Д.Алтангэрэл хурандаа аль 20-иод жилийн өмнө гавьяаны амралтаа авсан ч одоо ч мөрдөнгийнхний дунд “А” дарга хэвээр. Үнэхээр ч энэ хүн Монголын цагдаагийн түүхэнд нэрээ үлдээсэн цөөн хэдэн аатай хурандаа нарын нэг. Социалист нийгмээс ардчилсан нийгэмд шилжих үеийн Монгол Улсад орчин цагийн мөрдөн байцаах байгууллагыг өөрийн судалснаар “зурж”, Мөрдөн байцаах газрын даргаар томилогдон 10 гаруй жил удирдсан эрхэм. Тэр 10 гаруй жил мөрдөн байцаах байгууллагын хувьд амаргүй цаг хугацаа байсан нь гарцаагүй. Бидний яриа 1990-ээд оны шинэ нийгэмд шилжих үеийн эрх зүйн орчны хүнд хэцүү үед Монголын цагдаа, мөрдөн байцаагчид хэрхэн ажиллаж байснаас эхлээд хууль зүйн салбарын өнөөдрийн өнгө төрх, улс төрийн нэрт зүтгэлтэн С.Зориг агсныг хөнөөсөн хэргийн анхны мөрдөлтийн талаар, “асс” мөрдөгч, хурандаа нарын дуртатгал зэрэг нэлээд өргөн хүрээнд өрнөсөн юм. Ингээд Монгол Улсын гавьяат хуульч, цагдаагийн бэлтгэл хурандаа, профессор Д.Алтангэрэлтэй хөөрөлдсөнөө хүргэе.
-Эх орны төлөө гэж тангараг өргөсөн цагдаа бүрийн алхаж орохыг хүсдэг, ажиллахыг мөрөөддөг газар бол Мөрдөн байцаах газар гэж би боддог юм. Сэтгүүлч бидэнд бол хадаас мэдээний уурхай юм шиг төсөөлөгддөг. Тэр газар өнөөдөр 80 гаруй жилийн түүхтэй. Тэр дундаа хамгийн сонин өрнөсөн түүх нь яах аргагүй 1990-ээд оны үе. Та ч энэ үед Мөрдөн байцаах албыг удирдаж явсан. Хуучны НАХЯ задарсан үеийн Монголын хууль эрх зүйн орчин, мөрдөн байцаах байгууллага ямар байв. Таны ажил юунаас эхэлж байв?
-1986 онд юм, намайг ЗХУ-ын Дотоод явдлын яамны Удирдах ажилтан бэлтгэх академид сурч байх үед төгсөхөөс жилийн өмнө НАХЯ-ны сайд, дэслэгч генерал А.Жамсранжав гуай надтай уулзаад “Та ирээд мөрдөн байцаах ажил хийнэ шүү. Зохих бэлтгэл хангаж ир” гэсэн чиглэл өглөө. Ингээд би сурах сүүлийн нэг жилийн хугацаанд бусад орны Мөрдөн байцаах байгууллагын тогтолцоо, бүтэц зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны чиглэл, боловсон хүчний шилэлт, сонголт, давтан сургалт, ажлын үнэлгээ, урамшууллын систем гэх мэт олон асуудлыг судалж, ЗХУ-ын Дотоод явдлын яамны академийн эрдэмтэдтэй уулзаж санаа бодлоо солилцсоноос гадна нэлээд олон материал үзэж бэлтгэл хийсэн. Энэ хугацаанд Монгол Улсын мөрдөн байцаах байгууллагын үүсэл, хөгжлийн түүхийг ч судалж үзлээ. Дипломоо ч мөрдөн байцаах ажилтай холбоотой сэдвээр хамгаалсан. Ингээд ер нь Монгол Улсын мөрдөн байцаах байгууллага ийм л байвал цаашдаа зохистой юм байна гэсэн ерөнхий төлөвлөгөө, бэлтгэлтэй ирсэн. Намайг ЗХУ-аас төгсөж ирэнгүүт 1987 онд Мөрдөн байцаах газрын даргаар томилсон. Ингээд л 2000 он хүртэл 13 жил энэ албандаа зүтгэсэн дээ.
Энэ хугацаанд Монгол Улсад ардчилсан хөдөлгөөн өрнөсөн. Энэ хөдөлгөөний үр дүнгээр ардчилсан хувьсгал ялж, улс төр, нийгэм, эдийн засгийн томоохон өөрчлөлтүүд богино хугацаанд хийгдсэн. Харин эрх зүйн шинэтгэл хожуу хийгдэж, хуучин тогтолцооны үед байсан хуулиуд үйлчилж байлаа.
Монгол Улсад санхүү, эдийн засгийн гүнзгий хямрал бий болсон. Мөнгө дутсан, бензин шатахуун хомсдсон, идэж уух юмаар гачигдсан, унаа тэрэгнээс эхлээд ажилд хэрэгтэй боломж нөхцөлүүд хумигдсан нөхцөл байдал үүссэн. Энэ нь бүх ажиллагаа нь хуулийн хугацаагаар тогтоогдсон мөрдөн байцаах ажлыг хэвийн авч явахад үнэхээр бэрхшээлтэй, хүндрэлтэй болгосон. Үүнээс гадна Мөрдөн байцаах байгууллагууд үндсэн чиг үүргийн бус, хэд хэдэн байгууллагын харьяанд тархай тогтолцоотой байв. Батлан хамгаалах яам, Хилийн цэрэг, Улсын аюулгүй байдлын газар, Прокурорын байгууллага, Цагдаагийн байгууллага хэрэг мөрдөнө. Мөн Гааль, Татвар мэтийн зарим байгууллага зарим хэргийг мөрдөх, санал санаачилгууд гарч байсан үе.
-Хууль хүчний байгууллага уг нь босоо тогтолцоотой байх ёстой?
-Үнэхээр мөрдөн байцаах ажлын мэргэжлийн дагнасан удирдлага алдагдаж, мэргэжлийн босоо тогтолцоотой хяналт дутагдаж байсан. Боловсон хүчний нэгдсэн бодлогогүйгээс тохиолдлын хүн томилогдох, хүч, техник хэрэгсэл тарамдах байдал бий болсон нь ажлын үр дүн, чанарт нөлөөлж байсан.
Холбогдогч нь тогтоогдоогүй үндэслэлээр түдгэлзүүлсэн олон хэрэг дарагдаж, хохирсон иргэдийн эрх зөрчигдөн гомдол, хүлээлт бий болсон нь анхаарал татаж, шуурхай шийдвэрлэх их ажлын нэг яах аргагүй энэ байсан юм.
Мөрдөн байцаах ажилд нам, төр, Засгийн удирдлагууд болон хуулиар хүлээсэн үүрэггүй албан тушаалтнууд нөлөөлж, мөрдөн байцаах ажилтнууд зөвхөн захирагдаж, хараат бусаар бие дааж ажиллах боломж алдагдахад хүрсэн. Түүнээс гадна шилжилтийн жилүүдэд илүү ухаалаг, мэдрэмжтэй, алсын хараатай ажиллах шаардлага зүй ёсоор тулгарч байлаа. Ер нь удирдах бүрэлдэхүүнийг зөв сонгох нь байгууллага, хамт олны хөгжил, ажлын үр дүнд нөлөөлдөг гол асуудлын нэг. Тиймээс Мөрдөн байцаах тасгийн дарга дэд хурандаа С.Саадэлэг, ахлах мөрдөн байцаагч хошууч С.Дамдин нарыг Мөрдөн байцаах газрын орлогч даргаар, ахмад Н.Мягмардорж, дэд хурандаа Ё.Бадамдорж, Л.Сүхээ, С.Болдбаатар, хурандаа П.Доржпалам нарыг хэлтсийн даргаар томилж, анхны багаа бүрдүүлсэн юм. Энэ багийн гишүүд нэгэн зорилго дор нэгдэж гар, санаа нийлж ажилласныг зориуд тэмдэглэж байна. Бид ажлаа дараахь үндсэн асуудлыг шийдэхэд чиглүүлсэн. Нэгдүгээрт, Монгол Улсын Мөрдөн байцаах байгууллагуудын тогтолцоог өөрчлөх, бүтэц зохион байгуулалтыг боловсронгуй болгох, хоёрдугаарт, мөрдөн байцаах ажилтнуудыг бэлтгэх, давтан сургах, дагнан мэргэшүүлэх, тогтвортой ажиллуулах, ажиллах боломжийг сайжруулах. Гуравдугаарт, Мөрдөн байцаах байгууллага, ажилтныг улс төрийн нөлөөнөөс ангижруулж, зөвхөн хуульд захирагдан бие дааж ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлэх ажил чухал байлаа. Тиймээс бид Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат гуайд удаа дараа асуудал тавьснаар 1993 онд 67 дугаар зарлиг гаргуулж, Засгийн газарт чиглэл өгүүлэв. Уг чиглэлд, Мөрдөн байцаах байгууллагын үйл ажиллагааны хувьд бие даасан, хараат бус байдлыг судлах, Мөрдөн байцаах байгууллагуудын тогтолцоог боловсронгуй болгох, төсөв хөрөнгө техник хэрэгслээр хангах, ажиллах нөхцөлийг сайжруулах, боловсон хүчнийг сургаж, дадлагажуулах тогтолцоог боловсронгуй болгох гэсэн заалтууд байсан. Энэ зарлигийг хүлээж аваад Ерөнхий сайд П.Жасрай гуай Ажлын хэсэг томилсон.
-Ерөнхийлөгчийн анхааралд хүргэж чадсан том цохилт болжээ. Ажлын хэсэг ямар дүгнэлт гаргав даа?
-Энэ ажлын хэсэгт Шадар сайд Л.Энэбиш, Д.Дорлигжав нарын долоон хүн ажиллаж тэр ондоо багтаан Засгийн газрын хуралдаанд асуудал оруулснаар Засгийн газар Мөрдөн байцаах байгууллагын тухай тодотгол гаргасан. Тодруулбал, Мөрдөн байцаах байгууллагуудыг нэгтгэж Улсын мөрдөн байцаах газар байгуулсан. Мөн Засгийн газар Мөрдөн байцаах байгууллагыг өөрийн гэсэн байртай болгож, 20 сая төгрөг өгснөөр техник, хэрэгсэл, төхөөрөмжөө сэлбэсэн. Энэ нь Засгийн газраас Мөрдөн байцаах байгууллагын талаар хэрэгжүүлсэн иж бүрэн чанартай шийдэл байсан юм.
Улсын мөрдөн байцаах газар байгуулснаар боловсон хүчний бодлого төвлөрч, хэлтсийн даргаас доош албан тушаалтны томилолт Мөрдөн байцаах газрын даргад шилжсэнээр богино хугацаанд дээд боловсролтой хуульчдаар бэхжиж, ажилтнуудыг мэргэшүүлэх, мэргэжлийн дагнасан удирдлага, хяналтаар хангах боломж бий болж, ажлын үр дүн дээшилсэн, зөрчил дутагдал ч багассан.
-Нөгөө олон эзэнгүй олон жил дарагдсан хэргүүдийн хувь заяа ч шийдэгдэх замдаа орсон уу?
-Тэр олон хэргийг шийдэх асуудал маш том ажил байсан. Засгийн газарт илтгэж, хариуцсан Шадар сайд Д.Дорлигжав, Ерөнхий сайд П.Жасрай гуай аймгуудын гүйцэтгэх захиргааны дарга нарт “Улсын хэмжээгээр зохиогдох гэмт хэрэг илрүүлэх, мөрдөх ажилд зохион байгуулалтын болон санхүүгийн дэмжлэг үзүүл” гэсэн үүрэг өгсөн. Ингээд аймгуудын дэмжлэг, ЦЕГ-ын хүч хэрэгсэл, боломжид тулгуурлан ажиллах нэгдсэн ажлын хэсэг байгуулаад газрын дарга өөрөө удирдаж, өдөр шөнөгүй ажилласаар 11 сарын дотор тэр олон хэргийг шийдсэн. Эдгээр хэргийн 80 гаруй хувийг илрүүлсэн дээ.
-1990 он гэхээр хүн ард нийтээрээ өлөн зэлмүүн байсан үе. Цагдаа ч бас иргэн. Тэдний ар гэр ч махгүй, давсгүй байсан нь лав. Харин тэр үед хурандаа таныг мөрдөн байцаагчдын ар гэр, нийгмийн асуудалд нь их анхаардаг байсан гэж танайхан ам сайтай байдаг юм билээ?
-Мөрдөн байцаах ажилтнуудыг ар гэрээс нь салгаж ойлгох боломжгүй. Удирдах ажилтан байцаагч нарынхаа ахуй амьдралыг мэдэж байх шаардлагатай. Ялангуяа гачигдал, зовлон тохиолдсон үед дэмжлэг үзүүлж, тусалж байх нь албан ёсны үүрэг гэж ойлгох учиртай. Олон хоногоор томилолтоор явах, хүнд ноцтой хэргүүд дээр өдөр шөнөгүй ажиллах, сэтгэл зүйн хүнд нөхцөлд үүрэг гүйцэтгэх тохиолдол байнга шахам гардаг.
Бид гэр бүлд чиглэсэн олон ажил зохион байгуулсан. Шинэ жил, байгууллагын нэгдсэн арга хэмжээ, ажилтны хөдөлмөрийн алдар тэмдэглэх зэрэгт гэр бүлийн гишүүдийг оролцуулах, үдэшлэг, өдөрлөг зохиох, залуу гэр бүлд ажлын онцлогийг ойлгуулах, хүүхдийн сурлага хүмүүжлийн байдалтай танилцах зэрэг. Лангуун дээр бор давснаас өөр зүйлгүй байсан тэр үед мөрдөн байцаах ажилтнуудаа эхнэр хүүхдийн хамт урьж уулзалт зохиохдоо өдөр тутмын хэрэгцээт зүйлсийн бүрдэл бүхий бэлэг тэдэнд нь гардуулж өгч байснаа санаж байна.
Би ажилтнууддаа “Хүүхдээ цэцэрлэгт нь өөрөө хүргэж өгч бай. Сургууль дээр нь очиж багш нартай нь уулзаж бай” гэж захидаг байсан. Мөрдөн байцаах ажилтныг зөвхөн ажилд нь зүтгүүлээд байвал гэр бүлийн амьдралд оролцох, хүүхдээ өсгөж хүмүүжүүлэх ажлаас хөндийрч болзошгүйг байнга анхаарч байх хэрэгтэйг дахин хэлмээр байна. Ажлын байр нь тухтай гэр бүлийн амьдрал нь түвшин байвал мөрдөн байцаагч алдах нь бага байдаг.
-Бас мөрдөн байцаагч болгонд 10.000 төгрөгийн хадгаламж нээж өгч байсан гэдэг сонин түүх сонссон. Тэр мэдээж ажилд нь тогтоох бодлого байсан уу?
-Ерээд оны эхээр төрийн албанаас олон мэргэшсэн ажилтнууд ажлаас чөлөөлөгдөж байсан л даа. Дийлэнх нь ганзагын наймаа руу. Тэр үед мөрдөн байцаагчдыг яаж тогтоох вэ, ялангуяа мэргэшчихсэн, олон жил ажилласан хүмүүсийг яаж тогтоох вэ гэдэг асуудал Мөрдөн байцаах газрын даргын зөвлөлийн хувьд бодлогын том асуудал байсан. Бид ч их олон арга хэмжээ авсан. Шагнаж урамшуулах асуудлыг хөхиүлж дэмжих том бодлого болгож тавьсан. Намайг ажиллаж байх хугацаанд С.Дамдин,Ё.Бадамдорж хоёр гавьяат хуульч болсон. Үр дүнтэй ажиллаад гавьяа байгуулбал төр чамайг үнэлдэг гэдэг ойлголтыг бий болгохыг хичээсэн. Олон ажилтан төрийн одон, медалиар шагнагдсан. Тэр үед хэлтсийн даргаас доош албан тушаалтай хүнд хурандаа цол өгдөггүй байлаа. Одоо ч тийм. Тэгэхэд 32 жил зөвхөн мөрдөн байцаах ажил хийсэн Өвөрхангай аймгийн мөрдөн байцаагч Бат-Очир гэдэг хүнд хурандаа цол олгосон. Түүнийг Цагдаагийн ерөнхий газрын дарга Б.Пүрэв генерал маань дэмжсэн. Хурандаа цолыг Бат-Очирт аймагт нь Мөрдөн байцаах газрын удирдлага өөрөө очиж гардуулсан. Ар гэрийнхэн, ах дүүс, бүсийн зөвлөгөөнд оролцож байсан мөрдөн байцаах ажилтнууд оролцсон бага наадам зохион байгуулсан. Энэ нь мөрдөн байцаагч нарын урам зоригт нөлөөлсөн ажил болсон шүү.
Үүнээс гадна тэр үед ажиллаж байсан 347 мөрдөн байцаагч бүрийн нэр дээр 10.000 төгрөгийн хадгаламж нээж өгсөн юм. Мөрдөн байцаах албандаа ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гарах үедээ авах болзолтой олгосон. Бас дээр нь албан хаагчдын насанд хүрээгүй 370-аад хүүхэд байсан санагдаж байна. Тэр хүүхэд нэг бүр дээр 1000 төгрөгийн хадгаламж нээсэн. Учир нь манай ажилтнуудын цалин хангамж бага, хадгаламж нээх боломжтой хүн байгаагүй. Тиймээс хадгаламжтай байг, арвижуулаад амьдралынхаа баталгаа болгоод яваг гэсэн зорилготой. Ялангуяа хүүхдийн хадгаламж тэднийг их баярлуулсан.
-Үнэхээр мэргэшсэн мөрдөн байцаагч ажлаас гарахад бол их том гарз биз?
-Тэгэлгүй яах вэ. Бид ажил төрлийг нь орон нутагт очиж шалгаад аль болохоор мөрдөн байцаагчаа тогтоох, аар саар дутагдал байвал түүнийг нь засаад цааш нь тогтвортой ажиллуулах чиг барьж байсан. Шинээр мөрдөн байцаах ажилд томилогдож байгаа хүн таван жилээс нааш мөрдөн байцаагч болдоггүй юм. Ажил нь тийм онцлогтой. Хүнтэй харьцах, биеэ зөв авч явах, ажлын бэлтгэл хангах зэргээр удаан ажиллаж байж бий болдог. Нэг сайн гаршсан мэргэшсэн мөрдөн байцаагч ажлаас чөлөөлөгдөнө гэдэг маш том гарз шүү дээ. Нөхөхөд их хэцүү, дахиад наад зах нь 10 жил шаардагддаг. Одоо ч би залуу дарга нартаа “Хүнээ сайн тогтоо, алдаан дээр нь сурга. Алдааг засч болно” гэж захидаг.
-Мөрдөн байцаагчийн ажил их хүнд гэлцдэг. Хэдэн сар хэрэг мөрдөж илрүүлсний дараа тархинд юу ч үлдэггүй гэж та ярьж байсан удаатай?
-Мөрдөн байцаах ажил оюуны хамгийн хүнд хөдөлмөр гэж НҮБ хэдэн жилийн өмнө тогтоосон байдаг. Үнэхээр хүнд. Ялангуяа ноцтой хэрэг илрүүлэхээр хөөцөлдөж явах, хүнд хэрэг мөрдөж байх үед мөрдөн байцаагч хүний бодол сэтгэхүй нь тэр хэрэг рүүгээ бүрэн дайчлагдсан байдаг. Тиймээс ийм хүнд хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүмүүсийг нэг ноцтой хэрэг дээр ажиллаад шийдсэний дараа тодорхой хугацаанд завсарлага өгч амрааж байх шаардлагатай. Тэр жил би Бельгид туршлага судлахаар долоо хоног ажилласан юм. Яг тэр үед олон жил илрээгүй байсан эмэгтэйчүүд сураггүй алга болсон ноцтой хэрэг илэрч таарсан. Тэр хэргийг мөрдөж байгаа хоёр мөрдөн байцаагчийн ажлын байр нь, гэр рүүгээ очих зам нь, гэртээ очсон хойно нь ч нарийн хамгаалалтад авч ажиллуулж байсан. Хооллох ундлах нь хүртэл хяналттай. Би тэгэхэд асуусан. “Хэрэг шалгаж байх явцад ингээд шийдэж болж байна. Дууссаны дараа яах вэ” гэхэд “Бид мөрдөгчдөө өөр улсад амьдруулна. Шведэд амьдралын өртөг багатай, бололцоо нөхцөл нь илүү, тэнд амьдруулахаар бэлдэж байгаа” гэж танилцуулж байв. Тэр мэтээр ажиллаж байх үед нь ч, алжаас чөлөөлөгдөөд тэтгэвэрт гарсан ч “Яаж байна” гэж харж анхаарч байх ёстой юм байна гэж би ойлгодог. Янз бүрийн дарамт байна шүү дээ, мөрдөн байцаагч хүнд.
-Ярилцлагын эхэнд та хэлсэн. Мөрдөн байцаах албадууд тархай бутархай байх үед хэн дуртай нь хэрэгтэй танилцаж, үүрэг өгдөг байсан тухай. Нэг ёсондоо улс төрийн нөлөөлөл өндөр байж. Гэхдээ одоо ч хууль, хүчний байгууллагад улс төрийн нөлөө тасраагүй байх шиг. Тийм үү?
-Улс төрийн нөлөө гэж юм бий. Хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах ажилд улс төрийн нөлөө гэдэг юм хэзээнээс байсан. Үүнийг таслан зогсоох талаар би ажиллаж байх хугацаанд нэлээд шийдвэртэй алхам хийсэн. УИХ-ын бүрэн эрхийн тухай хуульд гишүүд өөрийн үндсэн үүргээс өөр ажилд оролцохыг хориглосон. Засгийн газрын гишүүдийг ч тэр. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд зөвхөн мөрдөн байцаах албаны бүх шатны дарга, мөрдөн байцаагч хоёр мөрдөн байцаах ажил эрхлэх, мэргэжлийн удирдлага, хяналт өгч байхаар зохицуулсан. Харамсалтай нь сүүлийн үед хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах ажилд нөлөөлөх оролдлогууд үзэгдэж эхэллээ. Хэрэг шалгаж байгаа ажлыг гудамжинд гаргаж байна. “Ингэж шийдэх ёстой” гэж шийдвэртэй холбоотой асуудлыг ч гудамжинд гаргаж байна. Улс төрийн нөлөө бүхий хүмүүс хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах ажил руу хутгалдаж эхэллээ. Энэ бол нэг талаасаа хууль зөрчиж байгаа ноцтой асуудал. Цаашдаа хууль завхруулах хүн хэлмэгдүүлэх аюултай. Ийм учраас улс төрийн нөлөөлөх оролдлогуудыг нэн даруй зогсоох ёстой. Цааш үргэлжилбэл хууль ёс хэрэгжих, шударга ёсны тухай яриад хэрэггүй болно.
-Та бол алдартай хурандаа нарын нэг. Миний харж байгаагаар хэдэн бор цагдаа нар маань мөрдөх ажиллагаагаа сайн гүйцэтгэж байна. Хэдэн сар жилээр хөөцөлдөөд хэргээ илрүүлж байна. Илрүүлсэн хэргээ тэд прокурорт шилжүүлдэг, прокурор нь цааш шүүхэд шилжүүлэх ёстой. Гэтэл прокурор, шүүх дээр ноцтой хэргүүд сар, жилээр түгжигддэг болоод удлаа. Танд тэгж харагдаж байна уу?
-Мөрдөн байцаах байгууллагын хувьд хэрэг мөн үү, биш үү гэдгийг анхны өргөдөл гомдол хүлээж аваад шуурхай шийдэх ёстой. Хэрэг мөн бол Эрүүгийн хуулийн ямар зүйл ангид заасан гэмт хэрэг байна гэдгийг тогтоож, мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулна. Энэ хугацаандаа тухайн хэрэгт холбогдож байгаа хүний гэм буруу, цагаатгах талын аль алины нотлох баримтыг цуглуулж ажиллах үүрэгтэй. Хэргээ шалгаж дуусгаад дараагийн шатанд буюу прокурорт шилжүүлнэ. Прокурор яллах дүгнэлт үйлдээд шүүхэд шилжүүлж, шүүх эцэслэн шийддэг журамтай. Урьд нь мөрдөн байцаагч өөрөө яллах дүгнэлтээ бичдэг байсан. Үүнийг болиулсан юм билээ.
Сүүлийн үед олон хэрэг шүүхэд очоод замхарч байна гэсэн яриа, ойлголт нийгэмд байна. Энэ хоёр талтай. Үнэхээр шийдэж чадахгүй байгаа бол энэ нь хуулийн байгууллагын дутагдал. Аар, саар шалтгаанаар хэрэг буцаах, хугацаа сунжруулах, эсвэл шүүх хурлыг олон удаа хойшлуулж байна. Хариуцлага хүлээхгүй байгаа юм шиг ойлголт бий болоод сүүлдээ хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэдэг үндэслэлээр олон ноцтой хэрэг шийдэгдээд байна. Энэ бол завхрал. Яавч үүнээс зөөлөн үг хэлэх арга байхгүй. Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх хуулийн зорилго нь хэргийг богино хугацаанд илрүүлж шалгаад асуудлыг шуурхай шийдэж байхад оршино. Гэтэл хэдэн жилээр хэрэг мөрдөж байна. Энэ нь ажил эрхэлж байгаа хүмүүсийн мэргэжлийн мэдлэг чадвар, хуулийн мэдлэг, хариуцлагатай холбоотой байна гэж ойлгодог. Иргэд буруу юм яриад бухимдаад байгаа юм биш. Тийм хэрэгт тэрнийг барилаа гээд зарлачихдаг. Тэгээд шалгалаа, хорилоо, гаргалаа гэдэг. Үнэхээр ард түмний хэлдэг ортой шүү. Ялангуяа шүүхийн шатанд үүн дээр онцгой анхаарах ёстой. Явж, явж мөрдөн байцаалтын болон прокурорын хяналтын үр дүн шүүх дээр очоод л харагддаг. Шүүх үүн дээр алдаа гаргах л юм бол бүхэлдээ муухай харагдана.
-Олон хэрэг мөрдөн байцаалтад буцахаар мөрдөн байцаагч муу ажиллажээ гэж харагдаад байна?
-Тэгнэ. Ер нь хуулийн байгууллагын ажилтнуудаас авлига гэдэг юм хол байх учиртай. Мөрдөн байцаах байгууллагын шинэ байрны нээлтэн дээр Ц.Нямдорж сайд хэлсэн үгэндээ “Алтангэрэл гуай, та нарын үед шунал байгаагүй юм” гэж онож хэлсэн. Үнэн үг. Үнэхээр бидний үед нэг хэрэг шалгаж байгаад амьдралаа болгочих, ашиглах, завших сонирхол огт байгаагүй. Бидний цалин амьдралаа залгуулах төдий л байсан. Дахин хэлэхэд хэрэг шалгаж, шийдвэрлэх ажиллагаа шуурхай байх учиртай. Удах нь шалгагдаж байгаа хүнд ч хэцүү.
-Хохирсонд нь бүр хэцүү…
-Тийм ээ, хохирогч залхдаг. Яах гэж байгаа нь мэдэгдэхгүй. Ажилтай юм шиг, хоёр, гурван жил нэг байгууллагын үүд сахидаг тохиолдол байна. Энэ бол хуулийн байгууллагуудын ажлын дутагдал, анхаарч засууштай.
-Хэрэг хэрэг биш болдог, замхруулдаг нэг арга хуулийн замаар бий болчихлоо. Тэр нь хөөн хэлэлцэх хугацаа. Өнөөдөр ч энэ сэдэв шуугиантай хэвээр байна. Улсын төсөвт их хэмжээний хохирол учруулсан ноцтой хэргүүд хэрэгсэхгүй болж байна. Хэргийн хөөн хэлэлцэх хугацаа ямар байх ёстой юм бэ?
-Хөөн хэлэлцэх хугацааны талаар УИХ-аас гаргасан шийдвэр өөрөө алдаа. Энэ алдаанд ард түмэн маш их дүргүйцэж байна. Дургүйцэхээс аргагүй. Ноцтой гэмт хэрэг үйлдлээ, шүүхэд шилжүүллээ гээд зарладаг. Гэтэл тэр нь хөөн хэлэлцэх хугацаагаар хэрэгсэхгүй болчихдог. Өчнөөн тэрбум, өчнөөн сая төгрөгийн хохирол учруулсан хэргүүд Улсын Их хурлаас гаргасан алдаатай шийдвэрээс болж олон хүн хариуцлага хүлээхгүй ял завшиж байна. Улс орнуудын практикийг харахад хөөн хэлэлцэх хугацаа голдуу хэрэг илэрснээр, үйлдсэн этгээд нь яллагдагчаар татагдсанаар тасалж тооцдог. Гэхдээ хэрэг илэрлээ гэдэг ойлголт маргаантай. Энэ алдааг яаралтай засах хэрэгтэй.
-Хууль тогтоогчид ингэж завхруулаад байдаг байж. Гэхдээ олон сар жил араас нь хөөж мөрдсөн, илрүүлсэн, нотолсон хэргүүдээ мөрдөн байцаах албаныхан хамгаалж болдоггүй хэрэг үү. Уг нь та нарын үед алдартай хурандаа нарын нэрс тодорч байлаа. Тэд ажлаа нэр төртэй гүйцэтгэж байсан хэрэг. Харин өнөөдөр нэртэй, зүстэй, зоригтой хурандаа нарыг нэрлэе гэхэд хүн олдохгүй юм?
-Хэрэг шалгаж, хянаж, шүүх ажиллагаанд оролцож байгаа хуульчид хууль тогтоох байгууллагаас гаргасан хуулийг л дагаж мөрдөх үүрэгтэй. Гэхдээ үнэхээр хэрэгжүүлж болохгүй шийдвэр гарвал түүний талаар холбогдох шатанд нь асуудал тавьж болно. Энэ хаалттай биш.
Ер нь болохгүй байгаа юмыг харчихаад шагшраад суугаад байж болохгүй ээ. Байгуулж байгаа нийгэм, иргэдийн эрх, эрх чөлөөний асуудал гэдэг шал өөр нөхцөл рүү орчихсон шүү, энэ Монгол.
Дэлхийн практик ямар байна, ямар чиг хандлагатай байгааг сайн мэдэж, мэдрэмжтэй, санаачилгатай ажиллах хэрэгтэй. “Хэрэгсэхгүй л болчих юм даа” гэж яриад суугаад байж болохгүй. Хөөн хэлэлцэх хугацаатай холбоотой асуудал мөн ч удаж байна. Даруй шийдмээр байна.
-Хөөн хэлэлцэх хугацаанд хамрагдсан хэргүүд ихэнх нь авлига, албан тушаалынх байна. Энэ утгаараа ч тэр, АТГ өөрөө бас нийгэмд баалуулдаг. Авлигатай тэмцэх газарт өнөөдөр таны гарын шавь нар, мөрдөгчид ажиллаж байгаа болов уу. Энэ газар ер нь хэр зөв ажиллаж байна гэж та боддог вэ?
-АТГ-ын удирдлагад зөв хүмүүс томилогдож байсан гэж боддог. Анхны дарга Б.Дангаасүрэнгээс эхлээд жинхэнэ шилдэг сайн хуульчид байсан. АТГ-ынхан багагүй ажил хийж байна. Их түвэгтэй ажил. Цагаан захтай ч гэнэ үү, албан тушаалтай ч гэнэ үү хүмүүсээс тэд айхаа больсон. Энэ бол маш том ололт. АТГ-ынхан дэндүү их өндөр ачаалалттай байна. Цөөхөн мөрдөгч 300, 400 хэрэг мөрдөж байна. Тиймээс АТГ-ын ажиллах нөхцөл, боломжийг эргэж харах, зохицуулах шаардлага байна. Миний бодож явдаг зүйл бол АТГ мөрдөн шалгах ажил эрхлэх шаардлага байна уу, үгүй юү. АТГ, тагнуул гээд газар, газарт мөрдөн байцаах алба байхаар Үндэсний хэмжээний мөрдөн байцаах газар Монголд яаралтай байгуулах хэрэгтэй. Ингэснээр боловсон хүчний бодлого нь төвлөрнө. Мэргэжлийн хяналт гэдэг нь дагнана. Хүнээ бэлтгэдэг, давтан сургадаг, томилдог ажил нэг бодлоготой болно. Үүнээс гадна хүч хэрэгслээ зөв зохистой ашиглах боломж нээгдэнэ.
-Энд тэнд хэлтсийн статустай байх нь хүч сул, нөлөөлөл орох эрсдэлтэй байж мэдэх юм. Үндэсний мөрдөн байцаах байгууллагатай болох санаа аль эртнээс дуулдаж эхэлсэн. Салбарынхан ч мэр сэр ярьдаг юм билээ?
-Цагдаагийн мөрдөгч нэг сая төгрөгийн цалинтай, АТГ-ын мөрдөгч гурван сая төгрөгийн цалинтай. Бүх мөрдөгчийн цалин хангамж, нийгмийн баталгааг ижил түвшинд байлгах хэрэгтэй. Ямар ч өнгийн хэрэг мөрдөгчөөс өргөн мэдлэг, мэргэжлийн ур чадвар, хариуцлага шаарддаг. Адилхан зүтгэж яваа хоёр хүний нэгд хоёр, гурав дахин илүү цалин өгөөд бусад нь амьдралд нь хүрч ядсан юм дөнгөж амсуулаад зүтгүүлээд байж таарахгүй. Дахин хэлэхэд мөрдөн байцаах байгууллагуудыг нэгтгээд үндэсний хэмжээний дагнасан байгууллагатай болж, хуульчийн сонгон шалгаруулалтанд тэнцсэн мэрэгжилтэнг мөрдөгчөөр ажиллуулж, цалин хангамжийг нь нэмэх хэрэгтэй гэж боддог. Газар газар тараагаад байх тусам хүч тарамддаг.
Мөрдөн шалгах ажил хариуцсан бүх шатны даргыг мэргэшсэн сайн хуульч болгомоор санагддаг.
-Тантай ярилцсаных хууль зүйн салбарын өнгө төрхийг асуулгүй өнгөрч болохгүй. Одоогийн сайд Ц.Нямдорж бол энэ албанд насаараа ажиллаж байгаа хүн. Та ч гар нийлэн ажиллаж байсан. Нөгөө талаар Ц.Нямдорж сайд энэ албанд хэтэрхий удлаа гэж шүүмжлэх хэсэг ч байдаг. Таныхаар энэ хүн Монголын хууль зүйн салбарт гавьяатай хүн мөн үү?
-Ц.Нямдорж сайд бол прокурорын байгууллагад олон жил ажилласан. Ер нь их чадвартай шүү. Хуулийн салбарын мэдлэг чадвартай шилдэг боловсон хүчний нэг мөн. Бас зоригтой. Хэлэх гэснээ хэлдэг, хийх гэснээ бие даагаад шийддэг. Тэр хүнд халтай удирдагч биш.
-Их л яхир харагддаг шүү дээ…
-Яхир харагдаад байгаа зарим хүн зөөлөн, алба ажилтанд ээлтэй байдаг. Харьяалж байгаа ажилтнуудаа хайрлаж ч чадна, шаардаж ч чадна. Мөрдөн байцаах байгууллагын шинэ байрыг барихад өглөө бүр ирж ажлыг нь үздэг байсан. Би ганц үүгээр хэлж байгаа юм биш. Ер нь мэднэ. Энэ салбарыг тогоон дотор нь байсан хүн удирдах ёстой. Явуулын юм уу, зүгээр нэг хуулийн боловсролтой хүний хийдэг ажил биш. Самарч мэднэ.
Ц.Нямдорж сайдад дутагдалтай эвлэрдэггүй нэг чанар бий. Хэн нэгэн дутагдал гаргавал шууд хэлнэ. Тэр бол сайн чанар. Ц.Нямдорж сайд ажилтнуудын мэдлэг, чадварыг дээшлүүлэх, ажиллах нөхцөлийг сайжруулахад чиглэсэн олон ажил зохиож байна. Хэд, хэдэн байр бариулж, олон ажилтан тохилог орон сууцтай болсон.
Хууль зүйн салбар өөр салбартай адил биш. Би бол боломжийн мэргэжилтэн хуулийн байгууллагыг толгойлж байна гэж ойлгодог. Ер нь мэдрэмж их сайтай. Магадгүй Ц.Нямдорж гишүүн сайд байгаа учраас улс төрийн янз бүрийн нөлөөллүүд энэ салбарт өнөөдөр харьцангуй гайгүй байгааг ч үгүйсгэхгүй. Хуулийн байгууллагыг улстөржүүлээд тонгочуулаад байдаг бол самарна шүү дээ. Ц.Нямдорж сайдын үгийг бусад нь дутуу сонсоод байдаг юм байна даа гэж харагддаг. Алдаа гарчихлаа гээд байгаа хуулиуд дээр зөв дуугарч байсан.
Ялангуяа парламентад хуулийн боловсролтой мэргэшсэн хүн ховор байна. Болж өгвөл төрмөл заяамал хуульч сууж байх ёстой юм.
-Ц.Нямдорж сайдын өмнөх сайд Х.Тэмүүжин. Х.Тэмүүжинг анх сайд болоход хуулийн салбарт реформ хийх нь гэж олон нийт хүлээлттэй байсан. Түүнийгээ хийсэн ч гэж үнэлдэг хүмүүс байдаг. Бас зарим нь самарч орхисон гэлцэх юм билээ. Танд аль нь тод харагдаж байна?
-Нэг улсын хуулийн салбар толгойлно гэдэг тэр хүнээс их хариуцлага, мэдрэмж, хандлага, дээр нь сайн боловсрол, өндөр чадвар шаардах ажил. Хуулийн бодлого боловсруулах, хэрэгжүүлэх ажлын толгой дээр нь сууж байдаг. Аль, алиныг хариуцах учраас туршлагатай чадвартай хүн хэрэгтэй. Х.Тэмүүжин сайд хуулийн байгууллагад өөрчлөлт хийх гэж нэлээд хэдэн шийдвэр гаргасан. Би харахдаа “Энэ салбар ийм л байвал болох юм байна” гэсэн итгэл үнэмшлээр хийлээ гэж ойлгодог. Гэхдээ амьдрал юу билээ, урд нь туулсан зам нь юу билээ. Яавал алдах вэ, яавал илүү онох вэ гэдэг дээр судалгаа муутай, дутуу хандсан. Тусгай хороо (Дотоодын цэргийг)-г татан буулгасан, Мөрдөн байцаах байгууллагыг Мөрдөх ажилд дэмжлэг үзүүлэх мэргэжлийн газар болгож өөрчилсөн. Төрийн албан хаагчдыг эмнэлэггүй болгосон, зарим амралт, сувиллын газрыг хувьчлах шийдвэр гаргасан зэрэг хэд, хэдэн шийдвэр нь зөв байгаагүй.
-Ингэхэд та нас чинь болоод тэтгэвэрт суусан уу. Эсвэл өөр нэг урт гар орж ирээд таныг тэтгэвэрт суулгасан уу. Яагаад үүнийг асууж байна вэ гэхээр нэг үе хэдэн сайхан хурандаа нар ар араасаа “тэтгэвэр” нэрээр цагдаагийн албанаас гарсан санагддаг?
-Цэргийн албанд ажиллаж байгаа хүмүүс цол харгалзан тэдэн нас хүртэл ажиллана гэсэн шийдвэр байдаг. Тухайлбал, хурандаа цолтой хүн 50 нас хүртэл ажиллаж болно гэдэг. Тэгээд л гарсан. Харин төрд би өгөх ёстой юмаа гүйцэд өгч чадаагүй. Төр надаас авах ёстой юмаа бүрэн авч чадаагүй. Ийм л харуусал надад явдаг. Төр, ард түмний мөнгөөр хоёр удаа 10 шахам жил сурч байж дээд боловсрол олсон. Энэ бол миний өр.
-“Төрд би өгөх ёстой юмаа өгч чадаагүй” гэх ийм бодол тийм ч олон хүний толгойд буудаггүй болов уу. Залуу үеийнхэн битгий хэл хууччуулын дунд ч ховор болсон доо. Төрдөө өртэй гэдэг бодол нэг талаар гоё ч юм шиг, нөгөө талаар харамсмаар сонсогдож байна?
-Ер нь албан тушаал мөнх биш гэсэн ойлголт байдаг. Гэхдээ чи төрөөс юм авсан бол өгөх ёстой, завшиж болохгүй. Цагдаагийн байгууллагад 35 жил, боловсролын салбарт 20 жил ажиллалаа. Төр, ард түмэндээ 55 жил зүтгэсэн. Гэхдээ би залуучууддаа тусална аа.
Б.ЭНХЗАЯА
Үргэлжлэл бий