– АРДЧИЛАЛ ТАМГАТАЙ НЬ ХААН БОЛЧИХДОГ ФЕОДАЛИЙН ТОГТОЛЦОО БИШ –
Эдийн засагч, Ардчилсан намын гишүүн М.Чимэддоржтой ярилцлаа.
-Та твиттертээ Жайкагийн тайланд МАН-ынхан 2016 оны сонгуулийн дараагаас улс орныг хэрхэн замхруулсан талаар бичиж, том утгаараа Монгол Улсын нүүр царай гадныханд ийм байдлаар дүгнэгдэж байна гэжээ. Тэд тайландаа яг юу гэсэн юм бэ?
-Жиргээ уншаад холбогдож байгаад баярлалаа. Япон бол манай улсын гол хандивлагч орнуудын нэг байсаар ирсэн. Японы олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага Жайка ардчиллаас хойших хугацаанд манай улсад олон арван төсөл хэрэгжүүлж, хөгжил дэвшилд хувь нэмрээ оруулсаар ирсэн. Өнөөдөр ч хэдэн арван төсөл хэрэгжүүлж байна.Үүнд нь бид талархах ёстой. Харамсалтай нь манай засгийн газрын идэвхгүй байдал, улс төрийн тогтворгүй байдлаас үүдэн төсөл эхлэх үеийн амлалтуудаа хэрэгжүүлэхгүй байх зэргээс шалтгаалан зарим төслүүдийн үр дүнд хангалтгүй байдаг. Үүний нэг жишээ нь Улаанбаатар хотын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөний төлөвлөлт болон хэрэгжүүлэх чадавхыг бэхжүүлэх төсөл, түүний дэд төсөл. 2015-2018 онд хэрэгжүүлсэн дэд төслийн тайлангаас үзвэл манай тал, тодруулбал Барилга хот байгуулалтын яам, НЗДТГ амлалтаа биелүүлээгүйгээс төсөл амжилтгүй болжээ.
Амжилтгүй болсон гол шалтгаанаа 2016 оны сонгуулийн үр дүнд байгуулагдсан бүтэц зохион байгуулалт өөрчлөгдөж, албан тушаалтнуудын халаа сэлгээ хийсэн, Засгийн газар төсөл эхлэхэд амласан төсвөө гаргаагүй явдал гэдгийг тайландаа дурдсан байна. Үүнээс үүдэн 2017 оны гуравдугаар сар хүртэл ажлын хэсгийн хурал хуралдаагүй байна. Мөн 2017 оны зургадугаар сард хуралдаж төслийн зарим хэсгийн үйл ажиллагааг хасчээ. Ажлын хэсгийн гишүүдийг нийтдээ дөрвөн удаа өөрчилж, анхны 27 гишүүнээс найм нь л үлдэж. Хамтран ажиллаж байсан БХБЯ-ны хариуцсан албан тушаалтан нь таван удаа солигдсон байна. Дээр нь Засгийн газар гэр хорооллын газрыг дахин зохион байгуулах загвар төслийн санхүүжилтийг төсөвт суулгаагүй байна.
Энд хэлэх ёстой гол зүйл бол зөвхөн нэг төслийн хэрэгжилтийн тухай яриа биш Улаанбаатар хотыг хөгжүүлэх асуудалд санаатайгаар хойрго хандаж байна уу гэсэн хардлага төрүүлж байна.
-Олон улсын байгууллагын хувьд төслийнхөө үр дүнг үзэх нь чухал. Гэтэл манай улс төрийн тогтворгүй байдал тэдний ажилд ихээхэн саад учруулжээ гэж ойлголоо.Таны хэлж байгаачлан санаатайгаар төслийн хэрэгжилтийг удаашруулсан байх боломжтой гэж үү?
-Сүүлийн хорин жилд Улаанбаатар хот хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг сайн харвал ийм хардлага төрдөг юм. Улаанбаатар хотыг хөгжүүлье гэвэл гэр хорооллоо дэд бүтэцтэй болгож, барилгажуулж хөгжих ёстой биз дээ. Ядаж тэнд амьдарч байгаа иргэд нь байранд орж байж утаа багасахгүй гэж үү. Гэтэл Улаанбаатарын урд талд эзэнгүй байсан газар зуун мянган айл амьдрах өндөр үнэтэй том хорооллууд босч байна. Энэ эзэнгүй газрын дэд бүтцийг улсын төсвөөр бариад байгаа шүү дээ. Тэгэхээр эзэнтэй газартаа дэд бүтэц барихгүй, дахин төлөвлөхгүй байгаа мөртлөө эзэнгүй газар руу хэдэн их наядаар тоологдох өртөгтэй дэд бүтэц барихад төсвийн мөнгийг зарцуулаад байгаа нь хэний сонирхол вэ. Хэн тэр газрыг эзэмшүүлэхэд гарын үсэг зурж, хэн эзэмшиж аваад байна. Дэд бүтэц тавьснаас хойш Яармагийн гүүрнээс цааших газар га нь тэрбум төгрөгийн үнэтэй болсон энэ мөнгө улсын төсөвт орсон уу. Ороогүй шүү дээ. Гарын үсэг зурдаг эрх мэдэлтний халаас руу орсон. Уг нь энэ мөнгө гэр хорооллын хашааны газрыг худалдан авахад зарцуулагдсан бол, их наядаар тоологдох хөрөнгөөр гэр хороолол руу дэд бүтэц барьсан бол өнөөдөр утаа яриад суухгүй л байсан.
-Гэр хорооллыг хөгжүүлэхэд энэ мэтээр чөдөр тушаа болоод байвал алсдаа бидэнд ямар хор уршигтай вэ?
Ер нь Улаанбаатар хотын барилгажилт, дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтыг харвал манай эрх баригчид санаатайгаар баян хоосны зааг руу түлхээд байна. Өндөр орлоготой чинээлэг нь нэг дороо амьдардаг, хоногийн хоолтойгоо хөөцөлддөг ядуу хэсгийг нь нэг талд нь үлдээдэг, тэр хоёрынхоо завсарт дундаж орлоготой хэсгээ хана хэрэм маягаар үлдээж байна. Сүүлийн үед орлогод нийцсэн, түрээсийн гэх зэрэг орон сууцны төслүүд ярих болсон. Сайн ухвал энэ бол ядуусын хороолол үүсгэх гэж байгаа хэрэг. Хөршийн нөлөө гэж ойлголт бий. Хүний амьдралын чанарыг хөршүүд нь тодорхойлдог гэж ойлгож ч болно. Үүнийг дэлхий нийт 1970-аад оноос ойлгосон Нью-Йорк, Чикаго гээд том хотуудад ийм хямд барилга олон мянгаар нь бариад, яваандаа ядуусын хороолол болж гэмт хэрэг нь дийлдэхээ болиод барилгыг нь нураасан жишээ олон арваараа бий. Нийгэм гэдэг орлогоороо, шашны итгэл үнэмшлээрээ, арьсны өнгөөрөө ялгараад бөөгнөрөөд ирэхээрээ тогтворгүй болдог. Аль болох холилдож байж бусдаасаа суралцана, дагаж хөгжинө, буруу зөвөө ухаарна. Ингэж байж урагшаа тэмүүлсэн, эв найрамдалтай ахуй бүрэлддэг. Харин ингэж ялгарахгүй байх орчныг бүрдүүлдэг суурь хүчин зүйл нь хот төлөвлөлт, хотын хөрөнгө оруулалтын бодлого.
-Та АН-ын гишүүн. Энэ цаг үед хүчтэй сөрөг хүчин байх ёстой АН хөл толгойгоо олохгүй л байх шиг байна. Үүнд ямар байр суурьтай байна вэ?
-Би хувьдаа үүнд маш шүүмжлэлтэй байгаа. Манай нам доторх талцал хуваагдал бол хэдэн хүний асуудал биш. Энэ бол хүний эрхийг дээдэлдэг, ардчилсан тогтолцоог хайрладаг, хамгаалдаг хүн бүрийн итгэл үнэмшлээр тоглож байгаа хэрэг. Ардчилсан нам бол түүнийг дэмжигчдийн итгэл үнэмшил дээр тогтдог болохоос биш тамга булаацалдсан хэдэн хүний хэлсэн үгэн дээр оршихгүй. Ардчиллын үнэт зүйлсээс ухарсан, хоорондоо эрх мэдлийн төлөө зарчимгүй тэмцэлдсэн тохиолдол бүр дэмжигчдийнх нь итгэлийг түймэрдэж байгаа.
-Гишүүд, дэмжигчид нь хэнийх нь зөв, бурууг ч сайн ойлгохгүй байх шиг байна. Хууль ёсоороо тамга тэмдэг нь хэнд байх учиртай юм бэ?
-Ардчилсан нам дүрэмтэй, дүрэмд нь алдаа оноо байж болно. Түүнийг нь засч залруулж ч болно. Энэ бүхнийг гагцхүү уулзаж суугаад, ярьж хэлэлцээд засдаг болохоос биш шүүх рүү, бүртгэл рүү элдэв цаас бичээд шийдэхгүй.
Би 2017 онд ч, 2020 онд ч дүрэм боловсруулах ажлын хэсэгт нь орж ажилласан. Өмнөх дүрмийн төслийг 2017 онд С.Эрдэнэ дарга дураараа өөрчилж дүрэм биш болгож намын их хурлаар батлуулсан. Алдаа юу алдаа. Энэ удаагийн дүрмийн төслийг мөн л хэт явцуу хүрээнд хэлэлцсэн. Өмнөх алдаагаа засч байгаа нэрээр намын дотоод ардчилал, гишүүдийн оролцоог хэт хумьсан. Миний хувьд ажлын хэсгийн хурлууд дээр саналаа хэлээд, оролцоод явсан. Зарим саналууд дэмжигдээгүй. Миний санал дэмжигдэх эсэх нь чухал биш. Хамгийн гол нь тойрч суугаад ярилцах, ойлголцохын оронд хэдэн тийшээ цаас шидээд суугаа хүмүүст дургүй хүрч байна.
-Ц.Тувааныг үүрэгт ажлаас нь чөлөөллөө, АН-ын ҮБХ хуралдлаа, хурал нь хүчин төгөлдөр биш байжээ гэсэн мэдээллүүд хэвлэлээр хөвөрч байна. Таны бодлоор аль тал нь зөв бэ?
-Ардчилал бол тамгатай нь хаан болчихдог феодалийн тогтолцоо биш, улс төрийн ажил ойлголцол, итгэлцлээс эхэлдэг болохоос биш энэний тал, тэрний тал гэж хуваагдаж байгаад санал тоолдог ч ажил биш. Ардчилсан нам, ардчилсан гэдэг нэрээр нэрлэгдсэн намынхан уулзаж яриад, хэлэлцэж мэтгэлцээд асуудлаа шийдэж чадахгүй болчихно гэдэг шившиг. Нэг хүнийг дэмжих хурал, өөр нэг хүнийг эсэргүүцэх хурал, эсэргүүцэх хурлыг эсэргүүцэх хурал гэх мэт цахим хурлууд нам дотор өрнөөд багагүй хугацаа өнгөрч байна. Гэхдээ эдгээрийн алинд нь ч оролцохгүй байгаа залуус ч манай намд бий. Хоорондоо санал бодлоо солилцож байна, энэ бүх алдаа завхралыг засч заруулах талаар ярилцаж байна. Удахгүй зохион байгуулалтад ч орох байх. Намынхаа залууст хандаж хэлэхэд хэн нэгнийг битгий дагаж манай тал, танай тал гэж яваач ээ. Итгэл үнэмшил, үнэт зүйлээрээ нэгдэж цаг үеийнхээ эзэн нь байгаач ээ л гэмээр байна.
-АН-аас хэн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших бол. Одоогийн Ерөнхийлөгч нэр дэвших нь гарцаагүй гэх юм. Энэ үнэн үү?
-Одоогийн Ерөнхийлөгчийг сонгуульд өрсөлдөх боломжтой эсэх дээр Үндсэн хуулийн заалт тойрсон эрх зүйн маргаан явж байгаа. Эхлээд энэ асуудал Цэц дээр шийдэгдэх байх. Мэдээж АН-аас нэр дэвшиж сонгогдсон хүн намаасаа нэр дэвшинэ гэвэл өрсөлдөх эрх нь нээлттэй. Бусад хүмүүс ч өрсөлдөх эрхтэй. Харин хэрхэн өрсөлдүүлэх дүрэм нь хоёр өөр дүрэмтэй болчихоод байгаа учраас л нам дотор хагарал үүсгээд байгаа юм. Өмнө нь 2017 онд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигчийг бүх гишүүдээс сонгож байсан, энэ удаад ИХ-аар шийдэхээр дүрэмд тусгасан. Аль дүрэм нь хүчин төгөлдөр вэ гэдэг маргаан хурцадсан нь эндээс эхтэй. Харин хоорондоо маргаад шүүхдэлцээд явбал хоёр тамгыг нь хоёуланг нь түдгэлзүүлээд АН сонгуульд орж чадахгүй болчихож магадгүй болоод байна. Одоо Ардчилсан нам ойлголцож эвээ олж чадахгүй бол ямар ч нэр дэвшигч гарсан сонгуульд ялахад хүнд болоод байгаа нь үнэн.