Монголын уулчдын үндэсний холбооны хүндэт ерөнхийлөгч, зөвлөх, гавьяат дасгалжуулагч, олон улсын хэмжээний мастер Ж.Баянцагаан, Олон улсын уулчдын холбооны Залуучуудын комиссын гишүүн О.Батсайхан нартай ярилцлаа. Монголын уулчдын түүх анх 1951 оны Асралт Хайрханы авиралтаас эхэлсэн гэдэг.
–Анх Асралт Хайрхан ууланд авирах санаачилгыг хэн гаргаж байв. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?
Ж.Баянцагаан: -Одоогоос яг 70 жилийн тэртээ Ардын хувьсгалын 30 жилийн ойг угтаж Монголын хэсэг залуучуудаас Хэнтийн нурууны ноён оргил Асралт Хайрханд (2800 м) авиралт хийх санаачилга гарч бэлтгэл сургуулилт хийж эхэлсэн.
Энэ тухайБНМАУ-ын Сайд нарын зөвлөлийн дэргэдэх Монголын биеийн тамир, спортын хэрэг эрхлэх хорооны тогтоол гарсан юм билээ. Эдгээр залуучуудын анхны баг 10 хүнийбүрэлдэхүүнтэйбайв. Үүнд, Ж.Нямсүрэн (багийн ахлагч) Вагон депогийн машинист, Л.Раднаа Улсын их сургуулийн оюутан, Ш.Баасансүрэн Улсын их сургуулийн оюутан, Ү.Сийлэгдорж Улсын их сургуулийн оюутан, Г.Сандагдорж (Хүч нийгэмлэг), Д.Нацагдорж (Хүч нийгэмлэг), С.Зундуй(Хүч нийгэмлэг), Л.Дондог (Хүч нийгэмлэг), Х.Равдандорж (Хүч нийгэмлэг), Н.Ойдов (Хүч нийгэмлэг) нар багтаж байв. Тэд 1951 оны зургадугаар сарын 17-ны өдөр Улаанбаатараас хөдөлж, улмаар 1951 оны зургадугаар сарын 26-нд Асралт Хайрханы оройд гарч Монгол Улсынхаа далбааг мандуулсан аж.
-Энэ талаар ямар түүхэн баримт, дурдатгал байдаг вэ?
Ж.Баянцагаан: -Энэ тухайМонгол Улсын спортын гавьят багш, ахмад уулчин Р.Зориг агсны дурдатгал байна. Тэрээр “Тэр үед одоотойадилгүй, ямар ч багаж зэвсэглэлгүйбайсан. Тэр зоригтнуудын багажны дээд нь гэвэл цанын таяг, цанын гутал байсан. Энгийн ачааны олс үүргэвчилсэн эдгээр зоригтнууд байгалийн ямар ч бэрхшээлийг давж чадахаа илэрхийлж Туул, Тэрэлж, Заан, Хонгорын гол, бусад олон жижиг гол, горхийг гаталж Хэнтийн нурууны ноён оргил Асралт Хайрханы орчим ойртож, 1951 оны зургадугаар сарын 26-ны 4:00 цагт Асралт Хайрханы оргилыг эзэлж, БНМАУ-ын төрийн далбаа, Маршал Чойбалсангийн дүрст баримлын хамт тавьж, баяр ёслолын галт буудлага хийж, өөрийн орны уулын спортын түүхийн анхны ялалтыг байгуулсан юм” гэж бичжээ. (“Монгол ардын спорт” ном, “Уулын спорт” танилцуулга Р.Зориг, 189-196 хуудас, 1960 он, Улаанбаатар).
-Дээрх авиралтын талаар зарим хүмүүс янз бүрийн ойлголттой байдаг юм билээ.
Ж.Баянцагаан: -Онгон зэлүүд газар чоно, баавгайтэр үед элбэг байсан тул тэд буу зэвсэгтэйявсан гэдэг юм билээ. Тэгээд ч оргил дээрээс ёслолын буудлага хийх зорилготойбайсан аж. Магадгүйэнэ байдалтайхолбогдуулж энэхүү авиралтын талаар янз бүрийн яриа байдаг бололтой. Ямартайч энэхүү уулын анхны багийн авиралт нь манайулсад уулын спорт үүсч хөгжихийн эх үндэс болсон гэж хэлэх үндэстэй.
Энэхүү үйл явдлаас хойш Монголын уулчдын түүхэн замнал эхэлсэн бөгөөд эдүгээ Монголын уулчид Дэлхийн Долоон тивийн гол гол оргилууд дээр төрийн алтан соёмбот далбаагаа мандуулаад байна. Олон ч оргил манайуулчдыг хүлээсээр байгаа.
-Энэхүү авиралтын дараах нь Монголын уулчдын холбоо байгуулагдсан гэдэг шүү дээ?
О.Батсайхан: -Тийм ээ. Энэ авиралтаас хойш дөрвөн жилийн дараа 1955 онд Монголын уулчдын холбоо (МУХ) албан ёсоор байгуулагдсан. МУХ нь спортын бусад холбоодоос яах аргагүйанхдагч нь байсан юм.
-Өнөөдөр МУҮХ нь олон улсын ямар байгууллагын гишүүн бэ?
О.Батсайхан: -МУҮХ нь Олон улсын уулчдын холбоо (UIAA), Олон улсын спорт авиралтын холбоо (IFSC)-ны гишүүн бөгөөд ОУУХ-ны залуучуудын холбооны гишүүнээр минийбие МУҮХ-г төлөөлж 2015 оноос хойш сонгогдон ажиллаж байна. МУҮХ нь эдгээр олон улсын холбоодоос зохион байгуулж буйавиралт, тэмцээнүүдэд тогтмол оролцож ирсэн.
-Уулчдад зориулсан хөшөө байдаг гэж би сонссон юм байна. Энэ талаар уншигчдад танилцуулахгүй юу?
О.Батсайхан: -Монголын уулчдын холбоо байгуулагдсаны түүхт 50 жилийн ойд зориулсан “Уулчдын алдар-50 жил” чулуун хөшөө байдаг юм. Энэхүү хөшөөг Монгол Улсын спортын гавьят багш, ахмад уулчин Р.Зориг агсан санаачилж өдгөөгөөс 16 жилийн өмнө Монголын Уулчдын Үндэснийхолбоо (МУҮХ) байгуулагдсаны түүхт 50 жилийн ойг тохиолдуулан 2005 онд сүндэрлүүлсэн түүхтэйбилээ. Энэ хөшөө чухамхүү хаана байдгийг үнэхээр сонирхсон хүмүүс эрхбиш сураглаад олох байх гэж найдаж байна. Эзэнгүйболсон энэхүү хөшөөг биднийхэдэн нөхөд 2020 онд чадах ядахаараа арчилж тордож, бичээс бүхийчулуун самбарыг хуучин төрхөөр нь шинээр хийж суурилуулсан юм. Мөн Ус сувгийн удирдах газартайхамтарч энэхүү хөшөөнийусан оргилуурыг алдаг оног ажиллагаатайболгосон. Ирэх жилээс нэлээн даацтайзасвар тохижилтын ажлыг УСУГ-тайхамтран хийхээр ярилцаж байна.
Энэ дашрамд биднийсанал хүсэлтийг хүлээн авч энэхүү хөшөөнийусан оргилуурыг ажиллагаатайболгоход дэмжлэг туслалцаа үзүүлсэн УСУГ-ын удирдлага, хамт олонд МУҮХ-ны нэрийн өмнөөс баярлалаа гэж хэлье.
-Монголын уулчид түүхэн авиралтын ойгоо яаж тэмдэглэж байна вэ?
Ж.Баянцагаан: -70 жилийн тэртээх Асралт Хайрханы энэхүү авиралтын талаар жирийн иргэд төдийгүйманайуулчид ч төдийлөн сайн мэддэггүй, ярьдаггүй, өөр өөрийн ойлголттойбайдаг учраас өнөөдөр энэхүү ойг чимээгүй“тэмдэглэж” байх шиг. Уулчид өөрсдөө уулын түүхтэйхолбоотойтүүхэн гэх үйл явдал, авиралтуудын талаар мэдлэгтэйбайж, энэ талаар судалгаа хийж, олон нийтэд ярьж танилцуулахгүйбол өөр хүн энэ тухайбараг ярихгүйл болов уу. Ер нь, 1950-60-аад оны уулын авиралтуудын талаар цаашид нарийвчлан судлах шаардлагатай.
-Монголын уулчдын өдрийг тэмдэглэдэг үү?
О.Батсайхан: -Тийм өдөр одоогор байхгүй. Өнөөдөр захын нэг ОНБ, спортын холбоод өөрийн гэсэн тэмдэглэлт өдөртөө болсон байхад спортын олон нийтийн байгууллагын анхдагч гэгдэх МУҮХ нь өнөөг хүртэл Уулчдын өдөргүйявж ирсэн нь харамсалтай. Ер нь, Уулчдын өдөртэйболох цаг болсон бөгөөд энэ өдрийг жил бүрийн зургадугаар сарын 26-ны өдөр буюу Асралт Хайрханд анх удаа авиралт хийсэн өдрөөр тогтоох саналтайбайна. Энэ талаар манайүе үеийн уулчид санал бодлоо хуваалцвал сайн байна. Олны санаа оломгүйдалайгэдэг.
-70 жилийн тэртээх Асралт Хайрханы түүхэн гэх авиралтын талаар бидэнтэй ярилцсан та нарт баярлалаа.