Иргэний зориг ногоон намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга С.Батбаатартай ярилцлаа.
-Үндсэн хуулийн 6.2-ийн талаар нийгэмд нэлээд шүүмжлэлүүд гарч байна. Танай намын хувьд энэ талаар хамгийн түрүүнд байр сууриа илэрхийлэн жагсаж байсан. Эндээс ярилцлагаа эхэлье?
-Өдгөө Үндсэн хуулийн 6.2 заалтын талаарх яриа газар авчээ. Залуус эх орноо гэсэн сэтгэлгээтэй байна. Энэ заалтаар шоу хийж байгаа хэсэг залуус ч мөн байна. Гэхдээ мэдлэг боловсролоо дээшлүүлж, юмаа зөв ойлгож яримаар байгаа юм. Хараад байхад хүмүүс “нийтийн” гэх заалтад нь ач холбогдол өгөөд байна л даа. Гэтэл хамгийн аюултай заалт нь төрийн өмч дээр бий. Бид төрийн өмч гэдгийг Монгол Улсын Үндсэн хууль дээр заагаад өгчихсөн. Тэгэхдээ Монгол Улсын иргэдэд өмчлүүлсэн 0.7 га-гаас бусад бүх баялаг төрийн өмч. Ус, ан амьтан, ургамал гээд бүгдийг төрийн өмч гээд заачихсан. Өмчийн эзэн болох төр гэж өөрөө хэн юм бэ гэхээр ерөөсөө л ялсан нам шүү дээ. Их хуралд гарахын тулд яагаад тэрбум, тэрбумаар нь мөнгө хаяж өрсөлдөөд зүтгээд байна вэ. Сая 200-хан мянган төгрөгийн цалин авах гээд тэрбум тэрбумаар нь мөнгө хаяад байгаа юм биш шүү дээ. Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан тэр бүх баялгийн эзэн болохыг л хүсээд байгаа юм. Энэ баялгийн эзэн болоод дураараа захиран зарцуулахын төлөө л улс төрийн намууд алалцаад байдаг. Гадуур нийтийн өмч гэж Үндсэн хуульд оруулсан нь буруу гэж яриад байгаа. Дэлхий нийтээрээ гадаадын хөрөнгө оруулагч, аль нэг улс орны газрыг ашигладаг. Манай улс гэхэд уул уурхай ашиглах хөрөнгөгүй учраас гадны хөрөнгө оруулагчдыг оруулж ирээд ашиглаж байна. Зөв зохистой ашиглахыг л бид хуульчилж өгнө үү гэхээс нийтийн өмч гэдэг дээр акцент өгөөд, буруу тийш нь чирээд байгаа юм. Нийтийн өмч гэдэг дээр буруу өгөөд байгаа залуус жаахан юм уншаад юмыг ойлгоосой. Бид 2019 онд Үндсэн хуулийн төсөл явж байхад хамгийн анх энэ талаар дуугарч, талбай дээр улс төрийн тэмцэл хийгээд явж байсан. Тэгэхдээ “төрийн” гэдэг нь буруу байна гэдгийг ярьж байсан.
Төрийн өмч гэж Үндсэн хуульд заасныг нэн яаралтай ард түмний өмч болгож, ард түмэнд хяналтыг нь өгөхгүй бол цаашдаа Монгол Улсын газар нутаг, баялгийн төлөө тэмцэл улс төрийн намуудад илүү их даамжирч, бүр илүү муу муухай зүйлс бий болно. Төрийн өмчийг ард түмний өмч болгоё гэхээр зарим УИХ-ын гишүүд “Ард түмний өмч болгохоор маргааш нь бидний өмч гэж дайраад ухаад эхэлнэ” гэж яриад байгаа. Монгол Улс зөвхөн Үндсэн хуулиар бүх юмаа зохицуулдаг юм биш шүү дээ. Үндсэн хуулиас салбарласан бусад ашигт малтмалын тухай хууль, газрын тухай хуулиараа бид эзэмшүүлэх, ашиглуулах эрхийг нь хэн эдлэх юм бэ гэдгийг тодорхой заачихсан шүү дээ. Төр ашиглуулах эрхийг бүгдийг нь эзэмшдэг. Ганцхан иргэдэд хяналт тавих тогтолцоог нь гаргаж өг. Өнөөдөр төрийн өмч байснаараа иргэд хяналт тавих ямар ч бололцоогүй байгаа. Төрийн өмчийн эзэн нь тухайн аймгийн Засаг дарга, сайд дарга нар байгаа учраас дураараа олгодог. Засаг дарга төрийн төлөөлөл учраас газар олгох бүрэн эрхтэй. Үүн дээр иргэн гомдол гаргах ямар ч эрхгүй. Төрийн өмчид төрийн өмчийн хороо, аудитын байгууллагууд, Сангийн яам, Засгийн газар, Их хурал хяналт тавьдаг. Их хуралд олонх болсон нам багаа өөрсдөө бүрдүүлдэг. Тэгэхээр төр гэхээр ялсан намын өмч болчихоод байгаа юм. Ийм учраас 30 жилийн хугацаанд Монгол Улсын газар нутгийн 20 гаруй хувь нь дотоод гадныханд лиценз хэлбэрээр олгогдчихсон. Өдгөө мал 70 сая гараад явчихсан ч бэлчих бэлчээрийн даац нь хэтэрчихлээ. Уул уурхай бол жилдээ тэрбум гаруйхан долларын ашиг авдаг, тэгсэн хэрнээ гол мөрөн уул уурхай асар их хэмжээгээр ширгэж байна. 6.2-ын “нийтийн” гэх үгэнд биш, “төрийн” гэдэгт нь асуудал бий.
-Та бүхэн ямар шаардлага тавьж байгаа юм бэ?
-Нэгдүгээрт, бид төрийн өмчийг ард түмний өмч болгохыг шаардаж байгаа. Хоёрдугаарт, Бидний хуулийн төсөл болох иргэний хяналтын тухай хууль. Үндсэн хуулиндаа ард түмний өмч болгоод захиран зарцуулах эрх нь Ашигт малтмалын тухай хууль гэх мэт органик хуулиараа төр нь зохицуулна. Тэрэнд нь хяналт тавих эрхийг ард түмэнд өгөхийн тулд Иргэний хяналтын тухай хуулийг боловсруулж байгаа юм.
-Иргэний хяналтын тухай хууль ямар зарчмаар явах вэ?
-Жишээ нь, Хуулийн фирм аль нэг төрийн өмчит АНН-ийн зарласан тендер болоод тендерт ялсан компанийн гүйцэтгэсэн ажлыг шалгаад хууль зөрчсөн зүйл байвал шүүхэд нэхэмжлэл гаргах эрхтэй. Ингээд үнэхээр тухайн компани чанарын шаардлага хангаагүй, гэрээний нөхцөлөө биелүүлээгүй бол 500 сая төгрөгөөр торгож хариуцлага тооцох юм. Үүнээс 250 сая төгрөгийг нь тус асуудлыг гаргаж ирсэн хуулийн фирмд урамшуулал маягаар олгоно. Яг энэ жишээтэй адил иргэд салбар бүр дээр хяналтаа тавиад явах юм.
-Хуулийн фирм үндэслэлгүй нэхэмжлэл гаргаж гүйцэтгэгч компанид ажил удсан бол яах вэ?
-Тухайн компани бүх нөхцөлийнхөө дагуу ажлаа бүрэн гүйцэтгэсэн байхад хуулийн фирм үндэслэлгүй нэхэмжлэл гаргасан фирм өөрөө хариуцлага хүлээнэ. Ийм байдлаар улсын ажлыг иргэд өөрсдөө шалгаж, иргэний хяналтын тогтолцоог сайжруулах юм.
-Яг ийм байдлаар хэрэгжүүлж байсан туршлага байгаа юу?
-Би Иргэдийн шударга шүүх гэдэг хуулийн фирмд байхдаа энэ төрлийн үйл ажиллагаа явуулж байсан. 2016 онд Баянгол дүүргийн Засаг даргын хийсэн ажил дээр иргэний хяналт явуулж үзсэн юм л даа. Тухайн үед Баянгол дүүргийн Засаг дарга 661 сая төгрөгөөр хэсэг газрыг камержуулсан. Нэг камер нь гурван сая 700 мянган төгрөгийн үнэтэй. Гэтэл тус камер орцоор орж гарч байгаа хүнийг эрэгтэй, эмэгтэй гэж танина уу гэхээс царайг нь таньдаггүй, өнгөний ялгарал, нягтрал маш муу. Харин энгийн нэг хүнсний дэлгүүрийн эзэд хувиараа тавьсан 250 мянган төгрөгийн камер 50м зайд байгаа автомашины дугаарыг хардаг. Ингээд асуудал үүсгээд тэр гүйцэтгэсэн компанид хариуцлага тооцож,камеруудыг солиулсан. Өөр олон жишээ бий л дээ.
-Танай нам Генетикийн нөөцийн тухай хуулийг ойрын жилүүдэд нэлээд хөндөж ярьсан. Өнгөрсөн хавар энэ хуулийн төсөл батлагдлаа. Энэ тухайд?
-Генетикийн тухай хууль дутуу болсон гэж үэж байгаа. Монголын эрс тэс уур амьсгалд ургаж байгаа эмийн ургамал үнэ хүрэх ёстой. Гэтэл одоогийн байдлаар гаднынхан манай эмийн ургамлыг ямар ч хараа хяналтгүй шахуу авч гарч байна. Жишээ нь, хятадууд Халх гол орчмоос хадлан хэлбэрээр их хэмжээний эмийн ургамал хилээр гаргаж байна.Генетикийн нөөцийн тухай хууль Монгол Улсын ургамал амьтны генетикийн нөөцийг хамгаалах зорилготой. Энэ хуулийг баталснаар бүх амьтны болон эмийн гаралтай генетикийн нөөцөө хамгаалалтад авч нутгийн иргэдэд захиран зарцуулах эрхийг тодорхой хэмжээнд өгнө. Цаашлаад дотооддоо эмийн үйлдвэр бариад эдгээр эмийн ургамлаа боловсруулж ашиг олох хэрэгтэй. Энэ мэтээр зөвхөн уул уурхайгаас бус өөр нөөцөөс улсын төсвөө бүрдүүлж сурах хэрэгтэй байна.
-Дуртай хүн болгон эмийн ургамал түүдэг асуудал бий болохгүй юу?
-Тухайн газар нутгийн эмийн ургамлын нөөцийг судлаад бүртгэж, хамгаалалтад авах юм.
Харин тухайн эмийн ургамал ургаж гүйцээд түүх боломжтой хэсэг хугацаанд иргэдээс улс худалдаж авна гэсэн үг. Замбараагүй түүвэрлэгчид бий болгохгүйн тулд тохирсон зохицуулалт бий болгоно. ИЗНН газар доор байгаа баялаг бол баялаг биш нөөц, харин баялаг бол нөөцийг үнэ хүрэх бүтээгдэхүүн болгодог хүн юм гэж үздэг.