Халимагийн энэ цаг үеийн нэрт яруу найрагч, орчуулагч, утга зохиолын зөвлөгч Василий Баирович Чонгонов 1956 онд Новосибирск мужийн Болотинск районы Ояш сууринд төржээ. Хойд- Осетиний их сургуулийн сэтгүүлчийн анги төгсөж, сонин сэтгүүлийн газарт редактор, зохиолчдын байгууллагад утга зохиолын зөвлөгч, мэргэжлийн орчуулагчаар ажиллаж иржээ.
В.Чонгонов “Тал нутгаасаа би эхэлдэг…”, “Сансрын ойсон дүр”зэрэг үглэл- шүлэг, шүлгийн номууд орос хэлээр туурвин хэвлүүлж, халимаг хэлний яруу найрагчдын олон ном мөн орос хэлээр орчуулжээ. Тэрбээр түүх, гүн ухааны их шуналтан, гүн бат мэдлэгтэн тул түүний яруу найргийн уянгын баатрууд цаг хугацаа, орон зайны хувьд өнгөрсөн үеийн түүхийн эх сурвалжтай нарийн шижмээр холбоотойг олон судлаачид санал нэгтэй өндрөөр үнэлсэн байна.
Яруу найрагчийн “Тал нутгаасаа би эхэлдэг…” номын үглэл-шүлгийн дээжээс монгол уншигчдадаа толилуулахаар бэлтгэлээ.
“ТАЛ НУТГААСАА БИ ЭХЭЛДЭГ… “
Нэгэн цагт шинэ ном гарахад шинэ сууцанд орсон юм шиг сонирхоцгоож:
Гэрийн эзэн сууцандаа ямар тавилга тавьж, амьдралаа яаж тохинуулж, өөрийгөө хэрхэн харуулж байна вэ? гэцгээдэг сэн.
Удалгүй гэрийн модон тавилга хуучирч сонин биш болно. Ном ч мөн үүнтэй адилхан… Уламжлалыг дагаж би өөрийн үглэлээ талын тухай шүлгүүдээр эхэлж байна. Дээрээ уужим тэнгэр нөмөрсөн уудам тал минь ямар болохыг та бүхэн харцгаана уу…
Аглаг тал нутгаасаа би эхэлдэг,
Агь, хялганаас би дуугаа эхэлдэг…
Алаг зүрх, бүхий л сэтгэлээрээ, би
Алтан талтайгаа амин холбоотой.
-Хар хорон санааг ялахын тулд
Хамаг сэтгэлээ чи зориулаа! гэж,
Уудам тал минь нэгэнтээ надад
Ухааруулж хэлсэн юм шүү дээ.
Өөрөө би хаана явлаа ч гэсэн,
Үүрийн туяаг яаж угтлаа гэсэн,
Өнө эртнээс ирсэн мэргэн үгс
Хоньчины түүдэгтэй гэрэлтнэм.
Аглаг тал нутгаасаа би эхэлдэг…
Атар талынхаа өмнө би үүрэгтэй,
Надад өөр ямар нэгэн шүүгч
Нарт хорвоод байхгүй шүү дээ.
Аглаг тал нутгаасаа би эхэлдэг…
Агь, хялганаас би дуугаа эхэлдэг.
Намуун салхины чиглэлийн дагуу, би
Нарийн өвсний шилбэ мэт найгадаг аа.
…Халимагийн тал дээр ардын оюун ухааны дээд оргил, алмааз эрдэнэ мэт “Жангар” гялалзан дүнхийнэ. “Жангар”-ын домогт улс орон “Бумба” тал нутгийн хүн болгоны сэтгэл зүрхэнд оршном. Гэвч харамсалтай нь, түүнийг хүн бүр оюунаараа гүн ухаарч нээж чадахгүй, бас түүнтэй энх тайвнаар аж төрж чадахгүй ажээ. “Жангар”-ын 12 баатрууд нь бол хүмүүний ертөнцийн 12 дутагдлуудтай, хилэнцтэй тэмцэх илд мөнийг халимагууд “Арванхоёр зүйл“ гэдэг юм. Таны сэтгэлд өн баян “Бумба” орон үүрд орших болтугай!
“ЖАНГАР” ТУУЛЬСИЙГ УНШААД…
-1-
Замын хажуу дахь өнчин ганц булш,
Ядарсан буурал жангарч өвгөн мэт ээ.
Зэврүүн намрын жихүүн хар шөнүүдэд
Бурханд залбирагч мөргөл үйлдэх мэт ээ.
Мөнх бусын газар тертөнцийн шуурга, салхийг
Буддын бурхад тоож үзэх хайхрамжгүй билээ.
“Аранзал” алдарт адуу гурван зуун жил гуниглан
Ар Монголын Хангайн ногоог сангалзана билээ…
-2-
В.Каруевт
Та Жангар туульс хэрхэн хайлахыг сонссон уу?
Түүнд тал нутгийн бүргэдийн хагшаа сонсогддог юм,
Түүнд жороо морины давхих төвөргөөн байдаг юм,
Түүнд бас
“Орших уу, эс орших уу?” гэх гунигт хашгираан буй юм.
Хайртай, Эх болсон орныхоо төлөө
Халимаг иргэн бид амиа алдсан нь олонтаа.
Амиа, миний бие алдвал нутгийн шороонд
Аягахан улаан цус, цагаан яс минь шингэнэ!…
Манай энэ самуун түгшүүртэй цаг үед эмэгтэйчүүдэд маань дээд зэргээр бишрэл элбэрэлтэй хандах ёстой. Ямар ч магтаалын үгс гоё биш аж.
* * *
Амраг бүсгүй минь! Чи харцаараа л намайг сэргээнэм,
Амраг бүсгүй минь, чиний өмнө өөрийгөө би зэмлэнэм.
Чи бидэн угаасаа хоёр эсрэг, тэсрэг цэнэгүүд ажээ
Чи минь мөнхийн эерэг, би чиний дэргэд сөрөг цэнэг ээ.
Намайг муулдаг хүмүүс “Та хоёр тэс өөр хүн!” гэж
Чамайг тэд нар ийн ятгадаг ч, чи сонсдоггүй юм.
Чамайгаа би “Миний хайрт ногоон Дарь эх” гэж
Чадахын хэрээр бурхан шажины шүтээн болгов!
Амраг хайрт бүсгүй минь ээ!
Аж төрөлд маань юу тохиолдсон ч
Энэ л насаараа, эцсийн амьсгал хураах хүртлээ
Энхрий ялдам царайг чинь шуналтайяа озон таалж
Эсэргэн шөнө ч хайрын үгсээ унших мэт илэрхийлнэм!
Заримдаа би өөрийгөө маш их өрөвддөг учир тийм сэтгэлийн байдлыг илтгэх энэ хоёр шүлэг тэрлэв.
* * *
Намрын гандсан ширүүн ногоо мэт
Нартын амьдралд тэнсэж явнам.
Хилэнцэт хорхой мэт өөрийгөө
Химлэн, бусдаас ялгаран байнам.
Харин урьд нь их аз жаргалтай
Хачин сайн сэтгэлтэй, эелдэг байлаа.
Урт хөл дээрээ зогсох царцаа мэт
Урин зуныг магтан дуулдаг байлаа.
Зуурдын настай царцаахай минь,
Зуны улирал өөр нутаг руу талийжээ.
Намрын шарласан ширүүн ногоо мэт
Налгар талдаа би ч уусан үгүй болноо.
Намрын улирал нь жилийн онцгой цаг үе учир олон уран бүтээлчид дуртай байдаг. Намар нь намуун дайсан нэртэй ч дуу хоолойн мэргэн цэцнээр бол оны эцэст тодорхой үр дүн гаргадаг.
* * *
Аагим зуны улирал буданд төөрч
Аль эрт дууссанаа мэдэхгүй буй за.
Яг ийн нисэхдээ шархадсан эм бүргэд
Ямбий далавч далиа чирэн сажилна.
Удахгүй хур бороо гунигтай дусална,
Удаан, аяархан эхэлснээ хүчтэй асгарна.
Хур бороо хашаа, хүрээн дээр дусална,
Хур бороо лошго ургамал дээр дусална.
Тэнгэрийн хаяа, өнжих тариан дээр
Тэнд бас өвөлжих тарианы түрүүн дээр
Намрын, нэн адгуу агтчин мэт салхин
-Хурдлаарай! гэж үүлэн сүргийг яаруулна.
ОРОС ХЭЛНЭЭС Х.ХАНГАЙСАЙХАН МОНГОЛЧЛОВ.