Кристинэ Рафаэл
ЭЦГИЙНХЭЭ БҮТЭЭЛИЙГ АМИЛУУЛСАН КРИСТИНЭРАФАЭЛ
Кристинэ Рафаэл Германы Мэйнингэн хотноо Гүнтэр Рафаэлын хоёр дахь охин болон мэндэлжээ. Хийл хөгжмийг албан ёсоор арван гурван наснаасаа сурч эхэлсэн боловч бараг мэдээ орох цагаасаа сонирхон дурлаж өссөн гэдэг.Гэвч өвчин зовлон, дайн тулаан, хардлага хавчлага гээд эцэг эх хоёрт нь охиныхоо сонирхлыг багаас нь дэмжих боломж гарахгүй л байж. Хожмоо харин Гүнтэр охиныхоо хөгжмийн боловсролыг хождуулсандаа харамсан, аль чадах бүхнээрээ дэмжсэн, охин нь ч гаргууд хөгжимчин болсон бөлгөө. Гүнтэр өөрийн шавь-анд нь болох Күрт Хэссэнбэргт охиноо захиж бичсэн захидалдаа “Хийлээр бол үнэхээр төрөлхийн гаргууд авьяастай охин юм шүү” хэмээн тодорхойлсон нь бий.
Эцгийнх нь үхэл залуу охины амьдралд хүнд цохилт болжээ. Хатуу хахир санагдах тэр цагт хөгжмөөрөө л хань хийсээр хөгжмийн олон алдартай сургуулийн бүхий л зэрэг шатыг дан тэтгэлэг шагналтайгаар төгссөөр алдартай хөгжимчин болсон юм.
Тэрбээр оркестрын гоцлол хийлчээр Европын бараг бүх улс, Канад, Америк, Өмнөд Африк, Баруун Африк, Японд айлчлан тогложээ. Германд болон гадаад улсад олон бичлэг хийлгэсэн, ингэхдээ ихэвчлэн эцгийнхээ хөгжмөөс тоглодог байв. Чухам тийн бичүүлж байхдаа Кристинэ эцгийнхээ “Явна аа” хэмээх чуулбарыг төгөлдөр хуурч Эрнст Грөшэл-тэй хамтран бичүүлсэн, тэр бичлэгийг нь хийлийн бусад бүтээлтэй нь нийлүүлэн бүр хожуу буюу 2010 онд, Кристинэ Рафаэлыг нас барснаас хоёр жилийн дараа “Гүнтэр Рафаэлын хийлийн концерт №2” нэрээр хөгжмийн ялтас болгон гаргасан байна. Худалдаанд гарсан энэ ялтаснаас та бид Германы оркестртой эгшиглэсэн монгол аялгууг сонсох боломжтой, энд харин одоо хөгжмийн зохиолч Халхын Эрхэмбаярын чуулбарыг сонсоод төрсөн сэтгэгдлийг та бүхэнтэй хуваалцъя.
ЕВРОПЫН ХӨГЖМИЙН УРЛАГТ ДУУРССАН МОНГОЛ АЯЛГУУГ СОНСОХУЙ
Данийн нэрт аялагч, угсаатан судлаач Хэннинг Хаслунд-Кристенсен Монголоор аялж, аж төрж байх хугацаандаа Монгол ардын олон арван дууг цуглуулан тэмдэглэж үлдээсний зарим нь дэлхийн хөгжмийн түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдэж өнөөг хүртэл Монголын маань нэрийг тодолсоор…Түүхэн талаас нь М. Саруул- Эрдэнэ доктор өгүүлсэн тул би зөвхөн хөгжмийн илэрхийлэл талаас нь, олон нийтэд хүртээмжтэй, энгийнээр товчхон өгүүлсү! Цаашид хөгжмийн түүх судлаачид нарийвчлан авч үзэх буй за.
Хөгжмийн зохиолчийн бүтээл нь зургаан монгол дууг ашигласан дөрвөн хэсгээс бүрдэлтэй юм. Хийл, төгөлдөр хуурт зориулсан тодорхой сэдэвт агуулгын дор энгийн хоёр ангит хэлбэрээр бичсэн байх бөгөөд сэдвийн нэр бүрд тохирсон дөрвөн өөр шинж төрх илэрхийлэлтэй байгаа нь Хаслундын “Явна аа” хэмээх номын агуулгыг хөтөлбөр болгон ажилласныг нь батлах мэт.
1-р хэсэг: “ДЭЭРЭМЧИН ГҮНЖ” “Улаан гүнж” (Сарт-Узбекийн ардын дуу) гэж номд тэмдэглэгдсэн боловч яах аргагүй монгол аялгуу бол мөн байна. Үүнийг бүжгийн хэмнэлд оруулж, монгол нутгийн“ДУУТ БҮЖИГ”-ийн аялгуутай хоршуулан найруулж хэрэглэсэн нь хөнгөн, сэргэлэн, цоглог шинж төрхийг илэрхийлэхийн сацуу таван өнгөт дэвсгэр хөг нь агуулгыг тодотгоход хүчтэй нөлөөлсөн байх юм. Нөгөө талаас авч үзвэл дээрх дуунууд нь хөгжмийн зохиолчийн хувьд хувилбар болгож хөгжүүлэн ашиглахад бүрэн боломжтой баялаг, тансаг аялгуу болох нь харагдаж байна.
2-р хэсэг: “МӨРГӨЛЧИН”, “ХАЙРЫН ДУУ”(Монгол ардын дуу)-г ашиглаж энгийн давталттай хоёр ангит хэлбэрийн бүтээл болгон зохиомжилжээ. Эхний аялгууны уянгалаг байдлыг ашиглан төгөлдөр хуурын доод чалхны өнгө, хэмнэлээр дүнсгэр, бодролын шинж төрхийг илэрхийлсэн ба түүний хойноос залгуулан өнөө хүртэл Шинжаан нутгийн монголчуудын дунд дуулагдсаар байгаа хөгжилтэй, цоглог аялгуутай “БӨМБӨРЖАН” дууг хийл хөгжмөөр эгшиглүүлж, сэтгэлийн догдлолыг үзүүлээд зогсохгүй тайлал хэсэгт төгөлдөр хуурын аялгуу явж байхад хийл хөгжмөөр нэгэн хэмнэл аялгыг давтан давтан эгшиглүүлсэн нь хүний амьдрал, бодол санаа хязгааргүйг илтгэх мэт сонирхолтой юм.
3-р хэсэг: “Жингийн цуваа” гэж нэрлэмээр энэ хэсгийг Монгол ардын дуу “ЖААХАН ХАРЛАГ МОРЬ” гэдэг дуунаас сэдэв авсан бөгөөд төгөлдөр хуурын аялгуу, хэмнэлээр бага зэрэг сэтгэлийн зовнил түгшүүрт байдлын илэрхийлэл явж байтал хийл хөгжмийн аялгууг хөндлөнгөөс оруулж ирснээр сэтгэл зүйн зөрчлийг харуулж чадсан төдийгүй хэмнэл нь дуудлага аястай болж өрнөнө. Эргээд сэтгэлийн зовнил үргэлжилж байгаа нь тухайн нийгмийн байдлын тусгал гэлтэй.
4-р хэсэг: Өнөө хүртэл өвлөгдөж ирсэн бидний сайн мэдэх “АРВАН ХОЁР ЖИЛИЙН МАГТААЛ” дууны аялгууг ашиглан хийл, төгөлдөр хуур хөгжмийн дуугарахуйн онцлог шинж төрхийг харьцуулан харуулахын зэрэгцээ аялгууны төгс, бадрангуй чанарт тулгуурлан харилцан яриа хүүрнэл хэлбэрээр утга санааг илэрхийлсэн ба энэ дуугаар хөгжмийн зохиолч дээрх дуунуудыг ашиглаж анх бичсэн симфони чуулбарын зангилаа төгсгөл буюу тайлал болгосон мэт санагдана. Монгол дуу ийнхүү Европын хөгжмийн урлагийн хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулсаар ирснийг уншигч та бүхэн мэдээд авахад илүүдэх юу?
“БӨМБӨРЖАН”-Ы “ТОХОЙ ЗАНДАН МОДОНДОО” ХЭМЭЭХ ХУВИЛБАР
Гүнтэр Рафаэлын чуулбартаа ашигласан, Хаслундын бичиж авсан зургаан монгол дуунаас лавтайяа хоёр нь бидний үед дуулагдсаар ирж. “Арван хоёр жилийн магтаал”-ын хувьд нийт Монгол даяар хүүхэд шуухад, хөгшин хөвөөгүй дуулж буй. Харин хоёрдугаар хэсэгт тоглож буй “Хайрын дуу” гэдэг нь та бидний мэдэх “Бөмбөр минь” хэмээх дуу мөн байна. Гэвч энэ нь сүүлийн үед төв монголчуудын дуулаад байгаа “Бөмбөр минь дээ хө” хэмээн дуусгаж буй тэр хувилбар нь биш юм. Төв Монголоор тархсан тэр аялгууг нь та бид “Мөнгөн буйл” кинон дээр жүжигчин Дорлигжавын “Азын тэнгэр байвал даа, Гочоо минь ээ хө” гэсэн аялгуугаар мэдэх билээ.
Харин Хаслундын бичиж аваад, Гүнтэрийн бүтээлдээ ашигласан тэр хувилбар нь бол өдгөө Баруун Монголд дуулагдаж байгаа хувилбар, яг энэ хувилбарыг монголчууд “Сүхбаатар” кинон дээр “ховдог” хэмээх Гомбын дуулж буйгаар мэдэх билээ. Энэ хувилбарт “Бөмбөр минь ЭЭ ХӨ” гэж уртаар уянгалуулан сунжруулдаггүй, харин “Бөмбөр минь…” хэмээн огцом дуусгадгийн үгийг толилуулбал:
Тохой зандан модондоо, Бөмбөр минь
Толгойн сүүдэр дайрна даа, Бөмбөр минь
Тоотой хоногийн болзоондоо, Бөмбөр минь
Тоогүй муухай даслаа даа, Бөмбөр минь
Тэгвэл Шинжааны монголчууд өдгөө хүртэл яг энэ сүүлд дурдсан Гомбын дуулдаг хувилбараар, “Бөмбөржан”хэмээх нэрээр дуулсаар байгаа юм. Хаслунд номдоо “Бөмбөржаа” хэмээн тэмдэглэн аваад Бөмбөржаа хэмээх эрийн хайрын түүхийг товч дурджээ(Хаслунд “Явна аа”, 228-р тал). Шинжааны монголчуудын орчин цагийн хувилбарын үгийг толилуулбал:
“Бөмбөржан”
Манай нохой хэцүү шүү, Бөмбөржан
Манхар гэж дуудаарай, Бөмбөржан
Манай аав хэцүү шүү, Бөмбөржан
Дүнсэн тамхиар хуураарай, Бөмбөржан
Манай ээж хэцүү шүү, Бөмбөржан
Манзын цайгаар хуураарай, Бөмбөржан
Манай дүү нар хэцүү шүү, Бөмбөржан
Чихэр жимсээр хуураарай, Бөмбөржан
Нэгдүгээр хэсэгт ашигласан “Дээрэмчин гүнж” хэмээх дууны тухайд, чухам энэ дууны эх сурвалж гэж дурдаагүй боловч Хаслунд Зүүн Сөнидийн засаг ноёны охин, дээрэмчин нэгэн гүнжтэй говь нутагт таарсан тухайгаа бичин үлдээжээ (Хаслунд “Явна аа”, 64-67-р тал).
Энд Тогтох тайжийн дууны хамгийн анхны хувилбарыг 1912 онд Финландын монгол судлаач Рамстедт бичиж авсны эхний хоёр бадаг нь:
Да-лоо яа, да-лоо яа, Тогтох тайжий, хө
Тогтох тайжийн Ванлин-хуар
Наймаанд азтай хө
Гээ-лоо яа, гээ-лоо яа, гэрэлтэй тайжий, хө
Гэрэлтэй тайжийн Ванлин-хуар
Дээрэмд мордоно оо, хө. хэмээсэн байдагтай (М.Саруул-Эрдэнэ, http://www.baabar.mn/article/togtokh-taijiin-tukha…uu)харьцуулан судалбал сонирхолтой үр дүн гарч болох мэт. Заавал энэ хоёр дууг холбож үзэх гэсэндээ ч биш, ерөөс Монгол ардын дуун дахь дээрэмчин эмэгтэйчүүдийн тухай өгүүлэмжийг сайн эрийн тухай дуутай харьцуулан үзэхэд ч сонин зүйл тодорч болохыг дуу судлаач нарт захин үлдээе.
ТӨГСГӨЛ
Данийн нэрт аялагч, судлаач Хэннинг Хаслунд-Кристэнсэн хориод онд Монгол Улсад аж төрж, гучаад онд Монгол нутгаар аялж, монгол дуу хуур цуглуулан судалсан, судалгаагаа 1943 онд ном болгон хэвлүүлсэн,
тэр цуглуулга судалгааг Данийн төгөлдөр хуурч бүсгүй Паулинэ Ессэн Германы Мэйнингэн хотноо багшилж байхдаа ихэд сонирхон сонссон,
сонссон тэр сонин сайхан аялгуугаа өөрийн багш болоод хань нөхөр болох нэрт хөгжмийн зохиолч Гүнтэр Рафаэлд илтгэн өгүүлсэн,
гэргийнхээ тэр илтгэн сонсгосон монгол аялгууг Гүнтэр ихэд таашаан, эхлээд ханьтайгаа хоршин тоглох хос төгөлдөр хуурын чуулбар, дараа нь төгөлдөр хуур-хийлийн аяз болгон 12 минутын оркестрын бүтээл болгон бичсэн,
Гүнтэр Рафаэлийн зохиосон тэр аялгууг хожим хийлч охин Кристинэ Рафаэл нь амилуулан, төгөлдөр хуурч Эрнст Грөшэлтэй хамтран тоглосныг Westdeutscher Rundfunk Köln буюу Көлн хот дахь Баруун Германы Радио Телевиз ялтас болгон бичиж олон нийтэд түгээсэн,
2010 онд олноо түгээсэн тэрхүү ялтас хийгээд 1952 онд гарсан Гүнтэрийн монгол аялгууны “Явна аа” хэмээх клавиер, аль аль нь өдгөө Конгрессын Номын Санд хадгалагдаж буйг “Өдрийн сонин”-ы Вашингтон дахь сурвалжлагч М.Саруул-Эрдэнэ, Ховд аймгийн хөгжмийн зохиолч Х.Эрхэмбаяр нар олж, хорионд хамт суух зуураа сурвалжлан судалж, сонирхон сонссоноо та бүхэнд толилуулсан нь энэ бөлгөө.
Дэлхийн хөгжмийн түүхэн дэх Монгол аялгуу дууны нэгэн сонин жишээ болон үлдэх болтугай.
Манай сонины Вашингтон дахь тусгай сурвалжлагч М.САРУУЛ-ЭРДЭНЭ, Х.ЭРХЭМБАЯР
