Ерөнхий сайд асан М.Энхсайхан одоогоос жил гаруй өмнө www.paxmongolica.com цахим хуудсандаа “Одоохондоо уул уурхайн түүхий эдээс зөвхөн газрын тос, байгалийн хий л улс орнуудын хэрүүлийн алим болж байна. Зэс, нүүрс, бусад уул уурхайн нөөц бол цаашаа л байна даа.Ойрхи Дорнод, Иран, Ирак, Сири тойрсон элдэв дайн дажины цаана газрын тос, байгалийн хий байгаа. Сири Ирантай нийлж хийн хоолой барих санаархлынхаа төлөө иргэний дайнтай золгосон гэх. Үнэнд тун ойрхон байж мэдэх хувилбар. Байгалийн хий бүхий орнууд бүгд л Европын зах зээл дээр гарах гэж эрмэлзэж буй. Тэдний нэг нь Орос орон. Байгалийн хийн нөөцөөр Орос орон дэлхийг тэргүүлж буй.Орос орон Европт болон Хятадын зах зээлд байгалийн хийгээ нийлүүлэх хүсэлтэй. Түүний илрэл нь “Nord Stream 2”, “Сила Сибири” гэх мэт төслүүд” гэж бичиж байв. Ерөнхий сайд ОХУ-д айлчилсан өдрүүдэд хийн хоолойг Монголоор дайруулж тавих тухай хорин жил үргэлжилж буй яриа дахин сэргэж байна. Ерөнхий сайдын айлчлалтай зэрэгцээд М.Энхсайханы жилийн өмнө онцолж бичиж суусан “Сила Сибири” буюу “Сибирийн хүч” хий дамжуулах хоолой ашиглалтад орчихлоо.
“Сибирийн хүч” хий дамжуулах хоолойгоор Орос хийгээ нийлүүлж, Хятад худалдаж авна. Энэ төсөлд хойд хөршийн “Газпром”, урд хөршийн үндэсний нефть-хийн корпорацийн CNPC хамтарч буй. 3000 км урт хий дамжуулах хоолойн өртөгт ОХУ 50 тэрбум ам.доллар зарцуулсан. Хийгээ зараад нөхөх боломжгүй их мөнгө гэж эдийн засагчид онцлоод эхэлчихсэн. “Сибирийн хүч” шиг хийн хоолойн аварга төсөл замдаа том хэрэглэгчгүй бол үр ашиг багатай байдаг. Оросоос шууд Хятад руу дундаа ямар нэг хэрэглэгчгүй нь “Сибирийн хүч”-ийг эдийн засгийн ашиг багатай гэж тодотгоход хүргэж байгаа. Товчхондоо ОХУ-ын хувьд ингэж их мөнгө заран байж хөдөлсөн нь цаанаа улс төрийн утгатай гэсэн тайлбарыг учир мэдэх улс хэлж байна. Хойд хөршийн тухайд хийгээ Европт зарах төлөвлөгөө, зорилго нь хүндрэл, саадтай яваа. Ийм шалтгаанаар шинэ гарц хайж Хятадтай гар барьсан гэх өнцөг, тайлбар дуулдаж эхэллээ. Хийн хоолойд нэг сул тал байдаг. Нийлүүлэгч нь нэг, хэрэглэгч нь нэг учраас жинхэнэ зах зээл биш хэмээдэг. Нийлүүлэгч нь нэг, хэрэглэгч нь нэг байх нь монополийг үүсгэдэг гэсэн дүгнэлтийг эдийн засаг гадарлах хэн ч хийчихнэ. Нийлүүлэгч тал дургүйгээ хүрвэл крантаа хаахад хэрэглэгчид эрсдэл үүснэ, хэрэглэгч авахгүй гээд гөжихөд л нийлүүлэгч аргаа барах учраас зах зээл утгаараа хөгжсөн улсууд дан ганц хийн хоолойд найр тавьдаггүй.
Байгалийн хийг хэрэглэгчид хүргэх тээвэрлэлтийн хоёр арга бий. Нэг нь “Сибирийн хүч” төсөл шиг шууд хийн хоолойгоор дамжуулж хэрэглэгчдэд хүргэх. Нөгөө нь байгалийн хийг шингэрүүлж савлаж, тээвэрлэж, буцаагаад хийн төлөв байдалд шилжүүлэн хэрэглэгчид хүргэх арга. Европ, барууныхны тухайд хоолойгоор газ авах шийдэл гаргалаа гэхэд шингэрүүлсэн хийн тээвэрлэлтийг хослуулах шийдлийг илүүд үздэг. Өөрөөр хэлбэл, байгалийн хийг хоолойгоор авахын зэрэгцээ шингэрүүлсэн хэлбэрээр тээврээр авч байж эрсдэл багатай аж төрнө гэж хардаг. Хийн хоолойн дамжуулалт, шингэрүүлсэн хийн тээвэрлэлт өрсөлдөж байж зах зээл талаасаа ноцтой асуудал үүсэхгүй, нэг нь нөгөөгөө нөхөөд явчихна гэсэн үг. Үүний шалтгааныг М.Энхсайхан “Хийн хоолойгоор байгалийн хийг Европ руу тээвэрлэх нь алсдаа Европыг Оросын монопольт байдлаас хараат болгоно гэсэн болгоомжлол байдаг. Хэрүүлийн гол сэдэв нь энэ болов уу” гэж тайлбарлав.
“Сибирийн хүч”-ийн хоолой Сибирийн хамгийн хүйтэн бүсэд орших Чаяндин, Ковыктины ордуудаас Хятадтай залгаа хилийн бүсэд орших Оросын Благовещенск хотод хүрнэ. Өөрөөр хэлбэл Хятадын дотоодын хий дамжуулах хоолой “Сибирийн хүч”-тэй ингэж холбогдох юм. Цаашлаад өмнө зүгт Шанхай хот хүртэлх 3370 км зайд хий дамжуулна. Энэ аварга хоолой 2025 онд бүрэн хүчин чадлаараа хий дамжуулж эхэлнэ гэсэн мэдээлэл цацагдаж байна. Оросын талаас уг хоолойг хариуцах “Газпром” таван жилийн өмнө урд хөршийн үндэсний нефть хийн корпорацитай 30 жилийн хугацаанд 400 тэрбум ам.долларын хий нийлүүлэх үнийн дүнтэй гэрээ байгуулсан юм. Энэ гэрээ “Газпром”-ын түүхэнд “хамгийн том” гэсэн тодотголтойгоор хэрэгжиж байгаа.
Ерөнхий сайдын айлчлалын үеэр В.Путин хийн хоолойг Монголоор дайруулах асуудлыг судалж үзье гэсэн утгатай үг унагаад байна. Тэгтлээ найдах үг мөн биш гэж дүгнэхээ түр азнаад Оросоос хий худалдаж авах Хятад руу өнгийгөөд үзье. Хойд хөрш толгой дохилоо гэж бодоход урд хөрш ОХУ-аас хий авах тал дээр ямар бодлого барьж явааг анзаарах хэрэгтэй. Худалдан авагч тал толгой дохиж байж Монголын нутгаар хийн хоолой тавигдах эсэх асуудал яригдах учраас. Оросын эрчим хүчний бодлогыг сөхөөд харахаар газын хоолой асар ихээр барьж буй.
Герман, Итали гээд зүүн, баруун Европын хийн хэрэглээний дийлэнхийг хангаж байгаа, сүүлийн үед алс дорнод руу түлхүү хандаж эхэлсэн ОХУ алсдаа Ази, Европыг холбосон эрчим хүчний гол удирдлагын төв болох амбицтай. 250 тэрбум шоо метрээр хэмжигддэг хийн экспортоо арван жилийн дотор 50 орчим хувиар нэмнэ гэсэн тоо гаргачихсан яваа. Гэхдээ хойд хөршийн энэ амбиц ажил болох эсэх нь Хятадаас шууд шалтгаална. Гэтэл Хятад улс Оросын амбицыг хүлээн зөвшөөрөх орон мөн үү? 110 тэрбум шоо метр хийн хэрэглээ нь 210 тэрбум шоо метр давах прогноз гарсан Хятадын хувьд Оросоос их хэмжээний хий экспортлохоос өөр арга байхгүй юу? Сая онцолсон хоёр асуултад хариу хайя.
ОХУ-д эрчим хүчний салбарт 2030 он хүртэл баримтлах бодлого гэж бий. 2035 он хүртэл эрчим хүчин дээрээ ямар бодлого барихаа ч харчихсан яваа. Сүүлд боловсруулсан 2035 он хүртэл эрчим хүчний салбарыг хөгжүүлэх бодлогын баримт бичигт бидний хувьд анхаарахгүй орхиж болохгүй нэг өгүүлбэр дурайж байна. Хятадтай хийж буй худалдааны хэлэлцээр маш удаан байгаа гэсэн утгатай өгүүлбэрийг “Энергетическая стратегия Россий на период до 2035 года” гэсэн төслөөс харчихаж болно. Нэг нь хийгээ нийлүүлчих гээд, нөгөө нь хөдөлж өгдөггүй бэрхшээл ОХУ, Хятадын харилцаанаас тод харагддаг. Нэг тод жишээ нь сая ажил болсон “Сибирийн хүч”. “Сибирийн хүч” төслийн тухайд олон жил ярьсны эцэст биеллээ олсон ажил. Урд хөрш эрчим хүч, тэр дундаа хийн хэрэглээгээрээ аль нэг улсаас хамааралтай байх бодлого барьдаггүй. Хойд хөршийн тухайд алс Дорнодын чиглэлд хийн хоолой татаж, газ нийлүүлэх сонирхол өндөр ч нөгөө талд урд хөрш Оросоос их хэмжээний хий авахгүй байх бодлого барьж яваа. Хятадын хийн хэрэглээний 60-70 хувийг Туркменистан дангаараа нийлүүлдэг. Далай талаасаа Австрали, Катар гэх мэт нийлүүлэгч бий. Туркменистаны хувьд жижиг улс учраас яаж ч харсан Хятадтай зиндаархахгүй. Харин Оросын хувьд огт өөр дүр зураг харагддаг. Хүчирхэг цэрэг армитай, дэлхийн их гүрнүүдийн нэг. Ийм улсаас хийн хэрэглээгээрээ хараат аж төрөх хүсэл Хятадад байхгүй нь хэтэрхий тодорхой асуудал. Сая ашиглалтад орсон “Сибирийн хүч”-д хятадууд зүгээр ч нэг толгой дохиогүй. Эрчим хүчний хэрэглээгээ төрөлжүүлэх бодлогоор Си дарга Путинтай гар барьсан гэж учир мэдэх улс хэлж байгаа.
Хятадын эрчим хүчний хэрэглээний бүтцийг одоогоос 2050 он хүртэл харьцуулж харуулсан судалгаа бий. Нүүрсний хэрэглээ буурах нь тодорхой байна. Нүүрсний хэрэглээ буурах хэмжээгээр сэргээгдэх эрчим хүчний хэрэглээ огцом өсөх зураг гарчихаж. Гэхдээ сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрт нь хий багтдаггүй. Хийг био түлш гэж тодотгодог. Хятадын эрчим хүчний салбарт био түлшний хэрэглээний хувь 2050 он хүртэл өөрчлөгдөхгүй гэсэн прогноз гарчээ. Бүр тодруулж хэлбэл биет хэмжээгээрээ өсөх ч нийт хэрэглээнд эзэлж буй хэмжээ нь өөрчлөгдөхгүй гэсэн үг. Товчхондоо урд хөрш ирэх хорь, гучин жилдээ лав хийгээр ангаж цангахгүй гэсэн үг.
Хийн хоолой асар их ашиг дагуулсан бизнес гэсэн ерөнхий ойлголт байдаг.
Оросоос Хятад руу чиглэсэн хийн хоолой хэр ашигтай ажиллах талаар хэдэн тоо сонирхуулъя. Зүүн Сибирээс Хятад хүрч байгаа хийн нэгжийн өртөг нь дөрвөн ам.доллар. Урд хөршид худалдаж буй үнэ нь 5-6 ам.доллар. Бүр тодруулж хэлбэл хойд 1000 шоо метр хий тутмаас хоёр ам. долларын ашиг олно гэсэн үг.
“Сибирийн хүч”-ийн тухайд 30 жилээр тооцож гэрээ байгуулсан бизнес учраас мөнгөн дүн нь томоор яригдаж байгаа.
Ингээд харахаар хийн хоолойг нутгаараа дамжуулсны төлбөрт учиргүй их мөнгө халааслаад сууна гэх горьдлого гэнэн ойлголт болж таараад байна. Хийн хоолой тавих төдийд мөнгө аваад сууна гэсэн ойлголт бас байхгүй. Тодорхой хэмжээнд хариуцлага хүлээж таарна. Хийн хоолой гэдэг газар дор булаад мартчихдаг зүйл биш. Хийн хоолойг нутгаараа дамжуулахын эрсдэл нь юу болохыг Зүүн Европын жишээнээс харчихаж болно. Жишээ нь, Украин байна. Нутгаар нь дайруулсан хийн хоолойн асуудал хурцдаж, улсаа хэд хуваалгаж байж нэг юм намжсан. Хятад, Оросын засаглал манайхаас өөр. Хоёулаа нэг хүний толгой, дохиураар хөдөлдөг. Ийм хөршүүдийнхээ нөлөөнд хэт орчихгүйн тулд гуравдагч хөршийн бодлого барьдаг ардчилсан Монголын хувьд анзаарах л өнцөг.
Энэ мэт эргэж харж, эргэцүүлж тунгаах олон асуудал хийн хоолойн эдийн засагт бий. Шууд тугаа намируулж, уриа хашгираад орох ертөнц биш гэдгийг нотолсон жишээ дэлхийд олон. Жишээ сонирхуулахын өмнө багахан оршил мэдээлэл өгье. Украины хэрэг явдлаас болж Оросын Европт гаргаж байсан хийн хоолойд асуудал үүсч хойд хөрш шинэ маршрут ярьж эхэлсний нэг нь “Туркийн урсгал” хий дамжуулах хоолой. Энэ урсгалыг нэлээд дээхнэ тохироод хэрэгжүүлэх шатанд явж байгаа. Гэрээ хэлэлцээр нь 2008 онд байгуулагдсан, одоо барилга угсралтын шатандаа яваа. Үүнээс гадна Хар тэнгисийн доогуур дахин нэг хоолой явж буй. Тодруулж Азарбейжаны хоолой. Энэ хоолойг Болгарын нутгаар дайруулна гэсэн тохироог Азербейжан Болгартай хийгээд байна. Хоёр тал өнгөрсөн аравдугаар сард за зүй болоод гэрээнд гарын үсгээ зурчихсан.
Болгар, Азербейжан улсууд гар барьсны дараахан буюу энэ сарын 4-нд В.Путин Сочид нэг мэдэгдэл хийгээдэхэв. Хойд хөршийн төрийн тэргүүний “Хийн хоолой барих ажлыг Болгар санаатайгаар саатуулж байна. Ингээд байвал бид өөр газраар барьж чадна шүү. Бидэнд Европ руу гарах өөр арга олдоно” гэсэн анхааруулга, шахалт ханхалсан мэдэгдлийн дараа Болгарын Ерөнхий сайд бидэнд саад болох санаа байхгүй гэсэн дипломат өнгөтэй үг унагасныг дэлхийн хэвлэлүүд онцолж мэдээлсэн. Болгарын ерөнхий сайд хариу байр суурь илэрхийлэхдээ “Бид НАТО-гийн бие даасан гишүүн орон” гэсэн үг хавчуулна лээ. Аль нэг улс орны дарамт шахалтад орчихоор орон биш шүү гэсэн утга ханхалсан үг мөн үү гэвэл мөн. В.Путины бухимдал Медведевийн Болгарт хийсэн айлчлалаас эхтэй. Хойд хөршийн Ерөнхий сайд Болгарт айлчлахдаа хийн хоолойн асуудлаа яг таг болгох гэж л дээ. Гэтэл өнөөдүүл нь тоймтой байр суурь хэлэлгүйгээр явуулчихаж. Айлчлалынхаа дараа Медведев “Болгарын тал баталгаа өгсөнгүй” гэж мэдэгдсэн нь цагаан дээр хараар дурайж байна. Болгар Орост нүүр өгөөгүй хэрнээ Азербейжантай гар барьж тохироо хийсэн нь В.Путиныг мэдэгдэл хийхэд хүргэсэн хэрэг. Путины бухимдал хоёр шалтгаантай. Эхнийх нь Азербейжан гэж шинэ өрсөлдөгч Европын зах зээлийг нь хуваалцахаар Болгартай гэрээ хийсэн явдал. Хоёр дахь шалтгаан нь Болгарын зөрүүдлэл. Болгарыг шахаж дарамталж буй энэ байдлаас “хийн хоолойг нутгаараа дайруулах тийм ч хүсэхээр зүйл биш” гэсэн дүгнэлт хийчихэж болж байна. Дахин тодотгоход их гүрний аясаар байхгүй бол улсаараа эвгүй байдалд ордог иймэрхүү жишээ ганц Болгараар тогтохгүй.
Хийн хоолойг Монголоор дайруулах асуудлыг судалж үзнэ гэсэн Путины үгний ард бас нэг том болгоомжлол бий. Хийн хоолойн хувьд Украин улс Орост гашуун туршлага болсон. Украинаас болж ОХУ Европ гэх том зах зээл рүү шинэ гарц хайж элдэв юм болж яваа. Манайх шиг тогтворгүй орчинтой улсын газар нутгаар хийн хоолой дайруулбал эрсдэлтэй гэдгийг мань эр тооцчихсон суугаа нь тов тодорхой асуудал.
ОХУ Баруун Сибирь дэх байгалийн хийн том нөөцдөө дулдуйдаж Алтайн нуруугаар хийн хоолой татах сонирхолтой яваа. “Алтай” төсөл хэрэгжвэл багахан хэсэг нь Монголоор дамжих хувилбар эдийн засгийн ашигтай гэж хойд хөршийн эрдэмтэд онцолдог. Хойд хөрш хийн хоолойн “Алтай” төслөө боловсруулахдаа Монгол, Казахстаны нутгаар биш яг дундуур нь тавих тооцоолол хийгээд байгаа. Монгол, Казахстан хоёр улсын яг дунд 20 орчим км-ийн зурвас бий. Оросууд хийн хоолойгоо яг тэр зурвасаар дайруулан зурчихсан суугаа гэсэн үг. Энэ хувилбараар төслийг үргэлжлүүлбэл хийн хоолойн шугам Алтайн нурууны өндөрлөг дээгүүр тавигдана. Өөрөөр хэлбэл 3500 метрийн өндөрт тавигдана гэсэн үг. Дахин хэлэхэд ийм өндөрт хийн хоолой тавих асар өндөр зардалтай, зардал өртгөө бодвол Монголоор зурвас дайруулах боломжтой гэсэн хувилбар бий. Гэхдээ энэ хувилбар В.Путиных биш хойд хөршийн эрдэмтдийнх нь санаа. Вашингтон хот дахь Стратеги, олон улсын судалгааны төвийн эрчим хүч, аюулгүй байдлын мэргэжилтэн Эдвард Чоу “Алтай” төслийн талаар яг жилийн өмнө “Хэдийгээр яриа хэлэлцээнд ямар нэг өөрчлөлт ороогүй байгаа ч миний бодлоор БНХАУ энэ төслийг илүүд үзэхгүй байх. Баруун Сибирь дэх Оросын хамгийн том орд газрыг “Алтай” төсөл дайран өнгөрч байгаагийн зэрэгцээ Европ руу нийлүүлэх боломж нь нээгдэх юм. Ингэснээр ОХУ-ын байгалийн хийн өрсөлдөх чадвар өснө. Харин БНХАУ-ын хувьд “Алтай” төсөл ямар ч ашиггүй” гэж дуугарсан удаатай.