээ. Яг энэ үед нийтийг хамарсан бодлого барих нь зөв.Эмч нь эмээ хайж явахаар энэ их ачаалалтай үед 10 хүн ч болов үзэж зөвлөгөө өгсөн нь дээр. Харин гол чухал нэр төрлийн сонгомол үйлчилгээтэй вирусийн болон бактерийн эсрэг эмийг (Ремидисивир, остельтамивир, арбидол, веферон, Азитромецин, клиндомецин) тодорхой хугацаанд ЭМД-аас 50-70 хувь хүртэл хөнгөлчих нь зүйтэй юм. Бусад дархлаа дэмжих эм, витаминүүдээ иргэд өөрсдөө аваад ууж болно. Гол нь энэ даатгалын мөнгө чинь иргэн хүн бүрийн татварын мөнгө байх тул хүртээмж талдаа анхаарах л ёстой юм. Харин өрхийн эмнэлгүүд эмийг эмчийн жороор, эмийн сангуудаар олгох болсон үед тэдэнд өвдсөн иргэдийн тоогоор үйлчилгээний санхүүжилтийг нь төрөөс нэмэлт олгодог болох нь одоогийн хууль журамд нийцнэ. Хоёрдугаарт, өвчний анхны шинж тэмдэг илэрхэд цаг алдахгүй хүнээ шууд гарааны эмчилгээг хийх тогтолцоог бүрдүүлэх хэрэгтэй. Ингэхийн тулд ӨДРИЙН СТАЦИОНАР олноор байгуулах хэрэгтэй. Өвдсөн хүн өдрөөр ирээд судсаар явуулдаг вирусийн эсрэг тариагаа цагийн Антибиотек бусад зүйлээ хийлгээд гэр лүү нь буцаагаад хянаад байх боломж бий. Одоо ажиллаж буй тусгаарлах байраа өдрийн стационар болгочихвол нэг ор, нэг хоногт найман хүн аваад тусламж үзүүлээд гаргачих боломтой. Ингэж чадваас хэвтэн эмчлэх орны ачаалал буурна. Иргэд ч айж сандраад байх зүйлгүй. Харин тэднийг эрэмбэлэн ангилдаг биеийн байдалд зөв үнэлдэг эмч хэрэгтэй. Үүнд дахиад л хүний нөөц эмч эмч сувилагчийн хэрэгцээ яаралтай хэрэгтэй. Гуравдугаарт, орны эргэлтээ хурдан болгох хэрэгтэй. Хөнгөн өвчтөнөөр ороо дүүргэж зохиомол орны хомсдолд оруулж байгааг зогсоох шаардлагатай. Ковид эмчилж буй ортой эмнэлгүүдэд зургаа хоног хэвтсэн тохиолдолд ЭМД-аас уг иргэний санхүүжилт олгоно гэсэн өрөөсгөл шийдвэр нь орны эргэлтэд сөрөг нөлөө үзүүлж байна. Энэ нь орны дийлэнхийг хөнгөн өвчтөн эзлэх боломжийг бүрдүүлж байгаад анхаарах ёстой.Хэвтэн эмчлүүлэгчдийг хэвтсэн даруйд нэг цагийн дотор эмчилгээнд оруулдаг яаралтай УЛААН шугам бий болгож хүндрэлээс сэргийлэхэд онцгойлон анхаарах нь зүйтэй. Яг өнөөдөр ийм байдлаараа яваад байвал сэхээн, эрчимт эмчилгээний ороо нэмэхгүй бол үхэл улам ихэснэ. Иймд анхан шатаа л бэхжүүлэх хэрэгтэй байна. Иймд түүн дээр ажиллах эмч нараа яаралтай сургах.Уг шийдвэрийг эргэж хараасай.
-Өнөөдөр манайх эмчийн хомсдолд орох нь. Цар тахлын улмаас 500 гаруй эмч, ажилчид сайн дураараа ажлаас гарсан гэх тоо баримт байна. Эмч, эмнэлгийн ажилчдыг бодлогоор хэрхэн нэмэгдүүлэх вэ?
-ЭМЯ-ны хүний нөөцийн бодлогыг зохиомлоор хомсдолд оруулж буй бодлогын алдааг нэн яаралтай засаж залруулах хэрэгтэй. Цар тахлын үед салбар хоорондын бодлого маш чухал. Эрүүл мэндийн яам БШУЯ, Сангийн яамтайгаа Засгийн газрын түвшиндээ хэлэлцэж тулж ажиллах, харилцан тусалцах хэрэгтэй байна. Цар тахлын үед амиа бодож явцуу эрх ашгийг бодох цаг нь биш. Гурван сая хүн чинь өдөртөө хэдэн зуугаараа хорогдож хойч ирээдүйн насжилт, амьдралын чанарт нь нөлөөлсөн харанга буусан шүү. Өмнө нь энэ асуудлаар би мөн ч олон ярьж байсан.Бүх Анагаахын их, дээд сургуулиуд БШУЯ-ны харьяа байдаг. Иймд ЭМЯ- нь БШУЯ тай тухайн үед Анагаах төгсөх курсийн оюутнуудаа хурдавчлан шахаж төгсгөөд, резидентэд сурах хүсэлтэй олон мянган хүлээгдэж байгаа 3000-3500 эмч нараа сургаад авсан бол одоо бид даруй 6000 эмч, түүнээс дутахгүй сувилагчтай сууж байх байсан. Одоо ажиллаж байгаа хэдэн эмч, эмнэлгийн ажилчдынхаа махыг зулгаахгүй л байлаа. Цар тахал шүү дээ. Тэд бүгд шантарсан. Авдаг цалин байхгүй, авах нийгмийн халамж байхгүй, ард нь хамгаалаад зоригтой дуугарчих хүн ч байхгүй байна. Тэдэнд одоо үлдсэн хэд нь чин сэтгэл нь сэлүүрдэж л зүтгэж байна. Одоо ийм байдлаар цааш удаан явахгүй ээ. Тэд нурж унахад бэлэн байна. Бид чинь хувь, хувьсгалын 11 Анагаах ухааны их, дээд сургуультай эмчийн эх орон. Саяхан резидентэд сургах шалгалт авсан жил бүр 2000 гаруй хүүхэд шалгалт өгч 750 орчим хүүхэд л ордог. Сургалтын бааз байхгүй гэдэг шалтгаанаар хасагддаг. Би сайд байхдаа хоёр дахь шатлал хөдөө орон нутагт резидент бэлтгэх ЖАЙКА олон улсын байгууллагын төсөл авч тэдний санхүүжилтээр дөрвөн аймагт бэлдэж эхэлсэн. Түүнээс хойш таван жил боллоо. Одоо хэд болсныг мэдэхгүй байна. Дижитал Монгол болсон юм чинь нэг хөтөлбөртэй болгож АШУИС-ийн багш нараас лекцүүдээ онлайн байдлаар аваад орон нутаг болон нэгдсэн эмнэлгүүддээ дадлагаа хийх бүрэн боломжтой. Үүнээс гадна төр хувийн түншлэлийн хүрээнд хувийн төрөлжсөн мэргэжлийн төв, төв эмнэлгүүдийн хүсэлтийн дагуу сургалтын баазаа тэлэх бодлого явуулах шаардлагатай. Резидентэд хүндэтгэн үзэх шалтгаантай, шалтгаангүй шалгалтанд тэнцээгүй гэх үндэслэлээр элсэж чадаагүй бүх эмч нарыг яаралтай дуудаж өрх дээр анхан шатанд зургаан сар үр дүнтэй ажилласан тохиолдолд резидентэд шууд элсүүлнэ гэхэд хүний нөөц бүрэн хангагдаж орц болгон гудамж болгон 1-2 эмчтэй болно. Маш амархан шийдэл байгаад дүгнэлт хийж гарах шийдвэрээ тодорхойлох хэрэгтэй.
-Жилээс жилд л эмнэлгийн ажилчдын цалин хөлсний асуудал хөндөгддөг. Дорвитой үр дүнд хүрэхгүй л байх шиг?
-Одоо УИХ төсөв хэлэлцэж байна. Эрүүл мэндийн салбарын ажилчдын цалин урамшууллыг дорвитойхон нэмээд улсын дундаж цалингийн жишигт нь хүргээд өгөөч. Боломж бий. Энэ салбарыг ингэж бүх талаас нь шахаж унагаагаад байгаа зориудын далд бодлого нь юу гээч юм байгаа юм бол. Эрүүл чийрэг иргэнтэй байж эх орон хөгжинө. Энэ салбарынхны нэг жилийн цалинг нэг дахин нэмэхэд улсын өр нэмэгдэж гай барцад тохиолдох юм юу л бол.Тэвчиж болох үрэлгэн зардал манай улсын төсөвт их бий шүү. Тэдний цалинг ганц нугалаад нэмэхэд л ойролцоогоор нэмэлт 650-700 тэрбум л гарах байх гэж баримжаалж байна. Тэд таван саяын цалин нэхээгүй. Бусад орны эмч нарын цалинтай зүйрлэх ч юм биш. Нөгөөтэйгүүр улаан бүсэд ажиллаж буй эмч, ажилчид төдийгүй бусад эмнэлгийн ажилчид ажил үүргээ гүйцэтгэж явахдаа халдвар авсан тохиолдолд олгодог нөхөн олговрыг нь хуулийн хүрээнд нь олгодог байх боломжийг эрх зүйн орчинд нь нийцүүлэн олгох хэрэгтэй. Хууль нь байгаа ч алаг цоог хэрэгжиж байна.
-Коронавирусийн халдвараар эхний гурван өдөрт нь эрчимтэй эмчилж чадвал үхэх шалтгаанд хүрэхгүй гэж та жиргэсэн байсан. Өөрөө ч 1000 гаруй хүнд онлайнаар зөвлөгөө өгч эмчилсэн юм билээ. Энэ талаараа яриач?
-Коронавирусийн халдвараар эхний гурван өдөрт нь эрчимтэй эмчилж чадвал үхлийн шалтгаанд хүрэхгүй. Харин эмчилгээгүй 6-8 цаг байхад шууд хүндэрч байгааг анхаарах хэрэгтэй байна. Эрүүл мэндийн нийгэмлэгүүдийн нэгдсэн холбооны тэргүүний хувиар цар тахал эхэлсэн өдрөөс эхлээд л зөвлөмжүүдийг төр захиргааны байгууллага, ард иргэдэд ч өгсөөр байгаа. Аливаа өвчний тавиланд онош, гарааны эмчилгээ, цаг хугацаа гурав алтнаас ч илүү үнэтэй. Амьсгалын замын гоц халдварт ковидын тахлын яаралтай тусламжийг хэр богино хугацаанд авах, түүнээс сэргийлэх арга хэмжээг урьдчилан тооцож үнэлж чадна, тэр хэрээр иргэдэд үзүүлэх тусламж үйлчилгээний чанар хүртээмж сайжрах нь олон улсын дүрэм. Цахим хэлбэрээр нийтэд зөвлөгөө өгч, хандсан өвчтэй хүн бүрд эмнэлгийн тусламж үзүүлж эдгэрүүлж, эмнэлгийн орны ачааллаас хуваалцаж байгаа. Олон ч эрсдэлтэй хүмүүст эмчилгээ гэрээр нь хийсэн. Тэднээс хүндэрч ийм тийм болсон юм одоогоор алга л байна. Хүнээ зөв үнэлээд өдрийн 4-5 удаагийн онлайн хяналтаа пульсоксиметрийн тусламжаар хянаад явахад бас болж л байна. Харин эмчилгээнийхээ хяналтыг заавал хийж рентген, КТГ-д харуулах их чухал. Эмч хүний хувиар ч, салбар хариуцаж байсан хүний хувиар ч өдрөөс өдөрт хүндэрч буйн нөхцөл байдлыг зүгээр хараад суух боломжгүй байна. Боломж л гарвал 10 хүнийг үхэл хагацлын заагт оруулчихгүй юмсан гэж зүтгэж явна.