Сонгууль дөхсөн биш эрх баригчдын бэлэн мөнгө тараадаг өвчин нь хөдөллөө. Мөнгө тараасан түүх дэндүү олон. Сонгууль бүрийн өмнө амлаад л тараагаад л эхэлдэг. Өр тавьж мөнгө тараадаг. Иргэн бүрт 21 мянга, оюутны сар бүрийн далан мянга, өндөр настнуудад сая төгрөг, залуу гэр бүлийн 500 мянга, хүүхдийн хорин мянга, ямааны тоо толгойгоор мөнгө өгч хайр зарлаж үзлээ. Хүний хөгжлийн сан гэж байгуулж хүн бүрт дэвтэр өгөөд л батламж тараагаад л 2009 оноос л гадны хөрөнгө оруулагчдаас урьдчилгаа гэж зээлж авсаар өрийн сүлжээний эхлэл тавигдсан. Мөнгө тараах бүрт архичид, ажилгүйчүүдийн тоо өсдөг байлаа. Монголоороо нэг тэжээврүүд бий болсон. Сүүлдээ салбар салбараар нь бэлэн мөнгө тараадаг болсон. Ноосныхон, газар тариалангийнхан гээд л. Нийтдээ хичнээн их наядыг дэмий цацаж, жорлон руу урсгав. Энэ мөнгөөр бид хэдэн нефтийн үйлдвэр, цахилгаан станц, машины үйлдвэр, хичнээн км зам, төмөр зам барих байсан бол. Засгийн юм үнэгүй гэгчээр зарцуулж ирсэн. Засгийн мөнгө ч гэж юу байхав. Ард түмний татварын мөнгө. Өнөөх тараасан мөнгөө татвар хэд нэмэгдүүлээд буцаагаад авч байгаа. Олон жил ганц үйлдвэр ч барихгүй явсаар сая нэг Энэтхэгийн тэрбум долларын хөнгөлөлттэй зээлээр төр засаг нефть боловсруулах үйлдвэр барьж эхлэв. Эхлэл нь өмнөх Засгийн үед тавигдсан л даа. Таван толгойн ашгаас 800-гаад тэрбумаар төмөр зам тавихаар болсон нь маш зөв шийдвэр болсон.
Сая Эрдэнэс Таван толгойн ашгаас хүн бүрт мөнгө тараах болоод л УИХ-ын гишүүд жигтэйхэн дуу шуу орж, ард түмэндээ хайр зарлаад мөнгө тараая гэлээ. Эдний ингэж орилолдож байгаа нь ямар ч үнэмшилгүй. Нэг л их ард түмнээ боддог хүмүүс шиг жүжиг тавьж байна. Монголын ард түмнийг МАН-ынхан нохой бөөсний чинээ боддоггүйг бид мэднэ. ЖДҮ-чин гишүүд 50 орчим тэрбумыг өөрсдөө хувааж цусалцгаасан. ХЭДС-гийн 2.7 тэрбумыг яаж хувхайлж хоослов. Төрийн банкны хорин тэрбумыг өмнөх захирал нь яав, Хөгжлийн банкнаас улстөрчид нь хувийн компанидаа тэрбум тэрбумаар зээлсэн л байдаг. Шалгалтын дүнгээр 1.3 их наядын зөрчил илэрсэн гэж тухайн үед шалгалтын баг ахалсан Хууль зүйн дэд сайд асан Б.Энхбаяр хэлж байсан. Гэчихээд Эрдэнэс Таван толгойн 1072 ширхэг хувьцаатай хүн бүрт оногдох мөнгийг өөрсдөө халааснаасаа гаргаж өгөх гэж байгаа аятай солиоролдоод уналаа. Энэ бол татварын мөнгө ч биш эх орныхоо газрын баялгаас зарагдаж байгаа нүүрснээс оногдож буй хишиг. Яахыг нь та нар ч мэддэг юм биш. Хувьцаа эзэмшигчид өөрсдөө мэдэх хэрэг.
Тавиад мянган төгрөгөөр нэг уух юм аваад л, эсвэл нэг өдөр хоол идээд л жорлон луу урсана. Хоногийн хоолоо яая гэж байгаа зарим хүнд хэдэн өдрийн хоолны мөнгө болох биз. Энэн дээр ухаан бодлоо уралдуулж зөв зүйлд зориулмаар байна. Нэг ёсондоо улсдаа ашигтай хөрөнгө оруулалт хиймээр байна. Ядуу байлаа гээд өлсөөд үхсэн монгол хүн одоохондоо алга. Энийг төмөр зам, тэр дундаа Гашуунсухайтын төмөр замд оруулмаар байна.
Бидний түрүү оны ногдол ашгийг Зүүнбаян чиглэлийн төмөр замд ашигласан. Юу юугүй ашгаа өгөх нь юу юм. Маргаашийн өөхнөөс өнөөдрийн уушги гэдэг. Өнөөдрийн уушгийг Гашуунсухайтад зориулмаар байна. Нэгэнт хөрөнгө оруулсан юм чинь Зүүнбаянгийн төмөр замаа ч барих хэрэгтэй. Энэ мэт ногдол ашиг өгөх бол бүтээн байгуулалтад өгмөөр байна. Түүнээс биш хувиасаа өгч байгаа мэт бидний мөнгийг тарааж сонгуульдахыг зөвшөөрөхгүй. Тэрний оронд ногдол ашгаараа төмөр замаа тавиад нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүнээс дараа нь ашгаа авна биз. Төмөр зам барихад өгсөн мөнгөө хүү бодож авдаг бол бидэнд илүү ашигтай байна. Төмөр зам, нефтийн үйлдвэр барьж дуустал гурав дөрвөн жил тэсчихвэл үр ашиг нь аяндаа л гарна.
Эхнээс хүмүүс ийм санаачилга гаргаад эхэлсэн байна лээ. Эрүүл саруул залуус ногдол ашиг гэж өгөх тэр бага мөнгийг авснаас ашигтай хөрөнгө оруулалтад зориулъя гэлцэж байна. Албан ёсжуулаагүй л болохоос хувь хувьдаа сошиалаар сэтгэгдлээ илэрхийлсэн байна лээ. Авдаг нь авна л биз. Авахгүйгээр бүтээн байгуулалтад оруулаад дараа нь илүү ашигтайгаар буцааж авмаар байгаа хүмүүс нь уриалаад, нэгдээд, хөдөлгөөн өрнүүлцгээе. Гучин жил зүгээр мөнгө идлээ. Увуулж, цувуулж авсан арав хорин мянган төгрөгөөр бид юу хийж гийгүүлсэн юм. Яг үнэндээ юунд зарцуулснаа ч санахгүй байна. Мөнгө тараах бүрт банкны үүдэнд хамгийн түрүүнд ажилгүй архичид, тэтгэврийн хөгшчүүл л цугласан байдгийг санаж байна. 2011 онд Эх орны хишиг гэж сар бүр 21 мянган төгрөг иргэддээ тараах үед Дэлхийн банкны эдийн засагч Рожер ван дэн Бринк хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа “Судалгаагаар бэлэн өмнгө тараасны дараа хэрэглээ өсч, үүнээс үүдсэн үхэл нэмэгддэг гэсэн тоо гарсан. Аляскад жилдээ нэг удаа иргэддээ бэлэн мөнгө олгодог. Мөнгө олгосон долоо хоногийн дараа үхэл өсдөг гэсэн судалгаа гарсан. Энэ бол хувь хүнд тохиолдож байгаа асуудлын жишээ.
Аляскийн газрын тосны орлогыг хуримтлуулж, Засгийн газрын санхүүжүүлэх сан байгуулсан. Эрүүл мэнд, боловсрол, дэд бүтэц гэх мэт нийгмийн үйлчилгээг бүхэлд нь санхүүжүүлэх болсон. Харамсалтай нь улстөрчид нь бэлэн мөнгө тараах сан болгож, Байнгын сан гэдэг нэртэй байснаа Ногдол ашгийн сан гэдэг нэртэй болгосон. Үр дүнд нь газрын тосны үнэ унахад Засгийн газар нь хүнд байдалд орсон. Нэгэнт ногдол ашиг аваад сурчихсан ард түмэн анхны зорилгыг нь мартчихсан төрийн үйлчилгээ үнэгүй байх ёстой, бас дээр нь бэлэн мөнгө авах ёстой гэсэн сэтгэлгээтэй болдог. Аляскаас өөр ингэж системтэйгээр мөнгө тараадаг улс Монголоос өөр байхгүй” гэж хэлж байжээ. Монголчууд өнөөдрийг хүртэл гучин жил тараасныг нь их, бага гэлгүй аваад л байсан. Авах сэтгэлгээнд нэгэнт дасчихлаа. Энэ удаа гурав, дөрөвхөн жил тэсчихье.Тараасан тав арван төгрөгийг нь авахгүйгээр бүтээн байгуулалтад зориуллаа гэхэд бид өлсөөд үхчихгүй. Тэрэнтэй тэрэнгүй болоод ирсэн биз дээ.
Бүтээн байгуулалтын хөрөнгө оруулалтад орох ёстой мөнгө иргэдийн гарт зүгээр очихоор бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгдэх боломж төдий чинээгээр алдагддаг. Иргэдэд бэлэн мөнгө тарааснаар зах зээл дэх бэлэн мөнгөний хэмжээ баялгаасаа хэт давснаас мөнгө үнэгүйдэх явц манайд болдог. Ингээд л улсаараа эдийн засаг нь доройтоод ирдэг шүү дээ. Монголд төмөр зам хэрэгтэй. Үйлдвэр, цахилгаан станц, зам дэд бүтэцэд бүгдээрээ хөрөнгө оруулалт хийвэл хувьцааны үнэлгээ өснө.
Түүнээс биш өөрсдийнхөө авах ёстой ногдол ашгийг улстөрчдөд санал өгөх өр болгож битгий харцгаа л даа. Тэдний баярлалдан бахдаад байгаа чинь биднээр даажигнаж байгаа ой гутам үйлдэл шүү дээ. Иргэдээ мөнгөтэй болох нь гэж тэд баярлаагүй. Ванга шиг хэлье гэдэг билүү. Сонгуулиар тэд өөрсдийн халааснаас мөнгө өгсөн аятай ногдол ашиг тараасан гэж марсайтал инээж байгаад санал нэхэх болно. Урхинд нь бүү унацгаа. Ирээдүйгээ харж, зөв гарц хайцгаая. Ногдол ашгаараа хөрөнгө оруулсан төслийг сайтар хянаж, үр дүн нэхье.
Central Azian Survey сэтгүүлд нийтлэлч Лаурен Бонилла Монголын сонгуулийн тухай олон жилийн өмнө бичсэн байсан. “Иргэддээ авлига өгдөг, мөнгө тараадаг сонгуулийн энэ байдлыг сонгогчид нь огт буруушаадаггүй”-г тэрээр гайхан “Дэлхийн аль ч ардчилсан оронд сонгогч санал өгөхдөө өөрийн үзэл бодол, хараат бус байдалд үндэслэн шийдвэрээ гаргадаг. Харин Монголын сонгуулийн дүр зураг сонгогчийн үзэл бодол, хараат бусд байдлыг нь хүчээр албадан булааж авч байгаатай адил” гэж тэрээр бичжээ. “Энэ нь цаашлаад Монголд шударга бус зүйл цэцэглэн хөжих нэг том үндэс болдог.
Сонгогчдыг ингэж худалдаж авдаг нь найруулга сайтай жүжиг болдог” хэмээн тэрээр тодотгосон байна. Алийн болгон бид улстөрчдийн найруулсан жүжигт сайн дураараа тоглож байх юм бэ. Эрдэнэс Таван толгойн ногдол ашиг дээр ухаалаг хандаж, улстөрчдийн элдэв жүжгийн эмгэнэлт дүр байхаа больцгооё.