Ч.Цэнднадмид багш Шри Шри Рави Шанкарын хамт
Амьдрах урлаг бясалгалын төвийн багш Ч.Цэнднадмидтай ярилцлаа.
-НҮБ-ын зөвлөх, Дээрхийн гэгээнтэн Шри Шри Рави Шанкар энэ сарын 7-нд Сүхбаатарын талбайд олон нийттэй уулзсан. Үүний дараагаар сошиалаар “Монголчууд мунхарчээ, харийн шашинд оржээ” гэх мэтээр шүүмжлэгсэд гарч ирсэн. Та үүнд ямар хариулт өгөх вэ?
-Гүрүдэв Шри Шри Рави Шанкар багш Монголд айлчлаад буцлаа. Багш маань зөвхөн Монголд ирсэн юм биш л дээ. Дэлхийг тойрон явж, дэлхийн олон олон сая хүнтэй уулздаг. Хүний дотор гэрэл гэгээ, аз жаргал гэж зүйл байдаг юм. Гэтэл хүн аз жаргал, гэрэл гэгээгээ гаднаас ихэвчлэн хайж байна. Би аз жаргалтай болохын тулд тийм юмтай болмоор байна, аз жаргалтай амьдрахын тулд тэгмээр байна, ингэмээр байна гэдэг. Гадагшаа чиглэсэн хэтэрхий ийм их хүсэл, мөрөөдөлтэй амьдарцгааж байна. Иймээс энэ оюун ухааны их мастер маань “Өөрсдийнхөө дотор руу чиглэ. Өөрийн тань дотор амар амгалан байгаа. Дотор тань эрч хүч, аз жаргал байгаа” гэдгийг бидэнд таниулж, хэлж өгч байгаа юм. Ялгаагүй, миний хувьд ч тэр багштайгаа уулзаагүй, учраагүй байхдаа хориод жилийн өмнө мөн л тэгж бодож байсан. “Би аз жаргалтай байхын тулд яах ёстой вэ. Их эд хөрөнгөтэй болох уу, эсвэл том албан тушаалд очиж том дарга болох ёстой юм болов уу. Яавал би эрх мэдэл, эрх чөлөөтэй амьдралаар амьдрах юм бэ” гэж боддог байсан. Ямар ч хүн ийм бодол боддог. Бидний сэтгэл гадагшаа чиглэсэн үед энэ амьдралдаа хэзээ ч аз жаргалтай болж, түүнд хүрч чаддаггүй юм байна. Гадагшаа чиглэсэн юм хэзээ ч дуусашгүй. Хүүхэд маань том болоосой гэнэ. Хүүхэд нь том болчихоор “Одоо нэг сургуульд оруулаад авбал уу” гэнэ. Сургуульд орчихоор нь “Сургуульд орох нь орчихлоо. Одоо нэг их, дээд сургууль төгсгөчихвөл бол оо” гэнэ. Их, дээд сургууль төгсчихөөр нь төгсчихлөө гээд тэр чигээр нь орхидоггүй. “Энийгээ нэг ажилд оруулчих юмсан” гэнэ. Ажилд орчихоор “Сайн хань ижилтэй болгочих юмсан” гэнэ. Энэ нь ерөөсөө дуусахгүй. Гадагшаа тэмүүлсэн сэтгэл дэлхий ертөнцийн хүмүүсийг ядрааж байна. Хүмүүсийг аз жаргалтай, амар амгалан байх тэр чадварыг алдагдуулж байна. Хүн ямар үед бүтээлч, амжилттай байдаг вэ гэхээр дотоод сэтгэл амар амгалан байгаа үед. Дотоод сэтгэлийн түвшинд илүү хангалуун, бүрэн дүүрэн мэдрэмж төрж байгаа үед хүн амжилттай амьдардаг. Юмыг дутуу гэж бодож байгаа үед дандаа зовлонтой, амнаас нь гомдол, гоншигонол, шүүмжлэл, доромжлол, муухай үгс цувардаг. Багш маань дэлхийг тойрон явж өнөөдөр бидэн дээр ирж, бидний энэ их эргэчихсэн, буруу амьдралыг зөв болгох гээд сайхан мэдлэг түгээж, амьсгал, иогийн дасгалыг зургаагаас 100 настай хүнд хүртэл заах хөтөлбөрүүдийг бий болгоод байна. Энэ хөтөлбөрүүдэд хамрагдсан хүмүүс маань дотроосоо сэрээд “Өө би чинь буруу явж иржээ” гэж ухаардаг. Манай хичээлд 80 настай, их сургуульд багшилж байсан профессор хүн ч сууж байсан. Тэр хүн таван өдрийн хичээлд суучихаад “Би чинь ер нь их муухай биеэ тоосон хүн байжээ” гэж хэлсэн шүү дээ. Тэр хүн маш их оюун ухаанч, шинжлэх ухаанч, профессор хүн. Насаараа их сургуульд багшилсан гэхээр ямар ухаантай хүн байх вэ. Тэгтэл тэр хүн манай хичээлд таван удаа суусны дараа тийм мэдрэмж төрж байна шүү дээ.
-Хүмүүс газар нутгийн төлөөх ч юм уу, ямар нэг намын эсрэг жагсаал, утааны эсрэг цуглаанд тийм олноороо очоогүй. Гэтэл Шри Шри Рави Шанкар багшийн бясалгалд суух гэж тэр олон мянган хүн очсон нь тэд сэтгэлийн амар амгаланг юунаас ч илүү хүсч, эрэлхийлж байгааг харууллаа. Хүмүүс энэ цагт сэтгэлийн амар амгаланг маш их хүсч байна?
-Багшийн маань монголчуудтай уулзсан тэр уулзалт дэлхийн 89 оронд шууд хүрч, шууд бичлэгийг нь 50 мянган хүн шэйрлэсэн байна билээ. Дээрхийн гэгээнтнийг монголчууд хамгийн том талбайдаа ямар олуулаа хүлээн авсныг дэлхий даяар харж “Монгол ямар гайхалтай орон бэ” гэдгийг харсан. Шри Шри Рави Шанкар багшийг хэн бэ гэдгийг дэлхий нийт таньчихсан юм л даа. 150, 160-аад оронд Амьдрах урлаг төвүүд нээгдсэн. Тухайн улс орны төрийн тэргүүнүүд нь багшийг хүндэтгэдэг.
Та өнөөдөр ямар нэгэн хоол идлээ. Тэр хоолны тань ногоог хэн нэгэн тарьсан байж таараа. Зүрхний сайн эм гээд л ууж байгаа. Тэр эмийг хэн зохион бүтээсэн юм бэ. Доктор, профессор, анагаах ухааны том эрдэмтэн л бүтээсэн. Хүн өвдөхөд хэн туслах вэ. Эмч нар тусална. Тэгвэл сэтгэл санаа хямрахад хэн тусалдаг юм бэ. Оюун санааны лидерүүд тусалдаг юм. Оюуны санааны лидер гэж хэнийг хэлдэг вэ. Оюун санааг бид нараас илүү мэдчихсэн хүмүүсийг хэлдэг. Хүн болгон толгойн эм үйлдвэрлэж, зохион бүтээж чадах уу. Толгойн өвчнийг яавал эдгээх вэ гэдгийг анагаах ухааны эрдэмтэн хүн л мэднэ. Тэгвэл өнөөдөр Рави Шанкар гэдэг энэ хүн амьсгалаар өөрийгөө яаж эрүүлжүүлэх вэ гэдгийг нээчихсэн эрдэмтэн хүн шүү дээ. Менделеев үелэх системийнхээ хагасыг зүүдэндээ харж, учрыг нь олсон. Түүнийг зүүдэндээ нээлт хийлээ гээд “Өө энэ чинь шашны хүн байна, мухар сүсэгтэй, зүүд ярьсан хүн байна” гэсэнгүй. Ийм юман дээр монгол хүмүүсийн оюун санаа задрах хэрэгтэй байна. Тэгэхгүй бол монгол хүний сэтгэлгээний хөгжил зогсонги байдалд орчихоод байна.
-Та сая ярилаа. Сэтгэл санаа хямрахад хэн тусалдаг юм бэ гэж. Хүмүүс сэтгэлээ, бухимдлаа илэрхийлдэг гол талбар нь сошиал болжээ. Тэнд л дотоод сэтгэлээ нээж, хамаг муу үгээ урсгаж, шүүмжилж, доромжилж байж уужирдаг хүмүүс их байна?
-Энэ маш тодорхой харагдаж байгаа. Багшийг ирэхэд Сүхбаатарын талбай дээр олон мянган хүн ирлээ. Хүмүүс маш шигүү суучихсан байсан. Тэгтэл энэ үйл ажиллагааны дараа сошиалаар янз бүрийн юм бичих юм даа. Бичиж байгаа тэр хүмүүсийг харахаар өөр хүмүүсийн хувьд уур нь хүрээд байх шиг байна. Бясалгалын багш бид нарын хувьд, миний хувьд тэр хүмүүсийг хайрлаж байгаа. Яагаад гэхээр хүн мэдэхгүй л юмаа шүүмжилдэг. Мэдэх юмаа тэгэхгүй. Талбай дээр ирсэн хүмүүс бол мэдчихсэн хүмүүс. Мэдэхгүй мөртлөө дагаад ирчихсэн хүмүүс бол тэр мэдэх зүйлд ойртчихсон хүмүүс юм. Ирээгүй мөртлөө эсвэл хажуунаас нь харсан хүмүүс итгэл алдраад “Ээ энэ бол худлаа” гэсэн байх л даа. Нарыг муу хэлэхэд нар яах ч үгүй шүү дээ. Тэнгэрт байгаа нарыг “Энэ нар арай л хачин. Үүл наагуур нь орчихоор муухай болчих юм аа. Ер нь нараар яадаг юм” гээд байвал хэн ядрах вэ. Нарыг үгүйсгээд байгаа хүн өөрөө л ядарна. Гүрүдэв гэдэг хүн ямар хүн байдаг вэ гэхээр сэтгэлээ ялчихсан асар том орон зай байдаг юм. Харахдаа хөгшин, залуугаар нь харж, энэтхэг, монголоор нь ялгаж харж байгаа хүмүүс Монголд байна л даа. Тийм хүмүүс байна гэдэг нь тэдгээр хүмүүсийн бичсэн сэтгэгдлүүдээс харагдаж байна. Гэхдээ би тэр хүмүүсийг хайрлаж байна. Удахгүй тэд үүнийг ойлгох болно. Мэдрэх болно. Энэ насандаа ойлгохгүй бол дараа насандаа ойлгоно гэдэгт би итгэлтэй байна. Яагаад вэ гэхээр монгол хүмүүс асар их ухаантай. Сэтгэлийн хувьд нэг удаа нээгдээд дотроосоо тэнүүн болоод ирэх юм бол монголчууд маш сайхан хүмүүс.
-Том албан тушаалд сууж, жийп машин унаж, асар их мөнгөтэй болвол сая аз жаргалтай болно гэж боддог хүмүүс их. Баян хүнд дургүй хэрнээ бүгд баяжихын төлөө юугаа ч золиослоход бэлэн. Хүмүүс яавал аз жаргалтай амьдрах юм бэ. Албан тушаал, мөнгө бидэнд аз жаргалыг өгдөг үү?
-Бид яагаад оюун санаагаа залах лидер, багштай байх ёстой юм бэ. Бид өөр өөрсдийнхөө сэтгэлийг хянаад мэдээд явчихаж чаддаг байсан бол бидэнд оюун санаагаа яаж залах тухай заагаад байх шаардлага байхгүй байсан. Гэтэл дэлхий, хүн төрөлхтөн яагаад ийм багштай болохыг хүсч байна вэ. Яагаад вэ гэвэл бид оюун санаа, сэтгэлээ өөрсдөө хянаж дийлдэггүй. Сэтгэл гэдэг хүний оршихуйн гурав дахь түвшинд том орон зай байгаа. Тэр сэтгэл л муухай үгийг хэлүүлж, муухай болгож харуулна. Хичнээн ч сайхан юмыг муухай болгож харуулдаг. Сэтгэл яагаад юм бүгдийг муухайгаар хараад эхлэв гэхээр сэтгэл нь жижигрээд, агшаад ирэхээрээ тийм болчихдог. Түүнээс биш тэр муухай юм бичээд байгаа хүмүүс туйлын муухай хүмүүс биш. Тэр хүмүүс бол эрдэнэт хүн. Тэр хүн ээждээ анх төрөхдөө ямар хөөрхөн хүүхэд мэндэлсэн билээ. Ямар хөөрхөн, гэнэн цайлган хүүхэд явлаа, тэд. Тэр хүмүүс өсч том болоод нас биед хүрч нийгэмд орж, амьдралын эрээн бараан, сайн мууг даван туулсаар ирсэн. Даван туулсаар ирэхдээ амьдралын үнэн мөнийг ойлгох тал дээр дутмаг яваатай холбоотойгоор л энэ үйлдэл болоод байгаа юм. Их л эд хөрөнгөтэй бол сайхан амьдарна, мөнгө байвал сайхан болно, эсвэл бидний дээр байгаа УИХ-ын 76 гишүүн зөв, сайхан болчихвол бид зөв сайхан амьдарна гэж бодоод байгаа нь нэг талаар буруу. Бидний дээр хэн байгаад, тэд ямар хууль, шийдвэр гарснаар улс орон цаашид яаж явах нь хамааралтай. Гэхдээ хамгийн гол хамааралтай зүйл нь та өөрөө. Өөрөө өөрийнхөө сэтгэлийг хянаж, өөрийнхөө сэтгэлийг ялан давж, ядаж л архи, тамхи хэрэглэдэггүй. Ядаж хүнтэй эвтэйхэн харьцдаг, ямарваа юмыг энэрэх, нигүүлсэх сэтгэлээр эхлээд харж чаддаг чадвартай болно гэдэг бол тухайн хүний өөрийнх нь чадвар. Ямар ч юмны сайн талыг эхлээд харж чадна гэдэг бол амьдрах ур чадвар. Тэгтэл сайн юмыг муухайгаар харна, муухай юмыг сайхан болгож харна гэдэг бол тухайн хүнийг төөрөгдөлд оруулж байгаа юм. Юм эсрэгээрээ ингэж харагдаад байхаар тэр хүн яаж хүний дайтай явах вэ дээ. Материаллаг юмтай байвал сайхан байна гэж бодоод байгаа нь буруугаа хүн рүү чихэхэд хүргэдэг.
Монгол хүн баян байх ёстой. Тэгтэл энэ дээр байгаа хүмүүс буруу бодлого явуулаад ядууруулчихлаа гэж яриад байгаа. Улс орны бодлого нөлөөлөх нь мэдээж. Гэхдээ хэн ядуураад байгаа юм гэхээр өөрийнх нь сэтгэл жижигрээд ядуураад ирэхээр өөрийг нь ядуу болгочихдог. Түүнээс биш улс орны бодлогоос болоод та туйлын ядуу болчихоод байгаа юм биш шүү.
Зах зээлд орсны дараахан дэлгүүрийн лангуу бараагүй болж, картаар бараа олгодог байсан ч бид ямар хөгжилтэй байсан юм бэ. Би арван жилийн багш байлаа. Дэлгүүрт ирсэн барааг байгууллагуудад хуваарилна. Сам, биеийн тамирын хувцас, цамц тараана. Тэрэн дундаа тамирын хослол бол хамгийн том, үнэтэй бараа нь. Картын бараануудыг манай сургуулийн багш нарт сугалаагаар өгнө. Сугалуулна. Сугалаа сугалтал надад биеийн тамирын хослол таарчихлаа. Тэгсэн чинь манай сургуулийнхан “Цэнднадмид аа, дараагийн удаад чи сугалаанд орохгүй шүү. Чи хамгийн том барааг нь авчихлаа” гэж байсан шүү дээ. Тэр үед нэг ширхэг сам сугалаад л хязгааргүй баяртай байсан ш дээ, монголчууд. Баярлаад л “Би сам авчихлаа”, “Би биеийн тамирын өмд, цамцтай болчихлоо” гэж тэрэндээ ханамжтай байсан. Тэгэхээр бараа байхгүй болохоор муудчихаж байна уу, эд хөрөнгөгүй болохоор баяр баясгалан алга болчихож байна уу. Үгүй байгаа биз дээ. Эд хөрөнгө, нэр төр, ашиг сонирхол, амбицыг аз жаргалтай амьдрахад тусална гэж бодоод байгаа нь асар том төөрөгдөл болчихоод байна.
-Эрдэмтэд хүн яавал аз жаргалтай байх вэ гэдэг асуултад хариулт олохын тулд олон жил судалгаа, эрэл хайгуул хийгээд эцэст нь хайр бол аз жаргал юм байна гэж тогтсон. Хайрлах, хайрлуулах мэдрэмж л хүнийг аз жаргалтай болгоно. Тийм үү?
-Хайр гэж ярихаар манайхан дөнгөж гэрлэж байгаа хосын хоорондох хайрыг хэлнэ гэж ойлгоод байдаг. Гэрлийн чийдэн анх Монголд орж ирэхэд “Иличийн гэрэл гэж ийм сайхан юм байдаг аа” гэж гайхан хүлээж авсан шиг хайр гэдгийг одоо ярихаар оюун нь сайн задарч өгөөгүй байна. Би ч тийм явсан. Ерөөсөө л бид чинь энэ хорвоод өөр өөр төрхтэй гүйж явдаг ч бүгдээрээ хайран дунд амьдардаг юм байна шүү дээ гэж ойлгосон. Багш маань “Энэ ертөнцийн нууц бол өгөхөд оршино” гэдэг. Тэрийг хүртэл эхлээд ойлгодоггүй байж. Өгнө гэдэг нь байгаагаараа, байгалиараа, илүү дутуу зангүй, юмыг үгүйсгэсэн, янз бүр болсон сэтгэлгүй байх. Бид ярьдаг шүү дээ. Хөдөөний хүмүүс яг байгаагаараа байдаг гэж. Хөдөө очихоор тэр хүмүүс яагаад байгаагаараа байдаг вэ. Тэд бидэн шиг давчуу орон зайд ороогүй, хөдөө тал шигээ тайван байдаг тэр байдал нь хадгалагдаад байдаг. Улаанбаатарт ороод ирэхээр яагаад сөргөөцөх, үгүйсгэх, шүүмжлэх байдал нь ихсээд байна вэ гэхээр нөгөө л нэг ойрхон байшингийн хана харж, түгжрэлд саатаж, зурагтаа асаангуут муухай юм харна, фэйсбүүк рүү оронгуут сөрөг мэдээлэл урсана. Ингээд байхаар хүмүүс түгжигддэг.
-Бид яавал аз жаргалтай байх вэ?
-Хүн бол таван мэдрэхүйтэй. Нүдээрээ юмыг харна. Чихээрээ юмыг сонсоно. Амаараа юмыг амтална. Хүнд гараа хүргэвэл хүрэлцэнэ. Аав, ээждээ гараа хүргээд илээд “Ээж ээ, аав аа, хайртай шүү” гэхэд хайрыг илүү дотогшоо мэдэрдэг.
Юмыг харахдаа байгаагаар нь харах ур чадвар бий. Нөгөөх нь шунаж харах. “Дахин харахсан”. Харуулаад байхад “Дахиад нэг харахсан” гэнэ. Энэ яаж байна вэ, хараа нь шунаж байна. Юм сонсоно. Нэг удаа сайхан дуу сонсоод сайхан уяраад хайлаад нулимс гарвал гараад л дахин сонсох шаардлагагүй. Энэ бол сонсох мэдрэмжийн маань ач тус. Сонсох мэдрэмж юунд зориулагдсан бэ. Тухайн үед сонсох хэрэгцээтэй зүйлээ их сайхнаар сонсох. Үүнд л заяагдсан. Тэгтэл муухай зүйлийг сонсоно. Өнөөгийн нийгэмд хүний таван мэдрэхүйн хоол хэвийн хэмжээндээ байхаа больчихоод байна. Алдагдаад байна. Сайхан зүйлийг сонслоо, боллоо. Тэрийгээ орхиод босох чадвартай байх ёстой. Энэ бол сонсох чадвар. Юм амталж идэх. Амталж идэхэд сайхан байлаа. “Сайхан хоол байна шүү, гоё байлаа. Баярлалаа” гээд сэтгэл хангалуун бослоо. Боллоо. “Дахиад идэх юмсан. Тэр хоол их гоё байсан шүү”, “Бүр илүү гоё амттай юм байна уу”. Амтанд шунах гэж энэ. Хүрэлцэх мэдрэхүй, “Ээж ээ би таныг тэвэрье”. Тэвэрлээ. Нэг их урт санаа алдаад тэврээд “Ээж ээ, би танд хайртай шүү”, “Аавдаа, ээждээ хайртай шүү” гэж хэлээд л бол оо. Тэгтэл “Дахиад тэвэрье л дээ, ээж ээ. Дахиад нэг тэвэрчихье л дээ” гээд байвал ээжид нь төвөгтэй санагдах уу. Тэгэхээр энэ таван мэдрэхүй шунаад ирэхээрээ эргэн тойрондоо ч төвөгтэй, өөртөө ч төвөгтэй болдог. Ээж дээрээ очсон үедээ нэг л тэврэхэд бол оо. Тэгтэл “Дахиад тэвэрье, дахиад тэвэрье” гээд байхаар өөрийнх нь сэтгэл тогтворгүй зовлонтой болж, дахин дахин тэврүүлээд байхаар ээж нь “Чи яасан төвөгтэй юм. Одоо болно ш дээ” гэж хэлэхэд хүргэнэ. Яг энэ. Хүнийг аз жаргалгүй байлгаад байгаа юм чинь энэ. Таван мэдрэхүйд татагдах. Таван мэдрэхүйдээ хэтэрхий хүлэгдэх. Гэрээсээ өөр газар очоод хоол идэхээрээ “Пөөх, давсгүй, амтгүй хэрэг алга” гээд хүний хийсэн хоолыг түлхэнэ. Тэр ямар ч хоол байсан амин дэмтэй л бол зүгээр ид. Давсгүй ч байсан идчих чадвартай байх. Энэ нь таны идэх, амтлах мэдрэхүйг хэвийн хэмжээнд байгааг харуулна. Гэтэл голж шилээд “Гоё, муухай хоол” гээд. Нүдээрээ “Энэ хөөрхөн, тэр царай муутай” гэнэ. Харц чинь юмыг хэт ингэж юмыг ялган салган харах нь зовлон. Юмыг сонсохдоо энэ их гоё, энэ их муухай. Муухай юм чинь больё гэнэ. Ингэж юмыг хэтэрхий их ялган салган сонсох нь зовлон. Зарим газар очиход маш их шуугиантай байлаа. Та ганцаараа байгаа юм шиг байж болно. Боломжтой. Гэвч тэрийг боломжгүй болгоод байгаа зүйл нь таны өөрийн тань сонсох чадвар тэнцвэр алдагдсанаас үүдэлтэй. Сонсох чадвар чинь чадваргүй байна гэсэн үг.
-Тэгвэл яагаад монголчууд нэгнээ үгүйсгээд байдаг болчихов оо?
-Тэр хүн сайхан юмыг хараад ч, муухай юмыг хараад ч эсрэгээр нь харна гэдэг чинь тэнцвэрээ алдаж байна гэсэн үг. Сайхан юмыг хараад “Энэ худлаа. Энэ шиг худлаа юм байхгүй” гэнэ. Сайхан юм хүсч байгаа хүмүүсийг бүгдийг нь үгүйсгэнэ. Муухай юмыг хараад “Энийг хар даа. Энэ яг тэгнэ л дээ” гэж итгээд, түүнийг улам баталгаажуулаад цааш явна. Тэгж юмыг харж байгаа бол та өөрийгөө нэг удаа ч болов маш сайн харахгүй бол болохоо байчихжээ л гэсэн үг. Арван тавны сайхан дүүрэн сарыг “Ямар сайхан мэлтийсэн сар вэ” гэж чин сэтгэлээсээ бишрэн гайхаж харж байхад нөгөөдөх нь “Гамбиртай адилхан юм” гэж харна. Багшийн маань ингэж хэлсэн мэдлэг байдаг юм. “Өлсч байгаа хүнд сар гамбир шиг харагдана” гэж. Талбай дээр оюун санаагаараа нэгдээд сууж байгаа хүмүүсийг холоос хараад “Малнууд” гэж байна. Тэнд байгаа хүмүүс мал болох уу. Үгүй. Харин мал гэж бодож байгаа хүнд өөрт нь зовлон ирж байгаа. Өөрөө өөртөө төвөг удаж байгаа гэсэн үг. Мал гэж хэлж, бичиж байгаа хүн мал биш шүү дээ. Бас л нэг сайхан хүн байгаа. Бас л нэг сайхан гэр бүлийн гишүүн. Гэр бүлийнхээ хайрыг мэдэрдэг. Тэд нь ч тэр хүнээс сайхан хайрыг нь хүсдэг. Тэр муухай үг гаргаж байгаа хүнийг “Миний охин, миний хань, миний аав, миний ээж” гээд хайрлаж байгаа өчнөөн хүн цаана нь байгаа. Тэгтэл тэр олон хүний өмнө хариуцлага хүлээсэн хүн өнөөдөр сайхан юманд нэгдээд сууж байгаа хүмүүсийг хараад муу үг хэлж байна гэдэг чинь хариуцлагагүйтэй л холбоотой.